CAM ERGTME FIRINLARIYaktlar ve yanma FOSL YAKITLAR Fosil yaktlar genellikle bir ergitme frnnn ana s kaynadr. Fosil yaktlar havasz bir ortamda organik maddelerin bozunmas sonucunda oluur. Fosil yaktlar kat, sv ve gaz halinde olmak zere formda bulunur. Kmr ve odun kat halde bulunan yaktlardr. Kmrn, yeryz hareketleri boyunca geni ormanlarn topran altnda kalmasyla olutuu tahmin edilmektedir. Toprak altnda kalan odun ve dier organik maddeler yksek basn altnda ve havasz ortamda bozunur. Sv yaktlardan olan petroln deniz yatanda bozunmu deniz yaratklarndan olutuu dnlmektedir. Bu tabakalar, dnya tabaklarnn hareketi sonucunda toprak altnda kalmtr. Organik malzemeler bozunduunda gaz aa kar ve genellikle kubbe eklinde jeolojik oluumlar iinde hapsedilmi olarak bulunur. Doal gaz, bozunmu deniz yaratklarndan veya bir kmr damarndaki odunun ayrmasndan oluur. Kat yaktlar: Kat yaktn bileimi, oluumundan itibaren geen zaman ve o andaki artlarn durumuna baldr. rnler, ierdikleri karbon yzdesine gre snflandrlr. Kat yaktlar, odundan antrasite kadar deiik trlerde bulunur. Genellikler, kmrdeki karbon yzdesi artarken, nem ve uucu madde yzdesi azalr. Kmrn kl ierii, yanmadan sonra kalan atk, dier bir ifade ile yanmayan elementlerdir ve temel olarak mineralleri kapsar Camn ergitilmesinde balangta s kayna olarak kmr ve odun kullanlm olsa da gnmzde artk kullanlmamaktadr. Kmr yerine kmrden elde edilen gazlar kullanlmtr. Bunlara rnek olarak jeneratr gaz ve kok frn gaz verilebilir. Sv yaktlar Gnmzde camn ergitilmesinde petrol kullanm doal gazdan sonra ikinci sray almaktadr. Ham petrol hidrokarbon karmlarn ve baz safszlklar ierir. Ham petroln kullanlmadan nce mutlaka rafine edilmesi gerekir. Petroln saflatrlmas; Temel artma prosesi kademeli distilasyondur. Petrol stlr ve buharlar uzun kolonun st ksmna doru ykselir. Kolonun st ksmnda alnan rn, dk molekl arlndaki gaz halinde hidrokarbonlardr. Ar gruplar olarak adlandrlan bileenler, kolonun daha alt ksmndan alnr ve younlaarak sv hale geerler. Bu takip eden paralama ve yeniden oluturma aamalarnda ar gruplar daha ok istenilen rnlere dntrlr. Ham petrol rafine edildiinde genellikle 5 fraksiyon elde edilir. Bunlar;

75

1. Gaz fraksiyon: metan, etan ve yanmayan gazlar ierir. 2. Likit petrol fraksiyonu: ounlukla LPG diye bilinir. Bunlar normal evre scaklnda basnla svlatrlabilir. En nemli olanlar propan ve btandr. 3. Nafta fraksiyonu: gazolinin alnd fraksiyondur. 4. Kerosen ve gaz ya fraksiyonu: bu fraksiyonlar genellikler cam fabrikalarnda kullanlmaz. 5. Ar fraksiyonlar: Bunlar stma amacyla endstride kullanlan yaktlardr.bu yaktlar kartrlr ve viskozite deerlerine gre satlr. Gaz yaktlar Doal gaz terimi, ounlukla yeraltndaki gaz yataklarndan gelen gazlar ve ham petrolden kuyu banda ayrlan gazlar iin kullanlr. Doal gazn, dier kaynaklar kmr madenleri ve kanalizasyonlardaki bozunma prosesleridir. Yanma Kimyas Yaktn yanmas YANMA olarak adlandrlr. Bir yakt tamamyla yand zaman yaktn birim miktar tarafndan retilen s miktar yaktn KALOR deeri olarak bilinir. Kalori deeri eitli yollarla ifade edilir. Genelde kat yaktlar iin kJ/kg, gaz yaktlar iin MJ/m3 ve sv yaktlar iin MJ veya kWs/l birimleri kullanlr. Kalori deeri, brt ya da net olarak ifade edilir. Net deer elde edilen toplam deerden suyun buharlaa ssnn karlmas ile bulunan deerdir Teorik ve ar hava Tam yanmay salamak iin gerekli olan hava miktarn teorik hava miktar olarak tanmlamak mmkndr. Pratikte, yanmann frn odasnda tamamlanmasn salamak iin her zaman gereinden fazla hava kullanlr. Bu fazla hava miktar AIRI hava olarak adlandrlr. Fakat bir yaktn maksimum verimde yanmas iin ar havann doru miktarda kullanlmas gerekir. Eer ok az hava kullanlrsa yanma tamamlanmaz ve ok fazla hava kullanlrsa atk gaz hacmi artar ve alev scakl der. ISI TRANSFER Istma ileminde aadaki unsurlar olduka nemlidir 1. Is verimli bir yanma ile retilmelidir. 2. retilen s mmkn olduu kadar verimli bir ekilde s absorplayan yzeylere iletilmelidir. 3. Faydal i yapabilmek iin s, stma elemanlarnn iinde tutulmaldr. Daha nce snn 3 yolla iletildiini sylemitik. Bunlar; kondksiyon, konveksiyon ve radyasyon yntemleriydi. Alev scakl Bir frndaki alevin scakl pozitif veya negatif olarak etkilenebilir.

76

n stmann etkisi; yakma havasnn stlmasyla ilgilidir ve alev scaklnda art meydana getirir. Pratik bir kural olarak alev scaklnn n stma scaklnn yars kadar artacan sylemek mmkndr. Bunun salayaca avantajlar ise yle sralanabilir. a) Alev scaklndaki art, s transferini artrr b) htiya duyulan ar hava miktar azalr c) Istma amacyla baca gazlarnn kullanlmas snn geri dnmn salar. Fazla havann etkisi Alev scakln etkileyebilmenin dier yolu fazla hava kullanmaktr. Ancak fazla havann ar kullanm alev scakln drr. Bunun nne gemek iin yakma havasnn bir ksm veya tamam oksijenle deitirilebilir. Bunun sonucunda iki ey oluur. a) Alev scakl artar b) Sistemdeki azot ok az olduundan yanma rnlerindeki sy tayacak atk gaz miktar ok daha azdr. BEKLER Tam bir yanma iin, mutlaka yakt ve yakma havasnn mmkn olduu kadar iyi karmas gerekir. yi bir karm salamak iin bekler kullanlr. Yakma havas, yakt yakmak iin frn iine verilen havadr. Bek iinden frna gnderilen hava birincil hava, dier havalar ise ikincil hava olarak adlandrlr. Sv yakt beklerinde birincil hava atomizasyon havas olarak verilir. kincil hava ise ya s geri kazanm sistemlerinden ya da bek bloklarnda frna girer. Sv yakt bekleri Bir sv yakt bekinin fonksiyonu; yakt ince zerrecikler halinde yanma odasnn iine datmn salamaktr. Bu tr bekler 4 ana grupta toplanr. 1. 2. 3. 4. Buharlatrc bekler ift atelemeli bekler Dner kovanl bekler Basn jeti bekleri

Cam frnlarnda genellikle 2. trden bekler kullanlr. Bu tr beklerde pskrtme iin gerekli enerji baka bir akkanla salanr. Cam fabrikalarnda hava, en yaygn atomize edici ortamdr. Kullanlan atomize edici pskrtclerin basncna gre tipe ayrlr. 1. Dk basnl : 1.5-7.5 kN/m2 2. Orta basnl: 20.6-103.0 kN/m2 3. Yksek basnl: 103.0 kN/m2 Her hangi bir yakt bekinin dzgn almas ve uygun bir kt vermesi iin koul gereklidir.

77

1. Sv yakt ak reglatrne sabit bir viskozitede ulamaldr. Kullanlan yakt numarasna gre n stmaya ihtiya duyulabilir. 2. Sabit bir ak hz iin bek memesindeki yakt ve hava basnlar sabit tutulmaldr 3. Reglatrn tkanmas engellenmeli, bu amala filtre sistemi kullanlmaldr. Gaz bekleri Cam frnlarnn atelemesinde kullanlan iki farkl tip gaz beki bulunur. Pota frnlarnda kullanlan birince bek tipinde, yakma havasnn byk bir ksm bek iinden birincil hava olarak ilerler. Dier bek tipinde ise yakma havasnn byk bir ksm ikincil hava olarak frna verilir. ELEKTRKSEL ISITMA Elektrik akm bir malzemeden geerken o malzeme snr. Bu ounlukla Joule etkisiyle snma olarak adlandrlr. Oluan enerji uygulanan akm, diren ve zamanla doru orantldr. Cam yksek scaklklarda elektrii iletir ve artan scaklkla birlikte elektriksel direnci azalr. Bu ayn voltaj uygulandnda daha fazla akm gemesi anlamna gelir. Refrakterler; yksek sya ve kimyasal etkilere dayankl bir malzeme olarak tanmlanabilir Bir frndaki refrakter malzemeler terimi, yksek scaklklarda mekanik olarak dayankl, anmalara kar direnli, cam ve frn gazlar ile temas halinde kimyasal olarak karal malzemeleri ve bu malzemelerden hazrlanm rnleri ifade eder. Ayn zamanda bu malzemeler ani scaklk deiimlerinden kaynaklanan oklara kar koyabilmelidir. Baz uygulamalar iin dk sl ve elektriksel iletkenliklerine de sahip olmalar gerekir.

NEML REFRAKTER ZELLKLERRefrakterlik derecesi Refrakterlik derecesi, malzemenin yksek scakla dayanabilme zelliidir. Bir refrakter malzemenin nadiren tek bir bileenden olumas nedeniyle genellikle spesifik bir ergime noktas yerine yumuama noktas test edilir ve bu nokta refrakterlik derecesi olarak adlandrlr. Test bilinen yumuama davranna sahip seramik konilerle refrakterleri kyaslayarak yaplr. Bu gen tabanl bir piramittir ve belirli artlar altnda stldnda tepesi taban ile ayn seviyeye gelecek ekilde eilir. Refrakterlik derecesi testi, test edilecek malzemenin belirli artlar altnda bir dizi standart konilerle stlmasdr. Test edilen parann eildii scakla en yakn scaklkta eilen koninin numaras refrakterlik derecesine eittir.

78

Yk altnda refrakterlik derecesi Yk altnda refrakterlik derecesi, belirli yk, scaklk ve zaman koullar altnda bir malzemenin kmeye kar direncinin bir lsdr. Refrakterlik kabiliyetinin bir ls, yksek scaklklarda yke dayanabilmektir. Bir malzemenin yk altndaki refrakterlik derecesi; ykselen scaklk ve sabit basn koullar altnda, %5 lik bir deformasyonun olutuu scaklk olarak tanmlanr. Isl genleme Scaklktaki bir deime sonunda tm cisimlerin hacminde bir deime meydana gelir. Frn yapmclar iin malzemelerin normal veya geri dnml sl genlemelerinin byk nemi vardr. Eer genleme iin yeterince tolerans braklmamsa basn oluur ve tulalarn krlmasna sebep olur. Bir stma ileminde refrakterin genleme miktar onun minerolojik bileimine baldr. Malzemenin genlemesinde yaanan ani deiiklikler, onun kristal yapsndaki deimelerin sonucudur.

rnein zirkonyum-silis (AZS) genlemede gsterir. Bu rnek silisin tip kristal Kuartz, kristobalit Bir silis tulas, iinde bir arada formunu da Hacimdeki nemli kristobalitte 220kuartz da 570 C meydana gelir. Isl paralanmalardan refrakterlerin soutulmasnda bu scaklk aralnda dikkatli olunmaldr.

alminyumrefrakterleri ani deiiklikler duruma dier bir yapsdr. Silis oluturur; ve tridymite. cams bir ba tutulan kristal ierebilir. deimeler 250 C aralnda, civarnda kanmak iin silis stlmas ve

79

Isl iletkenlik Bir malzemenin sy iletme kabiliyetinin bir lsdr. Bir refrakterin sl iletkenlik katysays; a) gzenekliliine, gzenek byklne ve tane byklne b) Refrakterin mineralojik yapsna ve kimyasal bileimine c) alma scaklna baldr Bunlardan birincisi genelde en nemlisidir. Genellikle tule ne denli gzenekli ise o denli dk iletkenlie sahiptir. Termik ok ve pul pul dklmeye kar diren Refrakterin scaklnda ani deime olduunda termik ok oluur. Genellikle cam frnlar bu tip deiikliklerden kanlacak ekilde altrlr. Bu nedenle refrakterlerin ounun termik oka kar byk dirence sahip olmas gerekmez. Refrakterler, en byk oka frn iletme scaklna kadar stld veya tamir iin soutulduu zaman maruz kalr. Termik dklmelere kar koymak iin refrakter tula dk genleme katsaysna, yksek mekanik dirence ve yksek sl yaynrla sahip olmaldr. Krlma mukavemeti Mekanik yklenmelere kar koyabilmek iin refrakterler yeterli krlma mukavemetine sahip olmaldr.bir refrakter blounun souk krlma mukavemeti normal ortam scaklnda belirlenir. Dier scaklklardaki krlma mukavemeti scak krlma mukavemeti olarak adlandrlr. Genellikle izolasyon tulalarnn kullanm srasnda ok fazla yke dayanm zorunlu deildir. Ancak iyi tama zellii bakmndan dk souk krlma mukavemetine sahip tula yerine, yksek souk krlma mukavemetine sahip tula seilebilir. Kimyasal etkilere kar koyma kabiliyeti

80

Refrakterlerin ergimi cam, harman tozumas ve gazlarn etkilerine kar koyabilmesi ok nemlidir. Bu tr bir etkinin bykl, refrakter ile etki eden malzeme arasndaki kimyasal reaksiyonun hzna baldr. Scaklk ne denli yksekse anma o denli hzl olur. Kimyasal anmann zel bir tipi yksek scaklklarda komu refrakterler arasndaki reaksiyondan oluur. Asidik ve bazik tulalarn birlikte yerletirilmesi kt bir uygulamadr. Kimyasal bileim kadar refrakterin fiziksel yaps da kimyasal dayanm zerinde etkilidir. Cams fazl bir refrakterin dayanm kristal yapsna sahip refrakterinkinden daha azdr. Kk kristalli yaplar byk kristalli yaplardan daha kolay znr.

ALIMA KOULLARIErozyon ve korozyon Erozyon kat madde ieren veya iermeyen bir akkann mekanik hareketi sonucu oluan yzey anmasdr. Korozyon kimyasal etkiler nedeniyle meydana gelen anmadr. Genelleme yaplacak olursa; cam seviyesinin yukarsndaki anma korozyon ile cam seviyesinin altndaki ise korozyon ve erozyonla oluur. Refrakterde korozyona sebep olan faktrler; scaklk, cam komposizyonu ve dier etkiler olarak 3 balk altnda toplanabilir. 1. Scaklk Normal korozyon ve erozyon reaksiyonlarnda scaklktaki art anma hzn belirgin ekilde artrr. 2.Camn kompozisyonu Korozyonun etkisi camn iindeki alkali miktar ile ilgilidir. Scaklk art ile viskozite azalrken erozyon hz da artar. Harmann tane bykl ve nem seviyesi de refrakter zerinde nemli etkiye sahiptir. ok ince harman tanecikleri alev tarafndan uurulur ve anmaya sebep olur. Bu durum ancak harmana kontrol edilebilen miktarda nem ilavesi ile azaltlr 3. Dier etkiler Ergitme frn ve s geri kazanm sistemlerindeki indirgen ortam, karbon monoksitin karbona dnmesine ve karbon taneciklerinin tula gzeneklerine yerleerek refrakterin bozulmasna sebep olur. Alevin iddeti ve boyutu, refrakter anmasn etkiler, dorudan temas varsa yerel refrakter anmas artar. Frn elektrikle stlyorsa eklektrot tutucularn evresinde anma hz artar. Kabarck verici sistemler kullanldnda oluan ekstra trblens refrakterin erosyonunu hzlandrr. Refrakter seimi Refrakter seimi, gerek deneyimlere ve laboratuvar testlerine dayanlarak yaplr. Pratikte nasl performans gsterdikleri ok nemlidir. nk frn iindeki evre artlar ok kompleksdir ve bu artlar asla laboratuvarda oluturulamaz. Frn

81

tamirinde, ou gzlemle elde edilen bu bilgilerin frn tasarmclarna ve refrakter reticilerine iletilmesi ok nemlidir. Gnmzde ihtiya daha az sayda frndan daha fazla eki elde edebilmek ynndedir. Planlanmam bir frn tamiri ok pahaldr.retimde ama ; iyi bir cam, iyi bir termal performans ve planlanan frn mrne ulalabilmesidir. ISIL RANDIMAN Bir cam frnn sl randman cama verilen snn, frna verilen toplam sya oran olarak ifade edilebilir. Bu saynn 100 ile arplmasyla % sl randman deeri elde edilir. Burada cama verilen s miktar; camn frn terk ettii srada sahip olduu s miktar ile harmann cama dnmesi iin gereken snn toplamdr. Mmkn olan yerlerde s kayplarn azaltarak frnn sl randmann ykseltmek mmkndr. Is geri kazanm sistemlerine ihtiya duyulmasnn temel sebeplerinden biri budur. Is geri kazanm sistemlerinin kullanlmasnn dier bir sebebi de gereksinin duyulan yksek frn scaklklarna bu sistemler olmadan ulalamamasdr. Is eanjrleri Bir cam frnnda yaklan her birim yakttan elde edilen enerjinin kullanm yerlerine gre dalm aadaki ekilde zetlenebilir. 1. Enerjinin nemli bir blm hammaddeyi ergitmeye ve camn scakln artrmaya harcanr. 2. Bir ksm eer yakt tam yanmamsa atk gazlar iinde kimyasal enerji formunda sakl kalr 3. Bir ksm frn cam scaklnda veya cam scakln stnde tutmak ii n harcanr ve frn yapsal s kayplar eklinde terk eder. 4. Bir ksm yanma odasn yksek scaklktaki yanma rnleri olarak terk eder. 5. Bir ksm da radyasyon ve frndaki dier aklklardan frn terk eder. Yaktn yanma prosesini verimli klmak iin ama 1. maddede belirtilen kullanm maksimize etmek ve 4. maddede belirtilen kullanm minimize etmektir. Atk gazlardan geri kazanlan s iki ekilde kullanlabilir. 1. Frna geri dndrlebilir 2. Frndan bamsz bir fonksiyon iin kullanlabilir. lk metot genel olarak yakma havasnn n stmasnda kullanlr. kinci metot ise tesisin stlas, yakt tank ve suyun stlmas veya kompresr hava elde etmek gibi amalar iin kullanlr. Is eanjrleri denilen ekipman snn geri kazanm amacyla kullanlr. Bu ekipmanlar genellikle aada belirtilen snflardan birine girer. 1. 2. 3. 4. Rekperatr Rejenaratr Atk s kazanlar ve su stclar Malzemenin n stlmas. Cam frnlar iin bu harmann n stlmas anlamn tamaktadr.

82

Srekli bir cam ergitme frnnda sy geri kazanmak amacyla genellikle rejenaratr ve nadiren rekperatr kullanlr. Rekperatrlerde snn geri kazanlmas

Bir rekperatr, frndan gelen atk gazlarn scaklna bal olarak souk yakma havasn nceden tespit edilmi bir scakla kadar stmak iin dizayn edilmitir. Bazlarnda n stmaya tabi tutulacak yakma havasnn, bazlarnda ise scak baca gazlarnn getii kanallar veya boru sistemleri bulunur. Atk gazlarn ss borularn eperleri aracl ile souk yakma havasna transfer olur. Is transfer hz, borularn eper kalnlna, sl iletkenliine ve yzey alanna baldr. Srekli bir cam ergitme frnnda sy geri kazanmak amacyla genellikle rejenaratr ve nadiren rekperatr kullanlr. Rekperatrlerde snn geri kazanlmas Bir rekperatr, frndan gelen atk gazlarn scaklna bal olarak souk yakma havasn nceden tespit edilmi bir scakla kadar stmak iin dizayn edilmitir. Bazlarnda n stmaya tabi tutulacak yakma havasnn, bazlarnda ise scak baca gazlarnn getii kanallar veya boru sistemleri bulunur. Atk gazlarn ss borularn eperleri aracl ile souk yakma havasna transfer olur. Is transfer hz, borularn eper kalnlna, sl iletkenliine ve yzey alanna baldr. Rekperatrlerin dezavantajar 1. Metal rekperatrler ok scak alldnda erilebilir bu nedenle atk gazlarn rekperatre verilmeden nce bir miktar soutulmas gerekebilir. 2. Refrakter borularda szmalar meydana gelebilir ve souk hava scak atk gazlarla karabilir. 3. Rekperatr ok sayda kk kanallar ierir. Geitlerde her hangi bir tkanma meydana geldiinde frn atk gazlarnn tahliyesinde sknt yaanr. 4. Rekperatrlerde elde edilebilecek maksimum n stma scakl 850 C dir. Daha yksek scaklklar gerektiinde rejeneratr sistemlerinin kullanlmas gerekir.

83

Rejeneratrlerle s geri kazanm Bu proseste atk gazlarn ss belli bir sre refrakter yapsnn scakln ykseltir. Bu periyodun sonunda refrakter yapya iletilen s apraz akmla sisteme verilen souk yakma havas tarafndan alnr. ayet fuel oil veya gaz resimde grld gibi sol tarafta yanarsa bu durumda yakma havas sol taraftaki blm takip eder ve scak atk baca gazlar frnn sa tarafndaki porttan terk ederler. Bu portlardan gelen scak baca gazlar, rejeneratrden aa doru geerken sahip olduklar snn byk ksmn rejenerate tula rgsne brakrlar. 15 ile 30 dakika arasnda bir sre sonunda yakt ve baca gazlarnn yn deitirilir. Bu durumda yakt ve yakma havas sa taraftaki rejeneratrden girmeye, atk baca gazlar sol taraftaki rejeneratrden kmaya balar Bir rejeneratr dizayn aada belirtilen gereksinimlerin uyumu ile gerekletirilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Is transfer yzeyinin maksimizasyonu Mekanik mukavemet Kanallarn tkanma ihtimalinin azaltlmas Maliye asndan verimlilik Yer ve alan kstlamalar Tulalarn dip ksmlarnda kondenzasyon olmamas

ISI KAYIPLARI Is kayplarnn en aza indirilmesi iin kullanlacak yntemlerden biride izolasyondur. Yksek sl iletkenlie sahip malzemelerin ncelikli olarak kullanld blgelerin izolasyonu ile etkin enerji tasarrufu salanabilir. Bu enerji tasarrufu, ilave miktarlarda camn ergitilmesine imkan verdii gibi sabit frn ekilerinde istenen scakla daha az yakt kullanlarak ulalmasn salayarak maliyetin drlmesine imkan verir. zolasyon kullanm, daha iyi homojenize olmu cam retimine, harman talarnn azalmasna sebep olur.

FIRIN TASARIMIFrnlar eitli biimlerde snflandrmak mmkndr. Geleneksel olarak bakldnda frnlar POTA ve TANK FIRINLARI olarak iki grupta incelemek mmkndr. Pota frnlar Pota frnlar, cam endstrisinde kk atlyelerden byk boyutlu iletmelere kadar yaygn biimde kullanlr. 1 ile 20 arasnda pota ihtiva edebilir. Elektrikle stlan tek potal frnlarda elektriin daha pahal olmasna ramen, fosil yakt kullanan frnlardan daha avantajl olabilir. nk bu tip frnlarda baca olmayndan dolay s kayb fazla deildir ve elektrik kullanmnda cret tarifesinin en ucuz olduu gece saatleri kullanlrsa temiz bir enerji kaynadr. Potalar sarf malzemeler olarak snflandrlr ve 3-4 ayda bir deitirilmeleri gerekir. Deitirme ilemi ok nemlidir. Normal olarak n stma frnlarnda 1300-1400 Ca kadar stldktan sonra scak halde iken deitirilirler.

84

Tank frnlar Tank frnlarn gnlk ve srekli tank frnlar olarak iki grupta toplamak mmkndr. Gnlk tank frnlar Gnlk tank frn cam seviyesinin stnde oluturulan alevle stlr. Yakma havas n stmaya tabi tutulabilir veya tutulmayabilir. Gnlk tank frnlar genellikle dikdrtgen prizmas biimindedir. Cam banyosunun derinlii 450 ile 600 mm dir. Yzeyi bir gnlk almaya yetecek cam miktarn alabilecek byklktedir. Boaltmay kolaylatrmak amacyla taban bazen eimli yaplr. Gnlk frnlar pota frnlarnda daha dayankldr, nk krlabilecek potalar yoktur. Srekli frnlar Srekli frnlar troatl ya da troatsz olabilir. Fosil yakt kullanlan tm srekli frnlar direkt atelemelidir. Yani alev cama deebilir. Bu frnlar; kullanlan yakma havasnn n stlmasna gre e ayrlr. 1. n stmasz 2. Rekperatrl n stma 3. Rejeneratrl n stma Fuel oil ve doal gaz kullananlar dnda elektrikle stlan srekli frnlarda mevcuttur. Elektrik enerjisinin pahal olmasndan dolay lkemizde elektrikle stlan frnlarn says azdr. Tmyle elektrikle stlan frnlar geleneksel frnlardan farkldr. Enerjinin tamam cam iinden verilir. Bu tip frnlarda ergime prosesi dikey dorultuda gerekleir. Ergiyen cam dibe doru ilerlerken artan scaklkla afinasyona urar . Ergiyen cam frn tabanndan alttaki bir geitten alma havuzuna geer. Bu ergitme metodu, elektrotlar arasnda yksek scaklklar yaratarak camn homojenize eden ve sy harman rtsnn altna tayan kuvvetli dikey cam akmlar oluturur. Tmyle elektrikli olan frnlarn avantajlar u ekilde sralanabilir. a) b) c) d) e) retim randmannda art Frn souk tamirinin daha kolay yaplabilmesi Dk yatrm, tamir ve bakm masraflar Uucu harman hammaddelerinden kaynaklarn kayplarn azalmas Ayn miktarda eki salayan dier frnlara kyasla daha kk yer gereksinimi

FIRIN SEM Gnmzde ok ciddi bir kapasite farkll olmadan tamamen yeni bir frnn yaplmas nadirdir. Son yllardaki frn konstrksiyonlar mevcut frnlarn performansn ykseltmek amac ile yaplan baz deiikliklerle snrl kalmaktadr. na edilecek frn tipinin seimi, daima teknik ve ticari faktrlerin kombinasyonuna gre yaplr ve yaklak on yllk bir sreyi kapsayan toplam maliye hesabna dayandrlr

85

Aada bir frn dizayn edilirken veya gelitirilirken dikkat kriterler verilmitir a) b) c) d) e) f) g) retilecek maml retilecek cam tr stenen eki miktar Yatrm maliyeti Cam rengi Enerji ve dier iletim masraflar Sat tahminleri

dikkate alnan baz

FIRINI LK ISITMA YNTEM Bir frnn normal olarak cam retmeye balamadan nce normal alma scaklna stlmas gerekir. Frn souk halden alma scaklna stmak iin baz detaylara dikkat etmek gerekir. lk stma (ATRAMPAJ) erileri her hangi bir anda frn scaklnn ne olmas gerektiini gsterir. Bu eriler sabit bir genleme hzna gre hesaplanm ve daha sonra tecrbeye dayanlarak dzenlenmitir. Baarl bir n stma ileminde scaklk-zaman erisi izlenmekle birlikte refrakterde meydana gelen genlemeleri almak zere frn elik yapsnn srekli ayarlanmasn gerektirir. Atrampaj ncesi hazrlk 1. Frnn inas bittikten sonra, sadece frnn taban deil, her taraf iyice sprlmelidir. Frn kemerlerinde tulalarn i tarafna yapm olabilecek har atklar temizlenmelidir. 2. Btn elik balantlar hareket serbestlii ve ayarlanabilirlik asndan kontrol edilmeli, gerekli grlen yerlerde vida dileri yksek scakla dayankl yalarla yalanmaldr. 3. Frn operasyonu iin gerekli olan fanlar, bubler sistemi, su soutma sistemleri kontrol edilmeli ve alr durumda olduklarnda emin olunmaldr. 4. Genel olarak frnn szdrmazl kontrol edilmelidir. 5. Baca gazlarnn her iki rejeneratreden gemesi salanmaldr. 6. Btn baca kanallarnn ak olduundan emin olunmaldr. FIRIN MRN ETKLEYEN FAKTRLER Frn anmalarnn meydana geldii blmler ve bu anmalar nlemek iin alnabilecek nlemler konusu ilenirken aadaki kabuller yaplacaktr. Frn, kabul edilebilir modern standartlara gre dizayn edilmitir Doru refrakter malzemesi ile dizayn edilmitir. Atrampaj doru olarak gerekletirilmitir, frn szdrmazl doru olarak salanmtr. Kemer atrampaj sonras harla svanarak izole edilmitir. Frnlardaki anmalar genellikle ergitme havuzunda meydana gelir. Anma konusunun camla temas eden belgeler ve dier blgeler olmak zere iki balk altnda incelenmesi doru olacaktr.

86

Camla temas eden blgelerdeki anmalar: Anmaya en fazla maruz kalan blgeler, troat, doghouse, cam seviyesindeki duvar bloklardr. Anmann yksek olduu dier blgeler ise bubler ve elektrotlarn bulunduu frn tabandr. Troatlardaki anma alttan hzla geen cam akmlar nedeni ile meydana gelir. Bunu nne iinde boluk bulunmayan yksek younluktaki AZS veya krom bloklar kullanlarak geilebilir. Refrakter bloklarnn skca bir araya gelmesi salanmaldr Cam seviyesinde meydana gelen anmann sebebi de korozyondur. Anma mekanizmasnn soutma havas tatbik edilerek nemli lde azaltlabilmesi mmkndr. Doghouse keleri anmaya maruz kalan bir dier blgedir. Buradaki anma da troatlardakine benzer uygulamalarla geciktirilmeye allr. Bubler ve elektrod bloklar scak camn hareketi nedeni ile anr. Bu anma bubler veya elektrotlarn dzenli olarak biraz daha yukar alnmas ile minimize edilebilir. Anmaya ak olan bir blgede frn tabandr. Bu tr anma zellikle doghouse nndeki taban blgesinde meydana gelir. Cam krna karm olan cvata, kalp paralar gibi yabanc cisimlerin frna girmesi ile hzlanr.Bu tip anmalar tespit etmek gtr ve ilk iaret cam szntsdr. Bu durumu nlemenin birinci yolu frna bu tr yabanc maddelerin giriini nlemektir. Dier andrc faktrler Frnda cam seviyesinin zerindeki reftakterlerin cam buhar, yakt ve yanma rnlerinden etkilendiini daha nce belirtmitik. Bunlar dnda refrakterin ypranmasna etki eden dier faktrler beklerin kt ayarlanmas ve ar snmadr. Beklerin pozisyon ayar Beklerin pozisyonunun yatay dzlemde doru ayarlanmamas bek bloklarna ve port azlarna zarar verebilir. Eer dikey ynde ayarlama doru yaplmazsa, tozumann yarataca etki ile st yap duvarlar e rejeneratr zarar grebilir. Bek pozisyonu ayn zamanda alev boyunu da etkiler. Alev ok uzun olduunda, yanma olay frn iinde tamamlanmaz ve yanmann rejeneratr iinde devam etmesi tahribata yol aar. Ar snma Bu tr anma harman rtsnn izolasyon etkisinden kaynaklanabilir. Tozuyan harman yatay yzeyler zerinde birikir. Harman ok iyi bir s izoletrdr. Bu yzeylere fleme, vakumla temizleme gibi yaplacak uygulamalar bu sorunu giderebilir. Dikkat edilmesi gereken bir dier husus da kullanlacak izolasyon miktarnn tespitidir. lk tatbik edilecek izolasyon seviyesi emniyetli grnrken, anma meydana geldikten sonra tehlikeli hale gelebilir. Gerekli grld durumlarda dzeltmelere gidilmesi gerekebilir. Buhar ve kat paracklarn etkisi

87

Frn ortamndaki buharlar, refrakterleri bir araya getirmede kullanlan harca etki eder. Bu durum, zellikle harmann verildii tarafa doru kemerde grlr. Buhar frn d yzeyinde bir delik belirene kadar yava yava harc yok eder. Harmann tozumas bu tr delikleri hzla bytr. Bunu engellemenin yolu harmann refrakte zerinde birikmesine frsat vermemek ve frn yaps zerinde bu tr blgeler grr grmez tamir etmektir. Kat paracklar harman tozumasndan kaynaklanr ve rejeneratr rgsnn st ksmnda birikir. Bu durumda oluabilecek ar termal yk rejeneratr rglerinin kmesine sebep olabilir. Bu durumu en aza indirmenin yolu; a) Atete atrdayarak sramayan harman maddelerini semek b) ok ince taneli olmayan kum kullanmak c) Alevin harman yalamasna izin vermemek d) Harmanda kontroll miktarda rutubet bulundurmak e) Rejeneratr st rgs iin kuru kalan ve ufalanmayan refrakterler semektir.

L VE KONTROLEtkili bir maliyet kontrol iin btn endstriyel retim proseslerinin iyi ynetilmesi, dier bir ifade ile iyi kontrol altnda tutulmas gerekir. Tm retim srecini oluturan proses aamalar, toplam prosesin tatminkar bir ekilde kontrol altnda tutulabilmesi iin tek tek regle edilmelidir. Cam eldesi ve bu camdan nihai cam rnlerinin retimi de bu genel kontrol kurallarnn dnda deildir Kontroln amac operasyonun herhangi bir blmnde hedefelenen standardn dna klmasn engellemektir. Bu da elle ya da otomatik olarak eitli yollarla yaplr. Basarili bir KONTROL uygulamak, sistemi YNETMEK demektir. Ynetim eitli ekillerde olabilir. rnein; bir irketin ynetimi pazarlama, retim, mhendislik, finans, hukuk ve personel konularnn kontrol ve koordinasyonudur. retim prosesinin kontrol da genellikle proses kontrol olarak adlandrlr. Proses kontrol Cam retim prosesi esnasnda cereyan eden her eyin koordinasyonudur. rnein; sadece press, ie veya yatay cam ekme makinelerinin kontrol deildir. Hammaddenin geliinden, nihai rnn kontrolne kadar tm proseslerin kontroldr. Proses kontroln etkin bir ekilde baarlabilmesi iin her bir alt prosesin tam olarak anlalm olmas gerekir. Proses kontrol kapsamnda ele alnmas gereken baz konulara daha detayl olarak gemeden nce bir rnek zerinde deikenlerden biri deitirildiinde ne gibi etkilerin ortaya ktna daha yakndan bakarak niin proses kontrola ihtiyacmz olduunu da anlamaya alsalm. rnek,olarak isletmelerde ok sk yaanan bir olay ele alacaz. Bir srekli frna bal olarak alan makinelerden birinde imalat deiiklii yaplacaktr. Yeni imalat iin gnde yaklak 25 ton civarnda ekstra frn ekisine ihtiya vardr. Dikkatimizi retimin cam eldesi ile ilgili ksmna (harman ve frn) odaklarsak Tablo 1 de belirtilen u etkilerle karlamak mmkndr. 88

Prosesin btn blmlerinin kontrol gerekir ve bu kontroller belli bir blgenin kontrol veya ayr ayr kontroller seklinde dolayl olarak yaplr. rnein; camdaki habbecik, habbe ve ta miktar, o cam frnna uygulanan kontroln gstergesidir. Ergitilen ton cam bana kullanlan yakt miktar da bir baka gstergedir. Cam dansitesindeki deiimler de harman tartm ilemlerinin kararlln ve hassasiyetini ortaya koyar. Proses kontrol ve kalite kontrol (nihai rnn hedeflenen spesifikasyonlara uygunluunun tespitine ilikin testleri de ierir), her ne kadar pek ok ynleri ile farkl iki kontrol alan gibi gzkrse de ayn amaca birlikte hizmet ederler. Her iki sistemin kontrol kaytlar birlikte,o iletmenin kalite gvencesi programnn ana atn oluturur. Tablo 2 de, kontrol blgeleri ve bunlar kontrol altnda tutmak iin kullanlan belli bal test yntemleri belirtilmitir.

89

DEGiSKENLERiN LM Niin lm ? Herhangi bir prosesin kontrol altnda tutulmasnda ilk art; Proses deikenlerinin (scaklk veya ak gibi) llmesi ve bunlarn olmas gereken deerlerle karlatrlmasdr. llen deerlerle olmas gereken deerler birbirleri ile akmadnda, durumu dzeltmek iin harekete gemek gerekir. Proses deikenlerindeki deiimleri lmek iin DEDEKTRLER veya SENSRLER kullanlr. Baz deikenler, scakln termometre ile llmesinde olduu gibi direkt veya iki basn arasndaki farkn bir boru iindeki akn ls veya scaklk lmek iin bir termokupldaki voltaj deiikliinin llmesinde olduu gibi endirekt yollarla llr. Bir cam frnnda llmesi gereken ana deikenler drt gruba ayrlr. Basn Ak Scaklk Seviye 90

llen deerler, genellikle bir kontrol odas veya panelindeki kayt cihazlarna iletilir. Kontrol edilen dier baz deikenler ise baca gazi kompozisyonu ve younluudur. Basn lm iin kullanlan cihazlar KURU ve YA tip olmak zere iki gruba ayrlr. Yas tip basn lm cihazlar Bu basn lm sistemlerinin (manometrelerin) isimleri, basn lmek iin bir sv madde kullanmalarndan kaynaklanr ve ana tipi vardr. U Tipi manometre Bu cihaz; dier endstriyel manometrelerin kalibrasyonunda ve proses ya da isletmenin hassas basn lm gerektiren blmlerinde kullanlr. Bir cam frnnda; frn i basnc,frn baca ekisi ve hava basncn lmede kullanlr. Basit bir manometrenin sv ile doldurulmu saydam bir U tp vardr ve tpn ayaklarndan biri lm yaplacak yere balanr. U-tpn dier aya ise atmosfere aktr. iki uta ki svnn seviyeleri arasndaki fark, U-tpn bir ucuna etki eden basnla dier ucuna etki eden atmosfer basncna baldr. Basnlarn bu ekilde bir dieri ile mukayeseli olarak llmesine DiFERANSiYEL BASIN lm denir. TEK TPL MANOMETRELER U-tpnn iki kolundaki sv seviyesini okumak zorunda kalmamak iin ucu; kapal bir rezervuar iindeki svya batm tek bir tpten oluur. Basn, rezervuar iindeki svnn yzeyine tatbik edilir ve tp iindeki sv bu basnc dengelersek zere ykselir. Rezervuarn kesit alannn tpn kesit alanndan, svnn sfr basn seviyesinde byk deiimlerini nlemek zere 100 kere daha byk olmas gerekir. "BELL" TP DIFERANSiYEL BASIN MANOMETRESi Bu tip manometreler genellikle frn i basncn lmek iin kullanlr. Ayrca debimetrelerde (sayalarda) diferansiyel basn lmlerinde de kullanlabilir. "Bel tipi manometreler, yay ile askya alinmi ve ters dndrlm anlarn cva veya ya banyosuna batrlarak tm sistemin szdrmazln salayan bir muhafaza iine alnmas ile meydana getirilmilerdir. Yksek basn borusu ann i tarafna, dk basn borusu ise cva veya ya banyosunun yz tarafna balanmtr. ki basn arasndaki fark, ann ya veya cva banyosu iinde hangi seviyede yzeceini belirler.

91

Kuru tip basn lm cihazlar

Bu tip cihazlar, uygulanan basncn bir diyafram veya benzer bir elemann konum deitirmesine neden olduu ve bu konum deiikliine ilikin bykln basn olarak lld cihazlardr. Kuru tip manometrelerin ar strese maruz braklmamalar nemlidir. Bu nedenle seilen cihazn maksimum basn gsteriminin, normal artlarda lecei basncn en fazla % 50 fazlas olmas gereklidir. Bir vakum manometresinin alp almadn kontrol etmek iin de iine asla hava flenmemelidir.Bu manometrelerin monte edildikleri yerlerin de titreimsiz olmas gerekir. DYAFRAMLI MANOMETRE ki tipi vardr. Sklkla kullanlan birinci tip, dk basnlar iindir ve elyaf, lastik, sentetik, lastik veya deriden yaplm fevkalade elastik bir diyafram vardr. Basn veya vakum, diyaframn bir yzne tatbik edilir,dier yznde ise kurulu bir yay vardr. Belli bir basn karssnda diyaframn hangi lde esneyecei yayn kuvvetine baldr. Bu esneme miktar eitli balantlar aracl ile bir skala zerindeki gstergeye iletilir.Bu lm cihaz sadece gazlarn basncn lmek amac ile kullanlr.

92

KRKL MANOMETRE Bu tip manometreler 7 barlk basnlara kadar kullanlabilir. Krkler; yay kurmal, genellikle berilyum-bakir veya benzeri alamlardan yaplm oluklu metal silindirlerdir. Krkte meydana gelecek sekil deiikliinin miktar krk ve yayn birlikte gsterdikleri dirence baldr. Bu manometre hem gaz hem de svlar iin kullanlabilir.

BOURDON MANOMETRES Sv ve gazlar iin kullanlabilen Bourdon manometresi, kesiti oval ve bir ucu kapal eri bir metal tptr. Basn, tpn oval kesitini yuvarlak, bu da tp dz hale getirmeye alr. Tpn serbest ucu bir ara para ile dairesel bir skala zerinde hareket eden ibreye balanmtr. Bourdon tp, bir ucu kenetlenmi veya hareket kabiliyetinin artmas iin spiral veya helisel yaplm C seklinde olabilir. llebilecek basn aral tpn elastikiyetin'e baldr. AKI DEB LLMES Svlarn ve gazlarn ak miktarn len cihazlarn says olduka fazladr. istisnalar olmakla birlikte endstride akkanlarn lm genellikle kapal sistemler iindedir ve cam sanayinde bu sistemler byk ounlukta borulardr. zerinde tartlacak olan ak lm de bu tip sistemler zerinedir. Tablo 4'de bir cam frnnda llebilecek tipik akkanlarn listesi verilmitir.

Cam endstrisinde gazlarn ak genel olarak aada belirtilen iki yntemden biri ile llr.

93

1. Mekanik yntem 2. Daralmann yaratt diferansiyel basnc kullanan yntem Mekanik lm cihazlar Bu tip lm cihazlarnda akkan; bir fan, bir helezonu veya bir cins rotatif (dnen) pistonu harekete geirir. Bu lm cihazlar ak monte edildikleri andan itibaren geen akkann toplam hacmini btnleik bir saya zerine kaydeder. Bu tip cihazlar evlere datlan gaz miktarnn lmnde kullanlabilir, faturanz kontrol ettiiniz gibi ayni ekilde tketim miktarnz da hesaplayabilirsiniz. INFERENTIAL VEYA TRBiN TP LM CiHAZLARI Bu tip cihazlar miktardan ziyade akkann hzn lerler. Geen akkan miktar (hacmi), ak hz ile akn meydana geldii kesit alannn (sabittir) arpmna eittir. Dk aklar iin sekil 8'de grlen fan tipi cihazlar kullanlr.Burada sv veya gaz, bir veya birden fazla nozuldan geerek bir fan zerine gelir. Yksek hzdaki aklar ise helezon biimindeki rotorun akkann getii boru iine yatay (sekil 9) veya dikey (Sekil 1O) biimde yerletirilmesi ile elde edilen sistem aracl ile llebilir.

DiFERANSiYEL BASIN LM CHAZLARA Kullanm en yaygn olan akis lm cihazlar bunlardr. Pek ok akkann; rnein; su, buhar,fuel oil, hava, doal gaz gibi akkanlarn lmnde kullanlrlar. Cihaz, akis hzna bal olarak diferansiyel basn reten (dedektr) bir elemana ve bu basnc len bir sisteme sahiptir. lm sistemi, diferansiyel basnc akis hz cinsine tercme eder (dntrr) cihaz, anlk akis hzn gsterebilir veya grafik kad zerine hzda meydana gelen deiimleri kaydederek, bir saya zerinde akkan miktarn gsterebilir.

94

En ok kullanlan detektr elemanlar a) Orifis plakas (delikli plaka) b) Akis nozulu c) Venturi tp d) Dall veya ak tpdr.

Scaklk lm Cam frnlar yksek scaklklarda alr ve bu scaklklarn hassas olarak llmesi ve kontrol edilmesi gerekir. Pek ok nedenle bunun byle olmas gerekmektedir ancak en nemli nedenler unlardr; 1. Emniyetli alma scaklklarnn aslmadndan emin olunmas 2. Cam eldesi ve ekillendirilmesinin olanakl klnmas TEMPERATR bir cismin scak mi, souk mu olduunun lsdr. Scaklk (temperatr) skalasndaki blmlendirmeler derece olarak isimlendirilir ve (o) iareti ile temsil edilirler. En yaygn olarak kullanlan 4 scaklk skalasnda scaklk; derece Celsius (OC) derece Fahrenheit (OF) derece Kelvin (K) veya daha dorusu Kelvin derece Rankine (OR)dir

Bundan sonra aada belirtilen 3 alt balk altnda scaklk lmleri incelenecektir. Genleme termometreleri Elektrikli termometreler Tanabilir test pirometreleri Genleme termometreleri Bu lm aletlerinin hepsinde, btn maddelerde grlen scaklk ykseldike genleme scaklk dtke bzlme fiziksel zelliinden yararlanlmtr.

95

KATI MADDEL GENLESME TERMOMETRELERi Bu aletler; metal bir rodun uzunluunda meydana gelen deiim veya iki farkl metalden oluturulan eritlerde meydana gelen eilmeler aracl ile alrlar Bunlarn kullanm basit tipli termostatlar ve benzeri cihazlarla sinirli olup, endstride scaklk lm iin nadiren kullanlrlar. SIVI MADDEL GENLESME TERMOMETRELERi Bunlarn en basiti, yaygn olarak bilinen genellikle standart test termometresi olarak kullanlan CIVALI TERMOMETRELERDiR. Cam krlgan olduu iin de genellikle metal bir klfla korunurlar. BUHAR BASINLI TERMOMETRELER Her ne kadar sv genlemesi prensibine dayanmasa da metal manometrenin iine bir baka svnn konduu bu tip termometrelere de bu blmde yer verilmitir. Buradaki termometrede baloncuk uucu bir sv ile ksmen doldurulmutur. Scaklkta meydana gelen bir deiim; sv zerinde bulunan doymu buharn ksmi basncnda; bu scaklk deiimine karlk gelen miktarda deiime neden olur. Bu deiiklik miktar lm eleman tarafndan scaklk olarak kaydedilir. (lm aral - 20 ile 350C arasndadr) Elektrikli termometreler Bunlar kendi iinde u alt gruplara ayrlrlar Diren termometreleri Termokuplar Radyasyon pirometreleri

DiREN TERMOMETRELERi Daha nceki modllerden hatrlanaca zere metallerin ounun direnci, scaklk ile birlikte deiime urar. Diren termometreleri de bu prensibe bal olarak alr. Detektr eleman, genellikle platin veya nikelden yaplm ince telden oluan bir sarmdr. lm eleman ise elektrik direncini len ve scaklk cinsinden kaydeden bir elektrik lm cihazdr. Dirente meydana gelen deiimleri len temel elektrik lm cihaz (dzenei) WHEATSTONE KPRUSU olarak bilinir. Wheatstone kprlerinin, rnein bir batarya gibi dsal bir enerji kayna ile altrlmas gerekir. Bu tip termometrelerin lm aral dar olduundan (-240 ile 600 OC) cam sanayinde kullanmlar ok nadirdir. TERMOKUPLLAR Genellikle TIC ksaItmas ile belirtilen termokupllar bir uta birbiri ile birletirilmi (kaynatlm)iki farkl metalden yaplm iki telden meydana gelmitir. Kaynak yaplan u stldnda elektromotor kuvveti (e.m.k.) oluur. Milivolt olarak llen bu e.m.k.

96

bykl termokupl yapmnda kullanlan tel/erin cinsine termokuplun scak ile souk ucu arasndaki scaklk farkna baldr. Bir lm cihaz da termokuplun ak ular arasndaki devreyi tamamlar. Termokupl yapmnda kullanlacak metalleri belirleyen 3 ana faktr unlardr: 1. alma scakl: Tellerin alma scaklnda ergimemesi, okside olmamas veya korrozyona uramamas gerekir. 2. e.m.k./scaklk ilikisi: 1C lik scaklk ykselmesine karlk gelen e.m.k. deiiklii ne kadar byk ise doru lm yapma ans o kadar artar. 3. e.m.k.'nin scakla oransall: e.m.k.'nin scakla kar deiim oran ne kadar sabit ise geni bir scaklk aralnda yaplacak lmn hassasiyeti de o kadar sabittir. RADYASYON PROMETRELERi Radyasyon pirometrelerinde bir termopil veya bir termokupl bulunur. Termopil, scakln bir ls olan e.m.k'nin oluturulabilmesi iin scak bir cisimden radyasyon yolu ile yaylan snn bir ayna veya mercek aracl ile ok sayda kk termokupl zerine odaklandrlmas esasna dayanr. Herhangi bir fiziksel temasa ihtiya duyulmamas ve llecek scakln bir st /limitinin bulunmamas gibi avantajlar vardr. Hzl lm yapma ve elemanlarnn bozulmamas gibi zelliklerinin yani sra spesifik olarak kalibre edilmesi gerekir. Cam seviyesi Seviye lm ok yaygn ve proses endstrilerinde nemli olup, cam endstrisi de bunun dnda deildir. Seviye, hepsi cam endstrisi iin geerli olmasa da pek ok yntemle llebilir ve aada yaygn olarak kullanlan seviye lm metotlarnn listesi verilmitir. ubuk daldrma Tarma Hidrostatik basn Kapasite Nkleonik Optik (fotoelektrik) Kaldrma kuvveti (deplasman) Basn iletkenlik Arlk Gaz bubbler Optik (grsel veya yansmal)

Bir depo tanknda seviye lmnde en ok kullanlan yntemler ubuk daldrma, hidrostatik basn, tarma veya gzleme ubuudur. Seviye lm metodu seilmeden evvel dikkate alnmas gereken faktrler unlardr: 1. Maddenin tabiat: Toz, sv, korrozif mi olduu? zgl arl veya scaklnn deiip deimedii? Temiz olup olmad? 2. Depolama tanknn tabiat: Sekli nedir; ak, kapal? Basn devre balantlar var mdr? 3. Kontrol edilebilir mi? : lm transmitter'i (verici) sistemin dier blmleri ile de uyum iinde midir?

97

ELEKTRiKSEL METOD Bu metodun eitli trleri vardr. Hepsi de ayni basit prensibe, camin yksek scaklkta iletken zellik gstermesi prensibine dayanr. Tipik bir lm sisteminde cama batrlm sabit bir elektrot ve bir hareketli elektrot vardr. Hareketli elektrotun hareketi dikeydir. (ekil 24-a) veya bir destek zerinde sallanabilir. (ekil 24-b) Her iki durumda da elektriksel bir temas (kontakt) meydana gelir ve pozisyon kaydedilir.

BASIN METODU Burada ekil 25'de gsterildii gibi cam yzeyine bir hava jeti flenmektedir. Cam seviyesi ykselip alaldka borudaki basn da seviye ykseldike artacak, dtke azalacak ekilde deiime urar. Bu basn deiimleri llerek kaydedilebilir. YANSIMA METODU Burada camdan radyasyonla yaylan n dalga boyundan farkl dalga boyunda olan bir k isini, ayna gibi davranan cam yzeyine gnderilir. Ik n alc bir cihaza yanstlarak alglanr ve pozisyonu kaydedilir.

CAM EKLLENDRME PROSESLERCam scakken akkandr, soutulduu zaman serttir. Bu nedenle, retim proseslerinin ounda cam scakken ekillendirilir ve souyuncaya kadar bu seklini muhafaza etmesi salanr. ekillendirme blmnde aadaki proseslerle tek tek ilgilenilecektir. Dkm prosesi 98

Presleme prosesi fleme prosesi Float ekillendirme prosesi Merdanelerle ekillendirme prosesi Cam ekme prosesi

DKM: Suyu, bir kabin iine dktnz zaman, su kabin seklini alr. Ayni ekilde, ergimi cami metal bir kalba dktnz zaman cam kalbn seklini alr. Cam souk ve rijit olduu zaman, kalbn seklini muhafaza eder. Bu proses; cam DKM olarak adlandrlr. PRESLEME: Daha yaygn kullanlan bir ekillendirme prosesidir. Ergimi cam, bir KALIP iine konur ve metal bir MASTR (i kalp) ile aaya doru itilir. Cam; mastr ve kalp arasnda, kalbn azna yerletirilmi metal ekillendiriciye kadar ykselir. Bu metal ekillendirici paraya RNG adi verilir.

Soutulduu ve proses bittii zaman rnn ii belli bir oranda bostur. Presleme ile geni bir aralkta rn retimi mmkndr. Kavanoz, tabak ve sigara tablas pres rnlere rnek olarak verilebilir. Aka grld gibi preslemeden sonra mastr, rnn dna alnabilmelidir. Bu nedenle sise gibi boyun ksmi, gvdesinden daha dar rnlerin retiminde bu proses kullanlamaz. Bu tip rnlerin retiminde FLEME prosesi olarak bilinen farkl bir proses kullanlr. Cam eya fleme prosesinde, mastr olarak hava kullanlr ve geri ekme problemi ortadan kalkar. Orijinal fleme prosesinde ergimi cam, FLEME UBUU olarak adlandrlan elik tpn (pipo) bir ucuyla alnr. Dier ucuna da fleyici, azn koyar ve camin iine hava fler. Hava flenince fska, armut seklini alr. Bu sekil, ienin balang seklidir. Buna FISKA adi verilir. Fskann ekli alet kullanm ile deitirilebilir. Geleneksel cam fleme retiminde yzeye tahta ile sekil verilir. Fska, kalbn iinde flendii zaman kalbn seklini alr. Kalplar, geleneksel olarak tahtadan yaplr. Gnmzde ise genellikle demirden yaplmaktadr.

99

ielerin makinelerde flenerek retiminde; camin el ile alnmas yerine kalplara otomatik olarak drlmesi dnda hemen hemen proses ayndr. Preslemede, i ksmn ekli mastrle oluturulur. flemede ise havann ekli yoktur. rnn i ksmnn sekli d sekline bal olarak kararlatrlr ve buda kalbn eklidir. Ayn zamanda camn ekli de fleme ncesi kararlatrlr. n fleme ile oluturulmu bu ekil PARZON olarak adlandrlr. Parizon eklinin flenmi rndeki etkisi, eitli parizonlar ve sonuta oluan kalpla fleme ekilleri aadaki kesit diyagramlarnda gsterilmitir.

Gemite camin ekillendirilmesinde pek ok yol kullanlyordu. Romallar ergimi cam tas levhalara dkyorlard. Sonra pencereler iin dz cam yapmak amacyla soutmaya brakyorlard. Gnmzde, benzer bir yntem kullanlmaktadr. Ergimi cam, tas levhalar yerine kalay banyosuna dklmektedir. Bu ilem FLOAT prosesi olarak adlandrlr. Aada prosesin emas verilmitir.

Desenli cam, MERDANE LE EKLLENDRME prosesi ile yaplr.Ergimi cam, su soutmal bir ift metal merdane arasndan geirilir. Bu merdanelerden birinde desen vardr.

100

Float prosesi gelitirilmeden nce, pencere camlarndan ou CAM EKM proseslerinden birinin kullanm ile retiliyordu. Bu prosesler imdiye kadar bahsedilen proseslerden olduka farkldr. Pencere caminin ekilmesinde kullanlan eitli metodular, cam ubuun ekilme prosesindeki prensiplere dayanr. Temel fark, demir ubuk ergimi camn yzeyine dz olarak yatrlr. Yukar kaldrld zaman bir cam levhay yukar eker ve bu levha devaml olarak soutularak rijit hale getirilir.

CAMIN BESLENMESBu derste ilgilenilen tm camlar; hammaddelerin belirli aamalarda ergitilmesiyle elde edilir. Ergimi camin, nihai rnn elde edilmesi iin ekillendirme proseslerine beslenmesi gerekir. Bu nemli blm, besleme prosesidir.

101

ticari cam iin LV3 ve LV8 deerlerine karlk gelen scaklklar aada verilmitir. LV3 oC LV8 oC Soda-Kire-Silis Boro silikat Kurunlu cam 1200 1450 1200 700 790 605

Bu viskozite deerleri arasnda, alma aral srasyla; 500, 660 ve 595 C'dir. alma aralnn genilii ve kapsad scaklklar, camin ne kadar abuk sertletiinin bir gstergesidir. Soda-kire-silis camnn daha ksa olan alma aral, bu cam; mekanik retim iin kurun camndan daha uygun hale getirir. Normal olarak, kurun cam elle ekillendirilir. Borosilikat cam, en uzun alma aralna sahip olmasna ramen retiminde bu iki metot da kullanlr. LV3'den LV8'e soutmak daha yksek scaklklarda gerekletiinden geen sre ksadr. Besleme, artlandrlm camin ekillendirme presesine iletildii blm de kapsar. Bu durumu, baz proseslerde, rnein; sise yapmnda grmek ok kolaydr.

Dier proseslerde, rnein; float prosesinde beslemeyi ayr bir asama olarak artlandrma ve ekillendirme arasnda ayrt etmek ok gtr. Besleme metodlar iki tiptir. 1. Kesikli besleme 2. Srekli besleme

KESKL beslemede; cam, prosese tek tek paralar olarak verilir. SREKL beslemede; cam, srekli olarak ekillendirme prosesine akar. Besleme, doru miktarda artlandrlm camin, sekilendirme proseslerine aktarlmasdr. Cami, doru scaklkta muhafaza (Viskozite-scaklk grafiini hatrlaynz) etmek olduka nemlidir. Cam sourken, sertleir veya daha viskoz olur. Scakln zerinde durulmasnn sebebi, ekillendirme presesi iin doru viskozitede cam beslendiinden emin olunmas iindir. KESiKLi BESLEME ncelikle bu metot incelenecekse, kapsayacan syleye biliriz. kesikli beslemenin aadaki yntemleri

102

EI ile cam alma Mekanik olarak cam alma Vakum ile cam alma Damla beslemesi

El ile cam alma EI ile cam alma prosesinde kullanlan aletler, bugnde yzyllarca nce kullanld gibidir. Baslca aletler; Cam alma ubuu (fonga) fleme ubuu Kepe EI makaslar Cam alma ubuu (sekil 5) kresel bir uca sahip bir ubuktur. Deiik llerdeki ularn kullanm ile kk veya byk miktarlarda cam almak mmkndr. Kk miktarlar, arap kadehlerinin ayaklarnn ve kupa kulplarnn retiminde kullanlr. Byk miktarlar, ii dolu paralarn ve pres rnlerin retiminde kullanlr.

Cam; cam alma ubuunun n stlmas yaplm ucunun, ergitilmi cama daldrlmas ile alnr. Sonra ubuun ucunda yeterince cam kalncaya kadar ubuk dndrlr.Cam iinde; hava kabarcklarnn olumasn engellemeye yardmc olmak iin ubuk, cama daldrlm olarak tutulmaldr. Aksi durumda bitmi rnde gze ho gelmeyen fiskalarn olumasna neden olunur. rnler dkm veya presleme ile retildii zaman, kullanlan kalb yeterli miktarda camla doldurmak iin yeterince byk bir ucu olan ubuk ile cam alnr. Genellikle bu amala ekillendirilmi, refrakter bir uca sahip bir metal tp kullanlr. Yar otomatik sise makinesinde; bu tip bir ubukla cam alma prosesinin admlar, aada ematik olarak gsterilmitir.

103

Cam, kalba beslendii zaman, kalp iinde havann hapsedilmediinden emin olmak gerekir. Bitmi rnde katlanma izinden kanmak iin mmknse cam, bir defada alnmaldr. lem; kalbn btn kselerine camin girebilmesini salayacak hzda yaplmaldr. Kalp dolduunda cam, el makas ile kesilir. ok fazla miktarda camin gerektii durumlarda cam, iki kerede alnr. fleme ubuu (pipo) Adndan da anlald gibi fleme ubuu, cami almak ve cam fleyerek arap bardaklar gibi ii bos rn haline getirmek iin kullanlr. fleme ubuu, bir ucunda bir topu olan ubuktur. htiya duyulan camin miktarna gre; cam alma ubuklarnda olduu gibi, fleme ubuklarnda da farkl boyutlarda top kullanlr. Cam, cam alma ubuunda kullanlan yntemle alnr. Cam alndktan sonra, az miktarda hava, aa doru flenerek cam iinde kk bir balon oluturulur. Bu fleme; cami gerek ekillendirme operasyonu iin hazrlayan n ekillendirmeyi balatr.

Byk rnler yaplrken her zaman, bir defada yeterince cam almak mmkn olmayabilir. Cam miktar; nce kk miktarda cam alnmas ve sonra kk bir fiska haline getirilmesi, bu fiskann soutulmas, sonra zerine bir miktar daha cam alnmas ile arttrlabilir. Bu metot FT CAM ALMA prosesi (sarma prosesi) olarak adlandrlr. Ayn zamanda

104

bu metot; bir camin yzeyini baka renk bir cam ile kaplayarak, renkli, fantezi rnlerin yapmnda uygulanr. Kepe Dkme cam prosesinde (svama); byk miktarda cama ihtiya duyulduu zaman, kepe kullanlr. Ayni zamanda byk pres rnler iin cam alma ileminde de kullanlr. Mekanik cam alma EI ile cam alma prosesi, zel olarak dizayn edilmi makineler tarafndan kopya edilmitir. Bu makineler, el ile cam alma prosesindeki admlar aynen takip edecek ekilde nceden programlanmtr. Sekil 8'de srekli tank frnnda alma havuzundan cam alan elektronik kontroll endstriyel bir robot gsterilmitir.

Prosesin admlar srasyla yledir: 1. Robot, u potette'in (zel ekilli refrakter) iine girinceye kadar ilerler. 2. Ucu stmak iin, ksa bir zaman aral bekledikten sonra makine, u cama ksmen gmlene kadar eilir. 3. Bundan sonra, cam alma ubuu (pipo) cam almak iin dner. 4. Dnme devam ederken, cam kopuncaya kadar ubuk, kademeli olarak kalkar ve yatay hale gelir. 5. Makine, geriye ekilerek potette'in (zel ekilli refrakter) dna kar. Cam alma ubuu, zerindeki camin dmemesi iin srekli dner. 6. Makine bir kez geriye doru hareket ettiinde cam kalbn stne gelinceye kadar dikey ekseni etrafnda dner. Sonra ubuun ucu, dorudan kalbn stne gelinceye kadar kol eilir. ubuun dnmesi durur. Cam, kalbn iine der ve gerekli miktarda kesilir. 7. Makine, 1. pozisyona dner ve admlar tekrarlanr. Vakum ile cam alma Vakumla cam alma dier ekiller ve ie retimi iin birok makine tipinde kullanlan ilk baarl mekanik besleme aralarndan biridir. Damla feederlerinin gelimesi ile 105

kullanmlar azalmtr. Vakum ile cam alma ilemini halen srdren proseslerden biri su bardaklar, arap bardaklar ve termos cami retiminde kullanlan Westlake makinalardr.

Damla Beslemesi Damla ile besleme terimi evrensel olarak makinenin mekanik olarak bir miktar camla beslenmesi yntemidir. Damla feederi, makinenin zerine yerletirilir ve damlann datm veya tedarikinde yerekimi kuvveti yardmc olur. Pres ve fleme rnlerin byk boyutlu retimi iini otomatik retim proseslerinde kullanlr. Bu tip rnlerin tipik rnekleri; sya dayankl camlar (kaseler, tabaklar, sapl tencereler), bira bardaklar, kl tablalar, termos caml bardaklar, arap kadehleri, gzlk camlar, ieler, tm kavanoz tipleridir.

SREKL BESLEME

106

Srekli besleme yi kullanan balca drt ana proses vardr. Bu prosesler; Cam elyaf Dz cam Cam ubuk ve cam boru ince cam kap (rnein; ampul) Srekli besleme proseslerinin hepsinde blmlerini birbirinden ayrmak ok gtr. Cam elyaf iki farkl pazar iin iki tip cam elyaf vardr. KESKSZ cam elyaflar; kuvvetlendirilmi plastik, lastik, imento ve atee dayankl perdelerde kullanlr. Ksa cam elyaf, genellikle CAM YN olarak adlandrlr, hemen hemen tmyle s ve ses izolasyonunda kullanlr. Her iki retim prosesi de daha nce tanmlanan dier proseslere benzer. Burada da cam, forehearth'da homojen scakla getirildikten sonra feedere ular. Kesiksiz elyaf Forehearth; BUSHING (kovan) olarak adlandrlan ok sayda dikdrtgen seklindeki besleme nitesine cam salamak zorunda olduu iin genitir. Bushingler platin alamdan yaplr ve forehearth kanalnn tabannda bir hat boyunca yerletirilir. Bu durumu Sekil 18 de grebilirsiniz. artlandrma, besleme, ekillendirme

107

Her bushingin taban plakas, iinden camin ekilebilecei yzlerce nozulun (pskrtme memesi) yerletirilmesine imkan verecek ekilde tasarlanr. Nozullar ve cam, sabit scaklkta tutulmaldr. Bu durum da elektrik stmas ile yaplr. Yerekiminin etkisiyle bir cam damlas oluup, nozuldan dt ve elyaf iplii oluturduunda bir elyafn beslemesi baslar. Bir bushingten gelen bklmemi elyaf demetlerinin hepsi, gathering shoe'ya (toplama ayana) beslenir, oradan da retim prosesine gnderilir. Ksa elyaf veya cam yn Bu rnler iin genel olarak soda-kire-silis tipi cam kullanlr. Cam, forehearth'da 1050C-1150C arasnda artlandrlmaldr. Camin viskozitesi bu scaklk aralnda 1000 poise veya LV3'dr. Bir kez doru alma scakl salandnda dar limitler iinde tutulmaldr. Ksa elyaf; kk leklerde, kesiksiz elyaf retiminde kullanlan bushinglerden elde edilebilir. Nozullar; her bushingin kenarlarna paralel olarak ve aaya doru 45lik eimle yerletirilir. Her bir cam damlas, nozuldan bir elyaf halinde uzaklarken kompresr havas veya buhar pskrtlr. Pskrtme ile ksa, kvrlm genellikle U seklinde elyaflar retilir. Bu elyaflar hareketli konveyr gibi, bir yzeye der ve dokunmam kuma oluturmak zere elyaflar birbirine dolanr. Dz cam Dz cam bir soda-kire-silis camidir. Desenli cam hari olmak zere, dz camin byk bir blm FLOAT prosesi ile retilir.

Float cam prosesinde, 1050C civarndaki ergimi cam, srekli olarak ergimi kalay banyosunun zerine beslenir. Cam erit, banyonun sonunda konveyr makaralaryla proses boyunca ekilir. Kapak (TWELL) olarak adlandrlan ayarlanabilir refrakter paras ile spaut boyunca akis kontrol edilir. Banyodaki scaklk, uygun stma rezistanslar ve su soutmal elemanlarn kullanm ile denetim altnda tutulur. Merdaneden gemi cam (Haddelenmi cam)

108

Camn; bir veya iki yznn desenli olmas durumunda veya telli cam retiminde, camin merdanelerle ekillendirilmesi yntemi kullanlr. Bunlar yatay proseslerdir. Camn retim iin makinelere tanmas bir KANAL ile veya bir forehearth ile yaplr. Burada cam, yatay cam ekme makinesi iin uygun scakla artlandrlr.

Cam ubuk ve cam boru Simdi, srekli beslemenin kullanld dier bir ekillendirme prosesini inceleyelim. Cam, geleneksel srekli frnlarn alma havuzundaki forehearthlardan beslenir. Forehearth'larda camin scaklk kontrol, byk bir hassasiyetle yaplr. Balca ekillendirme prosesleri, VELLO aa cam ekme prosesi ve DANNER prosesidir. Her iki proseste de, soda-kire-silis, kursun ve boro-silikat cam kullanlabilir. Vello prosesi artlandrma forehearth'inden cam, bir refrakter anaa veya spauta akar. anak, metal veya refrakter bir orifise sahiptir ve dner kovan (rotating sieeve) camin homojen hale gelmesine yardmc olur.

Danner prosesi Bu proseste forehearth, cami ya bir plunger tarafndan kontrol edilen orifisden veya ayarl bir kapa bulunan bir erit blok zerinden besler. Cam, aa doru 15-25 eimli bir dner mandrel zerine akar. Mandrel, bir deflektr iindedir.

109

Soda-silis-kire cam, 10301090C, Boro-silikat cam 1230-1290C ve kursun cami 10201080 C arasnda beslenir. Deflektr, genellikle dner mandrele gre simetriktir ve iyi bir scaklk dalm salamak iin gaz veya elektrikle stlr.

nce bo cam kap Srekli beslemenin kullanld son proses, ribbon makinelerinin kullanlmasyla retilen ince bos cam kaplardr. Besleme, aadaki semada gsterilmektedir.

Daha nce bahsedilen; sise retimine benzer ekilde cam, srekli olarak forehearth ve spauttan ribbon makinesine beslenir. Bu proseste cam, srekli olarak metal bir samuttan geer ve cam aknn hz, plunger yksekliinin ayarlanmas ile kontrol edilir. Plunger'in aa indirilmesi ile camin akis hz azaltlr, yukar kaldrlmas ile arttrlr. artlarn kararl kalmasn salamak iin, ounlukla plunger dner. Farkl arlkta ve llerdeki rnler iin; samut deitirilir. Kk rnler iin; daha scak cam ve daha kk samut kullanlr. 110

Kontrol altndaki cam akimi, su soutmal iki merdane arasndan geer. Bu merdaneler, makinedeki ilemler iin cami erit haline getirir. Spauttaki camin scakl, genellikle 1020C civarndadr. CAMIN FLENMES fleme; ticari ya da cam ev eyalarnda geni kapsaml eitlilik gsteren rnlerin yapmnda kullanlan bir cam ekillendirme metodudur. Bu rnler; ieler, kavanozlar, termoslar, aydnlatma ampulleri, vazolar, iki bardaklar ve eitli sanatsal camlardr. KALIPLAR Bu kapsamda, dkm demir, alaml dkm demir, yksek alam elikleri, krom, nikel, bakir ve alminyum alamlar, karbon ve odun bulunur. Dkm demir en ok kullanlan malzemedir. Kalplar, SICAK DEMR KALIP ve KAPLAMALI KALIP (i yz kmrle svanm) olmak zere iki kategoride inceleyeceiz. Scak demir kalplar Scak demir kalplar, btn metal kalplara verilen ad olup iine giren camin, dorudan doruya metal ile temas ettii kalplardr. Dkm demir en yaygn kullanlan malzemedir. Kullanmdaki kalplarn ou ekil l' de gsterildii gibi iki paraldr. Prensipler, btn makineler ve el retim prosesleri iin benzerdir.

ou makinelerde iki kalp tipi vardr, EBR (mamuln taslak seklini veren kalplar) ve FLEME KALIPLARI dr. Ebr kalplar, parizon adi verilen cam seklini meydana getiren bir i forma (oyua) sahiptir. Bu sekil bitmi rnden ok daha kktr. fleme kalbndaki oyuk, flenen rnn son seklidir. Sise yapan makinelerde, sise kafasnn ekillendirilmesinde Mldebak adi verilen daha kk kalp paralar kullanlr. Bunlar da mil mekanizmas bulunmayan iki paral 111

kalplardr. Bu kalplar, alp kapanmalarn salayan mldebak kollarna baldr. Sekil 2, yarim bir mldebagn tipik rneini gstermektedir. iki yarim parann birbirine geme yzlerinde ounlukla dili seklinde baz ekiller yer alr. Aada; kalp yapmnda kullanlan metallerde, aranmas gereken baz zellikler verilmitir: Sk taneli olmal, niform metal yapsna ve grafit dalmna sahip olmaldr. Yksek sl iletkenlie sahip olmaldr. Dk sl genlemeye sahip olmal ve cam temas yzeyinde scaklk etkisi ile atlamaya kars diren gstermelidir. Isl deikenliklere kar mukavemet gstermeli ve kendi seklini muhafaza edebilmeli, prosesin gerektirdii scaklklarda deforme olmamaldr. Pul pul dklmelere ve oksit teekklne kar direnli olmaldr. Yeterli mekanik mukavemete ve operasyon artlarnda rijitlige sahip olmaldr. Kullanmda ypranmaya, anma ya ve camdan kaynaklanan uucu maddelerin etkisine kar direnli olmaldr. Dar toleranslar iinde kolayca islenebilir olmaldr. Kalp tasarmnda aadaki konular dikkate alnr: Kalplarn uygun ekilde soutulmas, Operasyon iin kolay kalp deitirme Operasyonda snmadan sonra, kalp paralar ve kalp yarlarnn birbirine uyum salamalar iin kilitlenme sistemleri nceleri, kalp soutma; ou zaman bilimsel olmaktan ziyade, deneysel aratrmalara (know-how) dayandrlrd. Syle ki; kalp d duvarlarna eitli ekillerde kanallar alarak, veya kalp duvarlar delinerek "insert"ler yerletirilerek veya baka baz aygtlar kullanlarak soutma salanmaya allrd. Kalplarn ounda soutma, kalp d tarafna dorudan fan havas verilerek gerekletirilirdi. Soutma suyu kullanm gibi dier baz metotlar denenmi ise de bunlar yaygn bir kullanm salayamamlardr. Sekil 5, kalp zerinde dikey ve yatay soutma kanallarn gstermektedir.

Kaplamal kalplar (i yz kmrle svanm)

112

KAPLAMALI KALIPLAR, bardaklar, aydnlatma ampulleri, ayakl fleme bardaklar, sanatsal eya v.s. yapmnda kullanlr. Bu kalplar, el retim prosesinde ya da otomatik retim makinelerinde kullanlabilir. Tipik bir rnek sekil 6'da belirtilmekte ve i yzn kaplamas gsterilmektedir.

Kaplamal kalplar, dkm demir kullanlarak, scak demir kalplara benzer bir yntemle yaplr. Cam, scak demir kalplarda olduu gibi plak demir zerine deil de kalp iine svanm bir karbon tabakas zerine flenir. Kalbn i yzne kaplanm olan karbon tabakas her bir fleme ilemi arasnda su pskrtmek suretiyle srekli nemlendirilir. Bunun anlam, bu tip kalplarn scak demir kalplardan ok daha souk altdr. Kaplamal kalp kullanlan proseslerde, cam rn kalbn iinde dndrld gibi kalp rn etrafnda da dnebilir. ekillendirme esnasnda su, buhara dnr ve kalp duvar iinden kalp boluuna doru delinerek alan tahliye kanallarndan (1.5 mm apnda) kaar. Buhar tabakas kt bir isi iletkenidir ve bitmi mamul yzeylerinin dzgn olmasn salayan bir ilevi vardr. FLEME PROSESLER EI fleme Daha nceki blmlerden hatrlayacanz gibi cam, frndan ya da potadan bir fleme ubuu ile alnr. Cam, fleme ubuu iine azca flenerek iirilir, eitli aletler kullanlarak ve fleme ubuu dndrlerek ekillendirilir. Kullanlan aletler, yzyllar boyunca az ok deimeden kalmtr. Yaygn olarak kullanlan baz aletler Sekil 7'de

113

CAM ALMA ya da FLEME UBUU Bu ubuklar; cami frndan ya da potadan karmak iin kullanlr. Ortas delik fleme ubuu ukur kap yapmakta kullanlr. eitli byklklerde ii dolu demir ubuklar, cam almak iin kullanlr. Kk olanlar, bazen BURGU UBUKLARI olarak adlandrlr. Bunlar scak cama ekil verme ubuu veya arap bardan ayan ya da srahi kulpu iin cam almakta kullanlr. Daha byk ubuklar ii dolu (solid) cam eya yapmnda cam almak iin ya da pres kalplar beslemek iin kullanlr. Sekil verme kalplar (Kepeler): Bu kalplar ounlumda sk damarl aatan yaplr ve camin temas ettii yerde dzgn bir odun kmr tabakas oluturacak ekilde ar ar yanmaldr. Kepe, kullanmdan nce ve kullanm esnasnda, suya daldrlr. Kepeler ayn zamanda homojen karbon (solid karbon)' dan, pirinten (san dkm) veya dkm demirden de yaplabilir. Pirin ve dkm demir kepelerde yalama maddesi olarak balmumu kullanlr. Ayak tahtalar: Bu tahtalar arap bardaklar ya da baka ayakl mamullerde ayaklara sekil vermekte kullanlr. Bunlar, cama yapmayan ve yksek derecede cilal yzeye olanak veren malzemelerden yaplmaldr. Armut ve elma aac kullanlr, ya olanlar tercih edilir. Bir ereve iine tespit edilmi karbon plakalar da kullanlabilir.

114

Makaslar: elikten yaplr, vazo, srahi gibi mamullerin azlarn oluturmak iin cami kesmekte, ya da ayak veya kulp yaplacak Cam paralarn, kesmek iin kullanlr. ap pergelleri: ap pergelleri basit tasarml aletlerdir. Kesme yksekliklerinin ya da boyun i aplarnn llmesinde kullanlr. Dzleme plakas: Sk damarl aa plakalardr, az ya da dipleri dzletmekte kullanlr. Cam asla mandallar: Aa veya yay eliinden yaplabilir. Ular asbest boru ile veya benzer bir malzeme ile kapldr. Bitmi mamullerin tavlama frnna tanmasnda kullanlr. Masa: rn fongann ucundan vurarak koparmakta kullanlan ucu kr bir baktr. Bu aletler ve adlan btn cam endstrisinde tipiktir. Bu endstrinin belli blmlerinde veya tek tek irketlerde ayr geleneklerin gelimesi sonucu aletlerde ve isimlerinde deikenlikler grlebilir. Cam yuvarlama plakas veya masas:

Cam yuvarlama plakas yapmnda eitli malzemeler kullanlr, bunlardan en yaygn olarak kullanlan, dkm demirdir. Bu plakalar ok iyi parlatlm olmaldr. Karbon plakalar da kullanlabilir. EI fleme, bir ekiple gerekletirilir. Bu ekip, ekillendirme, fleme, kesme ve koparma ilemlerini yerine getirir ve tezghta oturarak alan bir ustann evresinde faaliyet gsterir. Sekil 10'da el imalat arap bardann operasyonlar sras ile gsterilmektedir.

115

116

Mekanik fleme fleme ieler ve kavanozlar Endstri devrimi, tketici toplumunu olutururken cam yapmclar, retimlerini ihtiyac karlayacak ekilde arttrma gereini duydular. Bu durum; pek ok operatre ihtiya duyulan baz otomatik proseslerin ortaya kmasna yol at. Gelimeler devam etti, 1920'ler ve 1930'larda cam sise retiminde yaygn olarak kullanlan temel metotlar oluturuldu. Bugn cam kaplarn retiminde kullanlan en yaygn metotlar; fleme ve fleme prosesi Pres ve fleme prosesi'dir.

Genel bir kural olarak fleme ve fleme prosesi dar boyunlu mamullerin retiminde, pres ve fleme prosesi ise geni azl mamullerin retiminde uygulanr. FLEME VE FLEME PROSESI 1. Cam damlas feederden ebsre yklenir ya da iletilir. Damla kalba yukardan yklenir. Ebsrn zerindeki aklk tampon ile kapatlr. 2. Sonra, tampondaki deliklerden verilen basnl hava, cami kalbn ring ksmna doru iterek sise aznn tam teekkl iin yerletirir. Ring kalbnn merkezinde ieri, doru bir mandren bulunur, bu para sise aznn kapal kalmamasn salar, ap, sise aznn i ap ve kafann et kalnln belirler. 3. Mandren geri ekilir ve basnl hava cami tampona kar geriye doru iirir. Ebsr kalbnn i boluu PARIZON adi verilen mamuln n (taslak) seklini oluturur. 4. Ebsr kalb alr ve parizon finisr kalbna transfer edilmek zere hala mldebak tarafindan tutulmaktadr. Transfer metodu makine tipine gre farkldr ancak her durumda, ykleme aamasndan finisr kalbna transfer arasnda bir yerde, parizon; sise kafas (ring,) yukarida olacak ekilde 180 derece evrilir. 5. nce finisr kalb parizonun etrafnda kapanr, mjdebak alr ve parizon; finisrn tepesine oturan kafann (ring) alt ksm ile tutularak finisr iinde asili kalr. Parizon burada asl iken, parizon yzeyi, ana cam gvdesinden s transferi ile tekrar snr. 6. Sflaj bal finisrn zerine gider, fleme tp parizonun boynundan aaya doru iner ve basnl hava ile cami, fleme kalbnn duvarlarna doru iirir. 7. Sflaj bal kalkar ve finisr alr. Alc maa, fleme kalb dnda ve dip tablas (mldefon) zerinde duran ieyi kaldrarak dead plate (delikli plaka) zerine nakleder, buradan da makine konveyrne transfer edilir. Finisrden konveyre transfer metodu, makine tipine gre farkldr, ancak her durumda ielerin zerinden yeterli miktarda sy almak iin baz soutma ekilleri uygulanr. Syle ki, makineden tavlama frnna transfer esnasnda deforme olmayacak kadar soutulur. PRES VE FLEME PROSES Bu proseste de bir ebsr ve bir finisr kalb kullanlr. Cam, makineye ayni yntem ile yklenir ve ebsrn st tampon vastas ile kapatlr.

117

Ancak parizon fleme yerine (nceki prosesin 2. ve 3. paragraflarnda belirtildii gibi), soutmal bir plunger (mastr) vastas ile preslenerek ekillendirilir. Mastr, ebsre ring merkezinden girer. Presleme ileminden sonra mastr geri gelir ve proses, fleme prosesindeki gibi devam eder.

118