Цане Т. Мојаноски

ЛЕТОПИС НА

МАКЕДОНСКАТА ДЕМОКРАТИЈА

Скопје, 2000

д-р Цане Т. Мојаноски ЛЕТОПИС НА МАКЕДОНСКАТА ДЕМОКРАТИЈА

Издавач: "ПАКУНГ“ - Скопје Ул. "11 Октомври“ бб За издавачот: Бачвров Зоран

Рецензенти: 1. Проф. д-р Ѓоко Този 2. Проф. д-р Јован Корубин Лектура: Зорица Јосифовска

Техничко уредување и компјутерска обработка Проф. д-р Цане Т. Мојаноски Печати: "Пакунг“ Скопје

Сите права задржани

За контакт со авторот: mojanc@ukim.edu.mk

СОДРЖИНА Predgovor Voved

I. ДЕЦЕНИЈА НА МАКЕДОНСКАТА

ДЕМОКРАТИЈА

Експлозија на новите политички субјекти .................. 10 Слободни избори и нов законодавен дом ................. 19 Македонија во семејството на демократските системи ......................................................................... 26 Освојувањето на политичката власт -пат кон демократскиот пургаториум ................................. 36 Година на етаблирање во меѓународната структура ...................................................................... 41 Македонија во текот на 1994 година .......................... 46 Години на економска блокада .................................... 54 Распад на изборната и политичка коалиција ............ 60 Година на протести и афери ...................................... 66 Година на мирната смена на власта .......................... 69 Година на големи очекувања ...................................... 73 На крајот од милениумот со нови желби ................... 77

II. ПРОФИЛОТ НА НОВИТЕ ПОЛИТИЧКИ

СУБЈЕКТИ Demokrtska partija za makedonsko nacionalno edinstvo ........................................................................ 95 Dvi`ewe za semakedonska akcija - MAAK ............... 99 MAAK - konzervativna partija ................................ 105 Liga za demokratija .................................................. 108 Socijaldemokratska partija na Makedonija ......... 113 Demokratski sojuz - partija na zemjodelcite ....... 116 Partija za demokratski prosperitet ..................... 118 Narodna partija na Makedonija ............................... 124

III

Narodna demokratska partija ................................. 127 Stranka na Jugoslovenite vo Makedonija ............. 133 SKM -Partija za demokratski promeni ................. 136 Socijaldemokрaтski sojuz na Makedonija ............... 137 Socijalisti~ka partija na Makedonija ................... 147 VMRO-Demokratska partija za makedonsko nacionalno edinstvo .......................... 153 Rabotni~ka partija ................................................... 169 Demokratski sojuz na Turcite ................................. 171 Demokratska partija na Turcite ............................. 172 Partija za celosna emancipacija na Romite ......... 177 Mladata demokratsko-progresivna stranka na Makedonija ............................................. 180 Sojuzot na reformskite sili na Makedonija ........ 184 Reformski sili na Makedonija - Liberalna partija .................................................... 187 Liberalna partija .................................................... 191 Обнова на Либералната партија .................................... 198 Демохристијанска партија на Македонија ............... 200 Rabotni~ko-zemjodelska partija ........................... 205 Vnater{na makedonska revolucionerna organizacija - Demokratska partija ...................... 206 Demokratska partija na Makedonija ...................... 210 Партија за демократска акција - исламски пат ......... 212 Републиканска партија на Македонија ...................... 216 Demokratska partija na Сrbite vo Makedonija .... 221 Demokratsko-progresivna partija na Romite od Makedonija ........................................................... 223 Комунистичка партија на Македонија .......................... 225 Сојуз на комунистите-движење за Југославија ......... 230 Сојуз на комунистите на Македонија ........................... 234 Демократски сојуз на албанците - Либерална партија .................................................................................. 237 Македонски национален фронт...................................... 239 Демократска партија ......................................................... 243

IV

Либерално-демократска партија .................................... 249 Gra|ansko-liberalna partija na Makedonija ....... 255 Makedonska hristijanska partija ........................... 256 Партија за демокртаски просперитет на Aлбанците ........................................................................... 262 Демократска партија на Aлбанците ............................. 267 Социјалистичка христијанска партија .......................... 274 Демократска алтернатива .............................................. 276 Демократски сојуз ............................................................. 283

III. EЛЕМЕНТИ НА ОРГАНИЗАЦИОНИОТ

МОДЕЛ НА ПОЛИТИЧКИТЕ ПАРТИИ

Organizacijata na politi~kiite partii ................ 293 Polo`bata na ~lenot vo politi~kata partija ....... 299 Karakteristiki na vnatrepartiskite odnosi ....... 305 Finansiraweto na politi~kite partii ................. 308

IV. ПРОГРАМСКИТЕ СПЕЦИФИЧНОСТИ

НА ПОЛИТИЧКИТЕ ПАРТИИ

Elementi za programskata struktura na politi~kite partii vo Republika Makedonija...... 313 Aspekti na programskite dokumenti na politi~kite partii .............................................. 319 ZAKLU^NI SOGLEDUVAWA Summary ..................................................................... 347 Koristena literatura ............................................. 355

ПРЕДГОВОР

Во периодот кога вредните печатари ја подготвуваа

книгата „Летопис на македонската демократија“ за печат, во Република Македонија привршуваа активностите од вториот изборен круг на годинешните локални избори. Тие како и секои избори, беа проследени со мноштво активности, политички фолклор и содржини специфични за изборниот натпрвар. Имено, во Собранието на Република Македонија, настана процес на обединување на парламен-траната опозиција преку заедничкиот бојкот на неговата работа. По неуспешниот обид на пратеничката група од опозициониот СДСМ да постави на дневен ред прашања во врска со манифестациите на политичкото насислство за време на локалните избори, парламентарната опозиција (вклучувајќи ја и пратеничкатa група на ВМРО и пратениците од СПМ и ЛДП) се опредли за бојктирање на работата на Собранието. Во изминатите денови слични активности беа покренати и беше најавено неучеството во работата на Собранието и на пратеничката група на Партијата за демократски просперитет. Таквиот днос на опозиционите патеници и пратенички групи е резултат на однесувањето на парламентарното мнозинство, прет-ставувано од пратеничките групи на ВМРО-ДПМНЕ, ДА и ДПА (таа официјално сеуште делува како коалиција ПДПА-НДП). Ова мнозинство подеднакво е неприемчиво за ини-цијативите на опозиционите пратенички групи, манифестира некооперативност и надмоќност на мнозинството над малцинството, што објективно ја доведува во прашање смислата на опозицијата и нејзиното дејствување.

Напуштањето на опозицијата на работата на Собранието (освен на пратенците од Либералната партија), во суштина укажува на сложеноста и чувствителноста на политичкиот процес во Република Македонија, но и на воспоставената практика, парламентарното мнозинство да не покажува афинитет и кооперативност кон иницијативите на парламентарното малцинство. Парламентарното

VII

мнозинство во досегашното функционирање на Собранието не покажува доволно чувство и подготвеност кон иницијативите на опозицијата. Таа досега, доминантно се третира како „непријател на владта“, како сила со нечесни намери и како субјект кој ја поткопува добрата политика на владата. На сцена е процес на „ситничарење“ и “враќање на мило за драго“. Значи станува збор за начин на практи-кување на власта и процес на манифестација на моќтта на власта. Најновите случувања укажуваат дека такви „афинентети“ покажуваат и медиумите. Тие според многу владини гласноговрници се субјекти што не ги разбираат реформските зафати и со отворањето на прашањата за непочитувањето на процедурата и правната држава, особено со пишувањето за разните манифестации на самоволие и волунтаризам во вршењето на власта, всушност се прогласуваат „антиреформски“ и антивладини структури чија задача е да ја сруши владината коалиција. Всушност станува збор за рецидив од минатите системи (според кој „непријателот на мојот пријател е мој непријател“), во кои практикувањето на власта не зависеше од институционалната рамка и воспоставените принципи, туку од положбата на носителот во партиската хиерархија и од нивото на семејните врски со партискиот шеф.Партискиот плурализам и принципите на парламентарната демократија во својата изворна основа, особено принципите на правната држава се најефикасниот механизам за сузбивањето на облиците на непотизам и кршењето на демократските механзми и правила. Присуството на таквите односи и состојби во политичкиот процес, само е индикатор за нивото на оствареноста на демократијата и демократските принции на живеењето во Република Македонија.

Во овој период сe позачестени се изјавите и идеите за хармонизација на односите меѓу доминантните политички субјекти, СДСМ и ВМРО-ДПМНЕ. Таквите идеи се условуваат со потребата од претходна лидерска промена во спротивниот табор. Таквото однесување е во прилог на нашата констатција дека во политичкиот процес,

VIII

особено во меѓупартискиот натпревар доминира ривалитетот на политичките лидери, силно подржан од епигоните на политичките елити. Тие, пак, покажуваат инвентивност во одбраната на „сопствениот“ водач, а особено во нападите на противничкиот. Во политичката реторика доминираат категории кои деиректно ја загрозуваат автономијата на индивидуата, а особено нејзината приватност.

На политичката сцена се поизразени се барањата од напуштање на „црно-белата“ слика на политичките субјекти и свртувањето на граѓаните кон „новите“ политички опции. Но објективната анализа на политичкте процеси во Република Македонија ќе укаже дека и покрај бројноста на политичките субјекти во земјата во изминатите десетина години (вкупно 89 новосоздадени политички партии и учест-вото на 29 политички партии на последните локални избори) нема позначаен политички проект за развојот на Земјата од досега понудените. Можеби и тука треба да се бара одговорот за приемчивоста на политичките понуди меѓу граѓаните, изразен низ подршката на политичките субјекти на последните избори.

Крајот на летото во 2000-та беше во знакот на жешката политичка есен. Тоа е и период кога се подзасилија иницијативите и активностите за асоцијација на Земјата во Европската унија. На внатрешно-политички план, во првата половина од месец август 2000 година отпочна предизборната активност за избор на советници и градоначалници. Отпочнаа активностите за вторите локални избори во Република Македонија. Почетокот на предизборната активност беше во сенка на првата поз-начајна трансформација на шест пратенцици од владината коалиција во нова пратеничка група на ВМРО- вистинска македонска реформска опција. Тоа предизвика понагласено агресивно однесување на партиската струкура на ВМРО-ДПМНЕ и соодветна реакција на политичката структура. Имено, како резултат на незадоволството партиски мотивираното членство, „самоиницијативно и спонтано“ ги каменува домовите на „непослушните“

IX

пратеници. Изразувањето на таквото незадоволство, кај дел од јавноста се оценува дека не е проследено со соодветна реакцијата на органите на власта, особено на полицијата во заштитата на неприкосновените права на сопственост, приватност, живот и лична и семејна безбедност. Токму заради то, овој дел од јавноста смета дека овие органи, а и власта во целина, на индиректен начин преминува во субјект што ги подржува насилните средства како метод за расчистување со политичките разномисленици. Таквите настани не го прекинаа процеот на партиските трансфери. Имено, овие денови во медиумите е соопштено дека и тројца пратеници до пратеничката гупа на Партијата за демократски просперитет формираат пратеничка група на независни пратеници.

Локалните избори во 2000-та на површина исфрлија однесувања, кои набљудувано долгорочно, негативно ќе влијаат на демократскиот процес во Република Македонија. Имено, и покрај демократскиот исчекотр во 1998 година и успехот на парламентарните избори, а во тие рамки и промоцијата на принципот дека изборниот резултат е основа за мирна смена на власта, на претседателските, а осбено на локалните избори го промовираа насилството како лост за добивање на граѓанска подршка. Имено, локалните избори во Република Македонија во 2000 година и покрај доминантно мирниот и во согласност со демократската традиција, спроведени избори, се во сенката на манифестација на насилството. Имено, во текот, а особено на денот на гласањето во изборниот процес се вклучени тнр. партиски „полиции’, односно активисти, кои се склони да применат сила. Тоа е облик на манифестација на авторитарна свест и практика, што подеднакво им припаѓа на мноштвото политички субјекти, а особено на најдоминантните ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ. На политичката сцена се врши „институционализација на насилството’, каде наместо вредноста на дијалогот и толеранцијата, почитувањето на разликите и индивидуалноста, се наметнува физичката присла како облик на дејствување и

X

основна содржина на политичкиот процес. Тоа е илустрација за преокупираноста на политичките елити не со потребата од изградба на општество на слободни индивидуи, туку на општество и структура што ќе е зависна од партискиот орган, а особено од партискиот шеф.

Последните избори се индикатор и за демократските односи во политичките партии. Имено, во услови кога на избирачките места се употребува огнено оружје и брутално насилство и кога згаснуваа човечки живот, во јавноста изостанува отворената реакција на партиското членство, за методите и средствата применети во изборниот процес. Вкупното однесување го изразува општото согласување со потезите на партиската структура со однесувањето на партиските раководства и нивните водачи. Станува збор, за своевидна колективна амнезија и мимикрија, која ги минимизира погрешните потези на „сопственото “ партиско раководство и водач,а ги глорификува грешките и пропустите на спротивната страна. Јавно е манфестирано однесување кое е индикатор за нивото на пропулзивноста на индивидуалната волја во политичките партии. Тоа исто така е и индикатор за вистинскиот домет на демократските процеси во внатрепертискиот живот. Тој несомнено е под силен притисок на извршните органи и доминантната положба на партиските шефови. Во Републка Македонија,манифестиран е облик на строга и централизирана организација, без докрај изнијансирана партиска концепција, која, во основа, се користи како “политички лост“ за освојување на власта. Нив, им недостасува јасна концепција и стратегија. Таквиот недостаок се манифестира преку отсуството на јасен концепт за развојот на Република Македонија.

Предизборната и постизборната активност отворија мноштво прашања, што ги надминуваат локланите интереси. Локалните избори беа пласирани како облик за политичка делегитимизација на власта, како облик на „референдумско“ изјаснување и како основа за воведување во период на предверемени парламентарни избори. Тие, од друга страна беа пласирани, како особено незначаен

XI

процес на конституирањето на локалната власт, но пред се како облик на и зразување на подршката на граѓанството, на колаиционата структура која формира парламентрано мнозинство и влада, како облик за подршка на владата и нејзината реформска политика, но и како облик за манифестирање на партиската дисциплина и цврстина.

Токму поради тоа треба да се има во предвид однесувањето на доминантните политички сили кон изборите и изборниот резултат. Имено коалицијата „ЗА“, предводена од СДСМ, ЛП, СПМ и ЛД, како резултат на бројата поддршка на граѓаните во првиот круг се прогласи себе си за победник на локалните избори. Наспроти тоа, коалицијата ВМРО-ДПМНЕ и ДА особено како резултат на непсоредната работа со граѓаните и спосбноста да ги впрегне инстутитуциите во прдеизборната трка, се прогласи себеси како апсолутен победник. Имено во првиот круг здружената коалиција „ЗА“, освои најголем број на гласови и советнички места во советите на општините, а додека колицијата на власт, најголемиот број на градоначалници претежно во руралнте населби. Таквиот изборен резултат нијансира опредлен број на однесувања, кои долгорочно набљудувано ќе бидат користени во изборнта трка, што на еден или друг начин ќе го детреминираат изборниот и демократскиот процес, а Република Македонија ќе ја сместуваат меѓу земјите со неизградеен демократски и систем уи процедура. Губењето на човечките животи „полнењето“ на гласачките кутии, губењето на избирачкиот материјал, кршењето на изборната процесура само ја зголемуваат општата претстава за лошо организираните избори.

На крајот, во целината на политичкиот, а особено на изборниот процес треба да се развива дијалогот и соработката. Несомнео, за тоа најголема е одговорноста кај најмоќните, односно највлијателните политички субјекти. Можеби и поради тиа се повеќе приврзаници ќе добива идејата за хармонизирање на односите меѓу најдоминантните политички групации во Република Македонија, а во овој момент се СДСМ и ВМРО-ДПМНЕ.

XII

Тоа подразбира дека политичките субјекти ќе се доживуваат како еден од можните пристапи за политичкиот и економскиот рзвиток на општеството.

Политичките процеси во иднина, повеќе или помалку ќе бидат детерминирани од социјалните сили што влијаат на карактерот и однесувањето на политичките партии, но времето, брзината и динамизирањето на тие процеси зависи исклучиво од желбите и демократскиот формат на политичките елити и и нивните водачи. Политичкиот живот во Република Македонија, несомно е пред еден нов демократски предизвик.

Скопје 11- X -2000 година Авторот

Вовед

Процесот на политичката плурализација на Република Македонија за граѓаните, а особено за политички ангажираните граѓани, на самиот почеток отвораше мноштво парашања и очекувања. Во почетокот на деведесеттите години, Република Македонија беше земја која помалку или повеќе, „не покажуваше афинитет“ кон реформските трансформации што го заплискуваа реалсоцијалистичкиот свет. Тоа не само поради тоа што таа беше на самото дно од економското скалило во поранешната федерација, туку и поради создадениот стереотип дека е „конзервативна средина“ во која доминира определен „комунистички архитип“ и дека таа е земја со најмали шанси за демократизација на односите во неа.

Истражувањето на политичките процеси е сложена истражувачка постапка. Описот на политичките процеси е насочен кон барањето одговор на мноштво прашања. Имено, каков е степенот и динамиката на формирањето на новите политички субјекти? Зошто Република Македонија не е приемчива за определени идеологии? Колку процесот на плурализацијата на општествените односи во земјата се под притисокот на политичките? Кои се новите субјекти на македонската плуралистичка сцена? и многу други праша-ња.

Во истражувачкиот зафат што е пред нас не си поставивме задача да одговориме на сите поставени, ниту на прашањата што можат да се постават. Задачата е детерминирана од целите. Една од целите што ја поставивме во овој истражувачки зафат и да извршиме научна дескрипција на процесот на политичката плу-рализација во Република Македонија и да ги прикажеме по-литичките субјекти, што на еден или друг начин ја исполнуваа содржината на животот на граѓаните. Таквата ориентација претпоставува определен број на задачи.

Истражувањето на политичките партии, особено, истражувањето на тнр. „живи“ случаи, односно процеси во

2

текот на нивното настанување, од методолошка гледна точка отвораат бројни прашања и дилеми. Имено, политичките процеси, како дел од општествените, се особено комплексни и амбивалентни. Индикаторските манифестации не секогаш и не целосно обезбедуваат мож-ности за утврдување на содржината на процесот. Тоа, несомнено, може да нè упати на определени сознанија кои нецелосно ќе ја изразуваат суштината на самиот процес и ќе ги идентификуваат неговите вистински носители. Свесни за таквата методолошка стапица, во истражувачкиот зафат се определивме за трислоен приказ на процесите. Имено, преку (1) елементарна анализа, посебно низ хронолошка анализа да се прикаже дел од процесите во изминатите десетина години; (2) со приказ на динамиката на форми-рањето на политичките партии што се појавуваа на политичката сцена во Република Македонија да се прикаже интензитетот на појавата и (3) преку претставувањето на субјектите, особено нивната основна програмскска и организациона структура, да се укаже на основните специфичности на политичките субјекти.

Зошто е потребно да се прави деценески пресек?

Еден од можните одговори би бил дека тоа е период во кој објективно би можеле да се увидат некои од тенденциите на развитокот на политичките партии.

Вториот, да се укаже на бројот и интензитетот на формирањето на новите политички субјекти. Доколку се погледне бројот на политичките партии што се конституираа како нови политички субјекти или доживуваа определени метаморфози, тогаш би можеле да констатираме дека во Република Македонија присутен е процес на постојано создавање на нови политички субјекти. При тоа може да се констатира дека се издиференцирани

три периоди. Периодот на: а) политичка промоција, б)

политичка стабилизација и в ) политичка иновација. Понудената дистрибуција укажува дека во фазата на

политичката промоција, бројот на новосоздадените политички партии, особено во првите четири години од по-литичката плурализација во Република Македонија, е

3

особено интензивен. Тоа е резултат не само на зголемените инцијативи на граѓанити туку и на либерални услови за формирање на политичка партија кога во земјата беше присутен „иновацискиот“ синдром.

Прегелед бр.1.1.

Преглед на бројот на политичките партии форми-

рани во периодот 1990-2000 година

Периодот на политичката стаби-лизација значи и определено за-ситување на политичкиот простор со нови политички субјекти, што е резултат на релативно построгите нормативни услови, но и на почетното етаблирање на доминантните политички опции во земјата. И на крајот, фазата на политичката иновација, всушност, настанува во периодот кога се вр-ши обновување или иновирање на определени програмски и идеолошки проекти од периодот на егзистирањето на определени политички субјекти кои се ин-

тегрирале или пак во практикувањето на истите политички гарнитури отстапиле од изворните концепти.

Третиот, можен одговор е да се прикаже дел од искуството што е создадено во Република Македонија, на планот на плурализацијата на општествените, особено на полтичките процеси. Издвојувањето на политичките процеси е поради тоа што тие се јавуваат, поточно се наметнуваат како доминантни процеси во општественото живеење на граѓаните и што еден дел од граѓаните пар-тиципира во вкупниот процес.

Овде ќе укажеме и на стапиците што се јавуваат при истражувањето на политичките процеси. При истражување-то на актуелните политички сосотојби секогаш треба да се има предвид дека тие, повеќе или помалку се предмет на

Година Број на поли-тички партии

%

1990 23 25,84

1991 13 14,61

1992 17 19,10

1993 9 10,11

1994 6 6,74

1995 4 4,49

1996 4 4,49

1997 4 4,49

1998 2 2,25

1999 1 1,12

2000 6 6,74

Вкупно 89 100,0

4

индивидуално вреднување и доживување и дека секој набљудувач има определен став, мислење или уредување за определен процес, субјект или индивидуа во тој процес. И уште, што дел од нив се активни чинители на тие про-цеси. Во личната диоптрија на настаните актерите ги наб-људуваат онака како што тие ја проектирале сопствена улога или, пак, онака како што тоа им го доловува индика-торскиот сноп што го набљудуваат. Таквото набљудување на појавите и процесите во земјата, нужно ја усложнува истражувачката практика и ја зголемува одговорноста и истражувачкиот сенс за сложените појави. Токму таквата позиција натаму ја усложнува истражувачката постапка и бара да се утврдат определени реални претпоставки за прикажувањето на податоците, процесите и резултатите од нив. Таквиот пристап, на еден или друг начин ќе создаде претпоставки да се „излезе од кругот на идолите“, да се погледне во суштината на фактите и да се дооформи прет-ставата за нив.

Во аналитичката диоптрија се нијансираат активности кои ја детерминираат истражуваачката постапка. Имено, во изминатите десетина години, македонското општествто се наоѓа во процес на „промена на световите“. Тоа е општество што од светот на еднопар-тискиот монопол влегува во светот на политичкиот плура-лизам, од светот на тоталитарноста влегува во светот на плуралноста и демоктарскиот развој. Но дали тој развој е транспарентен и со принципи што ја гарантираат неговата демократичност? Не е лесно да се даде одговор. Не само поради тоа што постојат мноштво теоретски парадигми и контраверзи околу поставената дилема, туку и поради сложеноста на општествениот феномен и способноста да се воочат факторите што го детерминираат процесот.

Истражувањето на деценискиот интервал на политичкиот процес, набљудувано од аспект на општествениот развој, не е временски период што може да создаде претпоставки за дефинирање на определени тврдења или стојалишта, што повеќе или помалку ќе се стандардни за времето и субјектите поради тоа што ја

5

немаат „потребната историска дистанца“, што определени процеси можеби да се во фаза на настанување и се недоволно оформени, или, пак да мутираат околу основно-то решение. Сето тоа, влијае на утврдувањето на вистинитоста на самиот процес. Но, деценискиот интервал е период во кој можат да се согледаат основните тенден-ции и врз таа основа да се проектираат натамошните активности или да се проценуваат можните (излезните) решенија во политичкиот процес.

Истражувачкиот зафат има за задача да ги актуелизира расправите по одделните прашања и да пружи еден од можните пристапи на истражувањето на овој феномен, со целосна убеденост дека тој како и сите општествени, а особено политички феномени, ќе се вреднува и превреднува во согласност со емпириската ва-лоризација на одделни состојби, процеси или настани и придонесот на определни субјекти во нив. Несомнено е дека при истражувањето на тие феномени секогаш треба да се има предвид сознанието дека ако „политичката вистина ја прогласиме за теоретска вистина тогаш изгледа дека не сме свесни оти сме запднале не во ефемерна заблуда од која, секако, можеме со време да се ослобо-диме, туку во заблуда од потраен тип “ (Корубин, Ј. 1999, стр. 67). Токму поради тоа и истражувачкиот зафат е позициониран така што ќе се ослободи од светот на ефемерните заблуди и повеќе или помалку, ќе до детеминира погледот, стојалиштетото или тврдењето за определен процес или појава.

Во деценискиот интевал настануваат определени процеси кои се под притисок на „свеста на мртвите“. Имено, наслагите на свеста не се менуваат со брзината на промената на политичките ориентации или владите во оп-ределен политички систем. Тие како вредносни ориентации, сфаќања, убедувања, а понекогаш и како однесувања се присутни или доминантно влијаат врз мутацијата на определен процес. Некои понови истражувачки резултати на Институтот за социолошки и по-литичко-правни истражувања укажуваат дека во однос на

6

тврдењето дека “преголемата демократија е штетна“, значителен број испитаници 43,49% се согласуваат со таквиот став, 45,48% не се согласуваат, а 1,03% не се изјасниле во врска со понуденото тврдење. Притоа посебно е карактеристична дистрибуцијата според возрасните групи. Имено, за генерациите што не го „паметат социјализ-мот“, од 18-29 години, за 51,34% таквиот став е неприфат-лив, а за 48,07% е прифалив. Таквото тврдење е прифатливо за генерациите од 30-39 години каде позитив-но се изјасниле 54,90%, од 40-49 години 53,14%, од 50-59 години 54,85% и оние над 60 години 60,36%. (Политичката култура во Република Македонија, 1999, стр. 7). Овој истражувачки резултат укажува дека во перцепцијата на де-мократијата кај нас сè уште се присутни определени стереотипи и наслаги на авторитарната свест.

Во едно истражување за мислењето на граѓаните во Република Македонија за процесот на политичката плура-лизација во 1992 година, на прашањето: „Na{eto op{testvo ima potreba od edna izrazeno silna i organizirana politi~ka partija?“ добиени се следниве одговори.

Табела бр.1 Na{eto op{testvo ima potreba od edna izrazeno

silna i organizirana politi~ka partija? Vozrast Soglasnost Vku

pno % 18

-30

% 31-40

% 41-50

% 51-60

% Nepozant

Celosnono 336 32,15

107 29,56

116 33,82

74 33,79

38 8,15 1 16,67

Delumno 326 31,20

94 25,97

112 32,65

81 36,99

37 7,41 2 33,33

Ne se soglasuvam

245 23,44

104 28,73

68 19,83

43 19,63

28 0,74 2 33,33

Osobeno ne se soglasuvam

33 3,16 15 4,14 12 3,50 3 1,37 3 2,22 0 0,00

Neznam 70 6,70 29 8,01 24 7,00 11 5,02 5 3,70 1 16,67

Ne{to drugo

19 1,82 6 1,66 6 1,75 4 1,83 23 17,04 0 0,00

Bez odgovor 16 1,53 7 1,93 5 1,46 3 1,37 1 0,74 0 0,00

Вкupno 1045 100,0

362 100,0

343 100,0

219 100,0

135 100,00

6 100,00

7

Иако станува збор за прашања со различна

содржина и за два различни временски периоди, тие сепак се илустративни. Тие претставуваат определен пресек на времето и разбирањето на опредлени вредности во него. Веројатно, неполни осум години после тоа е зголемен бројот на оние што сметаат дека има „премногу“ демок-ратија и дека таа е штетна. Тоа несомнено е индикатор за степенот на разочарувањето од очекувањата што се наметнаа во изминатите десетина година.

Идеализацијата на општествените процеси, благопријатните проекции за брзиот скок од „проклетството“ на неразвиеноста до „царството на изобилието“ само ја подгрејаа надежта и ја зголемија мотивациската енергија кај еден број од граѓаните. Таа посебно беше засилена во изборната кампања од парламентарните избори во 1998 година. Имено, изборната коалиција на ВМРО-ДПМНЕ и ДА под мотото „промени“ и особено со потпишувањето на разните „договори“, ја подзасили надежта дека промените во начинот на-живеењето брзо ќе се случат. Можеби тука треба да се бара еден од одговорите зошто кај нас е манифестирана свеста за „презаситеност“ од демократија. Пореална би била оценката дека тоа повеќе е резултат на неодговорноста во практикувањето на демократијата.

Развивањето на надежта за брзите промени во општеството и во конципирањето на општествен развиток што не е во корелација со објективните можности само е потврда на недоволното искуство на политичките субјекти, но и резултат на преголемата желба да се добијат лостовите на политичката моќ како претпоставка не само за менување на општествената состојба, туку и во однос на користењето на благопријатностите што таа со себе ги носи. Веројатно тука би требало да се бараат оправдување за мноштвото политички дебати, митингувања, напади и јуришања на власта, лансирањето на примамливи, а често пати и проблематични пароли кои мобилизраа нескротена енергија. Промената на состојбите, сигурно е една од

8

идеите водилки. Но, практикувањето на власта, посебно употребата на нејзините лостови, како да не се потврда на таквата идеја и определба.

Емпиријата во изминатите десет години укажува на можности и од поинакви тврдења. Како резултат на неразвиеноста на демократскиот модел, особено како резултат на отсуството на механизмите на политичката од-говорност, а во определени периоди и како резултат на нивната неможност да се активираат и недоволната кон-ституираност и влијание на јавното мислење, власта се третираше и прифаќаше како средство насочено кон интресите и потребите на одделни групи или поединци. Таквото практикување на власта е пропратено со криминализација на општествените односи и со ерозија на моралот.

Тоа се процеси на макивијализација на власта. Имено, власта се доживува и прктикува како наследен имот. Нивото на „наследството“ е детерминирно од нивото на изборната поддршка. Притоа, групниот пристап, промоцијата на неодговорноста и арогантноста како облик на општење се елементарната и заедничката црта на експонентите на власта. Тие обележја во изминатите десет години, повеќе или помалку ги практикуваа припадниците на партиските елити.

*** Ќе се обидеме да прикажеме дел од настаните

коишто имаа влијание во процесот на политичката плура-лизација во општеството. Потоа ќе направиме приказ на појавата и основните програмски и организациони карактеристики на политичките партии. Во истражувањето се вклучени само оние политички субјекти за кои може да се обезбеди документација. Таа е обезбедена а) од доку-ментите објевени во дневниот печат, б) документи добиени од непосредните контакти со политичките субјекти, в) од со-работниците и колегите и в) интернет презенациите. За

9

оние политички субејкти за кои не можевме да обезбедиме документација, само го нотиравме појавувањето на политичката партија.

Временската диминзија на истражувањето е определена од појавата на првата политичка партија 1990 година, до крајот на месец мај 2000 година кога се навршија 10 години од регистрацијата на првата политичка партија. Таквата димензионираност на временската рамка ни обезбедува објективни претпоставки за набљудување на појавата и профилирањето на политичките партии во Република Македонија.

I. ДЕЦЕНИЈА НА МАКЕДОНСКАТА ДЕМОКРАТИЈА

Деценијата и не е некој временски период за да се

одбележи. Но деценијата е доволна временска рамка за да се направи осврт за некои од позначајните настани. Деце-ниите можат да се споредуваат и да им се бара заеднички именител, но, има периоди од развитокот на одделни општества кои несомнено се клучни и се случуваат еднаш. Таков е случајот со симболичното паѓање на Берлинскиот ѕид, што ја оконча ерата на еднопартискиот монопол и политичкиот облик на тоталитарното општество.

Изминатата деценија е специфична по многу нешта. Имено, во овој период отпочна процесот на мирното промо-вирање на македонската самостојнот. Тоа е развоен правец чии темели се во Заседанието на АСНОМ 1944 година. Тогаш македонскиот народ ја оформи својата национална држава и ја вклучи во југословенската федера-ција. Во почетокот на деведесеттата година од дваесеттиот век отпочна процес на свртување кон самостоен и незави-сен развој, кон изградба на независна држава. Свртување-то кон независниот развој е пропратен и со напуштање на идеолошкиот монопол и политичкиот монизам како појавен облик. Исто така, изминатата деценија е период на борбата за идентитетиот на македонската држава.

Почетокот на 1990 година за Реублика Македонија не најавуваше период исполнет со турбулентни настани. Доколку погледнеме низ аналите на настаните од тој пе-риод, ќе забележиме дека на самиот почеток од годината, во јануари месец, се појавуваат иницијативи за рехабили-тација на одделни политички противници на еднопартис-киот монопол (Чокревски, Нетков, Милосавлевски и Мар-јановиќ). Тогаш еден од македонските интелектуалци ќе најави „Среќна нова демократска држава“. Во таа насока тој ќе се запраша за тајната на успехот на современите општества. „Што е тајната на успехот на општеството во кои функционира демократската држава? Тајната е во тоа што тие изградиле отворени општества во кое демократи-

3

јата се разбира како процес на перманентно приспособу-вање на меѓусебните односи на поединци, групи, класи, ин-ституции, идеи, интереси. Искуството покажа дека токму таквите општества, „раздробени“ и „поделени“, во кои конфликтот и соработката се сметаат за нормални особини на катадневното политичко живеење се далеку постабилни општества. Имено тие ја поседуваат способноста да му се приспособуваат на животот и на неговиот основен закон- промена“. (Види: Малевски,Д.,1990).

Деценијата што измина, иако последна во дваесеттиот век, покажа дека одделни идеи тендираат кон својата цел. За маkедонскиот народ и за македонските граѓани, таа беше дел од крупните и по многу нешта историски настани и одлуки. Посебно за одбележување се референдумот за независност, донесувањето на Уставот, слободните демократски избори за пратеници и претсе-адтел на државата, приемот во Обединетите нации и мноштвото манифестации на незадоволство изразено пре-ку митинзи, демонстрации, „кампувања“ и други облици на револт и незадоволство од начинот на вршењето на власта.

1. Експлозија на новите политички

субјекти Почетокот на деведесеттата за многумина оставаше

впечаток дека Република Македонија е една од „уплашените републики“, и заедно со уште неколку беше категоризирана во „конзервативните“ средини и неприемчива за новите идеи за промени. Процесот на демократизација и политичка плурализација ја зафати и ма-кедонската средина, на почетокот страмежливо, инциден-тно и внимателно. Тој процсес не се течеше непречено, туку напротив, „беше оспоруван и забавуван од актуелниот административен државен апарат и владеачката партија“, кој во текот на 1989 година се колебаше да го прифати пар-тискиот плурализам како императив на времето и

4

потребите на граѓаните. Тогаш се нудеа „сурогат решенија кои не ја доведуваа во прашање монополската позиција на државната партија“. Тоа беше период кога се лансираше идејата за „непартиски плурализам“, кој што Lamentowicz го беше нарекол „куц“ плурализам. Карактеристично е дека овој вид плурализам го „прифаќа постоењето на легално организирани групи на притисок кои имаат свој идентитети и се независни од државната партија“, (Јовевска,А., 1994, стр.81). Тој беше амалгам за егзистенција на монополската улога на партијата, што значи дека не беше дозволено дејствувањето на опозиционите партии како „легитимна форма на политичкото преставување“ (Goati, V., стр.15). Во такви услови особена доследност во следењето на таквата ориентација покажуваше македонското раководство на монополската политичката партија. Таа ориентација беше победена на Десеттиот конгрес на СКМ каде „убедлива победа“ ќе однесе „проектот за натамошниот развиток на Македонија како демократска граѓанска и социјална држава“. (Милосавлевски, С,. Европа, 1993, стр.140). Во тој период владеачката партија ги држеше „сите важни лостови, па можеше, најблаго речено, да го забави започнатиот процес на државата и општеството“. Но новата структура на СКМ покажа дека е „решителна во врска со радикалните промени“ (Исто, стр,146), односно дека излезот од кризата е можен само со структурни реформи, особено со развој на мешовитото стопанство, пазарната економија и повеќепартиската демократија. Имено, процесите во земјите на источна Европа добиваа драмати-чен развој. Во републиктие на југолсовенската федерација се појавија и веќе дејствуваа алтернативни облици, како директна опозиција на доминантната политичка и идеолошка политичка партија. Беше отпочнат бран на плу-рализација. Тој се доживуваше како процес на општа пре-родба, процес на излегување од монистичката идеолошка и политичка структура. Тој процес, во источноевропските земји се манифестираше и како акција за „бришење на минатото“ или преку агресивни потфати, пред сè преку ру-шењето на обележјата што ги потсетуваат на изминатиот

5

период, или преку процес на крвава пресметка со носителите на дотогашниот режим. Тоа беше време на де-мократска ренесанса, своевидна идеолошка преродба, или поедноставено, период и години на демократско чистилиш-те. Во Македонија тој процес се одвиваше тивко, со иници-јативи што недоволно се пробиваа или ја немаа потребната гласност. Токму затоа се случуваше аналитичарите да ја сместуваат во конзервантивните средини.

Доколку се бараат настанани што особено влијаеле на политичкиот процес во Република Македонија, несомнено особено место има Десеттиот когрес на СКМ, кој се одржа во декември 1989 година. Тој е „пресвртна точка во поновата (најновата) политичка историја на Македонија“. (Милосавлевски, С.: Европа…1993, стр. 139). Со неговите одлуки, особено со победата на реформистичката струја над „догматско-конзервативната“, ќе се отвори процесот на „трансформацијата на СКМ од политичка партија од бољ-шевички тип во демократска политичка партија од социјал-демократска варијанта“. Таквата нејзина трансформација во тој историски момент била „една многу важна, можеби најважна работа и за политичкиот живот во Републиката“ (Исто, стр.146).

Имено, во по~етокот на деведесеттите, процесот на полити~ката плурализација во Република Македонија, како една од републиките на поране{ната Југословенска федерација, се одвива{е позабавено. Таа бе{е една од "упла{ените републики#. За илустрација, во по~етокот на

1990 година, во Република Македонија дејствуваа {ест еколо{ки дру{тва, неколку иницијативи, едно здру`ение за демократска алтернатива и напредок и најава за формираwе на две полити~ки партии. Таквата состојба трае{е до средината на 1990 година кога дојде до вистин-ска "поплава# од иницијативи, и како да се ослободи "заро-

бениот# дух на македонската алтернтивна енергија. На таквите процеси особено позитивно влијае{е поттикот {то го ~ине{е тога{ владеа~ката полити~ка партија, која иако има{е уставна поло`ба на доминантен и бе{е единствен полити~ки фактор, создава{е претпоставки за сопствената

6

демисија. Во таа смисла, одлуката на Сојузот на комунис-

тите на Македонија, да се отка`е од монополската поло`ба и да се определи за развој на полити~ката демократија, по-себно за афирмацијата на полити~киот плурализам има далекусе`но влијание, како во однос на брзината, така и во однос на на~инот на трансформацијата на македонското полити~ко оп{тество.

Во вој период, токму по иницијатива на полити~ката структура влу~ена во тога{ валдеа~ката пртија, бе{е иницирано, одло`уваwе на изборите со цел, да се создаде уставна и законска рамка за воведуваwето на плуралисти~-ката концепција за развојот на Република Македонија. На полити~ки план бе{е формирана Комисијата за оп{тествени реформи, како своевиден "полити~ки и интелектуален

детонатор# на процесот на полити~ката транзиција во Република Македонија. Овие процеси ука`уваат дека во Република Македонија докрај е инсистирано на јакнеwе на свеста за законито оденсуваwе на полити~ките субјекти. На полити~ката сцена во земјата, како резултат на поволната оп{тествена клима, по распадот на југословенскиот Сојуз на комунистите, полити~ка партија која на еден или друг на~ин дејствува{е како катализатор на активностите во земјата, а особено поради демократската провиниенција и анга`ираност на македонското раководство, во Република Македонија се намно`ија иницијативите и активностите за формираwе на нови полити~ки субјекти.

Oвa е време кога во Македонија се јавуваат одделни иницијативи кои своведино зборуваат за пројавената свест за промените што така брзо се случуваа во современиот свет. Така, во почетокот на 1990 е најавена идејата за македонско еколошко движење. На општествената сцена дејствуваа на еколошките друштва „Опстанок“, „Вевчани“, „Молика“ -Битола, „Виножито“ - од Штип и еколошка група на РК ССРНМ. Во тој период е најавено формирање на Ли-гата за демократија, на Социјалистичката партија, а како плурални облици се јавуваат Сојуз на невработените во ОК ССММ Куманово и Лига за заштита на човековите права и за демократска обнова од Кратово. Tие се првите

7

плуралистички пројави се до основањето на МААК (4 Фев-руари 1990) и на Лигата за демократија (11 Февруари 1990), како и најавеното формираwе на Социјалдемократската партија на Македонија, Демократскиот сојуз на земјоделците, полити~кото здру`ение "Обединети Маке-

донци#, а не{то подоцна и Партијата за демократски прос-перитет, како полити~ка групација на етни~ките Албанци во Република Македонија.

Првиот облик на политичко организирање во Репуб-лика Македонија, значи, е промовиран на 4-ти Февруари 1990 година, кога на Филозофскиот факултет неколку стотици граѓани учествуваа на конститутивното собрание на Движењето за семакедонска акција МААК. Појавата на МААК беше детонаторот кој несомнено ќе влијае на ширината и брзината на политичката плурализација во Ре-публика Македонија. На тој ден во Сачево, струмичко фор-миран е иницијативен одбор за формирање на Сојузот на земјоделците. Следната седмица (на 11 Јануари 1990), иако оваа политичка партија е oбајавувана повеќе пати, оснивачко собрание одржа Лигата за демократија.

Тоа беше почетокот на плуралистичката експлозија. И нај елементарниот приказ на политичките партии ќе н£ укаже дека почетните години од плурализацијата во Република Македонија ги карактеризира масовно промови-рање на политички опции и понуда. „Заробениот политички дух“ како да ги напушти децениските стеги и погледи кон модерниот развој. Но несомнено, една од централните по-литички одлуки во овој период е онаа на тогашната вла-деачка политичка партија, која според Уставот го имаше идеолошкиот и политичкиот монопол, да се откаже од монополската положба и се траансформира во Партија за демократска преобразба, односно своевиден spiritus movens што ќе ги поттикнува и ќе влијае врз процесите на политичката трансформација на земјата. Во таа смисла своевиден „интелектуален детонатор“ и „замаец“ на демок-ратските политички процеси е формирањето на Комисијата за општествени реформи при тогашниот Сојуз на комунистите. Со дејствувањето на овој форум, во

8

општеството е забрзан процесот на „идеолошката транзиција на СКМ во една класична социјалдемократска политичка формација“ (Исто, стр. 147), што несомнено вли-јаеше врз автономијата на процесот на демократизирањето на односите, особено „практиката на апсолутна толеранција на сите можности (на организирање)“, (Исто, стр.146), но и го забрза процесот на идеолошкото дистанцирање на одделни кадри во нови политички фор-мации, што поблиску тендираа до комунистичката матрица. Втора значајна одлука промените во Уставот, кој се осло-боди од идеолошките премиси, го укина идеолошкиот и по-литичкиот монопол, го промовира граѓанинот, ја промовира слободата на политичкото здружување, се определи за развој на општество што се засновува на слободниот развој на претприемништвото и приватната сопственост.

Новосоздадените услови, особено бранот на демократизацијата на односите влијаеа во текот на 1990 година да се создадат поголем број на политички субјекти. Тие во основа се јавуваа како алтернатива на дотогашниот еднопартиски монопол, Сојузот на комунистите на Македонија. Самиот почеток, особено промотивниот настап беше тромав, со исчекувања, прегупирања, но пред сè, процес на забавена реакција. (Иако денес може да се прочита дека програмската декларација на Лигата за демократија е сочинета на 21 ноември 1989, факт е дека таа на политичката сцена се промовира во Февруари 1990 година). И не само тоа. Доколку се погледне структурата на раководствата на новосоздадените политички субјекти, ќе се воочи дека доминантната структура, посебно на политичките елити, на еден или друг начин, беа изнедрени од СКЈ. И во случаите кога водачите се јавуваат вон таа структура, содржината на политичкото, посебно на иницијативното јадро, главно, беа луѓе од таа средина. Објаснувањето би требало да упатува на ставот дека тоа е, пред сè, резултат на објективната неможност да се учествува во друг политички облик, од едноставна причина што во еднопартискиот монопол тој не постоеше. Во оддел-ни раководства поприсутно е учеството на поединци, кои од

9

разни причини, на еден или друг начин, биле во судир со доминантната идеолошка матрица или со практикувањето на власта во Македонија. И на крај, тоа е резултат и на фактот дека меѓу македонското граѓанство, историски гледано, не постои определена семејна традиција на партиско определување, не поради тоа што македонските граѓани се посебен културен и идеолошки профил, туку од проста причина што македонскиот народ и граѓани немаат подолго автентично искуство на повеќепартиско живеење и што облиците на партиското организирање биле практи-кувани во услови и системи кои не му обезбедувале тој да е во сопствена самостојна држава. Македонија во периодите кога дејствуваа одделни политички партии како израз на македонскиот национален интерес, беше дел на други државни заедници. Дејствувањето на тие субјекти беше из-раз на тежнението на македонскиот народ национално да се ослободи и осамостои. Затоа е тешко таквите облици на партиско организирање да се стават во контекст на новите општествени односи.

Како резултат на новите односи во општеството, во почетокот на 1990 година во Македонија отпочна процесот на политичката плурализација. Во продолжение ќе погледнеме како се одвиваше тој процес.

Преглед бр 1.

Преглед на политичките партии според седиштетото и годината на основање или регистрација -1990 Седи{те Форми

рана Регистрана

1. Дви`еwе за семакедонска акција МААК

Скопје 4-ИИ-1990

12-ВИ-1990

2. Лига за демократија Скопје 11-ИИ-1990

8-ВИ-1990

3. Партија за македонско ра-ботни~ко обединуваwе

Прилеп 4-ИИИ-1990

12-ВИИ-1990

4. Социјалдемократска парија на Македонија

Скопје 18-ИИИ-1990

25-В-1990

10

5. Народна партија на Македонија

Скопје 12-ИВ-1990

19-ВИ-1990

6. Партија за демократски просперитет

Скопје 15-ИВ-1990

25-В-1990

7. Демократски сојуз-партија на земјоделците

Струмица

15-ИВ-1990

8-ВИ-1990

8. Народна демократска партија

Тетово 23-ИВ-1990

1-ВИИИ-1990

9. Демохристијанска партија на Македонија

Охрид 9-ВИ-1990

10. ВМРО-партија за маке-донско национално един-ство

Скопје 17-ВИ-1990

3-ВИИИ-1990

11. Работни~ка партија Скопје 24-ВИ-1990

3-ВИИИ-1990

12. СКМ-партија за демократ-ска преобразба

Скопје 3-ВИИ-1990

13. Млада демократско-прогресивна странка на Македонија

Скопје 12-ВИИ-1990

24-ВИИИ-1990

14. Социјалисти~ка партија на Македонија

Скопје 13-ВИИ-1990

14-ИX-1990

15. Партија за ~овекови права Струмица

20-ВИИ-1990

16. Странка на Југословените во Р. Македонија

Скопје 26-В-1990

17-ВИИ-1990

17. Партија за целосна еманципација на Ромите

Скопје 12-ВИИИ-1990

29-ВИИИ-1990

18. Полити~ка партија на невработените

Прилеп 12-ИX-1990

19. Работни~ко-земјоделска партија

Скопје 15-ИX-1990

16-X-1990

20. Демократски сојуз на Турците

Скопје 22-ИX-1990

21. Сојуз на реформските сили на Македонија

Скопје 5-ИX-1990

16-X-1990

11

22. Демократски сојуз на прос-ветните работници

Скопје 15-XИ-1990

23. Балканска федерација - Балкан без граници

Скопје 15-XII-1990

Евиденцијaта упатува на заклучокот дека во 1990

година во Македонија сe формирани бројни политички партии со широка политичка лепеза. Формирањето на толкав број на нови политички субјекти за толку кус период е индикатор кој укажува дека во социјалното битие е присутна дисперзирана моќ која има потреба од соодветно политичко изразување, но и индикатор за определено помодарство во формирањето на политички партии. На тоа посебно им погодуваа либералните нормативни услови, неопходни за формирање на политичка партија, а и општата атмосфера во општеството создаваше претпоставки за промовирање на политичките разлики не само како став, туку и како определено групно однесување. Затоа, доколку се анализира однесувањето на новосозда-дените политички субјекти во Република Македонија на са-миот почеток, ќе се констатира дека тие се свртени кон прифаќање на либералните начела на демократијата, имаат нагласен критички однос кон дотогашното практикување на власта и извршија идеализирање на мноштво процеси и активности во општеството што вли-јаеше да се создава впечаток на брз скок од „царството на бедата“ во „царството на изобилството“ и демократијата. Тоа беше време на изразен романтизам и време на пласирани желби и очекувања, а не време на сериозна анализа за она што не очекува. Таквите состојби условија да се појават политички партии со идентични партиски ориентации, но и такви чии програмски определби се својствени на синдикалниот облик на организирање. Тој процес на политичко профилирање на новите субјекти ќе продолжи и во наредните години. (Мојаноски, Ц., 1996, стр. 5-6).

Појавата на голем број политички субјекти или организирани политички групи не е непознат феномен за

12

современите парламентарни демократии. Најчесто тој се јавува во две ситуации: прво, кога парламентарната демократија се воведува, односно кога почнува да дејствува т.н. „иновациски синдром“, поточно тогаш кога во општествениот живот се појавуваат и дејствуваат нови непознати, неизвесни политички структури, и второ, кога политичкиот систем е крајно нестабилен и слаб, па секоја група истомисленици се обидува да ја освои власта и да се потврди низ демократски избори. Во случајов, во Република Македонија како да функционираат двете ситуации, при што на површината бројноста на партиите има белези на „вистинска демократија“ и понуда на политичка алтернати-ва, а под површината има значење на повеќегодишна нес-табилност и дисперзираност. (Мирчев, Д., 1990, стр. 180).

Во една на{а студија констатиравме дека полити~ките партии во Република Македонија се составен дел на процесот на конституираwе на гра|анското оп{тес-тво, изразен низ парадигмата за полити~ка плурализација на оп{теството, слободните избори, правната др`ава, како дел на современите процеси за изградба на оп{тество и институции согласно цивилизациските искуства и традиции. (Мојаноски,Ц., 1996, стр.8).

Периодот на појавата на полити~ките партии се определува како време на смена на епохите, време на транзиција, премин од авторитарно во демократско оп{тество. Тоа е период на скок од командна во пазарна економија, од еднопартиска доминација во парламентарна демократија. Под транзиција се подразбираат "длабоките промени {то на глобален план се воо~уваат во структурата на оп{тествената репродукција, пред с¢, во редефини-раwето на принципите на мо}та, втемелена врз синергијата на трите фундаменти: знаеwето, информациите и енергијата и проектирана како финансиска, воена и медиу-мска. Според тоа, транзицијата имплицира промени, како во структурираwето на односите во социјалниот бизнис и во моделираwето на по`елната културно-вредносна матрица, така и во креираwето на политиката во целост. (Лазаревски,П., 1992, стр.42). Тоа е време на премин од ав-

13

торитарно во демократско оп{тество. Вистинската природа на транзицијата ја карактеризира еден голем парадокс - рака под рака одат два потполно разли~ни и на прв поглед непомирливи текови: а) тоа е време на големи неизвес-ности; и б) како да владее "`елезната условеност“ со те{-кото наследство, со "теророт на објективните околности“ (фактори) {то го стеснуваат изборот на мо`ните опции (Pe~ujli}, M., i dr..., (1991) str. 7).

Евидeнцијата упатува на констатaцијата дека во текот на 1990 година, како резултат на вкупните општествени процеси, се создадени општи, нормативни и политички услови за отпочнување на процесот на конституирањето на македонската демократија. Имено, во текот на септември 1990 година се донесе нормативниот модел за конституирањето на македонското еднодомно собрание и се распришаа првите слободни повеќепартиски избори. Несомнено дека појавата и дејствувањето на новите политички субјекти и распишувањето на изборите беа тест и потврда за нивото на интегрираноста на новата парадигма на македонската почва.

2. Слободни избори и нов законодавен дом Со одлука на Претседателот на Собранието, на 24

септември 1990 година беа распишани изборите за избор на пратеници за Собранието на Република Македонија и за одборници во собранијата на општините. Стартот на изборите беше закажан за 11 ноември 1990 година. Тоа беше почетокот на институционализираната реформа во Република Македонија.

Изборите, како зна~аен оп{тествен процес, на мирен на~ин го ре{аваат проблемот на полити~ката сукцесија. Инаку, алтернатива на демократијата е насилството. Во таа смисла е и старата англиската изрека: "Ние броиме глави за да не ги се~еме#. Како процес }е забеле`и и N.Luhman, тие ја намалуваат експлозивноста на полити~ките конфлик-ти. Според него, персонално се определуваат носителите на полити~ките улоги, а не се изразуваат разли~ните

14

интереси на деловите на популацијата. Тие низ дијалог мо`ат да ги убла`уваат интересните разлики и на тој на~ин да придонесуваат да се намалуваат конфликтите. "Ис-клу~ителна зада~а на бира~ите не е да одлу~уваат {то }е работи владата#, истакнува A. Campbell и соработниците, "туку кој }е одлу~ува {то }е работи владата#. Изборите се и простор во кој полити~ката елита ја проверува поддр{ката ме|у бира~ите. На изборите влијаат мно{тво фактори. Нај~есто споменувани се културно-истриските специфики на оп{тествената заедница во која се одвиваат изборите и демократското искуство и традиција на земјата.

Изборите за највисоките и вооп{то за претстав-ни~ките институции се првостепена полити~ка активност на гра|аните. Со нив се воспоставуваат основните претпоставки за вр{еwе на власта во заедницата. На~инот на нивното конституираwе ја определува и содр`ината на полити~ките процеси во одредена заедница. Појавата, дејствуваwето, се разбира, и у~еството на полити~ките партии во конституираwето на органите на власта прет-ставува демократски предизвик и предзнак на демократи-јата. Оттаму, појавата на полити~ките партии и нивното у~ество во конституираwето на власта во Република Македонија е нов цивилизациски скок во иднината и семејс-твото на современите демократски системи. Од тоа какви правила на игра }е се воспостават зависи и содр`ината на демократијата и на демократските процеси во одредена заедница. Според на~инот на конституираwето на органите на власта, односно потребниот капацитет на доверба {то треба да ја имаат претставниците на избира~ите во прет-ставни~кото тело, во досега{ната демократска практика се воспоставени, глобално, два системи на изборите: пропор-ционалниот и мнозинскиот изборен систем. Примената на изборниот систем во секоја земја која гради демократски полити~ки систем, е условен од традицијата, полити~ката култура, големината на полити~ката организација и други фактори кои ја определуваат спецификата на односната заедница.

Изборниот процес во Македонија се организира{е согласно искуствата на системите и земјите кои имаат

15

долгогоди{на парламентарна демократија. Согласно искуствата на мнозинскиот изборен систем, територијата на Македонија бе{е поделена во 120 изборни единици.

Структурата на изборните единици во Македонија според регистрираните избира~и, пока`ува тенденција на воедна~еност и таа се дви`и во границата од 10-14.000 регистрирани. Имено, во 70 или 58,3% изборни единици е обезбеден прибли`но еднаков број на гра|ани кои }е мо`ат да се определуваат ме|у кандидатите понудени од полити~-ките партии. Таканаре~ените бројни изборни единици се ре~иси во целата република. (Пример најбројната дистибуција ме|у 10.001-11.000 ги опфа}а следните изборни единици 15, 17, 21,36, 40, 41, 42, 51, 54, 61, 67, 70, 85, 88, 91, 92, 94, 97, 98, 100, 104, 105, 106, 107, 108 и 117 или, пак, најбројните изборни единици со над 17000 регистрирани избира~и се распоредени во 32 и 80 изборна единица). Дистрибуцијата на големите, во овој слу~ај бројните, не е екслузивност само за т.н западен дел на Републиката, туку тие се присутни во целината на нејзината територија. Всу{ност, тие не мо`ат да се врзуваат само за регионалната структура. Територијалната распростране-тост е така конституирана за да се обезбеди подеднакво и понепосредно у~ество на гра|аните на изборите. Структурата на изборните единици според местото на `ивееwе пока`ува дека 51 или 45,20% од нив се во урбаните целини со вкупно 629.428 или 45,41% гласа~и. Споредено со вкупниот број на гласа~и (1.339.021), секоја градска изборна единица има просе~но по 12.342 гласа~и. Ме{овитите изборни единици у~ествуваат со 31 или 25,6 од гласа~ите. Просе~но, тие опфа}аат по 11.446 гласа~и. И во руралните

средини беа концентрирани 38 изборни единици со 29,0% од бира~кото тело или, во просек, во секоја изборна едини-ца по 10.573 гласа~и. Од горенаведените податоци мо`е да

се воо~и дека просе~ната големина на изборната единица изнесува 11.550 гласа~и. Податоците упатуваат и на заклу-

~окот дека големината на изборнта единица зависи од густината на населението. Колку е погусто населена избор-ната единица, толку е таа побројна. (Цакирпалогу,П., Вери-

16

ги}, М.Д., 1992, стр. 34-36). Првите пове}епатиски парламентарни избори во

Македонија се одр`аа на 11-XI- 1990 година. На нив у~ествуваа 18 полити~ки партии со 1.115 кандидати. На

избира~ките лив~иwа се нао|аа и заедни~ки кандидати на одреден број на полити~ки партии (СКМ-ПДП, ЛД, НПМ, ДС-ПЗ, СЈ, РП, РЗПМ,МААК, ВМРО - ДПМНЕ, СРСМ, МДСМ, СПМ-ПЦЕР; ПДП-НДП и ДСТ), едно здру`ение (Сојузот на пен-зионерите на Битола) и 43 независни кандидати. На изборите во 120 изборни единици беа регистрирани 1.339.021 гра|ани со право на глас. Во првиот круг на избо-рите вкупно гласале 1.135.728 или 84,82 % избира~и. Вака

високиот процент на гра|ани кои излегле на изборите ука-`ува дека избира~кото тело е особено заинтересирано за политиката и конституираwето на органите на власта и изразува висок степен на свест за обврските и сопствената гра|анска дол`ност. Тоа зна~и и висок степен на партиципа-ција на гра|аните во власта.

Изборите во првиот круг се завр{ени во 24 изборни единици (13 изборни единици на 11-XI-1990 и во 11 изборни единици на 25-11-1990 година). Во првиот круг гласале вкупно 1.135.728 избира~и или 84,82%.

Гласаwето продол`и во втор круг во 96 изборни единици со 1.083.051 регистрирани избира~и. Во вториот

круг у~ествуваа 372 кандидати од 15 полити~ки партии и 3 независни кандидати, или вкупно 375 кандидати.

Изборите во вториот круг се завр{ени во 69 изборни единици na 25-XI-1990, vo 1 izborna edinica na 16-XII-1990 i vo 3 izborni edinici na 23-XII-1990 godina. Vo vtoriot krug glasale 831.218 izbira~i ili 76,75%.

Специфи~носите на изборните резултати од првите пове}епариски избори во Република Македонија се прика`ани во Табела бр.1.

17

Табела бр.1

Пратеници во Собранието на Р.Македонија,

според полити~ката партија и бројот на гласовите Полити~ка партија Прв круг Втор круг Пратениц

и

СДПМ 16.972 1.656 -

ЛД 13.097 2.707 -

МААК 42.926 8.803 -

ПДП 165.388 58.046 17

ДС-ПЗ 13.230 4.829 -

НПМ 26.151 4.806 -

СКМ-ПДП 234.369 220.748 31

СЈ во СРМ 16.898 13.331 2

НДП 4.597 4.105 1

ВМРО-ДПМНЕ 154.101 238.367 38

РПМ 31.591 2.923 -

РЗПМ 1.896 726 -

СРСМ 142.564 128.449 11

ПЦЕР 2.359 0 -

СПМ 77.123 38.893 4

ДСТ 3.384 0 -

Независни 18.157 12.769 3

Сојуз на пензинери 428 0 -

МААК-ВМРО-ДПМНЕ 1.689 0 -

СРСМ-МДСМ 32.799 31.236 6

СПМ-ПЦЕР 3.757 3.961 1

ПДП-НДП 62.628 13.326 5

СПМ-СРСМ-МДСМ 5.960 7.061 1

СРСМ-МДСМ-СДПМ 732 0 -

1.072.796 796.742 120 (Spored Biltenot br 20 na Republi~kata izborna komisija od 27-XII-1990 godina)

На почетокот на наредната година Република

Македонија доби еднодомен парламент во кој седнаа претставниците од девет политички партии и тројца независни кандидати. Според изборните резултати, најмногу пратенички места (38) освои ВМРО-ДПМНЕ, седум помалку доби тогашниот СКМ-ПДП (31), ПДП -22, Сојузот на реформски сили и Младата демократска прогресивна

18

странка обезбедија 18 пратенички места, четири -социјалистите, двајца пратеници беа избрани од редовите на Странката на Југословените, по едeн од НДП и од ПЦЕРМ и тројца независни кандидати. Конститутивната седница на првиот плуралистички состав на Собранието на Република Македонија се одржа на 8 Јануари 1991 година. Тоа беше прв плурален амбиент во кој доминираа страсти-те и плуралитетот на пристапите. Со првата седница раководеше најстариот избран пратеник Никола Стојановски, лекар во пензија од Титов Велес, пратеник од составот на СКМ-ПДП.

Спорното прашање на конститутивната седница на Собранието беше изведувањето на химната. Спорот беше поставен како прашање дали да се изведе македонската или југословенската химна? Одговорот беше компромис: да се свират двете химни. Тоа беше вовед во една долга четиригодишна дебата. За претседател на Собранието на Република Македонија беше избран Стојан Андов од СРСM, а за потпретседатели: Драги Арсов (ВМРО - ДПМНЕ), Џеладин Мурати (ПДП), Тито Петковски (СКМ-ПДП) и Киро Поповски (СП). Изборот на Претседателот на Републиката беше на дневен ред на третата седница, но по еден неуспешен обид, на 27 jануари единствениот кандидат Киро Глигоров со тајно гласање со 114 гласови од 119-те присутни пратеници беше избран за прв Претседател на Република Македонија. Политичката борба имаше сличен исход и со изборот на кандидатот за пот-претседател, Љубчо Георгиевски. Имено, и по две гласања на седницата не беше обезбедено потребното мнозинство гласови. На 1 февруари, со потребното мнозинство Љубчо Георгиевски беше избран за Потпретседател.

Во текот на својот четиригодишен пратенички мандат парламентарците одржаа 70-тина седници, од кои неколку останаа и незавршени, а на дневен ред никогаш не стасаа ни други стотина точки. Периодот од конституирањето на Собранието до донесувањето на Уставот на Република Македонија се оценува како период во кој доминираше етнопопулизмот. „Во тој период во -

19

врска со некои законски решенија кои се однесуваат на изградбата на економскиот систем (дискусијата за трансформацијата на општествениот капитал и давањето гаранции за меѓународни кредити) –доминираше егалитаризмот. Во првиот период-период на конститу-ционализам –демократскиот центар успеа да опстои на кон-цептот на Република Македонија како граѓанска држава“. (Л. Китановски,1996, стр.235).

Но, во историјата на парламентаризмот е потврдено дека „парламентот е легитимна константна трибина на партиско-политичката борба“ (Милосавлевски, С.,1994, стр. 70) и во него од првиот ден, всушност, започнува борбата за составот на идниот парламент. Токму како резултат на новите односи, во македонското собрание беа афирмирани искуствата на паламентарниот живот и дебатата. Имено, во парламентите на традиционалните демократски земји се случуваат многу остри противставувања и блокади, дури и физички пресметки меѓу противниците.

Искуството од првиот парламентарен состав укажува дека пратенците од опозициониот блок во политичко-парламентарната борба многу често се служат со методот „напуштање на салата“. Иако овој метод поретрко се користи во развиените земји, сепак тој е „извонреден и многу изострен облик на притисок на опози-цијата врз намерите на владата да донесе или не донесе некоја одлука“ (Милосавлевски, С., 1994, стр.71).

На демократкиот парламентаризам иманентнo му е делувањето на организираната опозиција. Линц ја нарекува „лојална опозиција“ (Линц, 1994,). Можеме да констатиираме дека нема парламентарна демократија без парламентарна опозиција. Оценките за дејствувањето на опозицијата во овој период се издиференцирани. Така, Славко Милосавлевски ќе оцени дека „ВМРО-ДПМНЕ, и покрај минималното искуство за улогата на главна опозици-она политичка партија во Собранието на една нова неза-висна држава, беше значаен фактор на политичка рамнотежа во Република Македонија, би рекле, фактор на побрзо созревање на владината политика“. Нејзината

20

улога, „во овој исклучително важен период на развиток на македонската држава, може да се означи како рамноправен чинител во создавањето основи на нејзината демократија.“ (Исто, стр.72). Имаше и одделни слабости сврзани со пре-тераната критика на надворешната политика на маке-донската влада. Односот на опозицијата кон социјално-економските проекти и иницијативи има амбивалентно зна-чење: партиите на владината коалиција, меѓу кои се и две партии на “демократската левица“ (СДСМ и СП), беа промотори на порадикално граѓански концепти, а ВМРО-ДПМНЕ се покажуваше повеќе како поборник на “левичарски“ идеи“, при што „опозициијата (ВМРО-ДПМНЕ) подзабави некои иницијативи на Владата, но исто така одигра улога на извесен коректив – да не се “претрера“ во брзината на “ослободување“ од комунистичкото наследство“ (исто, стр. 73).

2.1. Вонпарламентарната опозиција Од аспект на моделирањето на демократијата во

овој период се профилира и феноменот „вонпарламентарна опозиција“, што во годините што доаѓаат ќе претставува значаен фенеомен на македонскиот политички живот. Вонпарламентарни партии постојат и во земји со подолга традиција. Но по завршувањето на избо-рите, тие се третираат како губитнички партиии и нивното присуство во јавниот, посебно во политичкиот живот е маргинализирано. Феноменот на вонпарламентарната опозиција е во присутноста во политичкиот живот. Можеби нивното дејствување, поточно присутност, е повеќе израз на сложеноста на социјалните процеси во општеството, но и на влијанието на медумите како фактор во политичкиот процес. Во услови на недоволно развиен медиумски прос-тор, со недоволен број на електронски и печатени медиуми (иако во овој период имаше вистинска „ерупција“ на медуми, тие како и политичките субјекти беа во потрага по својот идентитет), вонпарламентарните партии се јавуваа како субјекти што го задвижуваа замаецот на де-

21

мократскиот процес и влијаеа на политичкиот колорит во земјата.

3. Македонија во семејството на

демократските системи 1. На почетокот, особено во текот на 1990 година,

новоотворените демократски процеси покажуваат дека во македонското општество беше присутна свест и се манифесртираше подготвеност за реформи. Емпириската сосотојба зборува дека огромен дел од населението е определено и дејствува реформски. Затоа сега ни се поставува прашањето: дали македонското искуство беше поразлично од земјите со чии народи македонскиот народ и нејзините граѓани скоро пет децении градеа и живееја во заедница? Дали низ примерот на изборите и изборните резултати може да се оформи став за вистинскиот однос кон новите идеи? Одговорот секако би бил во позитивна насока. Но само како еден од можните показатели. Треба да одбележиме дека процесот на изборите и изборните ак-тивности во земјите што произлегоа од поранешната феде-рација се одвиваа во различни услови што беше израз на нивната економска и национална специфичност. И избор-ните резултати се индикатор за степенот на пробивот на одделни идеи и за оформеноста на одделни процеси што во тој период, особено со силата на „политичкиот ураган“, се манифестираа меѓу народите и во земјите од поранешната социјалистичка федерација. Тие, на еден или друг начин, го афирмираа ставот за „прогресивните“ и „кон-зервативните“ народи и нивните републики. Процесот на плурализацијата, распределбата на изборниот резултат и влијанието на одделни политички структури во нив, само се еден од индикаторите за тоа дали во класификациите на одделни земји и народи им е својствен оваков или онаков вид на архитип. Во текот на една година, во процес на потполно осамостојување на одделни републики, се одржаа повеќепартиските избори.

22

Парламентот на Босна и Херцеговина го сочинуваат 240 пратенци. Странката за демократскка акција обезбеди 86 (35,8%), Српската демократска странка 70 (29,2%), Хрватската демократска заедница со 45 (18,8%), Сојузот на комунистите на БиХ (СДП) со 14 (5,8%), Сојузот на реформските сили 12 (2,1%, Сојузот на комунистите 5 (2,1%),и 8 (3,3%) од Демократската социјалистичка странка и од други помали партии.

Македонскиот парламент го сочинуваа 38 или 31,7% од ВМРО-ДПМНЕ, 31 или 25,8% од СКМ-ПДП, 23 или 19,2% од ПДП-НДП, 18 или 15,0% од СРСМ и МДСМ, 5 или 3,3% на Социјалистичката партија, 2 или 1,7% на Странката на југословените, 1 или 0,8% на ПЦЕР и 3 или 2,5% независни кандидати.

Во овој период во Република Словенија егзистира тродомна собраниска структура. Во него од 240 пратенци коалицијата ДЕМОС има 80 или 33,3% од пратеничките места. СКС-ПДП има 24 или 10,8%, Социјалистичката партија 13 или 5,5%, исто толку има и Словенечкиот селански сојуз, 8 или 3,3% им пирпаднаа на Словенечкиот демократски сојуз и на Зелелните, а по 7 или 2,9% им при-падна на Стопанската комора, Синдикатите, 6 или 2,5% на Социјалдемократскиот сојуз, 3 или 1,3% на Словенечкиот сојуз на занаетчии, 20 или 8,3% на претпријатија, друштва и ЈНА, и 5 или 2,0% на други помали партии.

Во Собранието на Република Србија се избрани 250 пратеници. Во него доминира Социјалистичката партија на Србија со 196 или 78,0% пратеници, потоа Српското движење за обнова со 19 или 7,6%, Демократската партија со 7 или 2,8%, Демократската заедница на војводинските Унгарци 5 или 2,0%, 4 или 1,6% на Сојузот на реформските сили, 7 или 2,8% независни кандидати и 13 или 5,0% од други помали партии.

Во законодавното тело на Република Хрватска доминира Хрватската демократска заедница со 205 или 58,6% од пратениците. Сојузот на комунистите на Хрватска доби 73 или 20,9%, Сојузот на социјалистите на Хрватска и колицијата „Народна спогодба“ со 17 или 4,9%, само

23

коaлицијата 11 или 3,1%, Хрватската демократска странка 10 или 2,9%, Сојузот на социјалистите 3 или 0,9%, Српската демократска странка 5 или 1,4%, независните пратенци со 13 или 3,7% и 13 или 3,7% од другите помали партии.

Во Собранието на Црна Гора од 125 пратеници Сојузот на комунистите на Црна Гора доби 83 или 66,4%, Реформските сили 17 или 13,6%, 13 или 10,4% £ припадна на коалицијата на Српската демократска странка и Демокртаската странка на Србите и 12 или 9,6% на Народната странка. (Според Михајловски, С., 1993, стр. 94-95,).

И најелементарната анализа ќе покаже дека во републиките од поранешната југословенска федерација народите ги подржале бројните новосоздадени политички субјекти. Тоа е еден од индикаторите кои зборувбаат за степенот на прифатеноста на политичката плурализација и на подготвеноста на населението за прифаќање на новиот пристап во уредувањето на односите во сопствената средина. Овие изборни резултати „потврдуваат дека во повеќето републики изборите ги освоија опозиционите партии со антикомунистички ориентации “ (Михајловски, С., 1993, стр.96) и дека во нив покрај бројните субјекти доминираат националните програми. Повеќепартиските парламенти во овие земји се конституираат така што во поголемиот дел не е обезбедена стабилна и постојана опозиција или „ако е формирана таа е недоволно цврста и единствена за да може да понуди радикални алтернативи во однос на постојниот систем и системски прашања“ (исто, стр.96).

Врз основа на изнесеното можеме да подвлечеме дека првите повеќепартиски избори во Република Македонија беа првиот демократски тест за македонското избирачко тело, на македонскиот народ и сите нејзини граѓани, во прифаќањето на новиот вредносен код на современите демократски системи. Времето на првите повеќепартиски избори се одликуваше со нагласена сврте-ност кон системските промени. Тоа беше време кога се напушташе парадигмата на еднопартискиот монопол

24

воопшто, кога практично се тестираше партиската толеранција и способноста за прифаќање на демократските вредности, време на големи очекувања и надежи, изразен ентузијазам и енергија да се направи нешто ново, да се зачекори во светот на промените. Но, тоа беше време и на промоција на политички субјекти што се експонираа како национални епигони, „исполнети со национална еуфорија“, односно субјекти што се јавуваа како „единствени спасители на својата нација, односно етникумот“. (Михајловски, С., Веригиќ,М.Д., 1998, стр.187).

2. 1991 година ќе биде запаметена како година на историски одлуки за македонската држава. Тогаш се распа-ѓаше југословенската федерација, Македонија го доби својот прв плуралистички парламент кој се конституира на 8 јануари.

Официјалната смена на еднопартискииот систем со парламентарната демократија настапи тогаш кога практично беше конституиран првиот повеќепартиски парламент. Почетокот беше во знакот на донесување на значајни политички одлуки, од кои во голема мера зависеше иднината на Македонија како самостојна и суве-рена земја. Само еден ден по конституирањето на Собра-нието, на 9 јануари, ќе „падне" и првиот предлог за донесување на Декларација за сувереност на Македонија од страна на најбројната пратеничка група на ВМРО-ДПМНЕ. Два дена подоцна тие ќе достават и готов текст, меѓутоа парламентот во тој момент ќе оцени дека нема потреба од донесување на избразани решенија, а донесу-вањето на Декларацијата ќе биде одложено за две седмици, кога ќе биде утврден и текстот на Платформата на Македонија за разговорите за иднината на земјата.

Една од најзначаајните одлуки на Собранието на Република Македонија е „Декларацијата за сувереност на Социјлистичка Република Македонија’, донесена на седницата на Собранието одржана на 25 јануари 1991 година. Со неа јасно се изразува волјата за суверено регулирање на односите преку донесување на „нов устав со кој покрај другото ќе се определи општественото уреду-

25

вање“ (член 3) и како „суверена држава самостојно ќе одлу-чува за идните односи со државите на другите народи на Југославија, во согласност со своите интереси“ (Деклараци-јата... член 4). Овој акт на Собранието е основа за одлучување и дејствување на органите на државата и во овластувањето „самостојно да преземаат мерки“ за заштита на интересите на македонскиот народ и граѓаните. Исто така се утврдува дека Собранието „ќе донесе уставен закон со кој ќе ги утврди другите прашања од уставно-правен карактер со кои СРМ како самостојна и независна држава ќе го преземе извршувањето на суверените права што ги остварувала преку органите на СФРЈ“. (исто, член7).

На 20 март 1991 година беше формирана и првата плуралистичка Влада на чело со премиерот Никола Кљу-сев, а на 7 јуни од името на државата беше избришана одредницата „социјалистичка“. Како резултат на новонас-танатите општествени односи, особено како резултат на изразената волја на народите на Словенија и Хрватска да се осамостојат во независни држави, а во согласност со Декларацијата за сувереност на Република Македонија, на 6-ти август 1991 година беше донесена Одлука за рефе-рендумско изјаснување на граѓаните на Република Македонија. Имено како и мноштвото расправи во тој период, и по прашањето на референдумот, по долги емотивни дискусии меѓу пратениците во опција беа две солуции: а) референдум и б) осамостојување со помош на уставен закон. Носители на првата солуција беа политичките групации на СДСМ, СПМ и РСМ-ЛП, а додека за вториот концепт најбројната пратеничка група ВМРО-ДПМНЕ. Сепак, по долготрајната исцрпувачка дебата, не-согласувањата се истопија и се претворија во одлука за ре-ферендум.

На 8 септември се одржа референдумот на кој македонскиот народ и националностите се изјаснија за суверена и самостојна држава Македонија. На референдумското ливче беше побарано да се изјаснат на прашањето: „Дали сте за суверена и самостојна држава Македонија со право да стапи во иден сојуз на суверените

26

држави на Југославија?" На гласањето, според официјалните податоци, од 1.495.626 гласачи излегле 1.074.658 граѓани со право на глас или 71,65%. Од вкупниот број на граѓани кои гласале на референдумот позитивно се изјасниле 95,09 отсто. Гледајќи ги овие факти, успешноста на референдумот за осамостојување е неспор-на. Во официјалниот извештај на Комисијата за спроведување на референдумот се вели дека за начинот на кој беше спроведен рефередумот не беа поднесени при-говори или жалби поради неправилности или повреди на одредбите на Законот за републички референдум. Масовен беше одзивот и на Македонците во дијаспората. Во САД, Канада и Австралија гласањето беше завршено предвреме, а на повеќе места е констатирано дека сите гласачи се изјасниле позитивно. Во предреферендумските денови, на-спроти повиците на сите политички лидери упатени до гра-ѓаните да одат на референдум, партиите на албанската на-ционалност во јавноста често повикуваа на бојкот на овој историски чин, манипулирајќи со припадниците на националноста и сервирајќи им теза дека се обесправени граѓани. Тоа резултираше со бојкот на референдумот од еден број граѓани од албанската националност. Така, со одбивањето на демократски начин да се изрази волјата на Албанците во Македонија, тие ја испуштија историската шанса рамноправно да учествуваат во поставувањето на темелите на новата демократска држава.

По повод плебисцитарно изразената волја на граѓаните за суверена и самостојна држава Македонија, македонскиот парламент, на седницата одржана на 17 септември, донесе Декларација во која се истакнува дека „граѓаните на Република Македонија на демократски начин испишаа нова страница во македонската многувековна историја за заокружување на самостојноста и на суверенос-та на Република Македонија како држава", „самопотврду-вајќи ја плебисцитарно државноста и сувереноста на Република Македонија“ (Декларација, 1991 член 1). Како самостојна и суверена држава почитувајќи ги меѓународните стандарди и нормни за односите меѓу

27

државите“, (член 2) „изградувајќи се како модерна де-мократска држава“ (член 6), "својот меѓународно-правен субјективитет Република Македонија ќе го засновува врз почитување на меѓународните норми за односите меѓу државите и врз целосно почитување на принципите за територијалниот интегритет и суверенитет, немешањето во внатрешните работи, јакнењето на меѓусебното почитување и доверба и јакнењето на сестрана соработка со сите земји и народи од взаемен интерес". (Декларација за независност на Р.Македонија, член 2).

Логичен след на вавите процеси беше донесувањето на Уставот на Република Македонија од 1991 година. На 17 ноември Собранието на Република Македонија донесе одлука со која беше усвоен Уставот на Република Македонија како највисок државен акт. Неговото донесување го означува почетокот на изградба на нов опш-тествен и политички систем и нова политичка и економска стратегија за разојот на државата, како независна во семејството на современите држави. Тој „претставува наполно самостоен уставен акт кој, според својата концепција и основни карактеристики воведува нов уставен поредок во Република Македонија“ и како таков „ја изразува визијата и потребата на една современа држава и оп-штество, засновани на сувереноста и правата на граѓаните“ (Климовски,С., (1997), стр. 201). Тој според својата концепција спаѓа во групата на „либерално-демократските устрави“ и претставува а) дисконтинуитет на претходниот систем, б) е устав на суверена држава конципирана врз начелата на граѓанскиот суверенитет, в) е напуштен еднопартискиот монопол, г) го прифаќа начелото на подел-бата на власта, д) го реафирмира концептот на локална самоуправа (Исто, стр.204-206).

Уставот на Република Македонија припаѓа на „новата генерација европски устави“, затоа што се „темели врз традицијата на нововековниот европски конституционализам“. Тој е „релативно краток, јасен, и урамнотежен во воопштеноста и прецизноста на нормите,“ (Устав на РМ, 1991, стр. 54). Тој е дезидеологизиран, од-

28

носно нема тнр. „идеолошки и идеен карактер или политичко-филозофска парадигма што би му се наметнале на општеството и на односите во него содржи определена концепциско - вредносна и целна рамка, визија и проекција на општеството“. (Исто, стр. 54). Уставната визија на општеството е отвореноста, автономијата и слободата, општество со развиени материјални политичко-демократски и културо-духовни структури, односно основа за целосна афирмација на човекот и граѓанинот со својата слобода, субјективност и граѓанска сувереност. Тој ја определува Ре-публика Македонија како „суверена, самостојна, демок-ратска и социјална др`ава“ (член 1), чиј суверенитет е „неделив, неоту|ив и непренослив“ (~лен 2), во која „сувере-нитетот произлегува од гра|аните и им припа|а на гра|аните“, во која граѓаните „власта ја остваруваат преку демократски избрани претставници, по пат на референдум и други облици на непосредно изјаснуваwе“ (Устав на РМ,1991, член 3).

Во преамбулата на Уставот на Република Ма-кедонија се поа|а од „историското културно, духовно и др`авно наследство на македонскиот народ# и “слободно изразената волја на гра|аните на Република Македонија на референдумот од 8 септември 1991 година, како и од исто-рискиот факт дека Македонија е конституирана како нацио-нална др`ава на македонскиот народ”, како и тоа дека во неа е обезбедена “целосна гра|анска рамноправност и трајно со`ителство на македонскиот народ со Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите националности” кои `и-веат во неа. Се констатира дека Република Македонија “се конституира како суверена и самостојна и како гра|анска и демократска др`ава#, во која се воспоставува и гради “владееwето на правото како темелен систем на власта”, и “се гарантираат ~овековите права, гра|анските слободи и националната рамноправност”, како претпоставка да се “обезбеди мир и со`ителство на македонскиот народ со на-ционалностите кои `ивеат” во неа и “да се обезбеди социјална правда, економска благосостојба и напредок на

29

ли~ниот и заедни~киот `ивот” (Преамбула на Уставот на РМ од 1991).

Донесуваwето на Уставот на Република Македонија е вододелница во однос на правното и факти~кото осамостојуваwе на Македонија. Тоа е по~етокот на ме|уна-родното осамостојуваwе од една страна и период на забрзани процеси на внатре{на реформа на еконоскиот систем во земјата, од друга.

Во историска смисла референдумското изјаснување на граѓаните, a во тој контекст донесувањето на Уставот значеше финализирање на македонскиот сон и идеал, воспоставен со Илинденското востание и Крушевската република 1903 година и АСНОМ 1944 година. Тоа беше реализација на дел од визиите и идеите на мноштвото македонски револуционери кои се бореа за македонска држава, за „Автономна Македонија". Востанијата на маке-донскиот народ беа првиот сеопфатен чекор кон изборување самостојност. Првата конкретизација по 1903 -та беше АСНОМ на 2 август 1944 година во манастирот „Свети Прохор Пчињски“. На ова заседание Македонија де факто за првпат стана држава, каде беше изразена суверената волја на македонскиот народ, посебно правото на самоопределување и на сопствена држава. Антифашис-тичкото собрание на народното ослободување на Македонија стана врховно законодавно тело на македонска држава, првата слободна македонска држава по повеќеве-ковните борби на македонскиот народ за национална и социјална слобода. Тој процес, речиси пет децении потоа, своја финализација доби во Одлуката на повеќепартиското собрание на Република Македонија со прогласувањето на македонскиот Устав.

3. На внатрешен план, тоа беше период на интензивно „учење на демократија", кога заради неискус-твото, преголемите желби, амбициите за сопствено и партиско промовирање или, пак, од незнаење, македон-скиот парламентарен дом ги прележуваше своите први „детски болести". Наместо со примарната законодавна функција, претставниците на народот многу повеќе се зани-

30

маваа со меѓупартиски вербални пресметки. Јавноста беше сведок на долги, исцрпувачки и емотивни собраниски се-сии, кога не се штедеа зборови за дисквалификација на политичкиот противник. Тоа беше и време во кое беа донесени судбоносни и историски одлуки со кои се кроеше натамошната иднина на Република Македонија.

Емпириската евиденција упатува дека во текот на 1991 година продолжи интензивното формирање на политичките партии. Имено, во Република Македонија се институционализираа бројни политички субјекти, кои во најголемиот број претставуваат субјекти кои се присутни на политичката сцена преку зачестени соопштенија за јавноста. Нивното отсуство од политичкиот живот во земјата, впрочем, зборува за нивната маргинализирана улога и за создавањето на блокот на вонпарламентарните партии.

Преглед бр. 2

Политички партии во Република Македонија

формирани во текот на 1991 година Партија Седи{те Регистран

а

24. ВМРО-демократска партија Охрид 4-II-1991

25. Либерална партија Октиси 6-II-1991

26. Партија за напредок (максисти) Скопје 15-II-1991

27. Партија на обединети Македонци Скопје 1-III-1991

28. Партија на директна акција Скопје 5-III-1991

29. Македонско народно дви`еwе Гостивар 5-III-1991

30. Социјалдемократски сојуз на Ма-кедонија

Скопје 21-IV-1991

31. Македонска демократска партија Скопје 7-V-1991

32. Македонска народна партија Скопје 12-VI-1991

33. Многунационална народна пар-тија

Прилеп 5-VII-1991

34. Гра|анско-либерална партија на Македонија

Скопје 10-VII-1991

35. Партија "Зелени на Македонија# Скопје 11-VII-1991

36. Партија за демократска акција -исламски пат

Tetovo 1-VIII-1991

31

Понудениот преглед упатува на сознаието дека интензитетот на формирањето на новите политички субјекти во однос на 1990 опаднал за 49,83%, што во извесна мера значи стагнирање на процесот на „инова-цискиот синдром“. И покрај бројноста на политичките суб-јекти што учествуваа во политичкиот процес, значајно е да подвлечеме дека Република Македонија е своевиден плуралистички „елдорадо“ за политичките идеи и иницијативи.

4. Првата година од политичкото осамостојување на Република Македонија, несомнено е исполнета и со настани сврзани, перд сè, со масовното изразување на незадоволството на граѓаните кон одделни решенија и кон процесите на демократизација на општеството. Митинзите беа централниот облик на изразување на незадоволство. Во примената на овој облик особено предничеше ВМРО-ДПМНЕ. Митинзите беа најинтензивни во периодот на до-несувањето на Уставот поради незадоволството од начинот и брзината на регулирањето на односите во оваа сфера. Беше применет методот на вонинституционален притисок, што повеќе или помалку ќе се применува и во годините што доаѓаат.

4. Освојувањето на политичката власт -

пат кон демократскиот пургаториум Во текот на 1992 година се среќаваат неколку слојни

процеси. Тоа е година кога Република Македонија и правно и фактички беше самостојна држава. Неколку одлуки и изградба на институции ја сместија во земјите со самостојна положба. Имено во овој период: а) на внатрешен план продолжи дебатата меѓу значајните по-литички субјекти во Република Македонија, б) се јавуваат нови политички субјекти, в) земјата монетарно се оса-мостојува, г) гради сопствена армија, д) се конституира пр-вата политичка влада и парламентарна опозиција, ѓ) отпочна макотрпна борба за меѓународно признавање.

32

1. Годината 1992 отпочна со измени и дополни на Уставот на Република Македонија според кои таа „нема територијални претензии кон соседните др`ави“ и дека гра-ницата “мо`е да се менува само во согласност со Уставот”, со по~итуваwе на “принципот на доброволност и во согласност со оп{то прифатените ме|ународни норми” (Амандман I на Уставот.), како и тоа дека ”таа нема да се ме{а во суверените права на други др`ави и во нивните внатре{ни работи# (Амандман II на Уставот на РМ). Таа година македонскиот парламент ја воведе македонската валута денар, целосно го обезбеди својот територијален простор со единиците на сопствената армија, во септември ја формира полити~ката влада на ~ело со Бранко Црвен-ковски.

Во однос на законодавната активност, од 97 законски акти колку што биле донесени во 1991 година, се зголеми на 103. Најголемиот дел од нив се измени и дополни, но некои се и системски закони, со кои се прави темелна реформа на одредени општествени односи во државата. Највисокиот државен акт постави и нови обврски пред Собранието. Беа поставени уставни рокови за до-несување на законската регулатива со која требаше да се овозможи брза трансформација на политичкиот и економ-скиот систем. Прв од системските закони кој го запази уставниот рок од шест месеци беше Законот за одбрана, што беше донесен на 14 февруари 1992 година. Некаде кон крајот на петтиот месец од годината (28 мај), во „пакет" беа усвоени Законот за преминување на државната граница и за движење во граничниот појас, потоа, Законот за матичниот број на граѓаните, а на истата седница и Законот за пријавување на живеалиштето на граѓаните, како и за-конскиот текст за движење и престој на странците.

Во октомври пратениците му дадоа виза и на законскиот документ со кој се регулира државјанството на граѓаните на Република Македонија, а во истиот месец е утврден и новиот пасошки режим. Крајот на годината помина во знакот на важни закони од областа на правосудството. На собраниската седница од 15 декември

33

е донесен Законот за Републички судски совет, кога за прв пат се промовира овој независен и самостоен орган, во чија надлежност е предлагањето за избор, разрешување и оценката на стручноста на носителите на судската власт. Ден подоцна, се утврдени и темелите на Јавното обвинителство, во согласност со новата уставна позиција на овој државен орган, надлежен за гонење на сторителите на кривични дела.

2. Во таа година, непосредно пред изјаснувањето на Бaдинтеровата комисија во Република Македонија, од страна на Пртијата за демократски просперитет беше организиран „референдум“ за политичка и територијална автономија на Албанците во Република Македонија. Како последица на таквата активност кај овој дел од населени-ето, во пролетта 1992 година од страна на Партијата за де-мократски просперитет, поточно од нејзиниот разгранок во Струга, беше промовирана автономијта на Албанците во Македонија тнр. „Автономна република Илирида“, како прв чекор кон постојаното затегнување на меѓуетничките состојби во Република Македонија. Појавата на оваа по-литичка творба на Албанците во Република Македонија, долгорочно негативно влијае на градењето на сожителство-то како вредност на македонската демократија. Нивото на недовербата го зголемуваше и неучеството на овој дел од популацијата во пописот на населението, што во клучните години на меѓународното етаблирање на државата имше особено негативни реперкусии.

Меѓуетничките односи во овој период се осоебно заладени не само како резултат на зголеменото присуство на национализам во земјите на поранешната федерација, појавата на воени конфликти меѓу народите и државите, појавите на масовен егзодус, туку, и како резултат на концептот и сфаќањето дека албанската националност во Република Македонија, а особено во земјите на по-ранешната југословенска федерација имаат право на само-определување, вклучувајќи го и правото на отцепување. Впрочем, само со умешност, толеранција и меѓусебно разбирање ќе можат да се градат новите односи меѓу

34

Македонците и Албанците во Република Македонија. 3. Како составен дел на процесот на градењето на

економските и политичките контури на македонското општество расте бројот на новите политички субјекти. И во текот на оваа година забележлиива е идејата за постојано зголемување на бројот на политичките субјекти. Ако се суди според бројот на новонастанатите субјкети, би можело да се констатира дека тоа е време на нивно настанување како „печурки после дожд“. Македонскиот плуралистички простор се зголемува со определен број политички субјекти, кои подолгорочно гледано не оставаат позначајно влијание. Тие се разултат на идеите што на еден или друг начин егзистираа во дотогашниот период, а и одделни политички групации беа производ на расколите што настанаа како последица на нетрпеливоста и личната суетност.

Преглед бр. 3. Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1992 година Partija Sedi{te Registriran

a

37. Partija za demokratsko dvi`ewe

vo Makedonija

Struga 3-II-1992

38. Demokratska progresivna partija

na Romite od Makedonija

Skopje 11-II-1992

39. Organizirana politi~ka opozicija

na Makedonija

Skopje 2-II-1992

40. Demokratska partija na Srbite vo

Makedonija

Skopje 18-III-1992

41. Stranka za demokratska akcija Skopje 30-III-1992

42. Demokratska partija na

Makedonija

Tetovo 1-IV-1992

43. Demokratska partija na

Makedonija -PRAVDA

Skopje 9-IV-1992

44. Albanski demokratski sojuz -

Liberalna partija

Skopje 13-IV-1992

45. VMRO-Goce Del~eva-Radikalna

demokratska partija

[tip 25-IV-1992

46. Komunisti~ka partija na Skopje 29-IV-1992

35

Makedonija

47. Sojuz na komunistite na

Makedonija

Skopje 29-V-1992

48. Republikanska partija na Makedonija Skopje 19-VI-1992

49. Rabotnika partija na Makedonija Skopje 6-VII-1992

50. Ilinden-slobodni demokrati Skopje 8-VIII-1992

51. Politi~ka partija na Turcite vo

Makedonija "\uven#

Gostiva

r

4-XI-1992

52. Prerodbenska partija na

Makedonija

Ohrid 14-XII-1992

53. Zapadnata makedonska

demokratska parija

Skopje 18-12-1992

Понудента евиденција во Прегледот бр. 3 укажува

дека бројот и разновидноста на политичките субјекти расте во текот на 1992 година. Tаа година се појавија 16 нови политички субјекти, четири повеќе во однос на претходната, а за 7 помалку во однос на 1991 година, односно, 13,33% повеќе во однос на 1992 година и 30,43% помалку во однос на 1991 година. Бројноста на политичките субјекти само е одраз на нивото на нестабилноста на поли-тичкиот систем во земјата. Овде може констатира изразена волја секоја поамбициозна група политички да се ангажира и да јуриша кон освојувањето на власта.

4. Едно од прашањата што предизвика особено внимание беше патот кон маѓународното етаблирање на Република Македонија, кој отпочна кон крајот на 1991 година и траеше до средината на 1993 година. Тоа беше период на своевиден пургаториум, во кој на сметка на принципите доминираа политиката и политичката моќ и спротивно на демокртската традиција беа воспоставувани „нови правила на игра“.

Imeno, po inicijativata na makedonskoto rakovodstvo vo dekemvri 1991 godina za priem na Republika Makedonija vo Организацијата на obedinetite nacii, otpo~na procesot na опструирањето на македонскиот пат кон иднината на земјата. Во оценката на специјално формираната комисија на Бадинтер беше констатирано дека Македонија ги испол-

36

нува сите услови за прием во Обединетите нации. Поради наследените балкански околности и поради интересите на соседите, особено на јужниот сосед, отпочна процес на не-гирање на правото земјата и народот да се ословуваат како што сакаат. Таквиот однос резултираше со неколку декла-рации за неможноста да се признае земја со име или изведеница на името Македонија. По извесен период, како резултат на компромисот што беше направен, беа создаени услови Република Македонија да беде примена во Организацијата на обединетите нации како суверена држава, но со приверемена референца FYRОМ со која, во рамките на Организацијата ќе и се обраќаат земјите членки.

И покрај разочарувањата, од странана меѓународната заедница отпочнaa prvite priznavawa na nezavisnosta na Republika Makedonija. Prva zemja {to ja prizna samostojnosta na Republika Makedonija be{e Republika Bugarija, а потоа следае признавањата од Хрватска , Словенија и Турција.

5. Доколку се направи пресек на активностите во 1992 година тогаш тоа би била година во која Република Македонија на внатрешен план ги користи искуствата на парламентарната демократија. Имено, парламентот преставува местото каде што се водат расправите и се судира плуралитетот на политичките опции. Од државата, иманентно на нејзината самостојна позиција, мирно се пов-лекува поранешната војска, а граничните функции ги презема територијалната одбрана, а подоцна се влучи и првиот контингент на регрутите со што почна да функционира македонската армија. Во тој дух е и мнетарното осамостојување. Се воведува национална ва-лута – денар. На Владата £ се изгласа недоверба. Избрана е првата политичка влада.

Оваа година е специфична и по уште неколку настани што внесуваат особена драматика во политичкиот живот на Република Македонија. Имено, тоа е година со нагласени конфликти меѓу политичките групации со видливо применување на облиците на „улична

37

демократија“. Честото митингување и „опсади“ на одделни институции, јавни објекти и иницијативите и акциите на државните органи доведоа до употреба на полициските сили ( на Битпазар и во Ѓорче Петров).

5. Година на етаблирање во меѓународната

структура 1. Во текот на 1993 година дојде до финализирање

на меѓународното етаблирање на Република Македонија во Организацијата на обединетите нации. Со препорака на Советот за безбеднот, на 8 Април 1993 година Република Македонија постана 181 членка на Организацијата. Нејзе во оваа средина £ се обраќаат со привремената референца „Поранешна Југословенска Република Македонија“. Тоа беше крај на една долга, тешка, исрпувачка и неизвесна политичка и дипломатска битка. Во неа победи вистината. Нејзиното влегување во светската организација како полно-правна членка беше и остана историски настан за Македонија, нејзина прва меѓународна легитимација и идентификација на независноста и таа веќе не беше некоја недефинирана и езотерична територија, туку меѓународно призната држава. Како резултат на таквата положба Собранието на Република Македонија со целосен консен-зус на сите политички субјекти во државата донесе одлука за стапување во НАТО структурата како конкретизација на определбите за имплементација на земјата во европските и евроатланските интеграции.

Меѓународното вклучување на Република Македонија го отвори процесот на меѓународен пробив преку воспоставување дипломатски односи со сите членки на Советот за безбедност, меѓу кои и Русија, Кина, САД. Ова е период на нејзино вклучување во меѓународните организации и асоцијации, период на достапност до финансиска и слична поддршка.

Како резултат на новата позиција, македонскиот претседател Киро Глигоров, на 3 јуни 1993, со Указ за

38

вонреден и ополномоштен амбасадор на Република Македонија во Република Словенија го назначи Димитар Мирчев, а за Република Турција Трајан Петровски. На 1 јули истата година, во Љубљана, Претседателот на Република Словенија ги прими акредитивните писма од ма-кедонскиот амбасадор Димитар Мирчев. Тоа беше почетокот на конституирањето на македонската дипломатска структура.

2. На внатрешен план, особено внимание се посветуваше на примена на средствата на парламентарната демократија, но и користење на облиците на јавен протест и митингување. Имено, во овој период опозицијата често ја користеше институцијата бојкот на седниците на Собранието. „Во традиционалните демок-ратски земји, во парламентите се случуваат многу остри сп-ротивставувања, блокади, оневозможувања на различни начини на владата- но секогаш во Парламентот. Познато е дека поимот „бојкот“ потекнува од најстариот парламент – британскиот, каде што еден пратеник, капетанот Бојкот, држел многу долги говори со цел да го одложи моментот за гласање, и се разбира, да го измени правецот на гласање што го предлагале неговите противници“ (Милосавлевски, 1994, стр.70). Во историјата на парламентаризмот познати се и други облици на парламентарна борба како што се амандманската опструкција, напуштањето на салата, нару-шувањето на дисциплината во парламентарната сала, бескрајната борба преку процедурални барања, повторувања на гласањата преку лично изјаснување и слично. Во работата на македонското Собрание особено беа користени „амандманската поплава“ и методот „напуштање на седницата“. Почестото напуштање на седницата, односно „сведување на секојдневна рутина, го девалвира неговото значење како извонредно средство на парламентарен притисок и борба“ (Исто, стр. 71).

Во овој период Собранието го донесе Законот за трансформација на претпријатијата со општествен капитал, кој требаше да го отвори клучното прашање за реформите во земјата. Законодавната активност, како и во изминатите

39

две години, главно беше свртена кон измени и дополни на одделни решенија. Во содржината на парламентарната дебата доминираа прашања кои, на еден или друг начин претставуваа поопшти прашања. Честото расправање за прашања од општ политички карактер објективно влијаеше на намалувањето на нивото на Парламентот како централна државна институција, така што тој се доживу-ваше како институција со многу пародијални, а помалку ефективни настапи, место во кое манифестното е централно наместо ефективното. Тоа влијаеше да се соз-дадат односи во кои основната вина за неуспехот се насо-чува кон оваа институција, а не кон Владата, како објективно најодговорен субјект во општеството.

3. На планот на политичката плурализација во земјата продолжува процесот на создавањето на новите политички субјекти. Имено, во овој период се формираа 9 нови политички партии. Тоа е 43,75% помалку во однос на 1992 година, односно 30,76% помалку во однос на 1991 и дури 60,86% помалку од 1990 година.

Емпириската евиденција упатува на заклучокот дека партиското тело покажува знаци на смирување, иако бројот на политичките субјекти се доближува до цифра која објективно зборува за мноштвото идеи и програмски концепти за развојот на Република Македонија. Партиската експанзија е намалена не само поради објективно намалениот интерес, туку и поради неможноста да се апсолвираат бројните новонастанати субјекти. Стагнацијата на новите идеи за конституирање на политиички партии е и показател за заситеноста на политичкиот простор. Имено, ако бројот на бирачите се подели со бројот на политичките партии, тогаш на секоја од нив би £ припаднале нешто по-веќе од 24.000 избрачи. Тоа значи фрагментирано политичко тело и заситеност од мноштвото нови субјекти.

Преглед бр. 4. Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1993 година

40

1993

Партија Седиште

Осованана

Регистирана

54. Комунистичка партија на Македонија

Тетово 28-И-1993

55. ВМРО-обединета Скопје 14-II-1993

8-VI-1993

56. Демократска партија на Југословените

Гостивар

24-II-1993

57. Македонски национален фронт

Прилеп 28-ИИ-1993

15-V-1993

58. Новокомунистичко движење

Гостивар

9-III-1993

59. Демократска партија за економско единство на Балканот

Скопје 14-IV-1993

60. Лига на демократи на Македонија

Прилеп 25-VI-1993

61. Демократска партија Скопје 27-VI-1993

29-VII-1993

62. ВМРО-Татковинска партија Битола 15-X-1993

Од Прегледот бр. 4 може да се согледа дека наста-

нуваат определeн број политички групации како резултат на судирите што се случуваат внатре во партиите. Овој фено-мен е специфика на повеќепартиското живеење во Репуб-лика Македонија од самиот почеток. Имено, според бројот на новопројавените иницијативи доминираат активисти од ВМРО-ДПМНЕ кои, главно, формираат политички групации со користењето на основата „ВМРО“. Наспроти таквата присутна е и тенденцијата на интегрирање на одделни суб-јекти како што беше случајот со конституирањето на Демок-ратската парија, во чиј состав се приклучија политичките партии: Лига за демократија, „Илинден“ – слободни демок-рати, Партијата на зелените на Македонија, како обид за окрупнување на политичкиот центар.

4. Практиката од првиот парламентарен состав на Собранието на Република Македонија афирмира неколку модалитети специфични за овој период. Беше забележано селењето или поточно „партиско конвертирање“ на

41

одделни незадоволни членови. Па така, прв што го напушти таборот на најбројната ВМРО - ДПМНЕ беше Владимир Голубовски кој оформи партија со ист предзнак, но со додавката - Демократска партија. Подоцна оваа политчка групација ја напуштија и Михаил Пановски, Ристо Јованов и Благоја Чкатровски и формираа нова партија „Илинден“ - слободни демократи. По нејзината интеграција со Демократската партија, Пановски и Јованов преминаа во новоформираната партија, а Чкатровски реши да им се придружи на РС-ЛП. Од редовите на ВМРО - ДПМНЕ си замина и Митко Атанасовски во ВМРО – Татковинска партија.

Партиските турболенции беа специфични и за РСМ-ЛП. Во неа, покрај Чкатровски се приклучи и независниот пратеник Димитар Трпеновски, но од нивната средина отиде Ѓулистана Јумеровска - Марковска, како независен пратеник. Со таков статус се здоби и Гоце Андоновски, откако го напушти СКМ-ПДП, а од истата партија замина и Петар Гошев.

Во периодот од 1990-1994, пет пати се одржаа дополнителни избори. Двајца пратеници починаа, а тројца преминаа во извршната власт, од кои Бранко Црвенковски стана премиер, а Туше Гошев и Аслан Селмани министри, поради што имаше потреба од пополнување на испразнетите пратенички места. Четири од петте испразнети места порано им припаѓаа на сегашните „социјалдемократи", а едното место беше резервирано за ПДП. На дополнителниот тест, СКМ-ПДП успеа да врати три пратенички места, едно-коалицијата ПДП-НДП, а додека, ВМРО-ДПМНЕ со изборот на Љубчо Георгиевски во Струмица, ги зајакна редовите на својата пратеничка рупа.

5. Изминатите четири години од партиската плурализација на Република Македонија се особено значеаен период од развојот на државата. Таа на мирен начин ја консолидираше власта и изврши трансформација на сопствениот статус, постана независна држава и се вклучи во семејството на независните нации.

На внатрешен план се конституира моделот на

42

парламентарната демократија. И покрај емоциите, неискуството, неразбирањето, па дури и неукоста за одеделни процеси, македонското искуство ја афирмира позицијата и значењето на Собранието како централен државен орган во кој доминира плуралитетот на интере-сите. Иако првиот состав не обезбеди цврста, пред сè, ста-билна влада, состојбите говорат дека во полна мера се афирмира конструктивата улога на опозицијата како институција, но и разликите во владеачкото мнозинство. Во таа смисла особено е значајно и продуктивно искуството на коалицирање на партиите што доминантно политички ја мобилизираат албанската националност во Република Македонија. Тоа е првиот обид како што велеше Диверже да се намали екстремниот пристап на оваа групација во разрешувањето на конфликтните состојби, но и подготве-ност на мнозинската страна да создава услови за интегра-ција на оваа групација во општеството.

6. Македонија во текот на 1994 година Меѓу настанатите што особено влијаеја и ја

карактеризираа македонската стварност во текот на петтата година од плурализацијата на македонското општество, несомнено е спроведувањето на непосредните избори: а) за Претседател на Републиката, б) за пратеници во Собранието на Република Македонија, в) спроведениот попис на населението, в) воведувањето на ембарго на Ре-публика Грција спрема Република Македонија, г) првите об-лици на конфликт со северниот сосед околу запоседнува-њето на од делови од северната граница.

1. На внатрешен план централно место заземаат претседателските и парламентарните избори спроведени во оваа година. Особено значајна активност е прифаќањето и организирањето на вонредниот попис на населението, кој беше потпомогнат и надгледуван од меѓународната заедница.На надворешно-политички план најзначани се признавањето на Република Македонија од страна на Соединетите американски држави и

43

воведувањето на едностраното грчко трговско ембарго. Тие настани ќе остават белег на вкупните односи во Република Македонија во текот на оваа година.

Во средината на 1994 година, непосредно пред распуштањето на првиот повеќепартиски парламент, беше донесен Законот за политички партии. Тој е еден од актите кој има за цел да воспостави ред во профилирањето на политичките партии. Имено со него се опреационализира слободата на политичкото здружување, особено преку допрецизирање на правото на формирање на политички партии. Ова право е третирано како индивидуално и како групно право, односно како однос преку слободно изразената волја да се припаѓа, однсоно да не се припаѓа на определена политичка опција и можноста за постоење и рeгистрирањe на политичка партија со 500 членови како неопходен услов.

6.1.Карактеристики на изборните

резултати во 1994 година 2. Во октомври 1994 година се одржаа изборите за

Претседател на Република Македонија. На листата на кандидатите беа Киро Глигоров (заеднички кандидат на „Сојузот за Македонија“) и Љубиша Георгиевски од ВМРО-ДПМНЕ, чија кандидатурата беше резултат на поддршката од мнозинството на Конвенцијата на оваа партија. На неа учествуваа 6 кандидати. Согласно Уставот на Република Македонија за Претседател може да биде кандидиран секој граѓанин кој до денот на изборите наполнил 40 години живот и е жител на Републиката најмалку десет години во последните петнаесет години. (Член 80 од Уставот на РМ). Изборниот циклус се спроведе во еден круг. Согласно условите утврдени во Уставот кандидатот Киро Глигоров, претседател на земјата, освои 52,44% од гласовите и доби поддршка од 713.529 избирачи, а кандидатот Љубиша Георгиевски ја имаше поддршката од 196.936 избирачи што претставуваше 14,47% од избирачкото тело. Тоа практично значеше дека уште во првиот круг Киро Глигоров

44

беше избран за нов Претседател на Републиката, со мандат на пет години.

3. Vtorite pove}epartiski parlamentarni izbori se odr-

`aa na 16-X-1994 godina. Tabela br.2 Pratenici vo Sobranieto na R.Makedonija spored

politi~kata partija i brojot na glasovite

Parija Prv krug Vtor krug Pratenici

SM 291.695 329.700 87

VMRO-DPMNE 141.494 32.838 -

DP 108.872 30.928 -

PDP 87.103 93.407 10

PCER 6.530 4.447 1

DPM 14.423 6.434 1

LP 15.806 21.362 5

NDP 29.361 25.007 4

SDPM 12.055 2.254 1

SDSM 4.182 4.635 1

SPM 6.612 5.632 1

DPT-PDA(ip) 3.467 4.681 1

SDSM-LP 3.945 5.674 1

Nezavisen 136.511 95.418 7

Vkupno 862.056 662.417 120

Drugi partii 127.067 17.364 -

Vkupno glasale 989.123 679.781 (Spored Biltenot na Republi~kata (dr`avna) komisija ”Kone~ni rezultati od izborite za pratenici vo Sobranieto na Republika Makedonija”, dekemvri 1994 godina)

Vo vo Op{tiot izbira~ki spisok, vo 120 izborni edinici bea

registrirani 1.360.729 izbira~i. Na ovie izbori se glasa{e za 1.765 kandidati od koi 1.482 predlo`eni od 38 politi~ki partii i 283 nezavisni kandidati.

Izborite vo prviot krug zavr{ija vo 13 izborni edinici (vo 10 izborni edinici na 16-X-1994 godina i vo 3 izborni edinici na 30-X-1994 godina). Vo prviot krug glasale 1.051.665 bira~i ili 77,29%. Vo vtoriot krug se glasa{e za 404 kandidati od koi 333

45

kandidati predlo`eni od 17 politi~ki parii i 71 nezavisen kandidat. Vo 107 izborni edinici glasaweto zavr{i vo vtoriot krug (na 31-X-1994 godina, na 13-XI-1994 godina vo 1 izborna edi-nica i na 27-XI-1994 vo 1 izborna edinica). Vo nego od 1.222.899 zapi{ani izbira~i glasale 707.210 ili 57,83% izbira~i.

Nesomneno deka vakvata ponuda e vo “izvesna pozitiv-na korelacija me|u stepenot na politi~kiot pluralizam i demok-rati~nost so brojot na politi~kite partii. Sepak ne e isklu~eno ova da deluva kontraproduktivno, odnosno da ima t.n efekt na supermarket” (Gaber,N., Jovevska,A., 1997, str.54). Тоа значи дека од мноштвото понуди, особено од идентичните програмски опции, избирачот не може да ја воочи вистинс-ката.

Op{ta odlika na ovie izbori e {to na politi~kiot prostor vo Makedonija se formirani brojni politi~ki partii, (vo ovoj period vo registerot na politi~kite partii vo Makedonija bea registrirani 67 politi~ki partii), od koi golem del go najavija svoeto u~estvo na izborite i se formiraa pove}e izborni koalicii (Sojuz za Makedoni-ja, Sojuz na Makedonija, Progresivna demokratska levica na Makedonija i dr.).

Osobena karakteristika na izborite e {to vo vtoriot krug ne u~estvuvaa VMRO-DPMNE i DP. Takviot niven odnos ima{e za posledica da se namali u~estvoto na gra|anite vo izborniot proces, a kandidatite na politi~kite partii koi bea seriozni konkurenti za dobivawe mnozinstvo vo oddelni izborni edinici da dobijat zna~itelno pomalku glasovi.

Apstinencijata na del od politi~kite partii od izbornata procedura nesomneno vlijae{e i na kone~niot raspored vo par-lamentarnata struktura, no i vo konstituiraweto na eden silen demokratski institut na parlamentarnata demokratija - opo-

zicijata. Тие сметаа дека резултатите од првиот круг беа производ на „бројни фалсификати“ и дека на тој начин„ вла-деачките структури извршија државен удар во Македонија“. Иако на овој дел од забелешките има основа да се зборува за определен број на пропусти во организирањето на изборите, особено во однос на избирачките списоци, сепак, апстиненцијата треба да се набљудува од аспект на релативно ниското ниво на поддршка што овие две поли-

46

тички групации ја добија во првиот круг на гласање. Тие беа навистана далеку под очекувањата на овие политички групации.

Dokolku se pogledne strukturata na makedonskiot par-lament mo`e da se konstatira deka vo negoviot sostav domini-raat kandidatite od izbornata koalicija "Sojuz za Makedonija# so 87 pratenici, 10 pratenici od Partijata za demokratski prospe-

ritet, 5 pratenici od Liberalnata partija, 4 pratenici od Narodnata demokratska partija, 4 nezavisni pratenici i po 1 pratenik od Demokratskata partija na Makedonija, Partijata za celosna emancipacija na Romite, Socijal-demokratskata partija na Makedonija i Socijal-demokratskiot sojuz na Makedonija, i po eden kandidat na zaedni~kite predlaga~i: Demokratska partija na Turcite i Partija za demokratska akcija-islamski pat, kako i od Liberalnata partija i Socijal-demokratskiot sojuz na Makedo-nija.

Novata politi~ka karta vo Makedonija poka`uva izvesen stepen na stabilizacija na izbornoto, osobeno na politi~koto telo. Iako na gra|anite im se ponudeni mno{tvo na politi~ki orientacii i idei, toa, glavno, se koncentrira okolu politi~kite orientacii bliski do izbornata koalicija Sojuz za Makedonija i ne{to ponezna~itelno okolu politi~kite oponenti na ovaa koalicija - Demokratskata partija i VMRO- demokratska partija za makedonsko nacionalno edinstvo. Isto taka, za odbele`uvawe e i toa {to vo ramkite na politi~kite partii koi politi~ki gi mobiliziraat makedonskite gra|ani od albanskata etni~ka grupa, odnosno partiite na Albancite od Makedonija, poka`uvaat odredena politi~ka disperziranost. Takvata pojava uka`uva deka vo socijalnoto, a osobeno vo politi~koto milje na ovaa etni~ka grupa nastanuvaat odredeni procesi na disperzija.

Конститутивната седница на Собранието на Република Македонија се одржа на 19 ноември 1994 година. За претседател на Собранието е избран Стојан Андов. На собраниската седница од 24 ноември за потпретседатели се избрани: Тито Петковски од СДСМ, Абдурахман Алити од ПДП и Киро Поповски од СПМ. Не-колку месеци подоцна на седницата од 10 февруари, по своја желба, поради несогласување со работата на

47

парламентот, потпретседателската функција ја напушти Алити, а по смртта на лидерот на социјалистите, Киро Поповски, на потпретседателското место е избран Благоја Филиповски.

За разлика од првиот повеќепартиски парламент во кој имаше рамноправна застапеност на неколку партии, новиот пратенички состав обезбеди доминантно мнозинство на партнерите од изборната коалиција „Сојуз за Македонија“. Мнозинството добиено на изборите обезбе-дуваше стабилна влада и беше претпоставка за успешно изведување на реформите во земјата. Новиот состав на Собранието немаше проблеми со обезбедувањето на потребниот кворум, но отсуството на опозицијата влијаеше за манифестирање на комоција и неодговоерност. Извршната власт ги „сервираше" новите законски проекти, често пати недоработени постануваа предмет на одлучување. Во овој период до израз дојде партиската дисциплина, како основна полуга во работењето на парла-ментот. Беше воспоставен определен облик на партиски монопол. Реткост беа мислењата на парламентарното мнозинство кое не кореспондираа со партските ставови. Тоа е период на парламентарниот „монизам“. Ова искуство на највидлив начин ја манифестираше благородната функција на опозицијата во парламентарниот облик на распраава. Ваквиот метод на работа на Собранието беше чекор назад во однос на претходниот парламентарен состав. Во овој период, вон парламентарната структура се наоѓаа политичките партии што имаа солидна поддршка меѓу граѓаните. На политичката сцена доминираа процеси кои, на еден или друг начин, укажуваа на незаменливата улога на парламентот како средишна институција на демократскиот процес. Со отсуството на еден дел од политичките партии од парламентот значеше и хендикеп за демократијата и демократскиот процес во Република Македонија.

48

6.2. Со вонреден попис до вистинска

состојба на населението

3. Поради нецелосните податоци за населението, но

и поради намаллувањето на притисокот што беше вршен од политичките субјекти што обединуваа најголем дел од популацијата на албанската националност, а со цел да им се стави крај на манипулациите со бројките и оспорувањата на официјалните податоци од пописот во 1991 година, државата, под патронат на меѓународната заедница, спроведе целосен вонреден попис.

Ваквиот потег беше оценуван различно, како поради невообичаената периодика на планираниот зафат, така и поради фактот што финансискиот товар целосно го презе-ма меѓународната заедница. Специфично беше и тоа што пописот како масовна статистичка акција освен на ма-кедонски јазик, се вршеше уште на пет други јазици, со што се задоволија барањата на националностите.

Како и во другите случаи, прашањето на пописот бше исполитизирано. Имено на стартот од оваа операција (21 јуни 1994 година), се јавија барања од коалицијата ПДП-НДП да се одложи пописот поради „неподготвеноста на Владата да ја спроведе акцијата". Барањето за одлагање беше поврзувано со неможноста граѓаните да го регулираат државјанскиот статус. Лојални на своите ли-дери, во местата каде концентрацијата на Албанците е по-голема, вратите на просториите на општинските пописни комисии беа затворени или попишувачите не сакаа да ги примат формуларите. Пописот започна во затегната меѓу-национална атмосфера. Спорот околу државјанството и составот на попишувачите во национално мешовитите пописни кругови беа разрешени така што се попишувани и лицатата што поседуваа стари лични карти, а попишувачите во мешовитите средини беа двајца - Македонец и Албанец, со можност да се приклучи уште еден од националноста која што е најмногу застапена.

Коментирајќи ги вкупно направенте отстапки, во интервјуто за „Нова Македонија", претседателот на

49

експертската група од Европскиот совет, Вернер Хауг рече: „Воопшто не е нормално за време на попис да се бараат нови услови. Но, условите во РМ се мошне специфични и за жал, дојде до недоразбирање околу тоа што значи да бидеш регистриран на попис и да имаш државјанство... Се работеше за единствена цел да се добие успешен попис и моравме да ги употребиме сите средства за да ја постигнеме таа цел. Ако употребата на повеќе јазици помага да се дојде до неа, тогаш е во ред..."

So popisot se utvrdi deka vkupnoto naselenie e 1.935.383, od niv 1.289.481 ili 66,63% se Makedonci, 437.684 ili 22,61% se Albanci, 76.365 ili 3,94% se Turci, 43.686 ili 2,26% se Romi, 8.622 ili 0,45% se Vlasi, 40.798 ili 2,10% se Srbi, 36.107 ili 1,86% pripadnici na drugi nacionalnosti i 1.880 ili 0,11% nacionalno ne se opredelile. Ako se pogledne naseleni-eto spored toa koj mu e maj~iniot jazik mo`e da se konstatira deka 1.332.983 ili 68,87% lica zboruvaat makedonski jazik, 431.363 ili 22,29% zboruvaat na albanski, 7.036 ili 0,36% na vla{ki, 35.120 ili 1,81% na romski, 64.665 ili 3,34% turski, 33.315 ili 1,72% na srpski jazik. Na drug jazik zboruvaat 22.227 ili 1,49% lica, a za 8.325 ili 0,43% e nepoznato na koj jazik zboruvaat. Spored religioznata pripadnost 1.283.689 ili 66,33% se pravoslavni hristijani, 581.203 ili 30,02% se muslimani, 24.800 ili 1,28% se hristijani, 7.405 ili 0,38% se katolici, 1.215 ili 0,38% protestanti, 5.641 ili 0,29% ateisti, 1.804 ili 0,09% ne-

poznato i 2.786 lica ili 0,14% se so druga veroispovest. Vakvata etni~ka struktura sozdade i uslovi podolgoro~no da se namalat tenziite okolu prisutnosta na opredelen etnikum vo zemjata. Na toj na~in e sozdaden etni~kiot, jazi~en i religiski mozaik vo Republika Makedonija.

4. Globalnite procesi na politi~kiot prostor vo Makedoni-ja uka`uvaat na toa deka za vreme i po vtorite pove}epartiski izbori, vo Makedonija nastanuva odredeno politi~ko pregrupi-rawe i definirawe na osnovnite partiski konturi. Во политичкиот живот прв пат се спроведоа непосредни избори за избор на Претседател на Републиката и повеќепартиски избори во земја која целосно го има сувренитетот, односно во услови на независна држава.

50

Преглед бр. 5 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1994 година 1994

Partija Sedi{te Registrana

63. Panevropska unija na Makedonija Skopje 17- I -1994

64. Partija za socijalna pravda Skopje 20- I -1994

65. Demokratski sojuz na Srbite vo Makedonija

Skopje 18-II-1994

66. Nova socijaldemokratska partija na Makedonija

Skopje 21-III-1994

67. VMRO-Makedonski demokratski sojuz

Skopje 28-VII-1994

68. PDP-Partija na narodno edinstvo Tetovo 23-IX-1994

Politi~kata, posebno partiskata konfiguracija vo Make-

donija i natamu se stabilizira. Imeno, voveduvaweto na dolnata granica na ~lenstvoto neophodno za egzistirawe na edna politi~ka partija (imeno spored zakonskite re{enija, potrebni se 500 gra|ani da registriraat politi~ka partija) i ogromniot pad na brojot na politi~kite partii (od 67 vo 1994 na 31 politi~ki partii vo 1995 godina) e indikator deka pozadi numeri~nosta na politi~ki-te opcii ne se nao|ale realni socijalni interesi koi imaat potreba od soodvetna politi~ka prezentacija na interesite.

7. Години на економска блокада

Оваа година ја карактеризираат неколку процеси. Република Македонија од Февруари 1994 година е под трговско ембарго од соседна Република Грција, а светската организација воведе економски санкции и ембарго кон северниот сoсед. Трансверзалата север - југ и единствено развиената комуникација со друмски, а особено железнички врски е блокирана. Во такви услови се изведени изборите и се продолжени реформите во македонското стопанство. На внатрешен план, карактеристична е работата на законодав-ниот дом сведен на „монистичка структура“ која не покажу-

51

ва афинитет кон различните концепти. Тоа не е резултат само на постигнатата коалиција и високиот изборен резул-тат, туку, пред сè, поради отсуството на парламентарната опозиција. Политичката опозиција се наоѓаше надвор од парламентот. Овој период го караактеризираат процесите на нормализација на односите со соседите, посебно со Република Грција, и вклучувањето на Република Македонија во значајните европски асоцијации, како што се Советот на Европа и ОБСЕ. Во оваа година се случи и терористички акт - атентат врз Претседателот на Републи-ката.

1. Работата на македонскиот парламент во овој период е ефикасна. Во него доминира влијанието на владата. Без посериозни расправи, се донесуваат закони и други решенија. Доминира вообразеноста како образец на однесување. Таа се манифестира како во однос на практикувањето на власта, така и во однос на под-готвеноста да се прифатат иницијативите, идеите или критиките внатре во структурата, а уште помалку оние што доаѓаа од политичките противници, или од јавното мислење. Тоа е период кога на економски план се врши менување на сопсственичките односи во државата, кога под влијание на економските реформи дел од населението непосредно ги „почувствува“ нивните последици односно, остана без работа како економски или друг вишок или стечајни работници, а мноштво стопански субјекти не рабо-теа профитабилно.

На подолгата листа на закони кои се најдоа пред парламентарците од новиот пратенички состав, меѓу првите беше и Законот за лична карта, заедно со законите за матична евиденција и за личното име, Законот за судови кој беше усвоен и Законот за локална самоуправа.

Во текот на полудецениското работење на законодавната власт добивме и две знамиња (по едно во секој пратенички состав). Првото, црвено знаме со златно-жолто шеснаесеткракото сонце, како и „Денес над Македо-нија" за официална македонска химна на единаесетти ав-густ 1992 година, и второто, жолто-златно осумкрако сонце

52

на црвена подлога - на шести октомври 1995 година. На планот на политичката плурализација во текот на

1995 година продолжи процесот на конституирање на нови политички субјети во Македонија. Во текот на таа година се промовирани 4 нови политички субјекти, што е за 55,55% помалку во однос на 1994 , за 33,33% помалку во однос на 1994, и за 82,60% помалку во однос на 1990 година.

Преглед бр. 6 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1995 година 1995

Partija Sedi{te Osnovanana

Registiirana

69. Monarhisti~ka partija na Makedonija

Skopje 2-III-1995

70. Partija za demokratski prosperitet na Albancite

Tetovo 18-IV-1995

71. Stranka za demokrtaska akcija - gra|anski sojuz

Skopje 6-VI-1995

72. Demokratska partija za celosna emancioacija na Romite od Makedonija

Kumanovo

6-VI-1995

Од понудениот преглед може да се констатира дека

доминираат политичките субјекти што настануваат како резултат на определени процеси на внатрешни делби или конфликти на политичките субјекти кои во изминатите години доминираа во Република Македонија. Најтипично е тоа што по одржувањето на редовниот конгрес на ПДП, дел од стуктурата што не беше задоволен од решенијата и начинот на работата на конгресот на оваа политичка партија оформи Партија за демократски просперитет на Албанците, која во годините што доаѓаа ќе изврши мобили-зација на населението од албанска националност, при што ќе анимира и некои меѓународни институции во случајот со „труења “ на учениците со „непознат гас“. Имено, во овој период во тетовската општина ученицте од некои средни училишта манифестираа симптоми на „труења“ и ги

53

окупираа медицинските установи. Со оглед на тоа што не беше изразена доверба кон македонските здравствени институции беа ангажирани и определени светски здравствени установи. Тие констираа дека труењата се резултат на психолошки фактори.

3. Во оваа година бвеше извршен брутален терористички акт врз Шефот на државата. Имено на 3-ти октомври 1995 година од автомобил бомба беше извршен атентат врз Претседателот на Републиката Киро Глигоров. Бездруго, тој настан имаше повеќекратно влијае.

Прво, тоа беше акт насочен против институција во самостојната македонска држава и индикатор кој укажува дека Република некои сили не ја прифаќаат Македонија како самостојна држава.

Второ, тоа беше акт насочен против личноста која во изминатите години со мудрост и изоштрен политички сенс ја насочуваше македонската држава и политика кон нејзината стратешка цел - самостојна независна држава.

Трето, тоа беше настан вододелница во политичката, особено партиската конфигурација во земјата. Имено, тој ги исфрли на површина скриените амбиции и политичките разлики на политичките стуктури што ја дефинираа тогашната политичка матрица во Република Македонија, но на површина исфрли и нескриени апетити, што подоцна ќе резултитраат со однесувања кои непосред-но ќе влијаат на изборните резултати во 1998 година.

Политичките процеси во Република Македонија, особено во доминантната изборна, а подоцна и владина коалција, после овој настан добиваат поинаков тек и содржина. Тоа се манифестира низ напуштањето на „монолитноста“ во одлучувањето, скусени се основите за арогантноста и самобендисаноста на носителите на јавните функции, позади манифестирањето на „вредности и статус-ни симболи“ и недопирливоста, на површината всушност испливуваат неспособноста и алчноста. По овој настан, ништо повеќе не е како што било пред тоа.

4. Настан кој заслужува да биде посебно одбележан е потпишувањето на Привремената спогодба за

54

нормализација на односите меѓу Република Грција и Репуб-лика Македонија. Овој акт е потпишан во Њујорк на 13-IX-1995 година, без таксативно набројување на имињата на државите Македонија и Грција, туку со формулациите „првата“ и „втората“. Тој настан ќе придизвика особено бур-ни процеси во државата. И тоа не само поради правниот исклучок да се склучува договор без назначување на договорувачите, туку и поради отворањето на прашањето за „разговори околу разликите за името“ на нашата земја. Тој акт значеше откажување на Република Македонија од државниот симбол, признавање на земјата од страна на Република Грција, укинување на трговското ембарго и по-четок за воспоставување на меѓусоседски односи.

Потпишувањето на актот за нормализирањето на односите меѓу двете држави ќе ја создаде претпоставката за заокружување на меѓусоседските односи. Тие отпочнаа со признавањето од страна на Република Бугарија во 1992 година и непријатностите околу ставот дека тие ја признаваат државате, но не и нацијата и потоа, признавањето од страна на Република Албанија, na 26-ap-ril 1993 godina, со референцата FYROM. Недостасуваше уште признавањето и воспоставувањето на добрососедски односи со Сојузна Република Југосалвија.

5. Во оваа година особено се клучни настаните наметнати од политичките партии што доминантно ги влучуваат претставници од албанската националност. Имено во почетокот на годината (на 17 февруари 1995) се случија настаните во „Мала Речица“. Во судир на полицијата и демострантите за парауниверзитетот едно ли-це загина, повеќе лица беа повредени. Тоа е почетокот на настаните што, на еден или друг начин ќе ја подгреваат меѓунационалната затегнатост во Република Македонија.

6. Настан од исклучително значење за Република Македонија е приемот во КЕБС (подоцна ОБСЕ). Како и кај мноштвото иницијативи за прием во асоцијации и организации или при признавањето, Република Македонија се судираше со опструкцијата на грчките претставници и нивното инсистирање нашата земја да се именува со

55

референцата прифатена во Организацијата на обедине-тите нации. Македонија е 53-та полноправна членка на ОБСЕ. Приемот во оваа асоцијација, (извршен на 12-X-1995) претставува конечно разбивање на грчката блокада за влез на македонската држава како рамноправна во семејството на европските држави.

Еден од значајните пробиви на Република Македонија е нејзиниот прием во Советот на Европа. На 9-ти ноември 1995 година, таа постанува 38 членка на оваа асоцијација, а 33-та европска земја членка. Тоа укажува на строгите критериумите за прием во оваа асоцијација и за тоа дека Македонија ги исполнува европските стандарди за човековите права, за плурализам, демократија, за слобода на говорот, како и дека покажува подготвеност за развој на пријателските односи со другите држави. Потврда за тоа дајде и од високите европски дипломати кои во една прилика ќе речат: „Македонија помина многу тежок пат, иако таа беше единствена од државите од бивша Југославија која успеа да дојде до независност без војна, без крв и без етнички чистења. Тоа не беше сторено лесно, туку на цврст, но и флексибилен начин кој се нарекува ев-ропски. Начинот на кој оваа земја ги решава проблемите со националните малцинства е исто така иднина на европското однесување и посветеност". (Мигуел Ангел Мартинез Претседател на Парламентарното собрание на Советот на Европа во ноември 1995 година во Стразбург при поздравот за приемот на Република Македонија).

Приемот во Советот на Европа е значаен не само поради тоа што има огромно влијание во водењето на европската политика, туки и заради тоа што тоа на одреден начин претставува предворје за влез во Европската унија.

7. Една од стратешките ориентации на Република Македонија е и зачленувањето во евроатланските одбранбени асоцијации, за што на 23-XII-1993 година во Собранието на Република Македонија беше донесена Одлука за зачленување во НАТО алијансата. Во текот на 1995 година, поточно на 9-ноември, од страна на Комитетот на политичките директори на НАТО Република Македонија

56

беше поканета да пристапи кон програмата „Партернерство за мир“. Таа беше 27-мата земја потписничка на овој акт.

Во врска со безбедносните аранжмани ќе укажеме дека во Република Македонија уште, во Ноември 1992 година на македонско-југословенската граница беа распоредени „сините шлемови“ од составот на мисијата на ООН УНПРОФОР, а во јануари 1993 година пристигна првата превентивна мисија на меѓународните сили. Тоа е прва превентивна мисија во светот, со која светската орга-низација испратила мисија не да спречува конфликт или да ги раздвојува завојуваните сили, туку превентивна. На 11 јули 1993 година кон овој контингент се приклучуваат и 300 војници, како прв мировен контингент на американската армија. На 1-ви февруари 1996 година оваа мисија е со статус на посебна и со називот УНПРЕДЕП. Таа егзистираше до почетокот на 1999 година. Се смета дека оваа мисија е една од најуспешните превентивни мисии на Органзиацијата на обединетите нации во светот.

8. Распад на изборната и политичка

коалиција Елементарниот приказ на активностите во 1996

година би можеле да се скицира низ неколку позначајни политички процеси. По петгодишно егзистирање на македонската уставно-правна рамка беше создадена нормативна претпоставка за конституирање на судската (третата) власт и на локалната самоуправа, како четврта власт во земјата. На внатрешно-политички план, централен настан е раскинувањето на изборната и владина коалиција „Сојуз за Македонија“ и по тој повод повторното функционирање на опозицијата во парламетарната практика на македонскиот законодавен дом. Таа година беше година на бројни протести, демонстрации и изразу-вање на незадоволства, особено на претставниците на албанската националност.

57

1. Значаен политички настан во таа година беше распадот на изборната коалиција. При крајот на 1995 година беа особено изразени несогласувањата меѓу коалиционите партнери од изборната коалиција, особено меѓу СДСМ и ЛП. Практичното раскинување се случи по седницата на Собранието на Република Македонија од 23 Февруари 1996 година, кога се гласаше околу реконструк-цијата на Владата. Тогаш, претседателот на Собранието Стојан Андов поднесе остаавка, а за негов претседател беше избран Тито Петковски.

Она што уследи по излегувањето на Либералната партија од тројното партнерство, беше нејзинот сместување во редот на опозицијата. Тоа беше респективна и конструктивна опозиција чии предлози имаа влијание во донесувањето на законските проекти и на ра-ботатa на парламентот. Собраниските дебати добија пои-наков тек. Парламентот повторно беше средишната поли-тичка институција на земјата.

2. Во меѓупартиската борба особено значење имаше иницијативата на ВМРО-ДПМНЕ и ДП за собирање на 150.000 потписи за распишување на референдум за предвремени избори. Имено според Уставот на Република Македонија, „Собранието е должно да распише референдум кога предлог ќе поднесат најмалку 150.000 избирачи“ (Член 63 став 3 од Уставот). Таквата уставна дефиниција ја отвори дебатата за тоа дали Собранието може или не да распише референдум за предверемени избори. Резултатот на расправата беше дека не може.

Несомнено дека изборите и изборната процедура се првенствено демократско, но и политичко прашање. Притоа, отворено е прашањето дали во услови на поларизирано партиско тело не ќе е позачестена можноста граѓаните да се изјаснуваат за тоа дали се, или не се за предвремени избори. Предвремените избори како институт на демократскиот процес треба да се предвидат во устав-ниот механизам на одговроноста на владата и парламен-тот. Таквата иницијатива несомнено може да биде политичка. И тука треба да се бара рационалноста на овој

58

инструмент. Тој е премногу сложен за да го даде ефектот -предвремени избори. Слабоста на ваквото решение произлегува и од „определувањето на цензусот во ап-солутни бројки“, што во зависност од тоа дали се зголемува или намалува населението, ја оленува или отежнува него-вата положба. Затоа некои искуства, особено германски и американски се решиле „да не го определуваата во апсолутни бројки туку во проценти“ (Шкариќ,С., 1995, стр.67).

3. По донесувањето на Законот за судовите (27-VII-1995) е создадена нормативната претпоставка за конституирањето на третата гранка на власта судската. По изборот на судиите на Врховниот суд и апелационите судови, во текот на 1996 се дооформи судската структура во Република Македонија.

4. На планот на партската плурализација во Република Македонија, во 1996 година настанува процес на натамошно стабилизирање на партиското тело. Бројот на новоформираните политички групации во оваа година изнесува 4, што набљудувано во однос на претходните години значи значително опаѓање.

Преглед бр. 7 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1996 година 1996

Partija Sedi{te Osnovana

Registrirana

73. Makedonska alijansa Skopje 16-I-1996

22-III-1996

74. Makedonska hristijanska partija

Skopje 12-III-1996

75. Makedonska obedinitelna partija

Skopje 26-VI-1996

76. Sojuz na Romite na Make-donija

Skopje

Од прегледот може да се констаира дека по

згаснувањето на демохристијанската партија се профилира нова христијанска партија, како и тоа дека по оставката на

59

Амди Бајрам од ПЦЕР настанува нов политички субјект кај Ромите во Македонија. Во оваа група на новосоздаени политички партии доминираат иницијативите на поранешни членови на други партиски структури кои како резултат на различните партиски и други случувања се определуваат за промоција на нови политички субјекти.

5. Едно од ценртралните политички прашања во 1996 година беа локалните избори кои се оджаа на 17-XI-1996 година. На тој ден се избираа советници и градоначалници. Советниците се избираа според пропорционалниот, а градоначалниците според мно-зинскиот модел на избори. Na lokalnite izbori 1996 godina, za gradona~alnici u~estvuva 28 politi~iki partii, 8 koalicii i 51 kandidat predlo`eni od strana na grupa izbira~i. Tie gi ostvarija slednite rezultati:

Табела бр. 3 Pregled na izbrani za gradona~anici Gradona~alnici %

SDSM 55 44,72

Kolicija VMRO-DPMNE, DP 30 24,39

SPM 10 8,13

PDP 14 11,38

PDPA 5 4,07

PDPA-NDP 3 2,44

DPT 2 1,63

PDP-NDP 1 0,81

DPSM 1 0,81

DPPRM 1 0,81

Nezavisen kandidat 1 0,81

Vkupno 123 100,00

Понудената табела покажува дека на локланите

избори, најголем број градоначалници се избрани од редовите на СДСМ, кој во тоа време ја контолираше државната власт во земјата. Но доколку се направи детална анализа на територијалната распространетост на градоначалничките места ќе се утврди дека големите град-ски центри како што се Скопје, Штип, Прилеп, Охрид, Стру-

60

мица и Кавадарци им припаднаа на кандидатите од опози-ционите политички парии, што индиректно значеше и нама-лување на поддршката на граѓанството кон актуелните политички групации во земjата.

Tabela br.4 Pregled na glasovite po listi za sovetite i sovetni~kite mesta Nositeli na listi Glasovi % mandati % od

man

SDSM 197.750 26,74 542 30,30

SPM 65.352 8,84 162 9,06

VMRO-DPMNE 139.968 18,93 345 19,28

DP 64.949 8,78 125 6,99

LP 59.353 8,03 110 6,15

PDP 53.589 7,25 164 9,17

RP 10.831 1,46 6 0,34

GLP 1.176 0,16 1 0,06

PDPA 39.804 5,38 114 6,37

VMRO-DP 12.385 1,67 5 0,28

SKM 4.868 0,66 2 0,11

DPT 9.628 1,30 37 2,07

DPS 4.810 0,65 10 0,56

PDA-vp 2.027 0,27 3 0,17

NDP 7.678 1,04 23 1,29

DPM 6.833 0,92 3 0,17

VMRO-MNDS 2.838 0,38 1 0,06

DPCER 1.084 0,15 3 0,17

SDA-gs 1.327 0,18 2 0,11

SDA 1.166 0,16 1 0,06

DPPRM 5.361 0,72 11 0,61

VMRO-DPMNE, DP, MAAK-kp

4.139 0,56 13 0,73

SDSM-SPM 3.312 0,45 9 0,50

NDP-PDP 9.100 1,23 20 1,12

VMRO-DPMNE-MAAK-kp 7.276 0,98 24 1,34

DPT-PDA-vp 610 0,08 3 0,17

PDPA-NDP 5.429 0,73 18 1,01

NDP-DPT 1.367 0,18 2 0,11

Grupa izbira~i 15.501 2,10 30 1,68

Vkupno 739.511 100,00 1.789 100,00

61

(Табелата е преземена од „Локални избори ’96“, стр.147) На локалните избори ’96-та за 1802 советнички

места партиски листи поднесоа 33 полтички партии, 7 коалиции и 20 листи предложени од група избирачи. Во текот на изборниот процес извршена е извесна редукција на тој начин што 23 политички партии успејаа да обезбедат 1683 или 93,39% советнички мандати, а 89 или 4,94% на седум партиските коалиции и на 13 групи на избирачи им припаднаа 30 или 1,66% советнички мандати. Во вкупниот број на избраните советници доминираат 7 политички партии кои имаат 88,6% од советничките места. (Види, Локални избори ’96, 1998, стр.146).

Доминантното влијание во добивањето на поддршката за советничките листи остварил Со-цијалдемократскиот сојуз со 26,74%, а потоа е ВМРО-ДПМНЕ со 18,93% од бирачите. Тоа укажува дека на политичкиот пазар сè уште доминираат две позначајни политички групации, а потоа со приближна силина следат три политички партии: ДП, ЛП и ПДП.

Локалните избори беа вистински тест за поддршката на мноштвото политички субјекти и за способноста на бирачкото тело да ја апсорбира понудата на политичкиот пазар. Понудените резултати укажуваат дека политичкото тело се групира околу две стожерни политички групации и определен број воедначени следбеници, што објективно ќе преставува основа за натамошното политичко прег-рупирање во Република Македонија.

6. Пет години по донесувањето на Уставот се најавија одделни измени, особено на одредбите за распишување референдум со граѓанска иницијатива за предвремени избори, проблемот со недоизграденоста на уставните одредби според кои Собранието на РМ може да £ изгласа недоверба на владата, одредбата со која притворот се ограничува на 90 дена, која предизвика конк-ретни проблеми во правосудната сфера, уставната опре-делба за укинување на смртната казна, како и барањата за вметнување на Србите во преамбулата на Уставот.

62

9. Година на протести и афери Ако се бара заедничкиот именител за 1997 година,

несомнено е дека во текот на таа годна се случија неколку настани. Имено: (1) протести против намерата да се организираат студии за наставници на албански јзик на Педагошкиот факултет во Скопје, (2) се протестираше поради начинот на одбележувањето на 2 август и се изгази македонското знаме, (3) пропадна битолската пирамидална штедилница ТАТ, (4) специјалната полиција изведе акција за симнување на знамињата од зградата на Собранието на општината Гостивар.

1. Во текот на месец мај во Скопје и Гостивар се одржаа бројни митинзи. Имено, на 15 мај 1997 година во Скопје, во организација на ВМРО-ДПМНЕ се оджа голем протестен митинг со барање за распуштање на Собранието на Република Македонија и за предвремени парламентарни избори. Само неколку дена потоа, во Гостивар, во организација на ПДПА, се организира „митинг за одбрана на албанското знаме“. Тоа беше манифестација со која се изразуваше поддршка на однесувањето на одделни локални челници за непочитувањето на одлуката на Уставниот суд според која не е во согласност со Уставот на земјата да се истакнуваат и знамиња на други земји, односно знамињата на националностите не можат да бидат знамиња на суверени држави. Таквиот однос услови, Соб-ранието на Република Македонија, на 8-ми јуни 1997 година да го донесе „Законот за употреба на знамињата преку кои националностите во Република Македонија го изразуваат својот идентитет и националните особености“, што беше и правната основа за симнувањето на знамињата од зградите во општините Тетово и Гостивар. Тоа беше поводот за судир на македонската полиција со демонстрантите.

2. Во духот на протестите беа и настаните сврзани со Законот за јазиците на кои се изведува наставата на Педагошкиот факултет „Св.Климент Охридски“ во Скопје. Определбата на власта да изнајде решение за образование на идните наставници и воспитувачи ја

63

покрена иницијативата за донесување на овој Закон. Тоа предизвика незадоволство кај дел од младите, особено ме-ѓу студентската и средношколската младина. Резултатот на тоа незадоволство беа повеќедневните улични демонстрации, а од 6-ти март 1997 година беше организиран повеќедневен штрајк со глад. Значајно е што во оваа образовно-политичка манифестација се инволви-раа и средношколците и се манифестираа првите облици на функционалното поврзување и дејствување на политичките под-младоци, особено на Унијата на младите сили на ВМРО-ДП-МНЕ. Формирањето на комитети за подршка на демонста-рациите во училиштата беше прв облик на директно противставување на законската определба дека политичкото организирање не е дозволено во установите и стопанските организации.

3. Настан кој значително ќе го димензионира политичкиот живот во земјата и ќе го детронира СДСМ од власта е избувнувањето на „Аферата ТАТ“. Тоа беше прв облик на рушење на пирамидална штедилница со негативни последици во однос на довербата кон банкарските институции и е првиот индикатор за нивото на криминализираноста на македонското општество. Тоа пре-дизвика соодветна реакција и во Собранието, и настап пред пратенициите имаше претседателот на Владата Бранко Црвенковски во кој ја изрази својата решененост да се справи со организираниот криминал, односно „октопо-дот“- како што го нарече. Таквата изјава ги подгреа очекувањата дека брзо ќе се видат резултатите од акција-та. Всушност, станува збор за политичка изјава која има на-мера едно правно и особено сложено прашање да го разреши со политички средства. Таквата определба на се-која власт и институција правно прашање да решава со по-литички средства лажно ги подгрева очекувањата за брзо разрешување и го мултиплицира разочарувањето од мали-те ефекти што се постигнуваат. Токму поради тоа треба да се смета дека оваа финансиска афера, а подоцна и мноштвото други што се пласираа во јавноста влијаеа на создавањето свест и сфаќање дека носителите на власта

64

се вклучени во криминални активности, што несомно влијаеше на детронизирањето на носителите на власта. И не само тоа, овој настан беше особено погодно средство за вонпарламентарното дејствување на опозицијата, особено на ВМРО-ДПМНЕ, која исто така ги подгеваше надежите дека таа како политичка сила е способна да најде амалгам за оваа сложена финансиска и политичка ситуација.

4. Еден од настаните што ја брануваше македонската јавност беше и однесувањето на дел од присутните граѓани на прославата на националниот празник на македонскиот народ и држава 2 Август на Мечкин Камен. Имено, во организација на најголемата опозициона партија ВМРО-ДПМНЕ беше организирано кам-пување кај споменикот на Мечкин Камен, кое беше контра прослава. Беа предизвикани неколку инциденти, со негоду-вање на говорите на носителите на јавната власт, прскање со непозната течност врз Претседателот на државата и газење на државното знаме. Таквите однесувања ја подг-рејаа негативната енергија на населението кон оваа поли-тичка структура, но и натаму ја поларизираа македонската јавност.

Непосредно по овој настан, настанува пресвртница во дејст-вувањето на ВМРО-ДПМНЕ, кој во годините што следуваат зна-чително ја измени стратегијата и тактиката на дејствувањето. И не само тоа од септември 1997 година настануваат и определени транс-формации на целите на оваа политичка групација во Македонија.

5. На полето на политичкото групирање во Република Маке-донија настанаа 4 политички партии. Имено дојде до две интегра-ции, една партија го возобнови дејствувањето и основана е една нова партија.

65

Преглед бр. 8 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1997 година 1977

Partija Sedi{te Osnovana

Registrirana

77. Liberalno-demokratska partija na Makedonija

Skopje 19-IV-1997

12-VI-1997

78. Liga za demokratija Skopje

79. Socijalisti~ka hristijanska partija

Ohrid 3-VII-1997

80. Demokratska partija na Albancite

Tetovo 5-VII-1997

Од понудениот преглед можеме да констатирааме дека во оваа година како резултат на идејата на Либералната и демократската партија се оформи Либерално-демократската партија на Македонија, a од Демократската партија се издвои Лигата за демократија и го продолжи своето самостојно дејствување. Како резултат на договорот на ПДПА и НДП се конституира Демократската партија на Албанците, која до средината на 2000 година се уште не е заведена во регистерот на политичките партии во Македонија.

Можеме да констатираме дека по осум годишно дејствување на политичките партии во Република Макeдонија, и покрај намалувањето на новите политички субјекти, настапува процес на стабилизација на партиската мапа. Во текот на оваа година бројот на регистрираните политички партии се сведува на 35, однoсно се јавуваат иницијативи за окрупнување на одделни политички субјек-ти, како претпоставка за позначително влијание меѓу би-рачкото тело.

10. Година на мирната сукцесија на власта 1. Елементарното скицирање на 1998 година би

било дека тоа е година кога е забрзан процесот на

66

реформирањето на стопанството, отпочнат е процес на приватизирање на стопански субјекти од страна на странски партнери, донесен е Законот за денацио-нализација со кој, всушност, нормативно се уредуваат основите за отстранување на неправдите направени со актите на национализација, направени се првите пробиви на странски инвестиции во земјата и се подготвува ново изборно законодавство со помош и на институтите на Републиканската и Демократската партија на САД и на други фондации и организации од странство. На внатреш-но-политички план доминираат мноштвото афери.

2. Во однос на партиското организирање, таа година се формирани две политички партии.

Преглед бр. 9 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1998 година 1998

Партија Седиште Основан

а

Регис

трина

81

.

Партија на пензионерите

на Македонија

Скопје

82

.

Demokratska alternativa Скопје 21-III-

1998

Бројот на новоформираните политички партии

упатува дека интересот за конститурање на нови политички партии е сведен на минимум.

3. Во парламентарниот живот на земјата се случуваа бројни активности. И во овој период продолжи практиката на промена на пратеничките групи. Така пратениците од НДП, Мерсел Биљали и Абдуладин Вејсели се декларираа за независни кандидати, за потоа да пристапат кон пратеничката група на ПДП. Сами Ибраими од член на пратеничката група на ПДП, настапува како независен, а потоа како пратеник на ПДПА-НДП. По регистрацијата на ПДПА, тројца од независните кандидати се декларираат како членови на пратеничката група на ПДПА. Хисен

67

Рамадани настапува како претставник на Демократскиот сојуз на Албанците - Либерална партија. И во овој период се одржаа дополнителни избори поради тоа што Јорго Шун-довски и Насер Зибери станаа министри, што двајца пратенции умреа.

10.1. Трети парламернтарни избори 4. Во 1998 година централен политички настан се

третите парламентарни избори, заснoванина новото зако-нодавство. Parlamentarnite izbori vo 1998 godina se odr`aa na 18.10.1998 godina. Gra|anite prv pat odlu~uvaa za kandidati spored kombiniraniot model, t.e za lista na kandidati za 35 prateni~ki mesta i za kandidati spored mnozinskiot izboren model vo 85 izborni edinici i za kandidati na proporcionalna lista podnesena od 12 politi~ki partii, 4 koalicii i 1 grupa izbira~i.

Kandidati na mnozinskite listi predlo`ija 22 politi~ki partii, 10 koalicii i 1 grupa izbira~i. Tie predlo`ija 614 kandidati, od koi 605 se predlo`eni od politi~kite partii, a 9 od grupa izbira~i. Vo edinstveniot izbira~ki spisok se zapi{ani 1.572.976 bira~i, od koi za proporcionalnata lista glasale 1.146.509 ili 72,9% izbira~i. Za mnozinskatite kandidati od 1.572.976 izbira~i, vo prviot krug glasale 1.146.335 ili 72,9% izbira~i, a dodeka vo vtoriot krug od 1.142.926 izbira~i glasale 793.674 ili 69,4% izbira~i.

Табела бр. 5

Pregled na rezultatite spored proporcionalnata lista: Partija Glasale % Pratenici

VMRO-DPMNE 312.669 28,10 11

SDSM 279.799 25,14 10

PDP-PDPA-NDP 214.360 19,26 8

DA 119.352 10,73 4

LDP-DPM 77.788 6,99 2

SPM i koalicija 52.284 4,70 -

DPSM 14.930 1,34 -

VMRO-DOM 11.577 1,04 -

PPM 5.970 0,54 -

MAAK-kp-MA-DP 5.596 0,50 -

68

VMRO-DP 3.746 0,34 -

GLPM 3.393 0,30 -

Grupa izbira~i 2.762 0,25 -

SKM 2.756 0,25 -

SHPM 2.186 0,20 -

KPM 2.058 0,18 -

RP 1.528 0,14 -

Vkupno 1.112.754 100,00 35 (Spored Biltenot na Dr`avnata izborna koisija “Kone~ni rezultati od Parlamentarnite izbori 98”, fevruari 1999 godina)

Доколку се погледнат резултатите од третите повеќе-

партиски избори во Република Македонија, тогаш може

да се констатира дека убедлива победа оствари

коалицијата ВМРО-ДПМНЕ-ДА, која целокупната

изборна кампања ја водеше под мотото „Промени“.

Определувањето на граѓаните според пропорционалната

листа укажуваат дека е тесна разликата меѓу главните

политички ривали ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ, односно таа

е 28,10% со 25,14%, односно разлика од 2,96% во

корист на првата.

Изборите од 1998 година се значајни по тоа што тие се најреалниот показател за сегментираноста на политичкото тело во Република Македонија. Тоа покажува дека тоа се групира околу четири моќни политички структури, ВМРО-ДПМНЕ, СДСМ, ДА и коалицијата на политичките партии на Албанците во Република Македо-нија. На политичката сцена извесно влијание имаат и уште две коалции, коалицијата „За подобар живот“ на ЛДП-ДПМ која оствари 6,99% поддршка од бирачкото тело и се здоби со 2 пратенички мандати и коалицијата околу Социјалистичката партија која се појавува како политички чадор на еден број мали политички партии која доби поддршка од 4,70% од гласачкото тело, што објективно не беше доволно за пратенички мандат во законодавното тело.

69

Табела бр. 6 Pregled na dobieni glasovi spored mnozinskata lista Partija Prv krug Vtor krug Pratenici

VMRO-DPMNE-DA 369.615 373.001 46

SDSM 278.766 273.193 17

PDP 132.430 18.153 10

LDP-DPM 161.190 34.766 2

SPM 60.542 12.134 1

PDPA-NDP 53.469 28.361 8

DPSM 11.398 - -

Nezavisen 11.938 5.128 -

Drugi 39.041 34.447 1

Vkupno 1.118.389 779.183 85

Vkupno pratenici - - 120 (Spored Biltenot na Dr`avnata izborna koisija “Kone~ni rezultati od Parlamen-tarnite izbori 98”, fevruari 1999 godina)

И од прегледот на мнозинските листи може да се

констатира дека новиот изборен модел, според кој во вториот изборен круг се натпреваруваат политичките субјекти кои имаат најголем број на гласови, доведе до рапределба на мандатите според која убедлива победа однесе коалицијата „За промени“. Ваквиот изборен резул-тат услови во Република Македонија да се изврши, како што би рекол Линц, мирна сукцесија на власта. Во политичкиот живот на земјата профункционира базичниот консензус. Затоа, со право се констатира дека политичкиот модел, а особено политичката култура ја легитимираа Република Македонија како земја со демократски капацитет, способна да го почитува изборниот резултат како основа за смена на политичката власт и дека парламентот е тежишното место на демократијата во кој дејствува силна и респективна опозиција.

Ако изборите од 1990 година беа избори на политичката промоција, изборите од 1994 година избори на политичка стабилизација, изборите од 1998 година се избори на политичка профилираност како на главните политички субјекти, така и на персоналните решенија.

70

11. Година на големи очекувања Непосредно по парламентарните избори во Репуб-

лика Македонија се одвиваа неколку значајни политички процеси. Победничката коалција формира влада во која партиципираа и кадри на изборната коалција ПДП-НДП со што е продолжена традицијата на учество на политички субјекти кои доминантно ги анимираат припадниците на албанската националност. Таа е година кога се одржаа претседателските избори како независни.

1. Во Македонија влегуваат слите на НАТО во ми-сијата КФОР. Престана мисијата на УНПРЕДЕП. Соседна СРЈ беше бомбардирана од страна на НАТО алијансата. Македонија е домаќин на над 350.000 хуманитарно згрижени лица од Косово. Таквата состојба на човечката несреќа и егзодус на населението е причина да продефилираат мноштво естрадни и политички личности, кои во знак на поддршка на настраданите го свртел светското јавно мислење јавно кон една балканска реалност. Силите на НАТО се на Косово.

2. На внатрешен план е значајно дека реформите се подзабавени. Коалицијата „за промени“ ги дефинира промените како персонални,а не квалитативни. Во политичкиот живот се манифестира практикување на „политичко менгеме“, односно успехот на професионалната кариера е определен со времетраењето на партиската идентификација на индивидуата,а не од способностите како перформанси за професионален напредок. Најтипично пра-ктикување на таквите „промени“ е во образованието и во некои јавни служби. На пример, во царината. „Промените“ се остваруваа со кадровски решенија кои, повеќе или по-малку, укажуваат дека во македонската практика повторно е на сцена и практиката „морално-политичката“ подобност како основа за алокација на вредностите во општеството.

3. Во овој период, како резултат на политичките разлики меѓу носителите на функциите Претседател на државата и Претседател на Владата, особено околу иницијативата за признавањето на Република Кина -Тајван, кога беше манифестирана политичка ароганција и

71

минимизирање на функциите на Шефот на државата, што долгорочно набљудувано, може да има штетни последици по функционирањето на двоглавата извршна власт.

4. И во текот на 1999 година продолжи практиката на конституирањето на нови политички субјекти. Имено, во овој период се јавуваат иницијативи за окрупнување на политичките партии како што е со формирањето на Обединетата партија на Ромите, како обид за здружување на разните фракции и обиди да се формираат паралени организациии, на пример на ДППРМ.

Преглед бр. 10 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 1999 година 1999

Partija Sedi{te Registrirana

83. Partija za dvi`ewe na

Turcite vo Makedonija

Skopje

Но на политичкиот пазар во Македонија се јавуваат

и иницијативи за формирање на нови организации. Треба да посочиме дека овие иницијативи главно се јавуваат кон крајот на 1999 година, непосредно по одржувањето на претседателските избори.

11.1. Претседателските како самостојни

избори 5. Претседателските како самостојни избори ја пока-

жаа целокупната сложеност на изборниот процес. Тие се одржаа на 31.10.1999 година. На нив учествуваа шест кандидати. Еден е предложен од 30 пратеници и 5 кандидати со подршка на 10.000 граѓани. Имено, зад кандидатурите на Тито Петковски, Стојан Андов, Васил Тупурковски, Муарем Неџипи и Мухамед Халили застанаа најмалку 10.000 граѓани, а зад кандидатурата на Борис Трајковски 30 пратеници на ВМРО-ДПМНЕ. Покрај

72

подршката на граѓаните, позади кандидатурата на Тито Петковски засатана СДСМ (зад чија кандидатура за непол-ни два дена застанаа оклу 20.000 граѓани) , зад Стојан Андов ЛДП, зад васил Тупурковски ДА, зад Муарем Неџипи ДПА (ПДПА-НДП) и зад Мухамед Халили ПДП.

На 31.10.1999 година се одржа првиот круг на претседателските изборите. Во единствениот избирачки список имаше 1.610.340 избирачи. Од нив 1.050.499 или 65.23 % излегле на изборите, а 11.013 или1,05% биле неважечки ливчиња. Според извештаите на државните органи за Муарем Неџипи гласале 157.978 или 14,85% бирачи, за Ва-сил Тупурковски 163.206 или 15,54%, за Мухамед Халили 45.731 или 4,35 %, за Тито Петковски 343.606 или 32,71%, за Стојан Андов 111.983 или 10,66% и за Борис Трајковски гласале 219.098 или 20,86% бирачи. Согласно Уставот, вториот круг на изборите беше организиран на 14.11.1999 година. На него, од 1.610.340 гласачи на изборите излегле 1.120.087 или 69,56% избирачи. Од нив 17.271 или 1,54% се неважечки ливчиња. Според извештаите на Државната изборна комисија за Тито Петковски гласале 514.599 или 45,94% бирачи, а за Борис Трајковски 591.972 или 52,85% избирачи. На начинот на спроведувањето на изборниот процес беа поднесени бројни приговори. Како резултат на одлуките на државната изборна комисија и на Врховниот суд на Македонија, беа поништени изборите на 230 изборни места во 24 изборни единици и таму беше повторено гласањето.

Po sprovedenoto glasawe vo dvata izborni kruga, odr`a-ni vo 2.973 glasa~ki mesta vo 85 izborni edinici i od pregla-suvaweto vo 230 -te izborni mesta na 5 dekemvri, soglasno odlukite na Dr avnata izborna komisija a i na Vrhovniot sud na Makedonija, kone~nite rezultati se slednite:od vkupno 1.610.340 izbira~i zavedeni vo Edinstveniot izbira~ki spisok, glasale 1.112.153 ili 69,06%.izbira~i. Tito Petkovski dobil vkupno 513.614 ili 46,18% glasovi, a Boris Trajkovski 582.808 ili 52,40% glasovi. Brojot na neva`e~ki liv~iwa iznesuva{e 16.281 ili 1,46% od glasa~ite.

Специфика на овие избори е дека во вториот круг се констатирани недоследности и пропусти во изборниот процес, поради што судските инстанци поништија околу 250

73

избирачки места за што дојде до прегласување во 21 изборна единица каде доминираат бирачи од албанската националност. Според мноштвото изјави и констатции на набљудувачите, граѓаните и политичките партии, се смета дека овие избори, особено во средините во кои беше прег-ласувано го носат сомнежот на фалсикувани избори. Прет-седателските избори покажаа дека на целата територија на земјата изборниот процес не се одвива на транспарентен начин и дека се промовира принципот на „политички газди“ и „рибари на бирачите“. Таквите сосотојби кај дел од бирачкото тело, особено кај опозиционите политички струк-тури, наметнаа сознание и свест дека изборите не беа фер избори. На тоас се надоврзуваат и некои тонови од изјавите на странските мисии во Република Македонија. Во таа смисла e и изјавата на претставникот на набљудувачката мисија на ОБСЕ кој подвлече дека на „избирачки места имаше чести појави на полнење на гла-сачките кутии и повеќекратно гласање. Околу избирачките места имаше големо присуство на партиски активисти, што доведе до затегната атмосфера и најмалку два инциденти во Липково и Струга. Сторените неправилности ја поткопу-ваат веродостојноста на изборниот процес на овие избирачки места“. (Според „Дневник“ од 7.12.1999 година). Треба да се одбележи дека одделни дипломати, како што беше, на пример, претставникот на Евопската унија, или потпаролот на НАТО, со експлицитните ставови за признавање на изборниот резултат, или со изјавите кого посакуваат да е избран на функцијата Претседател на Ре-публика Македонија, само се аргументи со кои го јакнат сомнежот кон искреноста на одделни институции, но и об-јективно ја намалуваат вербата во улогата на процедурата како средство на демократскиот процес и во вербата дека волјата на граѓаните е свето право. Однесувањето на одделни дипломати е надвор од практиката и кодексот на доброто однесување и е манифестација на моќта, но и на несукоста на власта во земјата.

Во секој случај претседателските избори ја исфрлија на површина потребата од доградување на изборниот

74

систем и јакнењето на довербата меѓу субјектите и граѓаните што учествуваат во изборниот процес.

6. Крајот на годината беше одбележан со избор на нова влада, како метод за позначајна реконструкција на постојната влада. Новиот кадровски состав на владата и почетокот на годината се најава за новите очекувања и надежи во земјата.

И не само тоа, почетокот на годината што доаѓаше беше најавен за почеток на новиот милениум. Таквото сознание ги подгреа надежите дек а влезот во новиот милениум ќе ја зголеми одговорноста за владеењето во земјата и дека довербата на граѓаните, изразена на изборите, ќе биде валоризирана. Тоа е период на надежи и очекувања.

12. На крајот од милениумот со нови

желби Почетокот на 2000 го означува еднодеценсиксо

живеење на новите политички субјекти во плуралниот амбиент во Република Македонија. И на почетокот од оваа година државата се наоѓа онаму каде што се наоѓаше пред десетина години, на самото дно од земјите на европскиот континент. Деценијата, објективно набљудувано, не придонесе да се подобри начинот на животот. Многу па-раметри се во полоша состојба од оние од 1989 година. Тоа е резултат на мноштвото објективни фактори. Но тоа е и резултат на незнаењето, волунтаризмот, особено на практикувањето на политиката според сопствените, најчесто, „тесно-партиски“ или лични интереси и потреби.

1. Специфика на почетокот од 2000 година е тоа што на внатрешно-политички план продолжуваат процесите на тапкањето во место реформите. Носителите на политичките процеси, главно, се свртуваат кон минатото, преку работата на анкетните комисии во врска со рабо-тењето на носителите на власта од претходните влади, или со аргументирање на сопствените неуспеси преку спореду-

75

вање со претходните состојби или начини на практикување на политиката. Така во Република Македонија се отвори процес на живеење во минатото, без јасна и реална перспектива. Наместо стратешки фокус кон реформите доминираат процеси на внатрекоалициски надмудрувања и влечење потези, кои, повеќе или помалку, се далеку од реформскиот курс и определби. На почетокот од 2000 година, особено во првиот нејзин квартал, реформите се најавени но не и динамизирани.

Еден од најзначајните настани на почетокот 2000 година е почетокот на разговорите за асоцирање на Република Македонија во семејството на земјите на Европската унија.

Во внатрепартискиот живот на земјата доминира централниот судир меѓу доминантните политички опции. Особено обележје е централната позиција на парламентот каде што низ парламентарната расправа се противставуваат политичките концепти за развојот на земјата и натаму се афирмира конструктивната улога на опозицијата како инструмент на парламентарнта де-мократија.

Во политичкиот живот исто така продолжува приме-ната на облиците на масовни протести како израз на незадоволството од практикувањето на власта.

И на самиот почеток на 2000 година присутни се бројни афери, пропусти на власта, убиства на полицајци, инциденти на границата и однесувања кои зборуваат за деформациите во општеството и го зголемуваат степенот наразочараност на граѓаните поради нереализирањето на надежите и очекувањата.

Власта, како по правило, кога е најнепопуларна меѓу бирачите се повикува на поддршката на меѓународните фактори, особено преку обелоденување на ставови или писма на значајни претставници на меѓународните фактори. Но, по правило, таа поддршка не е еквивалентна на поддршката на бирачите. Затоа се случува, на пример, да сме сведоци на експлицитни ставови на одделни ди-пломати да условуваат определено решение, што, на еден

76

или друг начин, влијае на општиот впечаток за упорноста на институциите, но објективно ја проблематизира искреноста во однос на почитувањето на демократската процесура и во јакнењето на вербата во неа. Очигледно е дека политичкиот интерес, а понекагш и притисок, не секогаш е во корелација со процедурата или со демократските начела.

2. И во почетокот на оваа година се профилираа определен број нови политички субјекти. Но објективно, нивниот број е далеку под бројот на почетокот на политичката плурализација. Според Прегледот бр. 11 можеме да констатираме дека во текот на оваа година се формираа или возобновија вкупно 4 политички партии.

Преглед бр. 11 Политички партии во Република Македонија форми-

рани во текот на 2000 година 2000

Parija Sedi{t

e

Regist

irana

84. Liberalna partija Skopje 3-II-

2000

85. Obedineta partija na Romite od

Makedonija

Skopje 22-II-

2000

86. Demokratska alijansa na

Albancite vo makedonija

Skopje 15-III-

2000

87. Partija za edinstvo na Romite

vo Makedonija

Skopje 22-III-

2000

88. Demokratski sojuz Skopje 5-IV-

2000

89. ВМРО - Вистинска македонска

реформска опција

Skopje 30-V-

2000

Во судскиот регистар бројот на политичките партии

што ги исполнуваат условите за упис во него не е повисок од триесетина. Таквата состојба укажува дека можеме да зборуваме за процес на стабилизација на партиското тело во Република Македонија.

77

Партиската мапа во Република Македонија во изминатите десетина години достигна релативно висок број. Најголемиот број политиччки партии настанаа на почетокот на политичката плурализација. Тие во најголемиот дел се јавуваа како структури што манифес-тираа волја за менување на односите. Иако е тешко да се идентификуваат до крај вистинските мотиви за репрезентативниот број на политички партии во изминатата деценија, несомнено е дека тие беа дел на општиот иновациски пристап.

Почетокот на 2000 година е отворен за создавање на новите политички субјекти. Непосредно пред локалните избори во Република Македонија, логично е да очекуваме да отпочне окрупнување на одделни политички субјекти што во досегашниот период се конституираа како одговор на несогласувањата во матичните организации. Таквите процеси ќе се одвиваат меѓу политичките партии што доминантно ги мобилизираат граѓаните од македонскиот народ, но и кај политичките партии што мобилизраат граѓани од албанската националност.

4. И по неполна деценија од конституирањето, Соб-ранието на Република Македонија работи со Привремен де-ловник. Спорот на пратеничките групи е (не)употребата на јазиците на националностите во работата на парламентарниот дом.

Ова е период на завршувањето на процедурата на европската експертиза на Законот за високо образование. Според јавно соопштените стојалишта во образованието покрај служебениот јазик се воведува и јазик на кој се изведува наставата. Веројатно „јазичниот спор“ во Собранието ќе се решева во правец на јазик во службена употреба и работен јазик, што на еден или друг начин ќе ја надмине долгогодишната деловничка криза.

* * * * *

78

Изминатата деценија е клучна во историјата на

македонскиот народ и неговата држава. Во овој период се одвиваа два паралелни процеси: а) процес на доконституирање на македонската државност преку процесот на осамостојувањето и меѓународното приз-навање и б) процес на плурализација и демократизација на македонското општество особено преку воспоставувањето на основите за конституирањето на граѓанското општесво. Со прифаќањето на либералните начела на општествениот развиток, особено европскиот вредносен систем афирмиран низ идејата за слободен проток на луѓе идеи и капитал, за сестран развој на приватната сопственост, претпримеништвото и слободната конкуренција на стопан-ските субјекти, преку афирмација на неприкосновените сло-боди и права на човекот и граѓанинот и особено, преку развивањето на моделот на меѓусебно почитување и почитување на разликите што се резултат на етничката, религиозната и политичка природа, т.е преку изградбата на моделот на слободно и отворено општество, несомнено, Македонија се стреми кон новата европска и евро-атланска структура.

Зад таквата ориентација застанаа грѓаните на земјата опредлеувајќи се за заедница на мир и сожителство, на просперитет и меѓусебно почитување, како влог во европската цивилизација и култура. Македонскиот модел на политичкото осамостојување и способноста да се надминат разликите, а особено конфликтите со дијалог и толеранција се искуство што, не еден или друг начин ја де-терминираат македонската историја и се извор на трајна демократска ориентација.

Деценијата е временски интервал во кој се конститу-ира институционалната рамка на Репубика Македонија. Како резултат на вековните стремежи на македонскиот народ за сопствена национална држава, а особено по Илинденското востание од 1903 година и по народното и антифашистичко востание во 1941 и неговата круна АСНОМ, се создадени реалните претпоставки за конституи-

79

рањето на македонската држава. Таа се конституира како демократска држава која што се здружи во Демократска Ју-гославија како нејзина федерална единка. Со конституирањето на Македонија како дел на југословенската федерација, на дел од територијата и дел од македонскиот народ, ја реализира својата вековна идеја за национална држава.

Со процесите на плурализација на источно-европските земји, непосредно по паѓањето на Берлинскиот ѕид и паѓањето на реалсоцијализмот како систем и Ре-публика Македонија ја зафати процесот на доконституирањето на македонската држава. Тој процес се заокружи со плебисцитот организиран на 8 септември 1991 година, а институционалната рамка се заокружи со донесу-вањето на Уставот на Република Македонија во 1991 го-дина. Тоа е период на институционалното заокружување на македонската самостојност и сувереност. Таа е протканеа со мноштво активности на политичките субјекти и нивните концепти за уредувањето на македонската држава. Притоа, присутни се два значајни процеси. Имено, тоа е процесот на зајакнување и етаблирање на националната самобитност преку постојано надоградување на институци-оналната рамка и на создавањето на услови за интеграција на разните социјални, етнички и религиски групи и поеднци. Тоа е процес на јакнење на интегритетот на земјата и односите во неа. Но, паралелно со тоа, понекогаш јавно, а повеќе прикриено, се јавуваат и тенденции за федерализација или кантонизација на Република Македо-нија. Таквите тенденции се антиевропски и не се во соглас-ност со принципот на неменување на границите по насилен пат. Од интензитетот на тие две тенденции во многу ќе за-виси натамошниот развиток на Република Македонија.

Измината деценија на планот на економскиот развој е една од најтешките и најпроблематичен период во развојот на земјата. Тоа е резултат не само на структурните промени, кои како по правило се оосбено сложени и проследени со опредлени стагнатни појави, туку и резултат на блокадите што беа воведувани како од стра-

80

на на јужниот сосед кон нашата земја, така и на оние на ме-ѓународната заедница кон северниот сосед.

Последната деценија е значајна и по тоа што во меѓународната заедница беше манифестирана доминација на политиката над принципите, кога Советот за безбедност им препорача на Обединетите нации да извршат прием на новата членка со референца со која ќе и се обраќаат. Таквиот пристап, всушност отстапува од принципот на доследност во примената на меѓународното право и по-себно на принципот на еднаквост на субјектите при оства-рувањето на правата.

На планот на меѓународната активност, во меѓународната заедница за прв пат беше применета и со успех реализирана превентивна меѓународната мисија на Обединетите нации позната под името УНПРЕДЕП. Во таа смисла и американската армија за прв пат учествува во превентивна мисија. Таквото искуство несомнено е придонес на македонската држава и граѓаните во јакнењето на мирот и безбедноста во светот.

Како резултат на процесите на меѓународната акција против Сојузна Република Југославија, Македонија беше земја со наплив на население кое достигна 1/5 од нејзиниот контингент и непосредно ја усложни и загрози безбедноста, кога таа згрижи околу 400.000 лица.

Историското искуство од страдањата на македонскиот народ ја детерминира и неговата солидарност кон оние што се жртви на војната и воените дејствија.

И не само тоа. Република Македонија е колевка на националности што живеат во неа и е татковина на граѓани од различна вероисповест. Таа е земја со високо развиено чувство за сожителство и заедништво со сите оние што, на еден или друг начин ја изразуваат различноста и самосвојноста на единките и групите. Токму таквата традиција и искуство кај нас го промовира моделот за специфична демократска култура и однесување во чии спе-цифики се мирољубивоста, толеранцијата и способноста да се сфати и прифати различноста. Тука може да се бара

81

и отсуството на политички асоцијации со ултра идеолошка матрица. Но, дали во Република Македонија созреваат оп-штествените и други услови за промовирање на радикални политички опции? Одговорот би можел да сè позиционира во се поприсутното барање за конституирање на Ма-кедонија како земја на два конститутивни народи, со дводо-мен парламент и консезуална демократија. Можеби во таа насока треба да се набљудуваат изјавите и однесувањата на определени политички субјекти за „кантонизацијата“ на земјата и за „институционализирање на рамноправноста“.

Деценијата што измина е и период кога поизострено, поотворено и понагласено се манифестираат барањата на определени националности за извесни облици на „осамостојување“, дефинирани низ барањето за конституирање на паралелни иституции и или преку ор-ганизирањето на „пара институции“, (парауниверзитет, па-равојска, масовно труење од „непознат отров“), или прогласување на „автономии“, што, долгорочно набљудува-но ги продлабочуваат разликите меѓу етничките заедници и ги зголемуваат можностите за јакнење на дезинтеграционите процеси. Република Македонија постанува зона во која конфликтот меѓу етничките заедници може да постане и манифестен и тој повеќе или помалку, би ја следел логиката на балканското однесување во пос-ледните десетина години.

Политичките манифестации во Република Македо-нија, покажуваат неколку специфики. Најголемиот дел од нив се добро посетени (освен дел од политичките манифестации во текот на 1997 година, кои заради нивната фреквентност го намалија интрересот на граѓаните). На нив се манифестира високото ниво на незадоволство од практикувањето на власта. Значителен дел од манифеста-циите беа со емотивен набој, манифестиран преку нетрпе-нието кон определена политичка групација или етничка припадност. Оттаму се присутни состојби на манифестирање на нетрпеливост, поточно отсуствува толеранцијата и дијалогот како метод за разрешување на политичките противставености. Како резултат на тоа во

82

општеството под паролата за „демонтажа на режимот“ и отстранувањето на „еднопaртискиот монопол“, во нашето општество е присутен процес на декомпонирање на институциите. Процесот на декомпонирање се манифес-тира преку промоцијата на „стручни кадри“ надвор од процедурата или стандардите, со манифестација на пар-тиската идентификација. Имено, присутен е процес на пер-сонална унија меѓу партијата и државата. Таквата состојба неминовно води кон јакнење на авторитарноста, волунта-ризмот и палијативноста. Овој облик на демонтажа најсил-но е изразен во кадровското екипирање на образованието (основното и средното) и во институциите во кои државата има влијание. Ваквите состојби се всушност, „атентат на државата“ против државата, што се одрази на процесот на функционирањето на самите институции.

Развојот на современото општество познава два системи на обнова на државната структура: spoil system (систем на ограбување) и merit system (систем на заслуги) . Spoil, односно системот „на победникот му припаѓа пленот“во САД бил применуван од почетокот на деветнаесеттиот до дваесеттите години од дваесеттиот век. Имено, според овој систем победата на одделна политичка партија значело и целосна смена на политичките функции и на сите вработени во државната администрација во земјата. Се менувало сè. „Овој систем не само што „оневозможувал било каква постојаност и стабилност на чиновничкиот кадар“, туку „имал низа пропратни негативни појави во вид на корупција, нестручност во работата, соз-давање на атмосфера на недоверба и сл“. (Јоvičić,М., 1984, стр. 99). Тој систем обезбедувал структурата верна на „пар-тиските принципи и политика“ да добие место во државната структура. Но, овој систем имал слабости кои се манифестирале на полето на стручноста и ефикасноста, тој ја поттикнувал послушноста и бил недоследен во однос на остварувањето на принципот на владеењето на правото. „Системот на заслуги“ е таков според кој победата на кандидатот за одделна политичка партија, значи дека во општеството, поточно во институциите ќе се извршат

83

промени на клучните позиции т.е оние што се врзани за ос-тварувањето на политиката. Така на пример, еден новоизбран претседател или градоначалник „од основа го менува тимот со кој ќе соработува, доведувајќи на опредлени места во државната управа „свои луѓе„“. (Исто стр. 99).

Одделните потези на власта покажуваат дека нејзе како да £ е „омилен“ првиот принцип. Имено, таа особено е ревносна во промената на кадрите кои доаѓаат од струк-турата на претходната власт. Таа го преферира принципот на партијност, а не принципот на стручност (како што е при-мерот со училиштата). Taka, во училиштата е инсти-туционализиран модел на управување според кој улогата на родителите е сведена на облик на незначителна парти-ципација. Имено, тие иако формално учествуваат во управувањето со овие институции фактички немаат влијание во потезите и одлуките на владата (пример, не можат да одлучат кој странски јазик ќе го изучува нивното дете, повикувањето на црковни лица во училиштата на по-четокот на учебната година, доделувањето на хуманитарна помош со содржини од религиозен карактер, неможноста да се спротивстават на одлуките на надлежниот ресор дури и тогаш кога е очигледно дека не е почитувана проце-дурата). Всушност, граѓанинот, борејќи се против еден сис-тем кој го „држеше затворен во идеолошкиот кафез“, вле-гува во нов во кој му е „недофатлива слободата“ и индиви-дуалниот интерес, да учествува во создавањето претпос-тавки за остварување на интересите и потребите. Се јавува нов систем на дисциплинирање. Партиската лојалност и послушноста се подигаат на пиедисталот на приоритените вредности на поединецот. Всушност, промовиран е општес-твен амбиент во кој се афирмираат однесувања кои се спротивни на автономноста и слободата на личноста. Се воспоставува систем на „партиски менгемиња и сита“.

Во изминатите години едно мото порачуваше- „со нас способните успеваат“, а еден друг лидер изјави дека „со нас сите успеваат“. Последните година две во Репуб-лика Македонија, успехот е условен од „партиската

84

препорака“. Им треба ли на спосбните „политички лост за успехот“. Секако не. Тогаш, несомнено, кај нас е воспоста-вен принципот на „морано-политичката подобност“. Тој принцип успешно функционираше во системот на еднопартискиот монопол. Како инаку да ја објасниме сос-тојбата на непочитување на процедурата и востановените стандарди за заземање на одделни места во опш-тествената структура. Тоа секогаш во општествениот живот се враќа како бумеранг. Имено, не така одамна, македонс-ката полиција ја водеше хемиски инжињер, криминалистич-ката техника -професор по основи на техниката и производ-ството, началник на полициска управа беше шумарски инженер и други такви бисери. Денес е слично, дури и по-лошо. Во царински управи, државни претпријатија, управни органи, директоруваат незавршени студенти, професори по филозофија раководат со шумски стопанства, менаџери на државни претпријатија се среднисти, возачи или машинбра-вари, пекари, лимари. Во одделни училишта директори се луѓе кои немаат ниту ден работно искуство во образова-нието, настава изведуваат незавршени студенти и слично. Сè на сè, политичката плурализација во Република Македо-нија на голема врата го внесе волунтаризмот и неодговор-носта. Toa e само логично продолжение на неодговорноста што е присутна кај политичките елити, или поточно, кај доминантните политички елити во земјата.

Во постизборниот период во Република Македонија евидентен е процес на ерозија на принципите на кадровска возобнова на општеството. Тоа е резултат на шематизира-ната претстава и практикување на процесот на промените. Имено, изборната кампања на сега владеачките структури беше во знакот на залагањата за промени, што во 1998 година беше поддржано од особено значаен дел на граѓанството на Република Македонија. Мотото „промени“ се доживуваше како „пронајдениот облик“ за успешно изле-гување од долгогодишната стагнација и отсуство на повидливи квалитативни промени кај населението, особено во оние области што значат претпоставка за подобар живот. Интересно е што во концептите за промените, осо-

85

бено во владеачкото мислење кај најдоминантната политичка групација во коалицијата за промени – ВМРО-ДПМНЕ, е дека тие се сведуваат исклучиво на кадровските промени.

Таквата состојба е индикатор за една друга состојба.

Тоа е процесот на биројкратизација на политичките партии во Република Македонија. Имено, отсуството на политичка толеранција како израз на демократската атмосфера и почитувањето на индивидуалноста на единката во политичката партија, постојаното сомневање во „нечесните намери на критичарите“, укажувањето дека таквото стоја-лиште „им оди на рака на оние што не £ сакаат добро на партијата“, недоволната одлепеност од „багажот на мина-тото“, само ја потврдува тезата дека новите демократски „епигони“ само го промениле вокабуларот, но не и механиз-мите на политичката манипулација. Во прилог на ваквото стојалиште може да упатува и мноштвото „незадоволници и разочарани“ од партиските ешалони, но и отсуството на партиски фракции или опозициони групи во партиските структури. Имено, досегашната практика покажа дека пар-тиските „незадоволници“ завршуваат со формирање на нова политичка партија, со селење во друг политички табор или со пасивизирање. Секој од овие облици во изминатите години беше соодветно манифестиран.

Измината деценија е значајна и по тоа, што во центарот на политичкиот живот во земјата е видливиот напртевар, а можеби и судир, не толку на програмските, колку на лидерските позиции меѓу ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ. Во претставата на граѓанинот се промовира модел на персонална идентификација на политичкиот субјект. Политичките елити имаат потреба и ги засилуваат активностите за афирмирање на политички лидер со харизматски особини, . Тој се јавува како spiritus agens на партиската политика, субјект што доминира во политичкиот процес, а политичката елита, се профилира како структура што во е имуна на резултатите од политичкиот натпревар. Во изминатата деценија се присутни активности, кои, на

86

еден или друг начин, ја истакнуваат централната положба и неприкосновеност на партискиот лидер. Тоа несомнено укажува на рецидивите на „еднопартискиот монопол“, особено за вечноста и непроменливоста на определена политичка елита и нејзиниот лидер. Индикаторската рамка илустрира дека политичкиот процес кај нас доминантно го детерминираат доминантните политички субјекти. Но, во тој процес учествуваат уште неколку политички партии како што се Либерално-демократската партија (и организациите од кои таа настана, ЛП, СРСМ, РСМ-ЛП, ДП), Либералната, ПДП, ПДПА и други помали политички групации. Тие преку поддршката на граѓаните на изборите, а посебно преку нивното присуство во јавноста, особено во медиумите, ја создаваат сликата на релативно присуство на плурални погледи за главните процеси во општеството, но и за начи-нот на практикувањето на определени процеси кај нас. Тоа, повеќе или помаклку, ја илустрира демократската матрица што се обликува во Република Македонија.

Деценијата зад нас е период на надежи, желби и акции кон нов свет, нови вредности и напор за градење на нов систем и облик на односи. Во таа определба значаен е и придонесот на политичките партии како своевиден spiritus movens на политичките процеси во земјата.

Плурализацијата на Република Македонија, во измината деценија придонесе во неа да се развие богат политички живот, проткаен со бројни активности, исполнет со емоции и акции. На политичката сцена беа присутни институционалните и вонинституционалните облици. Имено, до полн израз доаѓа афирмирањето на принципите на парламентарната демократија и на моќта на дијалогот. Годините на осамостојувањето на Република Македонија беа исполнети со интензивна парламентарна, но и вонпар-ламентарна активност. Во клучните моменти,оосбено при донесувањето на одлуките од далекусежен историски карактер беа исполнети со политички клорит, со манифестација на разноличието и на способноста на субјектите да ги изнајдат вистинските решенија. Тоа беше деценија на учење на демократијата.

87

Изминатава деценија во Република Македонија се

појавија повеќе десетици политички субјекти. Некои од нив се дел од историјата. Дел од нив покажуваат континуиран интерес и учество во политичкиот живот, но постојат и политички субјекти кои во изминатата деценија се само регистрирани. Но, кои се и кои беа новите политички субјети? Во продолжение ќе прикажеме дел од новите политички субјекти.

II. ПРОФИЛОТ НА НОВИТЕ

ПОЛИТИЧКИ СУБЈЕКТИ Vo sovremeniot politi~ki proces, osobeno vo procesite

na politi~kata tranzcija vo Republika Makedonija, politi~kite par-tii, se pove}e, se prezentiraat kako svoeviden spiritus movens. Skoro i da nema podra~je od op{testveniot `ivot vo koj ne-posredno ne participiraat ili projavuvaat interes za u~estvo. Se nametnuva pra{aweto za egzistencijata na edna specifi~na sfera na ~ovekovoto dejstvuvawe, partosferata. Ulogata na politi~kite partii za razvojot na op{testvoto se do`ivua kako osobeno zna~ajno pra{awe. Toa go potvrduva i razvojot na ma-kedonskoto op{testvo. Imeno konstituiraweto na Republika Ma-kedonija kako zemja vrz principite na parlamentarnata demo-kratija ovozmo`i vo nea i vo partiskata dioptrija da se nao|aat mno{tvo koncepcii i koncepti za razvojot na op{testvoto i oddel-ni subjekti. Zo{to e potrebno da se razgleduva pra{aweto na partiskite koncepti za razvojot na Republika Makedonija? Dali konceptite mo`at da go opredelat razvitokot na zemjata, odnosno dali tie presudno mo`at da vlijaat vrz brzinata na rea-lizacijata na oddelni idei i inicijativi na oddelna politi~ka grupacija?

Dokolku kako pojdovno stojali{te za pravnata priroda na politi~kite partii go zememe nivniot, kako {to istaknuvaat nekoi avtori ([kari}, Mir~ev, Mitrovi} i dr.) dvoen karakter, tie se "od

edna strana privatno zdru`enie, a od druga dr`aven organ so javni ovlastuvawa" ([kari}, 1995, str. 264). Imeno, spored ova

objasnuvawe politi~kata partija e zdru`enie na gra|ani zatoa {to vo nea gra|anite dobrovolno se zdru`uvaat za na poednostaven na~in da gi realiziraat svoite pogledi, interesi, a osobeno {to taa mo`e da se pojavi kako efikasen lost za ostvaruvawe na opre-deleni materijalni interesi. No, isto taka, politi~kite partii se institucii {to imaat funkcii vo izborniot proces, osobeno preku istaknuvaweto na kandidati, organiziraweto na izbornata kampawa i osobeno preku afirmacijata na sopstvenata izborna programa, osvojuvaweto na parlamentarnoto mnozinstvo i so

89

pomo{ na polugite na dr`avnata vlast mo`nost da vlijaat na od-nosite vo op{testvoto. Zna~i, politi~kite partii pretstavuvaat ne samo "su{tinski del na demokratskata politi~ka struktura na

modernite op{testva, tuku i legitimira~ki element ("politi~ki pluralizam") na

parlamentarnata demokratija i sistem". (Mir~ev, D.,1998,str. 438).

Tokmu zatoa, politi~kata partija ja opredelivme kako realtivno trajna dobrovolna organizacija na poedinci i grupi sozdadena za ostvaruvawe na op{tite celi i interesi definirani vo politi~kata programa, so vospostaveni odnosi i organiziran politi~ki `ivot definirani vo statutot, no pred s¯, so cel da se u~estvuva na izborite i so nivna pomo{ da se osvoi, da se vlijae vo vr{eweto na dr`avnata vlast (Mojanoski, C., 1996, str.14-15). Tokmu takvata uloga, osobeno u~estvoto vo izborniot proces zna~i deka politi~kata partija vr{i opredeleni dr`avni funkcii. Tie se javuvaat kako "posreduva~i pome|u bira~koto telo i parlamentot

i na toj na~in stanuvaat su{testvena faktor vo raspredelbata na politi~kata vlast# (Tozi, \., 1994, str.38). Za da mo`at efikasno da ja ostvarat svojata funkcija na aktiven u~esnik, politi~kite partii formiraat parlamentarni grupi. Tie imaat zada~a da posre-duvaat vo realizacijata na partiskite interesi, osobeno vo imple-mentacijata na partiskata programa kako dr`avna programa. Tie vr{at posebno zna~ajno vlijanie, vo predlagaweto na ~lenovi na parlamentarnite komisii i anketnite odbori, predlagaat to~ki na dneven red i u~estvuvaat vo utvrduvaweto i vodeweto na politikata na zemjata. Vo toj pogled politi~kite partii se "i kako

institucii i kako socijalni grupi, i, kako mo`ebi najvlijatelni grupi, se najvlijatelnite u~esnici vo podelbata na politi~kata mo} vo op{testvoto#. (Mir~ev, D. 1998, str. 438).

Vo odnos na opredeluvaweto na funkciite na politi~kite partii postojat mno{tvo podelbi. Tie se povrzuvaat so poli-tizacijata na bira~koto telo, so pottiknuva~kata uloga vo pro-cesot na donesuvaweto na odlukite i sli~ni opredelbi. No koga stanuva zbor za funkciite na politi~kite partii vo op{testvoto, obi~no se nabrojuvaat i slednite: a) utvrduvawe i oformuvawe na voljata na izbira~koto telo, b) selekcija i disciplinirawe na izbranite pretstavnici i v) obu~uvawe na izbira~koto telo i negovoto informirawe za sostojbite. ([kari}, isto, str.265). Vo taa smisla e vospitnata funkcija na politi~kite partii. Taa go opfa}a

90

pottiknuvaweto na bira~ite za "nadminuvawe na nivnite oddelni

preokupacii i nivnoto svrtuvawe kon protrebite na celinata na op{testvoto na koe mu pripa|aat. Sekoja politika i sekoja programa pretpostavuvaat izbor, zna~i i `rtvite koi moraat da gi prifat bira~ite. Ulogata na partijata e da gi potsetuva gra|anite na tie barawa" (Markovi}, R. 1995, str.307).

No posebno vnimanie zaslu`uvaat onie istra`uvawa {to tvrdat deka politi~kite partii: a) vr{at regrutirawe i selektirawe na kadrovskiot sostav na dr`avniot aparat, b) sozdavaat vladina programa za upravuvawe so op{testvoto, g) vr{at kontrola i koordinacija na dr`avnite organi, d) globalizacija na poedine~nite barawa i interesi na izbira~koto telo vo opredelna ideologija, |) socijalizacija i iop{testvena integracija na izbira~ite kako oddelni individui i e) osposobuvawe na postojniot i izgradba na nov sistem so demokratski metodi. ([kari}, isto, str. 267).

Dokolku se obideme da gi obrazlo`ime funkciite na politi~kite partii, tie bi se svele na potrebata od obnovata na dr`avniot aparat so novi kadri "koi vo sebe nosat novi vizii za

op{testveniot razvoj", no isto taka takvata nivna funkcija im

obezbeduva na "postojniot politi~ki sistem da pre`ivee i da se

adaptira na novite potrebi" (isto, str. 267). Takvata funkcija na

politi~kite partii @or` Lavo ja opredelil kako zamena na postojnata politika so nova politika.

Izborite i izborniot rezultat kako osnova za legitimirawe na vlasta e pretpostavka za formiraweto na vladinata programa, kako instrument za preobrazba na op{testvoto soglasno programskata proekcija. Poradi toa, e zna~ajno nabquduva-weto na rabotata i dejstvuvaweto na politi~kite partii, kako i poradi mo`nosta taa da gi disciplinira izbranite pratenici,taka i poradi mo`nosta za odr`uvawe na vrski me|u izbranite funkcioneri i izbira~koto telo.

Imaj}i predvid deka politi~kata partija vr{i zna~ajni funkcii vo vr{eweto na dr`avnata vlast nivnoto nastojuvawe da ja implementiraat programskata orientacija, se ~ini aktuelno da se pozanimavame so nekoi od specifi~nostite na politi~kite partii kako op{t fenomen. Zatoa, vo prodol`enie }e ja prika`eme programskata profiliranost i statutarnata struktuiranost na

91

politi~kite partii vo Republika Makedonija. Vo prikazot se opfateni samo onie politi~ki partii za koi vo dosega{nata istra-`uva~ka praktika obezbedivme soodvetna dokumentacija. Vo na{ata zemja ne postoi organiziran na~in na sledewe i sobirawe na ovoj vid gra|a. Vo sudskiot register postoi zapisnik od osno-va~koto sobranie ili odluka za formirawe na politi~ka partija i (vo oddelni slu~ai) statut. Samite politi~ki partii izrazuvaat visok stepen na nedoverba kon molbata ili baraweto za dobivawe na dokumenti. Zatoa, ovde ja reafirmirame na{ata zalo`ba (iznesena vo prethodnata na{a studija naslovena "Socijalen i

politi~ki profil na politi~kite partii vo Makedonija, 1996) za formi-rawe na institucionalna struktura koja postojano }e ja sledi ra-botata i promenite vo politi~kite partii, }e sozdava baza na po-datoci i }e vodi uredna dokumentacija, koja {to }e bide dostapna za stru~na i nau~nata javnost kaj nas. Treba da zabele`ime deka vo fazata na nastanuvaweto na politi~kite partii, so izvesni isklu~oci, postoe{e praktika na publikuvawe (vo dnevniot pe~at) na integralnite ili delovi od programskite dokumenti. Podocna toa izostanuva. Objektivno, mediumskata prezentacija, mo`ebi preku dnevniite listovi {to gi finansira vladata bi bilo edno od mo`nite re{enija za javna prezentacija na politi~kite platformi vo Republika Makedonija.

Vo ovoj del }e izvr{ime prikaz na osnovnite karakteristiki na politi~ki subjekti i toa preku prikazot na (1) osnovnite programski sodr`ini i (2) organizacionite karakteristiki.

Demokrtska partija za makedonsko nacional-

no edinstvo (DPMNE) Vo Makedonskata politi~ka javnost predizvikuva vni-

manie obelodenuvaweto na politi~kata platforma na Demokrat-skata partija za makedonsko nacionalno edinstvo. Imeno po ini-cijativa na Координативниот совет, на 23 јануари 1990 година, во Стокхолм, Шведска, под претседателство на Драган Богдановски e формирана Демократската партија за македонското национално единство. Јавното презентирање

92

на содржините на нејзината политичка платформа е извршено во неделникот "Млад Борец" (седми март 1990). Приказот на оваа политичка платформа е поради тоа што, прво, станува збор за политичка платформа која изврши особено влијание кај дел од новоформираните политички субјети во Македонија, второ, таа е обелоденета кога во Македонија две политички групации веќе имаа одржано конститутивни собранија (Движењето за семакедонска акција - МААК и Лигата за демократија) и трето, тоа е по-литички документ кој во новата констелација на односите се јавува како "иницијална каписла" за темите што наред-ните години ќе ја обележат содржината на политичкиот живот.

Обраќањето до Редакцијата е резултат на убедувањето на иницијаторите дека "Млад Борец", во текот на последните години се афирмирал "како вистинска национална трибина на македонскиот народ, како борец за истерување на историската вистина од мракот во кој таа беше задушувана, како борец за заштита на згазените права на македоискиот народ и како знаменосец на новите демократски мисли и акции", но и како одговор на создава-њето на "партии со антимакедонски претензии кои го негираат нашето национално постоење и кои во своите политички програми се залагаат од Македонија пак да нап-рават "Јужна Србија"", како и од убедувањето дека со обја-вувањето на документите од оваа иницијатива ќе го за-јакнат "убедувањето што го имаат чесните македонски пат-риоти за големата историска и патриотска улога што денеска во политичкиот живот на македонската нација ја игра Вашиот весник". ("Млад Борец", 1990).

Програмската ориентација на оваа политичка партија поаѓа од стојалиштето дека таа со демократски средства ќе се бори "за победа на вистинската демократија во Македонија" и за сувереност на народот што ќе е "обезбедена преку парламентарната демократија". Тие се определуваат за "наполно слободни избори за народни пратеници", Според тоа, оваа политичка групација ќе се бори за остварување на основните принципи на

93

демократијата како што се "секој граѓанин да има право да бира и да биде биран на изборите за претставителните тела и во друтите општествени форуми и организации; слобода на говор; слобода на печат; слобода на организирање (партии, сојузи, здруженија итн.); слобода на вероисповест; рамноправност на половите; сите граѓани пред судот се еднакви; социјална правда (Слобода за создавање на профсојузи - синдикати, право на штрајк, право на работа)".

Идејата на иницијативното тело е оваа политичка групација "не е создадена само да работи во емиграција, туку својата политичка дејност да ја пренесе внатре во Македонија, среде македонскиот народ, да стане широка демократска партија на македонскиот народ" и ќе бара од парламентите и владите на (Југославија, Бугарија и Грција) "да дозволат… Партијата да се легализира во Вардарска, Пиринска и Егејска Македонија како демократска партија, која ќе работи во рамките на демократскиот систем во Југославија, Бугарија и Грција".

Во тој контекст се определува дека "како демократска партија на македонскиот народ, во сегашните историски услови", оваа политичка партија "ќе го почитува интегритетот на Југославија, Бугарија и Грција и со демократски методи на борба ќе се бори за националните права на македонскиот народ и за неговата рамноправност во рамките на овие држави. Меѓутоа, Партијата нема да се откаже од правото на обединување на македонскиот народ и остварувањето на тоа право… го гледа во продлабочува-њето и проширувањето на процесот на демократизирањето на балканските држави"

Но заслужуваат внимание и оние определби кои збо-руваат дека доколку демократските методи не ги дадат резултатите, за нив, "во ваков случај, на нас Македонците не ни останува ништо друго освен револуционерниот метод на борбата од кој не се откажуваме. Ако балканските демократи нè одбијат да го земеме своето место во демократскиот живот, тогаш утре да не нè обвинуваат ако станеме револуционери со оружје во раце, па дури и теро-

94

ристи!" Идејата на овааа политичка иницијатива е да се

создадат организациони претпоставки за политичко живеење на Македонците, кои како резултат на историските прилики се наоѓаат во повеќе средини. Токму затоа таа се определува дека "во услови на демократски живот во Југославија, Бугарија и Грција со мирни парламентарни средства, ќе се бори за извојување национална слобода и рамноправност за македонскиот народ во Југославија, Бу-гарија и Грција, во духот на Повелбата на Обединетите на-ции и Хелсиншката спогодба, ќе работи за измирување на балканските народи, за воспоставување на братски односи и богата соработка меѓу нив и ќе укажува дека патот на балканското зближување, братството и соработката меѓу балканските народи води преку слободна и обединета Македонија, со чие остварување ќе се исправи големата историска неправда што му е направена на македонскиот народ од балканскиот империјализам, а Македонија од јаболко на раздор ќе се преобази во јаболко на зближување меѓу балканските народи." Во таа смисла заслужуваат внимание и залагањата за иднината на Македонија. Според ДПМНЕ, идната обединета Македонија е замислена како “втора Швајцарија, демократска земја со полна слобода и рамноправност за сите националности кои живеат во неа, збратимени и обединети во една македон-ска демократска федерација. Таа обединета македонска демократска федерација ќе си го најде своето место во Европската заедница на народите, а спрема своите соседи еднакво ќе ги отвора своите граници."

Интересно е настојувањето на оваа политичка гупација да се дефинира себе си како "изразувач на револуционерните стремежи на македонскиот народ, кои дошле до израз уште во 1903 година кога била создадена правата република на Балканот во Крушево, во чиј историски манифест било прогласено братството меѓу на-родите во Македонија". И токму "во духот на таа демократска револуционерна традиција",оваа политичка иницијатива "во новите историски и политички услови во

95

Македонија и во земјите што сега неа ја разделуваат и по-робуваат, со демократски методи на борба - преку парла-ментарната демократија ќе се бори за остварување во живот на илинденскиот идеал на македонскиот народ". На тој начин, всушност, политичката групација се определува дека е "продлабочувач на илинденските борбени традиции на македонскиот народ", односно тие сметаат "дека маке-донскиот народ сè уште го нема реализирано својот нацио-нален идеал, затоа ќе работи и ќе се бори македонскиот народ да го реализира тој свој свет и заветен национален идеал".

Во оваа политичка платфома зе заговара идејата за национално помирување. Иако оваа тема е многу посуштинска и посодржајна, од аспект на влијанието на политичките концепти во Република Македонија, ќе укажеме дека експлицитно е дефинирана обврската на Демократската партија за македонското национално един-ство "за измирување на сите Македонци кои досега биле скарани на било каков начин, најмногу поради немање на една вистинска национална политика". Токму зпоради тоа таа го промовира лозунгот: Обединети македонци за обединета Македонија!"

Како демократска партија, ДПМНЕ во своите односи сo другите македонски партии, како и со партиите на Србија (Југославија), Бугарија и Грција ќе го применува важечкиот за демократијата принцип на толеранција.

Оснивачите на оваа политичка групација се опреде-луваат да реализираат определен број на задачи сврзани пред сè со морално и материјално помагање на делови од партијата во Македонија, посебно да се популаризира идејата за партијата меѓу македонците во дијаспората и за придобивање на симпатизери и помагачи. Посебна задача на оваа политичка иницијатива е "да го запознава надворешното јавно мислење со целите и работата" на партијата "внатре во Македонија и за поддршката што ја добива од демократските и патриотските сили на македонската емиграција".

Оваа политичка групација ја води еден координациоен совет предводен од Драган Богдановски. Во

96

неговиот состав се наоѓале и Стархил Пеев, Панко Стаматовски, Дане Попоски, Борис Петков, Јонче Трајчески, Данчо Бојкоски, Стојан Ковачев, Миле Илиевски. Овој состав го наведуваме затоа што во еден временски период во Република Македонија околу активноста на од-делни личности и за придонесот на некои од нив се водеа полемики. Нашата задача не е да го определуваме местото и придонесот на одделни личности во определен општествен процес, па дури и во создавањето на одделни политички групации (таа задача ја оставаме за подоцна, кога ќе има доволна дистанца и ќе бидат достапни повеќе документи и сознанија), туку да ја упатиме љубопитната јавност кон основните информации во врска со овие настани. (Ови денови се појави автобиографското издание

на Јанко Томов „Поткрепа од убавиот Перт" во која низ пишан текст и документи зборува за дејствувањето на оваа политичка партија меѓу нашите сонародници во Австралија, но и за нејзиното прераснување во организационен облик на ВМРО-ДПМНЕ. Таа изобилува со евиденција за дејствувањето на еден од организационите облици на политичката партија со седиште во Република Македонија, но и со активности кои се непосредна функција на изборите кај нас.). (Ј.Томов, 2000).

Dvi`ewe za semakedonska akcija - (MAAK) Dvi`eweto za semakedonska akcija (MAAK) na politi~-

kata scena vo Makedonija se javuva kako prva politi~ka organi-zacija nasproti ednopartiskiot model na organizacija na make-donskoto op{testveno milje. Imeno, na 4 Fevruari 1990 godina 752 gra|ani donesuvaat Odluka da se formira "Dvi`ewe za se-

makedonska akcija - MAAK#, a na sednicata na Sobranieto od 11 mart 1990 godina donesen e i Statutot na Organizacijata. Upisot vo registerot na politi~kite partii e izvr{en na 12 juni 1990 godina vo Skopje.

Vo Objavata, a i vo celite i zada~ite na Partijata de-finirani vo Statutot se istaknuva deka MAAK e dvi`ewe za neod-lo`en, zabrzan i seop{t stopanski napredok na SRM, za

97

razdvi`ba na nejzinite ~ove~ki i prirodni bogatstva; za sloboden protek na idei, znaewa i iskustva; za ostvaruvawe na celosni gra|anski slobodi i prava, nezavisno od nacionalnite, verskite i politi~kite uveruvawa na lu|eto; protiv sekakov vid na ideolo{ki ili ednopartiski monopol, kako i protiv site oblici na diskriminacija

(Objava za formirawe na Dvi`ewe za semakedonska akcija -

MAAK;1990). Во програмската изјава прокламирана во

македонската јавност се определува дека "Движењето за семакедонска акција произлегува од историските и сегашните потреби на македонскиот народ, тој самиот да се произнесе и да се бори за темелни промени", особено "на сложените социјални, економски и политички состојби" во кои тогаш се наоѓаше Македонија, а особено да се вос-постави " демократски политички поредок" заснован "врз принципите на неприкосновен суверенитет на народот". Според МААК, "македонското национално прашање до сега не е доследно решавано, ниту пак, праведно e решено".

МААК се определува "за целосно духовно обединување на Македонците, независно од нивното место живеење, со јасна цел: да ја вградува нивната национална и културно-историска посебност и традиција во светската култура и сè повеќе да се отвора за придобивките на современата цивилизација". Оваа политичка партија се декларира како субјект кој "ги штити сите основни нацио-нални, политички, културни, верски и други права кои произлегуваат од Универзалната декларација за човековите права на ООН и документите на Хелсинки" и негова "трајна обврска" е "да ги одбрани интересите на македонскиот народ од Егејскиот и Пиринскиот дел на Македонија, на Македонците кои живеат во Албанија и во сите други земји и континенти".

Значајно е да се подвлече и определбата МААК го гледа "им се спротивстави на сите националистички и шовинистички тенденции, свесен за историскиот пустош што можат да го остават тие во Македонија и на Балканот". Затоа оваа политичка партија истакнува дека "решавањето на македонското прашање не го гледа низ милитантни

98

опции туку низ соработка со сите народи на Балканот и Европа, а пред сè, со прогресивните сили на своите соседи".

Остварувањето на ваквите програмски цели, за МААК "низ сите институции на политичкиот систем", со сите "легални средства и отворен дијалог", што несомнено е израз на демократскиот и цивилизацискиот карактер на оваа политичка групација. (Програмска декларација на МААК, 1990).

Во "Манифестот за слободна, самостојна и суверена држава Македонија", поднесен на 2 август 1990 година МААК се определува за "самостојна и суверена Македонија", на која "£ е потребна државноправна независност. Само статус на самостојна и суверена држава Македонија ќе се здобие со атрибут на модерна нација од европски профил" (Манифест за слободна, самостојна и суверена држава Македонија", 1990).

Vo Statutot, MAAK se definira kako "politi~ka organi-

zacija#. Statutarnite re{enija od 1991 godina MAAK go definira-at kako "tatkovinska i politi~ka partija organizirana vrz te-

ritorijalen princip na op{tinite vo Republika Makedonija, a von nejzinite granici soobrazno na konkretnite uslovi#. (Statut na MAAK, 1990, ~len 2 i 3).

^len na MAAK mo`e da postane sekoj polnoleten gra-|anin na Makedonija i sekoj Makedonec nezavisno od negovoto mesto na `iveewe, koj ja prifa}a Programskata deklaracija i Sta-tutot i drugite dokumenti. Za~lenuvaweto se vr{i so pristapna izjava. Pravata i dol`nostite na ~lenot se definirani kako da bira i da bide biran i da gi izvr{uva doverenite zada~i spored dadenite upatstva od nadle`nite organi i tela na MAAK. Posebna obvrska na ~lenovite e "da gi po~ituvaat i za{tituvaat

simbolite na Partijata#, pri {to se dodava #o{tetuvaweto ili omalova`uvaweto na simbolite na MAAK pretstavuva atak na dostoinstvoto i ugledot na Partijata#. (~len 16). ^lenuvaweto vo MAAK prestanuva so istapuvawe i isklu~uvawe, kako i so otpovikuvawe. Disiplinskata i materijalnata odgovornost vo MAAK e regulirana so poseben pavilnik. (Statut na MAAK, ~len 21 i 22).

99

Osnovniot princip na organizirawe na MAAK e teritori-

jalniot.

Organi na MAAK se: 1. Kongres, 2. Sobranie, 3.

Pretsedatelstvo, 4. Pretsedatel, 5. Izvr{en odbor i 6.

Postojani i povremeni komisii. Organizacionata struktura na MAAK po odr`uvaweto na Prviot kongres e slednata: 1.

Kongres; 2. Nacionalen komitet; 3. Pretsedatel na MAAK i

negov zamenik; 4. Sekretarijat; 6. Op{tinski komiteti; i 7.

Postojani i povremeni komisii. (Isto, ~len 21 i 22).

Kongesot e najvisok organ na MAAK. Toj ja utvrduva politikata, ja ocenuva rabotata na Pretsedatelstvoto i Sobranieto. Nemu mu se dovereni izbornite funkcii. Gi izbira: Sobranieto i Pretsedatelstvoto, Pretsedatelot na MAAK i negoviot zamenik i potpretsedatelite, a vo negova nadle`nost se i donesuvaweto na Statutot i osnovnite programi. (Isto, ~len 22 i 23).

Vo re{enijata od 1991 godina brojot na funkciite na Kon-gresot se pro{ireni. Imeno nego go so~inuvaat delegati od se-koja op{tinska organizacija i po 5 ~lenovi od organizacijata von granicite na Republika Makedonija. Kongresot ima redovni zasedanija na 4 godini, no toj mo`e da se svika i vonredno. Ba-rawe za Vonreden kongres podnesuvaat Nacionalniot komitet ili 2/3 od op{tinskite organizacii. Vo vrska so nadle`nostite na Kongresot pokraj pravoto da donesuva i vr{i izmeni na program-skite dokumenti i statrtnite re{enija, toj ima pravo da proglasuva po~esni ~lenovi i da dodeluva po~esni funkcii; odlu~uva za pro-mena na imeto i simbolite. (Isto, ~len 23).

Sobranieto na MAAK e sostaveno od delegati od site op{tinski organizacii, a so odluka na Pretsedatelstvoto se svi-kuva zasedanie. Sobranieto se sostanuva dvapati godi{no. Ed-na{ na dve godini ja razgleduva partiskata aktivnost. Vo negova nadle`nost se donesuvaweto na odluki, zaklu~oci, preporaki vo ramkite na utvrdenata politika na Kongresot.

Pretsedatelstvoto e najvisoko telo na MAAK. Toa go utvrduva predlogot na Statutot, podgotvuva Programa spored odlukite {to gi donesuva Kongresot i Sobranieto i vo ramkite na dadenite ovlastuvawa ja razgleduva rabotata na organizacijata. Ovoj organ broi 31 ~len.

100

Spored re{enijata od 1991 godina Nacionalniot komitet e izvr{no-politi~ki organ na Partijata so mandat od 4 godini. Toj broi 75 ~lenovi. Vo negova nadle`nost se podgotovka na Statut i Programa kako i nivnite izmeni i dopolnenija, podgotovkata na predlozi na programski i politi~ki dokumenti; pravilnici i drugi akti; razgleduvawe i ocenka na rabotata na op{tinskite organi-zacii, sekretarijatot, postojanite i povremenite komisii; raspu{-taweto na organi na op{tinskite organizacii i drugi pra{awa za {to go ovlastuva Kongresot. Nacionalniot komitet formira pos-tojani i povremeni komisii.

Pretsedatelot na MAAK go pretstavuva Dvi`eweto ja ra-kovodi i organizira rabota Pretsedatelstvoto i za svojata rabota odgovara pred Kongeresot, Sobranieto i Pretsedatelstvoto. Toj se izbira so mandat od 4 godini. Vo re{enijata od 1991 godina vo ~len 27 taksativno se nabroeni slednite dol`nosti: svikuvawe, pogotovka i rakovodewe na sednici na Nacionalniot komitet; sproveduvawe na opredeleni kongresni odluki i odluki na Nacionalniot komitet; donesuvawe na poedine~ni akti i upatstva; potpi{uvawe na materijalno-finansiskite dokumenti do limitot utvrden so odluka na Nacionalniot komitet i drugi obvrski preneseni od drugite organi na MAAK (Isto, ~len 27).

Izvr{niot odbor e izvr{en organ na Pretsedatelstvoto koj gi sproveduva odlukite na organite na MAAK. Rabotata na generalniot sekretar na MAAK ja utvrduva Pretsedatelstvoto.

Sekretarijat e izvr{en organ na Nacionalniot komitet broi i 17 ~lenovi. Vo negova nadle`nost se sproveduvaweto na odlukite na Nacionalniot komitet, kako i "prezemaweto na dejs-

tvija koi ne trpat odlagawe# (Statut na MAAK, 1991, ~len 28). Vo organizacionata struktura na MAAK soodvetno

mesto nao|aat i op{tinskite organizacii i i organizaciite von Re-publika Makedonija. Organizacionite na~ela se primeneti i na ova nivo na organizirawe. MAAK za da ja unapredi i napravi ra-botata poefikasna, gi povrzuva op{tinskite organizacii vo okruzi (MAAK gi organizira slednite okruzi: "skopski; kumanovski;

tetovski; bitolski vele{ki i {tipski#;). (Statutot na MAAK, 1991,

~len 30). So niv rakovodat okru`ni instruktori. Tie se ~lenovi na Nacionalniot komitet.

101

Koordiniraweto na rabotata na organizaciite von Make-donija se ostvaruva na soodveten na~in zavisno od konkretnite uslovi za dejstvuvawe na organizacijata.

MAAK ima i Statutarna komisija. Imeno, vo ~len 30, Pretsedatelstvoto se obvrzuva vo rok od 6 meseci da gi utvrdi site potrebni akti koi {to }e mu gi predlo`i Statutarnata komisija.

Vo re{enijata na Statutot od 1991 godina MAAK ima Statutarna

i nadzorna komisija. Statutarnata komisija ja so~inuvaat 5 ~lenovi i taa ima zada~a da se gri`i za pravilna primena na Sta-tutot na MAAK vo rabotata na negovite organi i da podgotvuva negovi izmeni i dopolnuvawa. Nadzornata komisija, pak, ima zada~a da ja sledi i analizira rabotata na Nacionalniot komitet, Sekretarijatot, op{tinskite organizacii i okru`nite instruktori vo duhot na ispolnuvaweto na statutarnite obvrski od orga-nizacionen i finansiski karakter.

Sredstvata za finansirawe na MAAK se obezbeduvaat od ~lenarina, prihodi od aktivnosti na MAAK, prilozi, podaroci i drugi mo`nosti.

Pojavata na MAAK, za Republika Makedonija, nesomneno zna~e{e izleguvawe od krugot na "upla{enite

republiki# i promocija na pluralniot pristap vo nejziniot razvoj. Ovaa politi~ka partija, na po~etokot, okolu sebe sobra osobeno zabele`itelen intelektualen i tvore~ki potencijal, koj vo godinite potoa se anga`ira{e kako inicijator ili be{e del od strukturite na novoformiranite politi~ki partii. Tokmu zatoa mo`e da se ka`e deka MAAK be{e nikulecot i zamaecot na procesot na par-tsikoto dizajnirawe na makedonskiot partiski kolorit.

Prv pretsedatel na MAAK be{e Gane Todorovski. Kao rezultat na razli~nite pristapi vo potrebata od po-

liti~ko profilirawe na partijata e nejzinata orientacija kon konzervativnata ideolo{ka matrica. Kako rezultat na toa, na Kongresot vo Strumica MAAK se preobrazi vo MAAK-kon-zervativna partija. Izvesno vreme postoe{e inicijativa i akcija za za~uvuvawe i obnova na MAAK, koja nema{e dovolno energija za nejzin natamo{en opstanok.

MAAK - konzervativna partija (MAAK-kp)

102

На Вториот конгрес на МААК, одржан во Струмица

на 14 мај 1995 година, конституирана е МААК –конзервативна партија. Определбата за променa на името е резултат на извршената анализата, според која, дотогашната партија "со општоприфатената кратенка МААК веќе има стекнато легитимитет во државата како десно ориентирана национална партија". Се сметало дека со до-давката "конзервативна партија", таа "ќе се инкорпорира во семејството на конзервативните партии во Европа, ќе воспостави блиски контакти со нив". Исто така, таквата нивна определба е поради тоа што "по една или повеќе партии го пополнија просторот на социјалдемократијата, либерализмот, социјализмот и демохристијанството" и што "десната страна од политичкиот простор, каде што припаѓа МААK, го освои ВМРО-ДПМНЕ и помалку значајните дери-вати изведени од него". Токму тоа, таа смета дека "единствен слободен простор, оној десно од центарот, е просторот на конзервативизмот". (Конгресен документ за името на партијата, 1995). Таа како политичка партија се определува да ги продолжи традициите на МААК и се декларира дека е "татковинска партија за возобнова на ма-кедонизмот како начело на духовното обединување на це-лиот македонски народ и на македонизмот како ситем на историски хуманистички принципи на здружување на народите". Таа "врз историската и духовна традиција ги надоградува начелата на неотуѓивите човекови слободи и права и демократски принципи за рамноправност меѓу луѓето и народите", односно со почитување на "прогресивните начела за постојан, отворен и непречен ду-ховен натпревар меѓу народите". (Конгресна резолуција на МААК - кп,1995).

Својата егзистенција оваа политичка партија ја темели на "легитимниот историски суверенитет на Република Македонија, како самостојна и независна национална држава на македонскиот народ" и преку остварувањето на "прогресивните начела за целосни слободи на националните малцинства и етнички групи, во

103

рамките на усогласените принципи на меѓународната заедница". Таа е против "тоталитаристичката идеологија на југословенството како антимакедонска тенденција" и е против тенденциите на "асимилација, политичка, социјална, културна и верска обесправеност на Македонците во Албанија, Бугарија, Грција и Србија". Таквите состојби таа ги "смета како директно загрозување и повреда на основ-ните начела на човековите слободи и права, загарантирани со документите на ООН и маѓународната заедница". (Конгресна резолуција на МААК-кп,1995).

На Конгресот е донесена и "Конгресна декларација" во која се констатира дека "македонската држава и народот се наоѓа под реална опасност на својот опстанок" и ги повикува повеќето групации во земјата да го "дигнат својот глас против демографската окупација од немакедонското население, односно за запирање на албанизацијата и муслиманизацијата на Македонија". (Конгресна декларација на МААК-кп, 1995).

Во политичките цели и задачи МААК се определува за "национална држава на македонскиот народ", која ќе е "слободна, независна, самостојна и суверена", за правна држава со повеќепартиски систем, за поделба на васта и со силен претседателски систем. Таа е за слободен проток на идеи, знаење и искуство, за целосни граѓански права и слободи и за нивна заштита. Во таа смисла МААК-кп се определува за "целосно духовно и национално обединува-ње на Македонците независно од нивното место на живеење, со јасна цел да ја вгради својата дваесет и пет вековна национална и културно-историска посебност и традиција во светската култура и сè поголемо отворање за придобивките на светската цивилизација". За неа "обединета Европа е идеал на Македонија". Затоа е неопхоно Македонија да обезбеди "авторитететен, силен економско-политички сојузник", кој ќе го признава нејзиниот суверенитет. Таа се определува за професионална војска, за забрана за "формирање на политички партии на еднонационална основа на малцинствата" и за тоа во сите сфери на живеење "службен јазик да биде македонскиот

104

јазик и кирилското писмо". (Статут на МААК-кп, 1995, член 7).

Членувањето во оваа политичка партија е на секој полнолетен граѓанин и секој Македонец што ги прифаќа нејзините статутарни и програмски определби.

Огранизационата структура се темели на територијалниот принцип, преку постоењето на месни и општински организации. Организациите на овие нивоа имаат својсво на правно лице. Месните и општинските

организации избираат комитет. Комитетот избира претседател, потпретседател и секретаретаријат како извр-шен орган на комитетот. (Исто, член 10-11).

МААК-кп во организациската поставеност ги има следните органи и тела: а) Конгрес, б) Кооринационен одбор, в) Национален комитет, г) Претседател, д) три потпретседатели, ѓ) Генерален секретар, е) Секретаријат, ж) Статутарна комисија, з) Надзорна комисија, ѕ) постојани и повремени комисии.

Највисок орган на партијата е Конгресот. Во неговата надлежност се прашањата околу утврдувањето на програмските, статутарните документи, изборот на органите на МААК-кп (Претседателот, Националниот комитет, надзорната и статутарна комисија) и задачите за оценување на работата на неговите органите и организа-ции.

Посебен политички орган на МААК-кп е Координа-

циониот одбор со задача "да дава предлози и мислења по прашањата од стратешко значење" и да ја "предлага предизборната програма, да ги утврдува начините и методите за нејзино спроведување, да предлага кандидатска листа за парламентарните избори и да дава согласност за кандидатските листи за одборници". Негова должност е предлагањето и на претседателски кандидат, но и анализирањето и оценувањето на учеството и резул-татите на изборите. Овој орган го сочинуваат, Претседа-телот на партијата, потпретседателите, генералниот секретар и два члена избрани од Националниот комитет. (Исто, член 14),

105

Националниот комитет е највисок орган на МААК-кп. Тој ја контролира целокупната состојба во неа. Во

надлежностите на Претседателот се задачите за претставување, застапување и потпишување на актите на Партијата.

Претседател на МААК-кп е Страшо Ангелоски.

Liga za demokratija (LD) Ligata za demokratija (LD) e politi~ka partija koja na

makedonskata pluralisti~ka scena se pojavi na 11 fevruari 1990 godina. Imeno toga{ e odr`ano osnova~koto sobranie na ovaa politi~aka partija. Partijata ja osnovale 10 gra|ani od koi 4 advo-kati, 2 pravnici, eden pisatel, profesor i privatnik pretpriemnik.

Filozofijata na Ligata za demokratija e iznesena vo "Politi~kata platforma" i "Nacrt programata na Ligata za de-

mokratija". Taka vo Politi~kata platforma na Ligata za demok-

ratija se istaknuva deka osnovna cel na ovaa "op{testveno-poli-

ti~ka organizacija" na site onie "koi se nezadovolni od sos-

tojbata vo zemjata, so lo{oto ureduvawe na nejziniot dr`aven mehanizam, so katastrofalnite rezulteti od poluvekovnoto poli-ti~ko ednoumie" da im pomogne da sozdadat "posovr{eno i po-

pravedno op{testveno-politi~ko ureduvawe" i vo toj kontekst "da

ja napravi na{ata zaedni~ka tatkovina pristojno mesto za `ivot vo koj gra|aninot }e gi u`iva blagodetite na osvoenite slobodi i na site svoi neotu|ivi prirodni prava, kako ~ovek i gra|anin, so celosno ~uvstvo na sigurnost, {to mu obezbeduva vladeewe na pravoto i za isklu~uvawe na bilo kakvo individualno ili grupno samovolie koe te`nee za sebe da go prigrabi nekontroliranoto vr{ewe na vlasta#.

Ligata veruva vo mo`nostite za ostvaruvawe na svoite celi preku sproveduvawe na op{testvestveni reformi, vrz osnova na po~ituvaweto na slobodite i pravata na gra|anite definirani so postojanta normativna regulativa i izrazuva mislewe deka "tie ne se gola bukva na hartija". Edna od centralnite celi na

Ligata za demokratija e dr`avata da se "izgraduva kako pravna

dr`ava vo koja ona {to e pravo za eden mora da bide pravo site"

106

i soglasno na toa ja istaknuva "prvenstvenata cel za izmena na

zakonskite regulativi za politi~koto zdru`uvawe na gra|anite i za izborniot sistem na zemjata". (Pe~ujli}, M. ; Mili};V. 1990; str. 207).

Poa|aj}i od vakvte sojlali{ta vo Programata na Ligata za demokratija se istaknuvaat na~elata spored koi taa vr{i inkorporirawe na filozofijata na prirodno pravnata teorija i na pozitivnite me|unarodni iskustva i normi za ~ovekovite slobodi i prava. Vo toj kontekst ja istaknuva neprikosnovenosta na ~ovekot. Toj "e najgolema i osnovna vrednost vo op{testvoto.

Ne postoi ~ovekot poradi dr`avata, tuku dr`avata poradi ~ove-kot. Negovoto ~ove~ko dostoinstvo e neprikosnoveno. Ni edna ustavna, zakonska ili podzakonska norma ne smee da go tera da ja vedne glavata pred vlasta, da ja zatvora ustata pred mo}ta. ^ovekot e merka na site ne{ta vo dr`avata. Site lu|e se ednakvi pred zakonot".

Vo strukturata na osnovnite na~ela zna~ajno vnimanie i se posvetuva na ednakvosta na gra|anite pred zakonot. Spored ovaa Partija "ustavnite odredbi za pravata i slobodite na ~o-

vekot i gra|aninot se normi od povisok rang od site drugi normi na Ustavot. Tie se negovo jadro i kriterium za ocenuvawe na drugite ustavni odredbi". Ovaa politi~ka organizacija se zalaga

za ostvaruvaweto na na~eloto na podelbata na vlasta kako najefikasno sredstvo so koe "~ovekot se obezbeduva od zlou-

potrebata na vlasta. Pritoa posebno na~elo e samostojnoto i odgovorno vr{ewe na sekoja funkcija na vlasta. Osobeno zna-~ajno i sodr`inski novo i eksplicitno istaknato e na~eloto na pri-vatnata sopstvenost. Imeno, na privatnata sopstvenost £ se ga-rantira "ramnopravnost i se obezbeduva ednakva pravna za{tita

so site drugi zate~eni vidovi na sopstvenost (dr`avna, op{test-vena, kolektivna, zadru`na). Во таа насока е и определбата за законско регулирање и спречување на "монополите врз кое и да е подрачје на општествено-економскиот живот". (Програма на ЛД, 1990).

Vo programata na Ligata zna~ajno mesto zazemaat

prioritetite. Tie mo`at da se grupiraat bipolarno: (a) od op{t i (b)

od konkreten (operativen) karakter.

Kako prioriteti od op{t karakter se zalagawata za razgradbata na mopolot na toga{nata vladea~ka partija, toga{-

107

niot Sojuz na komunistite; (koj spored Ustavot od 1974 godina ja ima{e vode~kata idejno-politi~ka uloga i ogovornosta za raz-vojot na op{testvenata zaednica i posebno na razvojot na "soci-

jalisti~kata revolucija") i zabranata na organiziraweto vrz t.n.

proizvodstven princip, za reintegracijata na Jugoslavija preku iz-boren mehanizam; zalagawe za slobodni, neposredni i tajni iz-bori; sloboden pooliti~ki natprevar na gra|anite preku politi~ki partii, sojuzi i drugi oblici na interesno i politi~ko ogranizirawe; narodnoto sobranie da ja imenuva i razre{uva izvr{nata vlast; racionalizacija i poevtinuvawe na dr`avnata uprava, osobeno preku ukinuvaweto na paradr`avnite institucii; privatizacijata na neuspe{nite pretprijatija i toa, pred s¢, so nivno pretvorawe vo akcionerski dru{tva; za zakonsko garantirawe na avtonomijata na univerzitetot; zakonsko regulirawe na ednakviot pristap kon radioto i televizijata kako nacionalni institucii, prestruktuirawe i razmestuvawe na industrijata i sli~ni zalagawa.

Konkretni (ili operativni) prioriteti se zalo`bite: da se ukinat sudovite na zdru`eniot trud; da se konstituira ednodomno republi~ko sobranie; sudiite da gi bira narodnoto sobranie, traj-no no ne podolgo od 70-ta godina od `ivotot; da se donese zakon za politi~kite partii i tie da se finansiraat soglasno nivnata brojna zastapenost vo narodnite sobranija; da se ukine mo`nosta sudiite za prekr{oci da izrekuvaat kazni li{uvawe od sloboda; posebna gri`a za hendikepiranite lica i organizirawe na javni, pred s¯, ekolo{ki motivirani raboti za da se ubla`i nevrabotenosta, za{tita na zemjodelskoto zamji{te, na {umite vodite i vozduhot.

Vo progaramskata struktura na Ligata za demokratija posebno mesto e posveteno "za makedonskite raboti". Imeno

ovaa Partija vo 9 to~ki se opredeluva za reciprocitet vo me|udr-`avnite odnosi so zemjite vo svetot, posebno vo odnos na vizite i drugite negatorski postapki; negiraweto na Makedonija e negirawe na Jugoslavija kako celina; simetri~no da se odgovori na onie koi so zakonska praktika go negiraat makedonskiot ja-zik; na studentite od tie zemji da im se onevozmo`i studiraweto vo Jugoslavija s¢ dodeka ne gi priznaat makedonskite uni-verziteti; posebna gri`a za za~uvuvawe na nacionalniot identitet na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo sosednite zemji, a

108

vo tie ramki i gri`a za nacionalniot identitet na na{eto iseleni{tvo i pe~albarstvo so sozdavawe na uslovi za nivno vra}awe vo zemjata; kako i zalagawe za vra}awe na otu|enoto ili odzeme-noto kulturno-umetni~ko i istorisko nasledstvo na Makedonija.

Vo programata na Ligata za demokratija se nabele`ani i pati{tata za ostvaruvawe na proklamiranite celi. Tie mo`at da se sintetiziraat kako akcii koi }e obezbedat dvoumewata vo tolkuvaweto i primenata na pravnite normi da bidat vo korist na slobodata, a ne ograni~uvaweto

Промоцијата на овие стојалишта несомнено го оцртуваа нејзиниот основен пристап кон општествените потреби и времето во кое беше настаната оваа партија.

Organizacionata struktura na sekoja politi~ka orga-nizacija e definirana vo Statutot. Taka i Ligata za demokratija vo svojot prv ~len se deklarira kako politi~ka partija. Nejzinata cel e da pomogne vo prebrazbata na Jugoslavija kako pravna dr`ava od tipot na slobodnite parlamentarni demokratii i da u~estvuva ramnoporavno so drugite politi~ki subjekti poradi obezbeduvawe na sopstveno u~estvo vo instituciite na vlasta.

^lenuvaweto vo Ligata e dobrovolno i finansiski neob-vrzuva~ko, no mo`nost za finansiska pomo{. Vo vremeto na nastanuvaweto na Ligata za demokratija vo vladea~kiot Sojuz na komunistite postoe{e mnogu razvien i razraboten sistem na finansiski dava~ki izrazen niz % na zafa}awe od mese~nite primawa na ~lenovite). Vo nea mo`e da ~lenuva sekoj polnole-ten gra|anin so pristapna izjava. ^lenuvaweto vo ovaa partija ne go obvrzuva ~lenot na dejnost koja {to bi bila vo sprotivnost so negoviot pogled na svetot, verskite ubeduvawa ili so drugite `ivotni aktivnosti.

Vo Ligata, zavisno od karakterot na li~niot anga`man

~lenovite se delat na aktivisti i simpatizeri. Rakovodnata struktura na Ligata se regrutira od redovite na aktivistite. Tie mo`at da ja pomagaat partijata materijalno, finansiski, pro-fesionalno so soveti ili na drug na~in. Ligata se opredeluva i za poanga`iran odnos kon simpatizerite. Taka tie mo`at da se predlagaat i biraat za po~esni funkcii i da se nominiraat za kandidati na Ligata za izborite.

109

Osnovniot princip na organizirawe na Ligata e teritori-

jalniot. Organizaciona edinica na Ligata e klubot na demok-

ratite. Niv gi obedinuva i koordinira op{tinska centrala. Ovoj or-

gan go so~inuvaat pretstavnici na klubovite. Centralnata Liga e organ koj gi obedinuva i koordinira aktivnostite na op{tinskite organizacii. Nego go so~inuvaat pretsedatelite na op{tinskite organizacii.

Najvisokiot organ na Ligata za demokratija e Kongresot koj se odr`uva edna{ na ~etiri godini, a najmalku tri meseci pred izborite. Zada~ata na Kongresot e da ja utvrdi predizbornata programa i da gi izbere funkcionerite na Ligata: Pretsedatel, potpretsedatel, sekretar i blagajnik, kako i za nominirawe na kandidati za narednite izbori.

Site izbori za rakovodnite funkcii vo Ligata se tajni i so najmalku dva kandidati. Izbran e kandidatot koj dobil prosto mnozinstvo na glasovi od prisutnite.

Od ponudenata organizaciona struktura mo`e da se sogleda deka Ligata za demokratija se javuva kako politi~ka

partija koja ima brojni specifi~nosti. (1) Taa vo svojata osnova e {iroka ideolo{ka koalicija, so relativno poednostaveni obvrski na

~lenstvoto kon organizacijata. (2) Vo strukturata na partijata ne se definirani odnosite me|u organite. Vnatre postoi neregulirana no jasno diferencirana struktura. Izleguvaweto od partijata ne e definirano, ~lenot mo`e da ja napu{ti vo sekoj moment bez

osobena procedura. (3) Otsustvoto na statutarni odredbi koi }e go reguliraat pra{aweto na vnatre{nite odnosi, upatuva na soz-naie deka tie se reguliraat so akti na organite.

Ligata za demokratija be{e eden od subjektite {to se priklu~ija na Demokratskata partija kako prilog kon okrupnu-vaweto na politi~kiot centar. Eden del od nea, formiran kako

Liga za demokrati prodol`i da dejstvuva vo Prilep. Po formira-weto na Liberalno-demokratskata partija, Ligata za demokratija se vozobnovi. Nejzin pretsedatel kratko be{e Alaksandar Tortevski.

Ligata za demokratija na makedonskata pluralisti~ka scena se projavuva kako subjekt so izostren oset za op{testve-nite zbidnuvawa i so refleks za principielniot na~in na nivnoto razre{uvawe. Vo taa smisla taa e vistinski otvoren kriti~ar na

110

neprincipelnite postapki na vlasta i subjekt koj reagira na odnesuvawata koi se sprotivni na demokratskite principi.

Nejzin pretsedatel e \or|i Marjanovi}.

Socijaldemokratska partija na Makedonija

(SDPM) Socijaldemokratskata partija na Makedonija, osnova~ko

sobranie odr`a na 18 mart1990 godina vo Skopje. Registra-cijata e izvr{ena na 25 maj 1990 godina. Poa|aj}i od sfa}aweto na "svetot kako pole za kulturen natprevar me|u narodite",

SDPM na preden plan od svojata politi~ka akcija gi stava hu-manizmot, socijalnata pravda, ~ovekovoto dostoinstvo, blago-sostojbata na narodot. Taa se zalaga za ostvaruvaweto na inte-resite na mnozinstvoto gra|anite vo Makedonija#.

Во таа насока, се дефинираат и залагањата "за остварување слобода, демократија, благосостојба и хуман социјализам преку систем на слободно натпреварување на сите облици на сопственост и нивeн рамноправен статус во правниот систем, за правна дожава и слободен натпревар на различни демократски политички опции, слободни демократски и непосредни избори и парламентарен систем на владеење во Македонија и во Југославија, под-разбирајќи и целосно прифаќање на принципот на поделба на власта на законодавна, извршна и судска".

Во својата визија за демократскиот развој на земјата оваа политичка партија јасно го дефинира залагањето за "укинување на политичката полицијата и за брзо преобра-зување на државната безбедност во ефикасен инструмент на државата во борба против тероризмот, дрогата и контрашпионажата".

Социјалдемократска партија на Македонија, во поче-токот на деведесеттите, уште во својата најава јасно се опредлеува "за јакнење на федеративното уредување на Југославија", особено преку афирмација и јакнење на рамноправноста "на народите врз принципот на самопре-делување, вклучувајќи го и правото на отцепување, и

111

соодветен статус на народностите". Според оваа политичка партија, на идната државна заедница £ е потребна "ефи-касна сојузна администрација", која што би била надлежна за ограничен број должности, особено во областите "народна одбрана, надворешна политика, монетарна и основи на даночната политика и макроекономско насочување на стопанскиот живот на земјата". Имајќи го предвид појдовното стојалиште, заслужува внимание и определбата највисокиот законодавен дом во федерација-та да се конституира како тело со "два рамноправни дома: дом на граѓаните и дом на федералните единици", а што се однесува до републичкото собрание дефиниран е ставот тоа да биле "организирано како еден дом и со битно помал број претставници". Во тој контекст се и залагањата за "помалубројна, но компетентна и ефикасна републичка и општинска управа".

Социјалдемократската партија на Македонија, како нов политички субјект се определува во својата програмска ориентација за "плуралистичка и пазарна економија" во која "државната и јавната сопственост ќе се докажуваат во слободен и рамноправен натпревар со мешовитата, задружната и приватната сопственост". Токму затоа на овој сектор потребно е побрзо да се надминуваат "сите управно-правни и други нормативни пречки за рамноправно учество на приватната сопственост, со сите нејзини варие-тети, во целата стопанска структура на Македонија и на Југoславија".

Социјалдемократската партија на Македонија оценува дека "една комплексна и рационална програма, која ќе тргнува од законите на пазарната економија, треба да биде основа за побрз стопански развиток на Македонија". Таа "би ги уважувала основните компаративни предимства на Македонија во Југославија, на Балканот и во

Европа". (Programska izjava na SDPM; 1990).

Vo Socijaldemokratskata partija na Makedonija ~lenu-

vaweto e dobrovolno. Dobrovolniot pristap se izrazuva so pot-pi{uvawe pristapnica. Za~lenuvaweto mo`e da go izvr{i sekoj gra|anin, koj napolnil 18 godini `ivot i gi prifa}a nejzinite prog-

112

ramski celi, zada~i i sratutarni odluki i re{enija. ^lenot e dol`en da go po~ituva Statutot i da gi zastapuva

programskite celi i vo vid na dobrovolni prilozi, spored mo`-nostite da u~estvuva vo finansiraweto na Partiajta (Statut na SDPM. 1990, ~len 11 i 13).

Osnoven princip na organizirawe na Partijata e terito-

rijalniot. Osnoven oblik na organizirawe na Partijata e klubot. Nego go so~inuvaat najmalku devet ~lenovi.Toj od svoite re-dovi bira pretsedatel i blagajnik. Na teritoriajta na edna op{tina ako deluvaat pove}e od tri klubovi so vkupno ~lenstvo od preku

30 ~lenovi se izbira Op{tinski sovet. Toj izbira izvr{en i nadzoren odbor. Za oblici na dejstvuvawe Socijaldemokratskata

partija gi opredeluva sekcija, sopstvenoto javno glasilo i spisanie. Sekciite i klubovite ja zastapuvaat i samostojno ja sproveduvaat politikata utvrdena so programskite i statutarnite dokumenti i odlukite na nejzinite rakovodni organi.

Socijaldemokratskata partija dejstvuva preku sekciite i svoe javno galsilo i so javni nasptapi na svoite ~lenovi, so soop-{tenija na Sovetot; Izvr{niot odbor ili drugi tela so politi~ki ili redovni predlozi {to se upatuvaat na organite na vlasta ili na javna rasprava (Isto, ~len 25).

Najvisoko upravno i rakovodno telo na Socijaldemokrat-

skata partija na Makedonija e Sobranieto; a me|u dve zaseda-

nija e Centralniot sovet na SDPM. Sobranieto edna{ godi{no ja ocenuva aktivnosta na organite i Partijata. Sobranijata se redovni i vonredni. Redovni sobranija na SDPM i na sekciite i klubovite se odr`uvaat edna{ godi{no, a po potreba ili na barawe od 1/4 od ~lenstvoto mo`e da se svika vonredno sobranie (Isto ~len 24).

Finansiraweto na SDPM e od dobrovolni prilozi na ~lenstvoto, donacii i drugi sredstva.

Vo funkcioniraweto na ovaa partija prisutna e povidliva smena na partiskite lideri. Nejzin prv pretsedatel be{e Slavko Milosavlevski, potoa Aleksandar Donev. Denes nejzin pretsedatel e @ivko Janevski.

113

Demokratski sojuz - partija na zemjodelcite

(DS-PZ) Demokratskiot sojuz partijata na zemjodelcite na plura-

listi~kata scena vo Makedonija se javuva na samiot po~etok. Osnova~koto sobranie e odr`ano na 15 april vo Novo selo Stru-mica.

Demokratskiot sojuz- partija na zemjodelcite se definira kako politi~ka partija organizirana na dobrovolna osnova so cel preku svoite organi i tela da obezbedi sproveduvawe na prog-ramata za rabota.

Во својата програмска декларација ДС-ПЗ ќе се залага за "демократско, плурално општествено-економско уредување, базирано врз територијален принцип." Во таквото општество, "земјоделците и другите работни луѓе и граѓани, особено во местата каде што живеат и творат", со формирањето на оваа политичка партија, треба да им обезбедат претпоставки да можат "да ги уживаат благодетите на поднебјето, слободата, неотуѓивите права на човек и граѓанин, со целосна правна гаранција на лич-носта, честа, достоинството и имотот, без разлика на пол, вера и национална припадност".

Оваа политичка партија "се залага за федеративно државно уредување со дводомно Сојузно собрение, со целосен суверенитет на федералните единици, во кој е вградено и правото на самоопределување до отцепување и здружување со други". Што се однесува, пак, до македонските состојби, оваа политичка партија се определува за "еднодомно Републичко собрание (парла-мент), избрано по пат на слободни, непосредни и тајни избори", односно за "еднодомно општинско собрание", како и за "целосно разграничување и одговорно извршување на законодавната, судската, управната и извршната власт". Taa посебно внимание пoсветува на укинувањето на државните органи што не го издржале тестот на времето.

114

Демоктаскиот сојуз - партија на земјоделците се залага "за целосна еднаквост и правна заштита на државната, општествената, задружната, сопственоста на здруженијата, приватната, сопственоста на здруженија на граѓани, верски заедници и други видови на сопственост". Во тој контекст се и неговите определби за "уставна гаранција на сите видови слободи - лични, граѓански, поли-тички, верски, слобода на говор, мислење и изразување, слобода на јавно собирање и организирање, слобода на патување, избор на занимање и место на живеење, слобода на печат, на писменото, културното, уметничкото изразување и сл".

Vo svojata organizaciona struktura Demokratskiot sojuz-partijata na zemjodelcite se potpira vrz slobno izrazenata volja na gra|anite. Taa po svojata struktura e otvorena partija. Imeno nejzin "~len mo`e da postane sekoj polnoleten gra|anin koj }e

izrazi takva `elba,bez razlika na nacionalnata, verskata ili druga pripadnost#, a edinstvenata obvrska na ~lenot e da gi prifati programskite, statutarnite i drugi akti na organizacijata. (Statut na DS-PZ, 1990). Za pristapuvawe vo organizacijata e nophodno toj da popolni pristapnica. Karakteristi~no e {to vo or-ganizacijata e predvidena mo`nosta rakovodstvoto da regulira odreden broj pra{awa od vnatrepartiskite odnosi. Taka se ovlastuva Komitetot da donese posebni akti za na~inot na za~lenuvaweto, istapuvaweto i isklu~uvaweto na ~lenovite.

Organi na Partijata se slednite 1. Kongres, 2. Komitet,

3. Nadzoren odbor i 4. Komisii. Kongresot kako najvisok or-gan }e se sostanuva edna{ na ~etiri godini. Nego go ~inat site

~lenovi na DS-PZ. Izvr{en orogan na Kongresot e Komitetot. Toj e sostaven od po dva pretstavnika na sekoj op{tinski komitet, a onie komiteti koi imaat nad 3000 ~lenovi }e imaat u{te eden pretstavnik vo Komitetot na DS-PZ. Komitetot od

svoite redovi bira: pretsedatel, potpretsedateli, sekretar i bla-

gajnik. Mandatot na pretsedatelot trae 4 godini. Toj mo`e da bi-de razre{en so 1/3 od ~lenovite na Kogresot.

Finansiraweto na Partijata e vo vid na ~lenarina, po-mo{ i sl., preku organizirawe na kulturno-zabavni i sportski i drugi natprevari i od buxetskite sredstva. (Isto, ~len 28).

115

Pretsedatel na DS-PZ be{e Dimitar Galev.

Partija za demokratski prosperitet (PDP) Partijata za demokratski prosperitet e formirana na 15

april, a registrirana vo registerot na politi~kite partii na 25 maj 1990 vo Tetovo. Taa e definirana kako samostojna politi~ka partija na slobodni gra|ani, koja {to se zalaga za gra|anska de-mokratija i nacionalna ramnoparavnost (Statut na PDP, 1992, ~len 1). Vo osnova~kite akti PDP e opredelena kako "gra|an-

ska, a ne nacionalna partija. Taa e partija na gra|anite od ma-kedonsko, albansko, vla{ko, tursko, romsko i drugo poteklo koi `iveat vo Makedonija#. Taa se deklarira deka ne e klasna tuku na "site narodni sloevi, na inteligencijata, vrabotenite i nevrabo-

tenite, selanite, zanaet~iite, doma}inkite i na rabotnicite koi ra-botat vo strantvo bez razlika na nivnata imotna sostojba, kvali-fikacii i obrazovanie#. (Programa na PDP, 1990). Edna od nejzinite zada~i e i "osloboduvaweto na site narodni sili preku

sozdavawena celosni politi~ki i ekonomski slobodi#, za aktivi-rawe na site prirodni i `ivi potencijali na zemjata i za sozdavawe na duhovna i materijalna blagosostojba na ~ovekot.

Vo metodot na svoeto dejstvuvawe taa se otka`uva od nasilnite sredstva za borba, a vo svojata politi~ka rabota }e se koristi, pred s¯, so "slobodno civilizirano nudewe na partiski prog-

rami, kulturen nastap vo pred izborni kampawi i argumentiraniot toleranten dijalog vo legalnite institucii i formi#.

Od aspekt na podocne`nite aktivnosti, osobeno e z-na~aen i stavot spored koj ovaa partija "go priznava teritorijalniot

integritet na makedonskata dr`ava#, priznavaj}i ja "Makedonija

kako dr`ava na Makedoncite, Albancite, Vlasite, Turcite, Romite i drugite, bez razlika na nacionalna, verska i druga pripadnost#. Taa e za sozdavawe na atmosfera na me|usebno razbirawe na lu|eto po~ituvaj}i gi kulturnite, istoriskite i drugite specifi~nosti na poedinecot i narodot, bez ogled nanacionalnata pripadnost i verska opredelenost.

Poseben partiski interes e izrazen i kon nedvi`nostite. Imeno partijata se zalaga imotot {to e vo op{testvena, odnosno dr`avna sopstvenost, zemjata za obrabotka, grade`no

116

neizgradenite zemji{ta, du}anite, stanovite i ku}ite da se vratat, odnosno da mu se predadat na narodot. Poradi praven kontinu-itet, vra}aweto, odnosno prodavaweto da se izvr{i so proda`ba pod povolni uslovi. Vo toj kontekst zaslu`uvaat vnimanie i opredelbite, spored koi, prometot so zemji{te od site vidovi da bide sloboden i neograni~en nezavisno dali delovite pretstavuva-at posebni grade`ni celi.

Vo vrska so obrazovanieto PDP se zalaga za negovo finansirawe od buxetot, za privatni u~ili{ta, kako i za ustavna garancija za {koluvawe na svoj jazik i pravoto sekoj gra|anin da se {koluva i na drug stranski jazik, "pokraj {koluvaweto na maj~in

jazik".

Taa se zalaga za celosna reforma na javnite finasii, posebno za osloboduvawe na stopanstvoto, zanaet~iskite du}ani i privatnite pretprijatija od golemi dava~ki i pridonesi. Odgovor na krizata se bara preku pazarnata ekonomija i afirmacija na privat-nata i me{ovitata sopstvenost. Privatnata sopstvenost kako pre-duslov za podobar `ivot i pogolema produktivnost bara sloboden protok na sredstvata za nedvi`nostite, a toa podrazbira stavawe von sila na site zakonski normi za esksproprijacija i nacionalizacija. (Programa na PDP, 1990).

PDP dejstvuva preku svoite organi, aktivnosti na ~leno-vite, sorabotkata so drugi politi~ki i nepoliti~ki organizacii, kako i so drugi formi imanentni za edna demokratska gra|anska par-tija. (Statut na PDP, 1992, ~len 6).

^len na Partijata mo`e da stane sekoj polnoleten gra-|anin {to }e izrazi volja i }e potpi{e izjava deka ja prifa}a Programata i Statutot. Podogranokot go verifikuva ~lenuvawe-to. Dokolku podogranokot ne go verifikuva ~lenuvaweto, zainte-resiraniot ima pravo na `alba do Pretsedatelstvoto na ogranokot ~ija odluka e kone~na. ^lenot ima pravo i dol`nost aktivno da u~estvuva vo izgraduvaweto i ostvaruvaweto na politikata, da bide kandidat vo kandidatska lista na parlamentarnite izbori, samoinicijativno da prezema aktivnosti {to ne se vo sprotivnost so Statutot i Programata; da ~lenuva samo vo eden podogra-nok; redovno da bide informiran za aktivnosta i da ima kriti~ki odnos kon nejzinata aktivnost; da go izdvoi misleweto za pred-lozite i stavovite za koi pri donesuvaweto na odluki ostanal vo

117

malcinstvo i da insistira tie pra{awa povtorno da se razgledaat od nadle`niot organ. ^lenstvoto vo ovaa Partija prestanuva so denot koga ~lenot }e izjavi deka ne saka da bide ~len i so isklu~uvawe. Odluka za isklu~uvawe donesuva Pretse-datelstvoto na ogranokot po predlog na Pretsedatelstvoto na podogranokot ili po predlog na edna tretina od ~lenovite pod-ogranokot ili dokolku ~lenot dejstvuva sprotivno na statutarnite odredbi ili so odnesuvawe koe {teti na dostoinstvoto na PDP. Isklu~eniot ~len ima pravo na `alba do Centralnoto pretsedatelstvoto ~ija odluka e kone~na. Spored statutarnite akti, aktivnosti {to mu {tetat na dostoinstvoto na ovoj politi~ki subjekt se: a) ako ~lenot postane ~len na nekoja druga poli-ti~ka partija, b) u~estvuva vo aktivnosti {to se vo sprotivnost so negovite programski i statutarni opredelbi.

Osnoven princip na organizirawe na PDP e teritorijalni-

ot. Partijata e organizirana na sledniot na~in: 1. Podogranok,

2. Ogranok, 3. Zaednica na ogranocite na gradot i dr`avata i

5. Centarot.

Podogranokot e organizacionen oblik vo koj se zdru`u-vaat ~lenovite vo ramkite na edno ili del na naseleno mesto. Toj se osnova so odluka na Pretsedatelstvoto na ogranokot, vo onie sredini koi imaat 10 ~lenovi, {to e i minimum za formirawe na podogranok. Podra~jeto na dejstvuvaweto na podogranokot se opredeluva so odlukata za osnovawe. ^lenovite gi ostvaruva-at site prava i obvrski vo ramkite na podogranokot. Tie na

izborno sobranie izbiraat Pretsedatelstvo. Toa mo`e da ima 7 do 15 ~lenovi. Podogranocite so pomalku od 20 ~lenovi izbiraat pretsedatel, sekretar i blagajnik. Izbranite lica imaat mandat od 4 godini i istiot ne e ograni~en.

Vo ramkite na podogranokot se vr{i artikulacija na poli-ti~kata volja i se gradi politikata na PDP, dokolku na sednica u~estvuvaat pove}e od polovinata od vkupniot broj na ~lenovi.

Ogrnokot e organizacionen oblik vo ramkite na koj se obedinuva aktivnosta na podogranocite, odnosno aktivnosta na ~lenstvoto vo ramkite na ogranokot. Podra~jeto na dejstvuva-weto na ogranokt se sovpa|a so podra~jeto na op{tinata. Odlukata za osnovawe na ogranok i negovo ukinuvawe done-suva Centralnoto sobranie na PDP. Ogranokot gi ima slednite

118

organi: 1. Sobranie; 2. Pretsedatelstvo; 3. Nadzoren odbor. Sobranieto e najvisok organ vo ramkite na pravata i dol-

`nostite na ogranokot. Sobranieto go so~inuvaat delegatite {to gi izbiraat podogranocite so neposredno i tajno glasawe. Sekoj podogranok izbira najmalku eden delegat. Brojot na delegatite {to gi izbira podogranokot se odreduva so Odlukata za svi-kuvawe na Sobranieto (Isto, ~len 11, 13 i 24).

Sobranieto na ogranokot se svikuva po potreba,no za-dol`itelno pred izborite za da predlo`i kandidati za pretstavnici vo op{tinskite i republi~kite organi. Toa mo`e da se svika po ba-rawe na Nadzorniot odbor ili Centralnoto pretsedatelstvo ili naj-malku edna tretina od podogranocite. Toa gi ima slednite prava i obvrski: da u~estvuva vo izgraduvaweto i ostvaruvaweto na politikata na PDP, da predlaga kandidati za pretstavnici vo republi~kiot parlament; za op{tinskite organi; da izbira pretseda-tel i ~lenovi na Pretsedatelstvoto na ogranokot, postojani i povremeni komisii i vr{i drugi dol`nosti.

Pretsedatelstvo na Ogranokot e organ na Sobranieto koe se sostoi od 7-15 ~lenovi so mandat od 4 godini i pravo na povtoren izbor. Toa rakovodi so ogranokot me|u dve zaseda-nija; zazema politi~ki stavovi; se gri`i za izvr{uvaweto na odlukite na povisokite organi; donesuva delovnik i razgleduva i drugi pra{awa.

Nadzorniot odbor e pet~leno telo na ogranokot so man-dat od ~etiri godini. Toj ja ocenuva usoglasenosta na odlukite i drugite akti so Statutot i ja nadlgeduva finansiskata rabota na Ogranokot i za toa go informira Sobranieto na Ogranokot.

Zaednicata na ogranocite se organizira vo gradskite zaednici i vo dr`avata. Imeno, PDP organizaciono se prtega i vo drugi dr`avi. Organizaciite tamu formiraat Zaednica na ogranoci vo soodvetnata dr`ava. Vo ramkite na Zaednicata se formira

koordinacionen odbor kogo go so~inuvaat ist broj pretstavnici na podogranocite na pretsedatelstvata na ogranocite. Zaednicata na ogranocite vo Skopje ima svoe Sobranie koe go so~inuvaat ~lenovi od pretsedatelstvata na ogranocite. Toa izbira pretsedatel, potpretsedatel i sekretar.

119

Centarot na PDP go so~inuvaat slednite organi: 1.

Kongres, 2. Centralno sobranie, 3. Centralno pretsedatel-

stvo i 4. Nadzoren odbor.

Kongresot gi usvojuva Programata i Statutot, go soop{-tuva sostavot na Centralnoto Sobranie; gi izbira pretsedatelot, potpretsedateli i sekretar, gi usvojuva izve{taite na organite na PDP me|u dva kongresi; usvojuva Delovnik za rabota i razgle-duva drugi pra{awa.

Centralnoto sobranie go so~inuvaat 55 ~lenovi {to gi izbiraat sobranijata na ogranocite od svoite redovi (bazata) so mandat od 4 godini so pravo na reizbor. Ogranocite vo stranstvo mo`at da delegiraat vo Centralnoto sobranie po eden ~len, pod uslov nivnoto otsustvo da ne vlijae vo donesuvaweto

na odlukite.Toj e najvisok organ me|u dva kongresi, rakovodi so PDP i se gri`i za izvr{uvawe na odlukite na Kongresot, odlu~uva za izmeni i dopolnuvawa na programskite i statutarnite akti, gradi politi~ki ocenki i zazema politi~ki stavovi, odlu~uva po `albite na ~lenovite, utvrduva lista na kandidatite za pretstavnici na republi~kiot parlamentot, se gri`i partiskite iz-bori da se izvr{at vo sogalasnost so statutarnite opredelbi i op-redelenite kriteriumi, odlu~uva i prezema merki vo vrska so fi-nansiskata i delovnata rabota i se gri`i za imotot na PDP; od-lu~uva za visinata na ~lenarinata i za site drugi pra{awa. (Isto, ~len 40).

Centralnoto pretsedatelstvo e politi~ko-izvr{en organ koj gi izvr{uva odlukite, zaklu~ocite i stavovite na Sobranieto, u~estvuva vo gradeweto i izrazuvaweto na politi~kata volja na PDP; gi razgleduva pra{awata svrzani so vnatre{noto organizirawe na organite, kadrovskite pra{awa i e odgovorno za efikasno izvr{uvawe na finansiskite, stru~nite i materijalnite raboti i za toa donesuva soodvetni odluki, po potreba formira rabotni grupi i gi vr{i site raboti od oblasta na rabotnite odnosi i vr{i drugi raboti od nadle`nost dovereni od drugite organi.

Vo slu~aj na osobeni potrebi, Centralnoto pretsedatels-tvo mo`e da donesuva odluki od nadle`nost na Centralnoto sob-ranie, no e dol`no za toa, da go informira istoto, na narednata sednica odlukite da gi postavi na usvojuvawe.

Nadzorniot odbor ima 9 ~lenovi. Toj ja nadgleduva fi-

120

nansiskata i delovnata rabota, ja ocenuva usoglasenosta na ak-tite so odredbite na Statutot i za svojata rabota mu podgotvuva izve{taj na Centralnoto sobranie.

Izborite vo Partijata se regulirani so odluka na Cen-tralnoto Sobranie. ^lenovite na organite i nositelite na funkciite se biraat so tajno glasawe od pove}e kandidati, pri toa za iz-brani se smetaat onie koi dobile mnozinstvo na glasovi, no pod uslov brojot na dobienite glasovi da e pove}e od polovinata na glasovite od vkupniot broj na izbira~koto telo. Dokolku nekoj ne be{e izbran se organiziraat dopolnitelni izbori za onolku kan-didati kolku {to e potrebno da se popolni organot za koj se vr{i izbor.

Parlamentarnata grupa e oblik na organizirawe i dejs-tvuvawe na PDP. Taa se organizira so cel da se koordinira i usoglasuva aktivnosta na pratenicite vo ramkite na pravata i nadle`nostite i se gri`i celokupnata aktivnost na parlamentar-nata grupa da e vo sogalsnost so stavovite na organite na PDP. Vo toj kontekst posebno e regulirana obvrskata na Pret-sedatelot na parlamentarnata grupa da go informira Central-noto Sobranie i Centralnoto pretsedatelstvo. Organite, pak, imaat obvrska iniciranite pra{awa da gi postavat na dneven red i da gi razgledaat. Odredbite za parlamentarnata gurpa se od-nesuvaat i za rabotata na odborni~kite (odnosno sovetni~kite) grupi.

Finansiraweto na Partijata se ostvaruva od sredstvata {to se sobiraat od ~lenarina i dobrovolni prilozi od ~lenstvoto i simpatizerite, od buxetot, vr{eweto na ekonomski, publicisti~ki i drugi dejnosti. Partijata mo`e da obavuva i stopanska i drug vid na dejnost. Taka, taa mo`e da osnova pretprijatija ili da bide so-osnova~. PDP organizira izdava~ka dejnost i toa pe~atewe na knigi, vesnici, spisanija i drugo. Mo`e da osnova radio-televizija ili institucija za nau~ni istra`uvawa.

Vo Statutot posebno e regulirano pra{aweto na odgovor-nosta. Imeno, se utvrduva deka na ~lenot mu prestanuva funk-cijata vo momentot na podnesuvaweto na ostavkata, odnosno vo momentot na izglasuvaweto na odlukata za otpovikuvawe od funkcijata.

121

Dejstvuvaweto na PDP vo izminatite godini be{e protka-eno so diferenciraweto na liderskata funkacija. Imeno, vo iz-minatite deset godini ova pra{awe vo nekolku navrati pretstavu-va kamen na soppnuvawe i pri~ina za konfliktnite sostojbi vo nea. Taa e me|u retkite politi~ki organiazii vo koi se nastanati nekolku liderski smeni. (Nevzat Halili, Abduraman Aliti i Imer Imeri).

Pretsedatel na Partijata za demokratski prosperitet e Imer Imeri.

Narodna partija na Makedonija (NPM) Na 12 april 1990 godina e osnovana Narodnata partija

na Makedonija, a vo registerot na politi~kite partii e registrirana na 2 juni1990 godina. Na prviot Kongres na 21 juni 1991 godina taa go promeni imeto vo Makedonska narodna partija.

Имено, во март 1990 година беше прокламирано создавањето на здружението „Обединети Македонци", со цел да се помогне во „создавањето на економски, политички и цивилизациски услови за обединување на македонскиот народ, што подразбира и признавање на неговото постоење во соседните земји и добивање на пра-вата предвидени со меѓународните конвенции". Токму затоа ова здружение се определува за „вклучување на СРМ и на СФРЈ во процесот на обединување на Европа и бришење на границите меѓу државите", посебно за „формирање на Балканска конфедерација". (Програмски цели на „Обединети Македонци",1990).

Формирањето на Народната партија на Македонија, подоцна на Македонслката народна партија, е продолжение на „традициите на единствената македонска партија. "Народната федеративна Партија" под водство на Јане Сандански - основана во 1909 год. во Солун". Таа „се залага за остварување на интересите на сите опшествени слоеви и класи: непосредните производители, научните и културно-просветните работници, земјоделците, малосто-панствениците, сопствениците на приватните фирми, пен-зионерите, домаќинките, невработените, младината, студе-нтите, учениците и др“, за “целосна сувереност на држава-

122

та -Република Македонија", како и за „конституирање на Југославија врз конфедеративна основа". (Програма на НПМ,1990). Таа го оспорува „Букурешкиот и другите мировни договори, со кои Македонија е разделена без сог-ласност на македонскиот народ".

Како новосоздадена партија таа се залага за „демократско, повеќепартиско општество", и е „против секаков вид политички или економски монопол", за „еднаков третман на приватната и државната сопственост", за домашни и странски вложувања, за побрз развој на малото стопанство, за минимална социјална сигурност на секој граѓанин, целосна реорганизација на образовните институции (Програма на Македонската народна партија, 1991).

Narodnata partija na Makedonija vo Statutot gi proklami-ra slednite celi: narodot po pat na neposredno izjasnuvawe (referendum) da odlu~uva za site op{testveni pra{awa, za os-tvaruvawe na interesite na site op{testveni klasi; da se sozda-vaat ekonomski i politi~ki i civilizaciski uslovi za obedinuvawe na makedonskiot narod; vklu~uvawe na SRM i SFRJ vo procesot na obedinuvawe na Evropa; bri{erwe na granicite me|u dr`avite; formirawe na balkanska konfederacija; sorabotka so progresivnite sili od sosednite zemji i bilo kade vo svetot; za ostvaruvawe na pravata na Makedoncite vo NR Bugarija, R. Grcija i NR Albanija, kako i sekade vo svetot kade {to `iveat Makedonci, za edno demokratsko pove}epartisko op{testvo; za pobrz ekonomski razvoj na SRM i SFRJ i drugo. (Statut na NPM, 1990).

^len na Partijata mo`e da postane sekoj polnoleten gra|anin koj gi prifa}a programskite celi. Za~lenuvaweto se vr{i po pat na davawe pristapna izjava. ^lenuvaweto vo partijata e dobrovolno. ^lenot e dol`en da pla}a ~lenarina i so svoi prilozi ili na drug na~in da ja pomaga partiskata aktivnost. ^lenstvoto prestanuva so smrt, so izjava za otka`uvawe i so izrekuvawe na disiplinska merka.

Vo pravata i dol`nostite na ~lenot se istaaknuvaat onie spored koi toj ima pravo da bira i da bide biran,kako i aktivno

da u~estvuva vo partiskata rabota. Displinskite merki se izre-

123

kuvaat na ~lenovite koi ne gi po~ituvaat odlukite i go naru{uvaat partiskiot ugled. Za storenite prekr{oci se izrekuvaat slednite

disiplinski merki: opomena pred isklu~uvawe i prestanok na

~lenuvawe vo Partijata. Vo soglasnost so vakvata opredelba se voveduva i stepenost na `albenata postapka. Imeno prvos-tepen organ vo vodeweto na disciplinskata postapka e bide upravniot odbor, a vtorostepenosta e na Pretsedatelstvoto na NPM. Vo izmenite na Statutot na Kongresot na MNP razrabo-tena e `albenata postapka i e predviden poseben organ nad-

le`en za `albenata postapka. Taa e vo nadle`nost na Central-

nata disiplinska komisija sostavena od 5 ~lena. (Isto, ~len 17, 19 i 11).

Osnoven princip na organizirawe na Partijata e teritori-

jalniot.

Organizacionata struktura ja ~inat: 1. Sobranie; 2. Pret-

sedatelstvo; 3. Upraven odbor.

Sobranieto e najvisok organ na MNP. Najzna~ajnite

odluki gi donesuva Pretsedatelstvoto i pretsedatelite na op{tin-skite organizacii. Po konstituiraweto na Pretsedatelstvoto

Upravniot odbor ima funkcija na izvr{en organ. (Isto ~len 11).

So Partijata upravuva Upraven odbor od 7 (sedum) ~lena. Pretsedatel na MNP e Vladimir Stefanovski.

Narodna demokratska partija (NDP) Narodnata demokratska partija (Partisë demokratike

popullore) e formirana na 23 april 1990 godina, a registrirana na 1 avgust 1990 godina vo Tetovo.

Narodnata demokratska partija "e forma na politi~ko i

pluralisti~ko edinstvo i organizirawe na izraz na prifatenosta na kolektivnite i individualnite interesi na site gra|ani {to `iveat vo zemjata i nadvor od zemjata#. (Programi dhe Statuti Partisë demokratike popullore, 1990).

„Народната демократска партија како мото на своите програмски определби го има реализирањето на колективните и индивидуалните права и слободи на албанскиот народ во Југославија. Реализирањето на

124

глобалните национални права ќе биде сигурна платформа за реализирање на индивидуалните права на граѓанинот". Според неа „носител на државниот суверенитет во Репуб-лика Македонија" треба "да биде албанскиот народ што живее во Македонија и тоа определен и именуван како национален колективитет, а не како граѓанин". Таа се определува за тоа Република Македонија да се гради како независна, суверена и демократска држава, со партиски плурализам, со слободни демократски и парламентарни избори, „без национална мајоризација и, пред сè, правна држава ослободена од оковите на болшевичко- марксис-тичко- ленинистичката филозофија и идеологија која албанскиот народ го отуѓи од верската компонента, со што го осиромаши неговото национално битие и ова битие 45 години го насочуваше кон панславизмот". (Политичка декларација на Собранието на НДП, 1990).

Во конгресната резолуција од 1995 година , таа ја реафирмира програмска определба „Македонија да се дефинира како демократска и суверена држава на граѓани-те, рамноправните народи - Македонците, Албанците и други национални и етнички заедници кои живеат во неа" и нејзината решеност да „им се спротивстави на сите сили и тенденции на изградба на унитарна еднонационална маке-донска држава, спротивни на многунационалната реалност, кои тенденции секогаш ќе произведуваат криза, несигурност и дестабилизација во Републиката и регионот". Таа смета дека „решение на албанското прашање во просторите на бивша Југославија е признавање на Косово како самостојна и неутрална држава, гарантирање на статусот на државотворен народ на Албанците во Ре-публика Македонија, автономија и национални права на Албанците во Прешево, Бујановац и Медвеѓе и во Црна Гора".

Таа не се согласува со „уставно - правната положба на Албанците" и „актуелниот Устав е главниот извор на на-ционалната и граѓанската нерамноправност, донесен спротивно на волјата на албанскиот народ и неговите претставници". Според неа „парламентот и владата се

125

главни генератори на кризата и меѓунационалните тензии", во која „и Председателот на Републиката, за да ја скријат својата неспособност и поразот во решавањето на политич-ките, економските, социалните, образовните и други праша-ња, инсценира конфликтни состојби, монтира политички процеси против Албанците и го попречува развојот на демократските процеси, сакајќи на внатрешната и надворешната јавност да ги прикаже Албанците како опасен и дестабилизационен елемент за Македонија". (Резолуција на Конгресот на НДП,1995).

Celite i zada~ite na NDP se realizacija na pravoto na samoopredeluvawe na albanskiot narod vo prostorot na biv{a Jugoslavija; za Makedonija kako demokratska i suverena gra|a-nska dr`ava na ednakvi narodi: Makedonci, Albanci i nacionalni i etni~ki grupi {to `iveat vo nejze, so pove}epartiski politi~ki sis-tem i so slobodni parlamentarni izbori; za nepovredivosta na teritorijalniot integritet protiv tendenciite za nasilno ru{ewe na pravniot poredok; protiv sozdavaweto na nacionalna, rasna i verska omraza; za zabrzuvawe na integrativnite procesi vo ekonomskata, politi~kata, kulturnite i socijalni oblasti vo balkanski, evropski i svetski ramki i za potpolna ednakvost na gra|anite vo pravata i dol`nostite. Taa e za pluralizam na privat-nata, dr`avnata i me{ovitata sopstvenost; za pazarna ekonomija; za slobodna komunikacija na lu|eto i slobodno dvi`ewe na ideite i kapitalot, za nau~en i tehnolo{ki razvitok, bez da se zemat predvid dr`avnite granici; za obrazovanie i {koluvawe na maj~in jazik na site nivoa spored evropskite normi i standardi; potpolna ednakvost na jazicite na narodite; slobodna i ednakva upotreba na nacionalnite simboli pokraj dr`avnite, slobodno versko u~ewe i ispovest; za navremeno i objektivno informirawe; za vra}awe na na{ite rabotnici privremeno vraboteni vo stranstvo i nivno integrirawe vo tatkovi-nata; za sorabotka so site progresivni politi~ki partii i drugi asocijacii itn. (Statut na NDP, ~len 9).

NDP javno ja propagira svojata Programa vnatre i nadvor od zemjata preku postojnite sredstva i preku tie {to samata }e gi osnova (~len 9). Donesenite re{enijata, stavovite i zaklu~oci, po potreba, }e se prevedat i na drugi jazici (~len 9).

126

Partijata se opredeluva deka e "otvorena za site gra|ani

vnatre i nadvor od zemjata (~len 12). ^len se stanuva so popol-nuvawe i potpi{uvawe na listot za za~lenuvawe (~len 12 st.2). ^lenot ima pravo da bira i da bide biran i "slobodno da go izra-

zuva misleweto okolu sekoe pra{awe. Toj e "li~no odgovoren za

svoeto javno eksponirawe, a osobeno, ako toa dejstvuvawe e sprotivno na programskite opredelbi. ^lenstvoto prestanuva i so napu{tawe (Isto, ~len 13,14 i 15).

Vo strukturata na NDP prisutni se slednite partiski

organi: a) Kongres b) Sobranie (bira pretsedatel, potpretse-

datel i sekretar) i v) Rakovodstvo od 13 ~lenovi.

Kongresot e definiran kako najvisok organ na NDP, koj se odr`uva edna{ na ~etiri godini (~len 16). Nego go so~inuvaat u~esnici, ~ij broj go utvrduva Rakovodstvoto so posebna odlu-ka, proporcionalno vrz osnova na brojot na ~lenovite na organocite. ^lenovite na Kongresot gi biraat razgranocite, a vo nego po funkcija se i ~lenovite na Rakovodstvoto. Kongresot gi ima slednite funkcii: razgleduva i usvojuva izve{taj za rabotata na partiskata struktura; go verifikuva mandatot na ~lenovite na Sobranieto; ja razgleduva i donesuva Programskata platforma; donesuva Statut i Programa, kako i nivnite izmeni i dopolnu-vawa; razgleduva i drugi pra{awa. Kongresot odlu~uva so 1/2 od celokupniot broj na ~lenovite. Kongresot go svikuva Rako-vodstvoto na NDP. Spored ~l. 19 vo nadle`nosta na Sobranieto e dadena mo`nosta da svika vonreden kongres.

Sobranieto me|u dve zasedanija na Kongresot e naj-visok organ na NDP; nego go izbiraat ogranocite, a ve-rifikacijata na nivniot izbor e vo nadle`nost na Kongresot. Ovoj organ, isto taka e sostaven proporcionalno na u~estvoto na ~le-nstvoto vo organizacijata.Toa broi 80 ~lenovi; ^lenovite na Sob-ranieto, po funkcija, se i ~lenovi na rakovodstvoto. Sobranieto se svikuva edna{ godi{no. Toa gi razgleduva re{enijata i opredelbite na Kongresot, go verifikuva mandatot na ~lenovite na rakovodstvoto; gi razgleduva i gi ocenuva partiskata aktivnost i razvitok; gi verifikuva partiskiot simbol i spisokot na kandidatite za pratenici; so tajno glasawe izbira Pretsedatel, potpretsedatel i sekretar; usvojuva izve{tai za finansiskoto rabo-

127

tewe i vr{i drugi raboti utvrdeni so statutarnite dokumenti na organizacijata.

Rakovodstvoto e najvisok organ me|u dve zasedanija na Sobranieto i se sostoi od 13 ~lenovi ~ij mandat go verifikuva Sobranieto. Tie se biraat na sednici na Sobranijata na ograno-cite i pretsedatelite na ogranocite. Razgaranocite se zastapeni vo rakovodstvoto proporcionalno na brojnosta. Vo sostavot na ovoj organ se i pretsedatelot, potpresedatelot i sekretarot koi so tajno glasawe se biraat na sednica na Sobranieto. Mandatot na ovoj organ e ~etiri godini. Spored Statutarnite odredbi zada~ite na ovoj organ mo`at da se definiraat na sledniot na~in: gri a za osnovnata realizacija na programskite i statutarnite opredelbi; da gi o`ivee ideolo{kite opredelbi i sprovede re{enijata na Sobranieto; inicira razgleduvawe na aktuelnite pra{awa od politi~kiot, ekonomskiot i dr`avniot `ivot vo vnatre{ni i me|unarodni ramki; ja ocenuva ra-botata na ogranocite i nivnoto anga`irawe vo sproveduvaweto na partiskata politika; re{ava za otstranuvawe na negativnite pojavi vo ogranocite i im dava upatstva za natamo{na aktivnost; re{ava za sorabotka so drugite partii vo zemjata i stranstvo; ja razgleduva i usvojuva periodi~nata i zavr{nata smetka; donesu-

va normativni akti; izbira upraven sovet, imenuva statutarna i

nadzorna komisija od po 7 ~lenovi, imenuva i drugi komisii; ja sledi rabotata na pratenicite i dava upatstva za nivnata rabota vo Parlamentot.

Vo Statutot posebno se utvrdeni zada~ite na Pretseda-

telot na Partijata. Toj ja pretstavuva i zastapuva NDP, se gri`i i e odgovoren za sproveduvaweto na statutarnite i programskite zada~i i vo sorabotka so sekretarort i drugite ~lenovi go pod-gotvuva, svikuva i rakovodi so Sobranieto; vr{i anga`irawe na ~lenovi za partiski obvrski; obavuva odredni finansiski i ad-ministrativni dejstvija (~l. 27). Potpretsedtalot e definiran kako funkcija koja mu pomaga i vo otsustvo go zamenuva pretseda-telot (~l. 28);

Sekretarot na organizacijata e lice koe raboti profesi-onalna i pravna rabota; mu pomaga na pretsedatelot za harmo-nizacija na rabotata na site sektori, go organizira sproveduva-weto na odlukite na organite i dr.

Upravniot sovet e operativen organ na Rakovodstvoto

128

sostaven od 7 ~lenovi, koi gi imenuva i otstranuva rakovods-tvoto na Partijata (~l.30).

Narodnata demokratska partija se organizira vrz osno-

va na teritorijalniot princip i formira organizacii vo zemjata ili

von nea. Osnoven oblik na organizacija se ogranocite i

podogranocite. Ogranokot se organizira vo ramkite na gradot, dodeka podogranokot se organizira vo selata ili nekolku naselbi na gradot. Ogranokoot se formira na konstitutivno sobranie, so najmalku 30 ~lenovi. Za osnovaweto na ogranokot e potrebna prethodna soglasnost na Rakovodstvoto. Konstitutivnoto sobranie so javno glasawe, so ednogodi{en mandat, izbira

privremeno rakovodstvo od 7 ~lenovi. Sobranieto na ograno-

kot e najvisok organ na ogranokot. Toa se sostoi od 60 ~lenovi koi se izbiraat od strana na podogranocite. Zada~ite na ograno-kot se definirani na sledniot na~in: go verifikuva mandatot na ~lenovite na Sobranieto; u~estvuva vo nadgardbata na partis-kata politika; gi izbira ~lenovite na Rakovodstvoto, Sobranieto i Kongresot; predlaga i verifikuva kandidat za op{tinski sovetnik; donesuva normativni akti i drugi pra{awa.

Rakovodstvoto na ogranokot broi 7 ~lena i se bira so tajno glasawe. Ovoj organ rakovodi so ogranokot, donesuva politi~ki odluki, sproveduva re{enija na sopstvenite i povisokite organi, donesuva normativni i drugi akti; imenuva upraven so-vet od 5 ~lenovi, imenuva soveti i komisii ~ii zada~i gi definira so formiraweto. Na sednicite na Rakovodstvoto sekoga{ prisustvuva pretstavnik na Rakovodstvoto na NDP. Upravniot sovet e peto~len operativen organ na rakovodstvoto

Podogranokot, so prethodna soglasnost na Rakovodst-voto na ogtranokot, se konstituira na Sobranie na koe u~estvu-vaat najmalku 15 ~lenovi. Tie so neposredni tajni izbori izbiraat Rakovodstvo od 7 ~lenovi. Podogrnokot na organiziran na~in razviva direktni kontakti so naselenieto za doizgradba i arti-kulacija na nogovata politi~ka volja kako i fakti~ka realizacija na programskite i statutarnite opredelbi na Partijata. Podogranokot predlaga ~len na Sobranieto na ogranokot, izbira rakovodstvo, predlaga ~lenovi za rakovodstvoto na NDP; predlaga kandidati za pratenik, sovetnik; kandidira ~lenovi za Kongresot i Sobranieto na Partijata.

129

Sredstvata Partijata gi obezbeduva od ~lenarina, dob-rovolni prilozi, ekonomski dejnosti i od drugi izvori. Visinata na~lenarinata se opredeluva od Rakovodstvoto na NDP. Partijata sorabotuva so drugi progresivni i demokratski partii od zemjata i stranstvo i }e se za~leni vo site asocijacii koi imaat streme` za demokratizacija na dr`avata i politi~ki pluralizam.

Statutarno pra{aweto na odgovornosta se re{ava na toj na~in {to se utvrduva eden na~elen stav spored koj ~lenot "li~no odgovara za svoeto javno nastapuvawe" osobeno ako

taa e "vo sprotivnost so programskite opredelbi#. Pri toa za

partiskata i disiplinskata odgovornost ne stanuva zbor. Vo toj pogled se ostava prostor za slobodno politi~ko dejstvuvawe i procenka na rakovodnite organi. Pozicijata na partiskite organi, osobeno na centralnite, ja koncentriraat mo}ta vo Rakovodstvo-to i negovata obvrska da ja "ocenuva aktivnosta na ogarnocite i

podogranocite, posebno od aspekt na sproveduvaweto na programskite i statutarnite opredelbi, sproveduvaweto na re{e-nijata na Sobranieto, Rakovodstvoto i upravniot sovet im davaat "upatstva na ogranocite za realizacija na politikata na NDP".

Nerazraboteniot mehanizam na disiplinska i partiska od-govrnost ja profilira ovaa partija vo organizacija od otvoren tip so pretpostavki za realizacija na na~elnoto stanovi{te spored koe ~lenot "slobodno go izrazuva misleweto okolu sekoe

pra{awe". So ogled na toa {to vo partiskata struktura postoi

visok stepen na reducirana samostojnost na poniskite organi, a osobeno na podogranocite poka`uva deka se raboti za organi-zacija koja ima visok stepen na centralizacija koja nu`no ja og-rani~uva inicijativnosta i samostojnosta na ~lenstvoto vo niv.

Vo 1997 godina so odluka na Kongresot Narodnata de-mokratska partija se zdru`i so Partijata za demokratski prospe-ritet na Albancite vo nov politi~ki subjekt Demokratska partija na Albancite.

Pretsedatel na Narodnata demokratska partija be{e Ilijaz Halimi.

Stranka na Jugoslovenite vo Makedonija

(SJM)

130

Strankata na Jugoslovenite na Makedonija e osnovana

na 25 maj 1990 vo Skopje. Taa e "politi~ka organizacija koja

dejstvuva samostojno na politi~kata scena vo Makedonija i Jugoslavija i e podgotvena da gi koristi site mo`ni sredstva vo politi~kata borba za ostvaruvawe na sopstvenata programa# (Stranke u Jugoslaviji, 1990, str. 191). Во својата изборна прокламација оваа организација се дефинира како "политичка организација која ги обединува сите граѓани коишто се изјасниле или се чувствуваат како Југословени, сите оние кои имаат чувство дека му припаѓаат на југословенското општество, без оглед на националната и верската припадност. Таа не е наднационална, туку повеќенационална партија која ги обединува политичките, економските и културните интереси и погледи на граѓаните кои, припаѓајќи £ на својата нација, истовремено £ прилаѓаат на Југославија и кои сметаат дека е тоа едно природно и неразделно единство. Странката ги обединува припадниците на сите југословенски народи и народности кои остварувањето и заштитата на своите лични и заеднички права ги гледаат во рамките на правната држава Југославија како федеративна заедница.

Имено, претставниците на оваа партија оценуваат дека "во Југославија со никакви нови делби и распределби не може да се решава националното прашање, од причина што таквите делби се - невозможни. Просторот во кој живееме е до тој степен измешан и дислоциран, што никакви територијални и етнички делби не се возможни". И во таа смисла порачува: "оние кои се залагаат за такви делби работат против историските интереси на сопстве-ниот народ или народност. Најрадикалното решение на секое одделно национално прашање е возможно само во рамките ка Југославија". Основните мотиви на промоторите на оваа политичка опција се спречување на "политичкото, економекото и културното разединување на Југославија, националистичките страсти и нивните закани, порастот на меѓунационалната нетрпеливост и опасноста од граѓанска-та војна која, од ден на ден, постанува сè пореална, а сето

131

тоа е во целосна спротивност со интеграционите процеси во Европа и потребата за цивилизирано и толерантно меѓусебно живеење". При тоа тие се определуваат за следните начела од кои ќе се раководат во своето дејствување. Како најприоритетно е почитувањето "на те-риторијалната целосност на меѓународно признатите граници на Југославија", потоа, "почитување на внатрешни-те граници на Југославија и на нејзините конститутивни делови", што, според нив, ќе значи "придонес и залагање територијално единствена Југославија, според постојните геополитички граници и уставни решенија врз одлуките и принципите на АВНОЈ, да се вклучи во Европските интеграциони процеси како федеративна Југославија".

Идната државна заедница ја проектираат како средина "во која нема место за исфорсирани парцијални интереси на одделни народи или народности, без оглед на нивниот број или територијална распространетост и за заедница во која човекот како припадник на еден народ или народност има природно и суверено право да го почитува, негува и заштитува своето културно и традиционално наследство и да го развива сопствениот јазик, писмо, култу-ра и уметност, во која никој нема право да ја загрозува ав-тономноста и идентитетот на другиот граѓанин и човек" (Изборна програма на СЈ, 1990).

Vo nea ~lenuvaat "site onie koi se izjasnile kako Jugos-

loveni vo nacionalna smisla ili koi se ~uvstvuvaat kako Jugoslo-veni bez razlika na nivnata nacionalna verska ili druga pri-padnost#. (Stranke u Jugoslaviji ,isto, str. 191).

Osnovnite celi i zada~i na Partijata se definirani kako "politi~ka borba za reintegracija na Jugoslavija vo moderna fe-

derativna pravna dr`ava", potoa zalagaweto za demokratski so-

cijalizam, pazarna ekonomija i ramnopravni oblici na sopstvenost, kako i za pluralisti~ka Makedonija i Jugoslavija. (Isto str. 191). Taa e za izgraduvawe na op{testvo na socijal-nata pravda i humanizmot, za op{testvo vo koe `enata }e bide potpolno emancipirana i ramnopravno }e u~estvuva vo politi~-kiot i javniot `ivot, za pogolema op{testvena gri`a kon mladite i za iskorenuvawe na narkomanijata. Taa se zalaga za soodvet-

132

na populaciona politika i e za nezavisen pravosuden sistem, za slobodata na pe~atot, radioto i televizijata, za parlamentaren pove}epartiski sistem, za dezideologizacija na op{testvoto, kako i za denacionalizacija na obrabotlivoto zemji{te i za negovo vra}awe na porane{nite sopstvenici, no ne na onie koi so sudska odluka se proglaseni za voeni zlostornici ili sorabotnici na neprijatelot vo NOB. Partijata na Jugoslovenite se smeta za partija od levata orientacija neposredno bliska do centarot, poradi {to }e vleguva vo koalicii so partiite od centarot i leva orientacija. (Isto, str 192).

Partijata na Jugoslovenite vo Republika Makedonija e me|u retkite politi~ki partii koja vo osnova~kiot akt nema{e ekspliciten stav za prifa}aweto na novata vrednosna matrica. Mo`ebi, tuka bi mo`elo da se baraat del od pri~inite za nejzinoto zamirawe i gubewe od politi~kata scena vo Republika Makedo-nija.

Pretsedatel na Strankata na Jugoslovenite vo Makedo-nija be{e Milan \ur~inov.

SKM -Partija za demokratski promeni

(SKM-PDP) Sojuzot na komunistite Partija za demokratska preob-

razba programskata koncepcija ja temeli na Platformata done-sena na 10 Kongres na SKM: "SKM vo borbata za demokratski

i socijalisti~ki razvoj i za pobogat `ivot" (Dokumenti od 10 Kong-

res na SKM, 1990), a negovata Izborna programa e dokument koj, vo osnova , go izrazi noviot partiski identit.

СКМ - Партија за демократска преобразба, во избор-ната програма се дефинира како модерна, самостојна по-литичка партија, односно како "партија што ја започна демократската преобразба на македонското општество", како организација која припаѓа на европската левица. Притоа таа се декларира дека извршила радикален раскин со "комунистичко-болшевичкиот модел на партија, доктри-нерската затвореност и монополската позиција во општест-вото". Својата програмска ориентација ја темели "врз потв-

133

рдените вредности на науката и културата и врз искуствата на македонското револуционерно и прогресивно движење и современото европско социјалистичко движење".

Оваа политчка групација им се обраќа на "сите што ја прифаќаат" нејзината "програма, независно од класно-со-цијалната, националната и верската припадност". Таа се декларира дека е организирана врз демократски начела, дека членувањето е доброволно, со политика што се пот-пира врз осведочените и општоприфатените демократски принципи, при што е загарантирано правото на малцинско мислење. Специфичен е ставот според кој членство во оваа организација "не постои за да се дисциплинира, туку да мисли слободно и да работи во интерес на остварува-њето" на програмата и за доброто на сите. СКМ-ПДП целосно се отвора кон младите, нивните иницијативи и мислења што има намера да ги анимира и низ Младинскиот форум.

Како партија на демократската преобразба, укажува дека "принципите на доброволност, организациона самос-тојност и рамноправност" се претпоставка за отвореност, "соработка и дејствување со демократските партии во земјата, со кои програмски" е близок "врз определбите за демократски социјализам, целосна национална рамноп-равност и модерна сојузна држава. (Изборна програма на СКМ-ПДП, 1990).

Претседател на СКМ-ПДП беше Петар Гошев. SKM-PDP e formiran so odluka na Pretsedtalstvo na

SKM, od 11 juni 1990 godina, a e registriran na 5 juli 1990 go-dina kako politi~kata partija koja dejstvuva na podra~jeto na Makedonija. S¢ do Kongresot od 20 april 1991 godina, ovaa politi~ka partija destvuva pod ova ime. Na ovoj sobir ~lenstvoto na SKM-PDP re{i da go promeni imeto na partijata vo Soci-jaldemokratski sojuz na Makedonija.

134

Социјалдемократски сојуз на Македонија

(СДСМ) Socijaldemokratskiot sojuz na Makedonija vo Statutot se

definira kako "samostojana politi~ka partija na slobodni i od-

govorni ~lenovi koi dejstvuaat poradi ostvaruvawe na slednite politi~ki na~ela i celi: celosno po~ituvawe na ~ovekot, na negovoto dostoinstvo i na negovite osnovni prava i slobodi; raz-vivawe na pluralisti~ko, pravedno i solidarno op{testvo na demokratski socijalizam; razvivawe na ekonomska demokratija i ostvaruvawe na pravata na rabotnicite; ostvaruvawe na naci-onalna i socijalna emancipacija na gra|anite; razvivawe na Ma-kedonija kako suverena, demokratska i pravna dr`ava; obezbe-duvawe na site ~ovekovi prava na Makedoncite vo sosednite zemji i razvivawe na postojana kulturna i duhovna komunikacija so niv i so iselenicite; razvivawe na evropska orientacija na Makedonija i na Jugoslavija i neposredno vklu~uvawe vo evrop-skite integracioni procesi. Socijaldemokratskiot sojuz dejstvuva preku svoite organizacii, organi i tela,preku poedine~nata aktivnost na svoite ~lenovi, preku sorabotkata so drugi politi~ki i nepoliti~ki organizacii, preku razni vidovi vlijanie na javnoto mislewe, kako i na drug na~in {to mu se primereni na demok-

ratskoto ureduvawe kaj nas. (Statut na SDSM, 1991). Vo programskata deklaracija usvoena na Vtoriot kon-

gres na SDSM toj se definira kako "политичка партија која ги прифаќа современите начела на социјалдемократијата засновани врз економската и општествената ефикасност и врз етичките принципи на европскиот хуманизам, социјалната правда и достоинството на човекот". Неговата програмската ориентација "се темели врз потврдените вредности и позитивните традиции и искуства на македонс-киот народ стекнати во неговата вековна борба за на-ционална и социјална слобода, крунисани со Крушевската Република и Крушевскиот манифест, Антифашистичкото движење, Народноослободителната борба, документите на АСНОМ, уставно-правниот континуитет на македонската држава како суверена и независна Република Македонија

135

од 8 септември 1991 година". Тој како партија е отворен кон сите луѓе што мислат, самостојно избираат и демократски се определуваат, независно од социјалната, националната, верската и друга припадност. Врз основа на тоа се опреде-лува дека "партијата е отворена за соработка и заедничко дејствување со сите демократки партии за остварување на заедничките цели".

Основна цел на Социјалдемократскиот сојуз на Ма-кедонија е "да ја гради Република Македонија како демократска и развиена правна држава, заснована врз правата и слободите на човекот", како и за "целосно ослободување на човекот како единка, со неговата индивидуалност, самоиницијативност, творештво и одговорност". Како современа политичка партија тој се определува за слободно, праведно, солидарно и општество втемелено врз принципите на социјалдемократијата. Во таковото општество е обезбедена слободата, правдата и солидарноста. Слободата значи целосно изразување на човековата личност и одговорно учество во стопанскиот, политичкиот и културниот живот. Правдата значи еднакви животни услови и можности на луѓето. Оттаму, определ-бата за општество во кое ќе владеат правото и еднаквоста пред законот и свеста дека без тоа нема правна држава и демократија. И солидарноста значи развиена социјална држава, односно изградба на систем што ќе создава услови за социјална сигурност и достоинство на човекот, бидејќи без неопходната солидарност нема хумано општество.

(Programska deklaracija na SDSM, 1995). На Третиот конгрес (6-Февруари 1999 година) СДСМ

утврдува Платформа за дејствување во која, пак, ги реафирмира темелните вредности и ориентации за: demokratija, pravna i zakonska ednakvost vo dr`avata, sloboda i ~ovekovi prava, solidarnost vo op{testvoto, nezamenliva uloga na pazarniot mehanizam, socijalna funkcija na dr`avata, otvorenost kon svetot, nezavisnosta i suverenosta na Make-donija, nacionalniot identitet na makedonskiot narod, dobrite me|uetni~ki odnosi i razvivaweto na identitetot na nacionalnostite.

136

Ovie vrednosti treba da se razrabotuvaat vo praktikata i za niv da se bara poddr{ka kaj po{irokata struktura na nasele-nieto, a pred s¢, kaj niskite i srednite socijalni sloevi i neza-visnite profesii {to ne podrazbira isklu~uvawe od poddr{kata na povisokite socijalni sloevi, tuku, naprotiv, nivno harmonizirawe vo vakviot op{testven model. Ovaa poddr{ka, isto taka, mora da se pro{iruva i diversificira i po etni~ka osnova. Za ostvaruvawe na vakvata op{ta vizija Socijaldemokratskiot sojuz na Makedonija e za dovr{uvawe na "procesot na izgradba na

pluralnata demokratija i striktnoto po~ituvawe na individualnite ~ovekovi prava" za dovr{uvawe na "reformata na politi~kiot

sistem i ekonomskata stvarnost", za za~uvawe na mirot i

stabilnosta na dr`avata i op{testvoto i za harmonizacija na me|uetni~kite odnosi.

Vo prioritetite na ovaa Partija se ekonomskite i socijal-nite problemi, preku otvorawe na proces na zabrzuvawe na "stapkata na rast na makedonskata ekonomija i namaluvawe

na visokata nevrabotenost#, preku zgolemeno investirawe i od-r`liv porast na `ivotniot standard za makroekonomskata stabil-nost. Vo taa smisla razvojeot e necelosen bez efikasna ekolo{-ka za{tita, urbanizacija i izgradbata na stopanska, soobra}ajna i druga infrastruktura.

Periodot na tranzicijata e prosleden so socijalni raslo-juvawa i vlo{ena ekonomska sostojba na naselenieto i na sekoj poedinec za{to e istaknata uloga terba da ima dr`avata i nejzi-nata socijalna funkcija. Posebno e akcentirana gri`ata i za{titna-ta funkcija na dr`avata, osobeno vo oblasta na penziskiot sistem.

Me|u prioritetite na SDSM se i "obrazovanieto, zdrav-

stvoto, zdravstvenata sostojba i pristapot do lekuvaweto na gra-|anite i podigaweto na op{toto nivo na znaewe kaj naselenieto#, za {to se neophodni "u{te pokoreniti i podlaboki reformi vo

obrazovniot i zdravstveniot sistem#, za da se vospostavi "edna

nova socijalna ramnote`a vo Makedonija, prosledena so edna nova socijalna demokratija za site#. Vo toj kontekst e zna~ewto na kulturata kako "eden od klu~nite elementi vo za~uvuvaweto i

razvojot na na{iot kulturen i nacionalen identitet# i kako "eden

od stolbovite na makedonskoto op{testvo#.

137

Ostvaruvaweto na prioritetite vo razvojot e nemo`no bez natamo{en razvoj na ~ovekovite prava, i implemantacijata na evropskite standardi na ova pole, bez "celosna reforma na

dr`avnata uprava, dogradba na nezavisnosta i efikasnosta na sudstvoto, zacvrstuvawe na bezbednosnata i odbranbenata sposobnost na Makedonija i se pogolemo integrirawe vo Evropskata unija i NATO#.

Posebno vnimanie zaslu`uvaat opredelbite na SDSM za negovata podgotovenost za narednite predizvici i "soodvetno

na toa programski, organizaciono i kadrovski da se konsolidi-ra#, a vo funkcija na vra}aweto "na ugledot vo dr`avata kako

najvlijatelna politi~ka partija, so najgolema doverba me|u glasa-~ite#.

^len na SDSM mo`e da bide sekoj polnoleten gra|anin koj dobrovolno }e potpi{e pristapna izjava i koj gi prifa}a odredbite na Statutot i Programskata deklaracija. Mesnata or-ganizacija na prviot sostanok go verifikuva pristapuvaweto. Po-dnositelot na pristapnicata ima pravo na `alba dokolku ne bide verifikuvano negovoto pristapuvawe. Odlukata na op{tinskoto pretsedatelstvo e kone~na.

Pravata i obvrskite na ~lenot se definirani kako pravo da u~estvuva vo gradeweto i ostvaruvaweto na partiskata politika, da izbira i da bide izbran vo site partiski organi, da bide kandidat na partiskite listi; redovno da bide informiran za nejzinite aktivnosti i kriti~ki da se osvrnuva kon niv; da prima solidarna pomo{ vo soglasnost so nejzinite posebni akti, osobeno vo slu~aj na povreda na negovite prava poradi ~le-nuvaweto vo nea; da ~lenuva samo vo edna od mesnite organi-zacii i samostojno da prezema inicijativi koi ne se sprotivni na statutarnite i programski dokumenti; svojata aktivnost da ja iz-vr{uva soglasno Statutot; da go izdvoi sopstvenoto mislewe, predlozi i stavovi so koi ostanuva vo malcinstvo pri raspravata i da insistira na nivno povtorno razgleduvawe koga }e oceni deka se sozdale uslovi za toa, kako i redovno da dava materijalna poddr{ka vo vid na ~lenarina, prilozi i drugi oblici na pomo{.

^lenuvaweto vo SDSM prestanuva: a) so istapuvawe, b) od denot koga }e podnese ostavka ili v) so isklu~uvawe. ^lenot mo`e da bide isklu~en dokolku istovremeno ~lenuva vo drugi

138

politi~ki partii i dokolku kako pratenik vo Sobranieto R. Make-donija ili odbornik (sovetnik) vo op{tinskoto sobranie ja kr{i programskata orientacija. Odluka za isklu~uvawe od ~lenstvo donesuva pretsedatelstvoto na op{tinskata organizacija ili Cen-tralniot odbor. ^lenot ima pravo da se `ali do Centralniot odbor. Negovata odluka e kone~na. Na Tretiot kongres na SDSM e utvrdeno deka ~lenuvaweto vo organizacijata prestanuva so istapnica ili so konstairawe na prestanokot na ~lenstvoto. Konstatiraweto na prestanokot na ~lenstvoto e vo nadle`nost na organizaciite i organite, vo soglasnost so polo`bata na ~lenot vo niv. I so ovie izmeni `albenata postapka zavr{uva vo Centralniot odbor.

Vo akciite na SDSM mo`at da sorabotuvaat i partiskite simpatizeri, koi po povik mo`at da u~estvuvaat i na sednicite na partiskite organi i tela, no bez pravo na odlu~uvawe.

Organizaciona struktura i organi SDSM. Osnoven pri-ncip na organizirawe na SDSM e teritorijalniot. Vo ramkite na teritorijalnata organiziranost na Partijata na op{tinsko i repub-li~ko nivo, so odluka na nadle`nite organi, mo`at da se organizi-raat interesni oblici na organizirawe na ~lenstvoto (aktivi, sekcii, klubovi) i akcioni oblici na dejstvuvawe na mesnite organizacii.

^lenstvoto na SDSM e organizirano vo slednite oblici

na dejstvuvawe: 1. Mesni organizacii, 2. Op{tinski organiza-

cii, 3. Republi~ka organizacija.

Mesnata organizacija e oblik na povrzuvawe na site ~lenovi na opredelena mesna zaednica, naselba ili naseleno mesto. Odluka za osnovawe na mesna organizacija donesuva pretsedatelstvoto na op{tinskata organizacija na SDSM po ba-rawe na najmalku 5 ~lenovi, {to e istovremeno i minimalniot broj ~lenovi za osnovawe na mesna organizacija. Podra~jeto na dejstvuvaweto na mesnata organizacija se opredeluva so odlu-kata na nejzinoto osnovawe. Mesnata organizacija e oblik na gradewe na politi~kata volja na SDSM i na ostvaruvawe na pravata i obvrskite na ~lenovite utvrdeni so statutarnite akti. Na izboren sostanok ~lenovite na mesnata organizacija biraat pret-sedatel, sekretarijat od 5 ~lena i blagajnik. Mesnite organizacii koi imaat pomalku od 20 ~lenovi izbiraat samo pretsedatel i bla-gajnik na organizacijata.

139

На Третиот конгрес на СДСМ е определно месната организација да се формира во секое изборно место. Ваквата определба, несомнено, понагласено ја свртува оваа политичка организација кон граѓаните и нивното вклучување во изборниот процес. Во такви услови, таа се профилира како политичка партија со нагласени изборни функции.

Op{tinskite organizacii se oblik na povrzuvawe na mesnite organizacii odsnosno na ~lenstvoto od podra~jeto na op{tinata. Odluka za osnovawe i prestanok na dejstvuvawe na op{tinskata organizacija donesuva Centralniot odbor. So nego-va odluka op{tinskite organizacii mo`at da se povrzuvaat vo gradski i regionalni zaednici. Organi na op{tinskata organizacija se: 1. Konferencija; 2. Pretsedatelstvo; 3. Pretsedatel i 4. Nadzoren odbor.

Konferencijata e najvisok organ na op{tinskata organi-zacija. Nea ja ~inat odbornicite (sovetnicite) na SDSM vo op{-tinskoto sobranie, ~lenovite na pretsedatelstvoto i nadzorniot odbor i odreden broj na delegati od mesnite organizacii. Taa se svikuva najmalku edna{ godi{no. Zadol`itelno se svikuva pred lokalnite izbori so cel da se utvrdat kandidati za u~estvo na niv, kako i po izborite poradi analiza na izbornite rezultati. Konferen-cijata u~estvuva vo gradeweto na politikata i ostvaruvaweto na programskite opredelbi i statutarnite principi; izbira pretsedatel, pretsedatelstvo, ~lenovi na nadzorniot odbor i delegati za konferencijata na SDSM; utvrduva kandidati za organite na lokalnata samouprava i razgleuva drugi pra{awa.

Pretsedatelot ja pretstavuva i zastapuva op{tinskata organizacija, gi svikuva i rakovodi so sednicite na op{tinskata konferencija i u~estvuva vo gradeweto na politiktata na SDSM..

Pretsedatelstvoto na op{tinskkata organizacija go so~i-nuvaat Pretsedatelot na konferencijata i 11-17 ~lenovi. Toa od svoite redovi bira sekretar. Ovoj organ rakovodi so op{tinskata organizacija me|u dve konferencii i se gri`i za izvr{uvawe na na odlukite na Konferencijata i na povisokite organi; dava politi~ki ocenki i potvrduva politi~ki stavovi, donesuva odluki za os-novawe na interesnite oblici na dejstvuvawe i rasprava za drugi pra{awa utvrdeni so delovnik za rabota (Statut na SDSM, 1991,

140

~len 9 i 26). Nadzorniot odbor na op{tinskata organizacija se sostoi

od 5 ~lena.Toj ja ocenuva staturtarnosta na aktite i odlukite, ja kontolira finansiskata i delovnata aktivnost na organizacijata i podnesuva izve{taj za svojata rabota.

Na Tretiot kongres na SDSM vo strukturata e vklu~ena i Gradskata organizacija. Taa e "oblik na organizirawe i dejstvu-vawe na ~lenovite na SDSM na teritorijata na grad Skopje#. Nejzini organi se (1) Konferencija, (2) Pretsedatel, (3) Gradski odbor, (4) Pretsedatelstvo i (5) Nadzoren odbor.

Organi na republi~kata organizacija se: 1. Konferencija

(forum), 2. Pretsedatel, 3. Centralen odbor i 4. Nadzoren

odbor. Извесни измени во организационата структура настануваат на Вториот конгрес на СДСМ, кога во органите

на партијата се дефинираат следните органи: а) Конгрес,

б) Конференција, в) Централен одбор, г) Надзорен

одбор, д) Претседател и потпретседател на Партијата и

ѓ) Секретар на Партијата. На Третиот конгрес на СДСМ во органите на републичката организација се дефинирани

следните органи: а) Конгрес – конвенција, б) Централен

одбор, в) Пртетседател на Партијата, г) Секретар на

Партијата.

Конгресот е дефиниран како највисок орган на Пар-тијата кој, по правило, се одржува еднаш на четири години. Негова задача е да ја утврдува физиономијта на политичкото дејствување на Партијата за наредниот мандат преку донесување на програма за работа, да го менува и утврдува организациониот модел преку доне-сувањето на Статутот, да ја оценува работата на органите и организациите преку разгледувањето на извештајот за нивната работа, да избира раководство, Пртетседател, (а на Вториот конгрес и потпретседатели), Секретар и Над-зорен одбор. Во статутарните решенија од Третиот конгрес,

предвиден е институтот Вонреден конгрес.

Konferencijata e najvisok forum na SDSM. Taa se svi-kuva najmalku edna{ godi{no so odluka na Centalniot odbor, a sekoja ~etvrta godina se sostanuva na izborna sednica (Isto,

141

~len 34). Konfrencijata ja so~inuvaat pratenicite vo Sobranieto na Republika Makedonija, ~lenovite na Centralniot odbor, pretsedatelite na op{tinskite organizacii i po eden delegat na opredelen broj ~lenovi na op{tinski organizacii i interesovni oblici na organizirawe utvrdeni so odlukata za svikuvawe na konferencijata. Konferencijata donesuva i vr{i izmeni i dopolni na Programata i Statutot; utvrduva kandidati za u~estvo na parlamentarnite izbori; utvrduva izborna Programa; odobruva izve{taj za rabotata na organite me|u dve sednici; bira Pretsedatel na SDSM, ~lenovi na Centralniot i Nadzoren odbor i rasprava za drugi pra{awa. Na Tretiot kongres, institutot Konferencija e napu{ten. Taa zada~a mu e doverena na

Kogresot. Toga{ toj zasedava kako Konvencija. Konvencijata se svikuva "zadol`itelno pred parlamentarnite i po pretsedatel-

skite izbori poradi utvrduvawe na kandidati za izborite i po parlamentarnite, pretsedatelskite i lokalnite izbori poradi analiza na izbornite rezultati i izjasnuvawe za doverba vo organite na SDSM, so ogled na izbornite rezultati. (Statut na SDSM, 1999, ~len 46).

Pretsedatelot ja pretstavuva i zastapuva Partijata, rako-vodi so nea me|u sednicite na nejzinite organi, gi svikuva sed-nicite na Centralniot odbor i na Pretsedatelstvoto.

Centralniot odbor na SDSM go so~inuvaat 50 ~lenovi {to gi izbira Konferencijata i Pretsedatelot. Po Vtoriot kongres, izbornata funkcija na ovoj organ mu e doverena na Kongresot. Toj e najvisok organ, rakovodi so nea me|u dve konferencii, (odnosno me|u dva kongresi) i se gri`i za izvr{uvaweto na od-lukite na Konferencijata (na Kongresot); dava politi~ki ocenki i utvrduva politi~ki stavovi; izbira ~lenovi na Pretsedatelstvoto izbira pretsedatel i ~lenovi na Sovetot; donesuva odluki za os-novawe na interesni oblici na organizirawe i drugi pra{awa od negova nadle`nost. Po Tretiot kongres, Centralniot odbor izbira i funkcija potpretsedatel na Partijata. Vo negova nadle`not se i pra{awata svrzani so donesuvawe na "odluki za osnovawe na

interesni oblici na organizirawe na republi~ko nivo", re{ava po

odlukite na pretsedatelstvata na op{tinskite organizacii. Isto taka, toj im predlaga kandidati na Kongresot-Konvencija za izbor na pratenici vo Sobranieto na Republika Makedonija, za

142

pretsedatel na dr`avata i kandidati za vnatre{no-partiskite izbori (^len 51).

Centralniot odbor mo`e da donese odluka za raspu{ta-

we na oblik na organizirawe na SDSM poradi celosno prestanu-vawe na negovata rabota ili smaluvawe na obemot na dejnosta so {to ne se ostvaruvaat programskite statutarnite i politi~kite celi na Partijata. SDSM organizira izdava~ka dejnost koja opfa}a: izdavawe knigi, vesnici, spisanija i drugi javni glasila, a mo`e da osnova radio i televizija, kako i nau~no-istra`uva~ki organizacii (Isto, ~len 58).

Pretsedatelstvoto na Centralniot odbor e politi~ko-izv-r{en organ koj u~estvuva vo gradeweto i izrazuvaweto na poli-tkata na SDSM; gi realizira zaklu~ocite i stavovite na povisokite organi, gi obrabotuva pra{awata na vnatre{nata organizacija i kadrovskite pra{awa i e odgovorno za sproveduvaweto na profesionalnite raboti i drugi obvrski od ostanatite oblasti na dejstvuvawe. (Isto, ~len 41).

Sovetot na Partijata e sovetodavno telo na SDSM, sos-taveno od 30-40 istaknati nau~ni, kulturni i javni rabotnici. Osnovna zada~a na Sovetot e na Konferencijata (Kongresot) i na Centralniot odbor da im pomogne vo zazemaweto na stavovi za pra{a-wa od strate{ka va`nost za rabotata i partiskoto dejstvuvawe. lenovite na Sovetot ne mora da bidat ~lenovi na SDSM.

Nadzorniot odbor se sostoi od 9 ~lenovi. Toj ja nadgle-duva finansiskata i delovnata aktivnost na Partijata i na site nejzini oblici na organizirawe, ja ocenuva statutarnosta na aktite i odlukite; dava tolkuvawe na Statutot me|u dve sednici na Konferencijata (Kongresot) i podonesuva izve{taj.

Parlamentarnata grupa ja ~inat pratenicite izbrani za Sobranieto na Republika Makedonija. Taa dejstvuva vo soglas-nost so pravilata za rabota. Pretsedatelot (koordinatorot) na parlamentarnata grupa go izvestuva Centralniot odbor, a toj e dol`en da gi razgleda site pra{awa koi pred nego gi postavuva Parlamentanata grupa (Isto, ~len 50 i 51).

Mladinskiot demokratski forum (podocna Socijalde-

mokratska mladina na Makedonija)e samostojna organizacija na mladite koja gi prifa}a i ostvaruva programskite dokumenti na SDSM. Vo nego mo`at da ~lenuvaat i ~lenovi i simpatizeri.

143

Podocna ovoj oblik e definiran kako posebna politi~ka or-ganizacija na mladite so cel da vlijae na {ireweto na socijal-demokratskata ideja me|u mladite. Taa vo strukturata na par-tijata ima obezbedeno statutarna obvrska za zadol`itelno 20% prisustvo vo organite. Takviot imperativ gi zajaknuva politi~kite ambicii na ovaa struktura, {to nesomneno vlijae i na sostojbite i slu~uvawata vo ovoj del od organizacijata. No, isto taka, na~inot na promocijata na kadrite vnatre vo mladinskata organizacija, ja pottiknuva praktikata na interesno promovirawe, {to zaedno so emotivniot pristap, sozdavaat slika za "neskrotli-

va politi~ka arena#. I vo ovoj slu~aj, mladinskata organizacija e pogodno sidro vo vnatrepartiskite odmeruvawa.

Finasiraweto na SDSM se ostvaruva od partiska ~lena-rina, donatorstvo i prilozi od ~lenovi i smpatizeri, drugi prihodi od fizi~ki i pravni lica; republi~ki buxet i sopstvena stopanska dejnost.

Funkciite vo SDSM prestanuvaat so otpovikuvawe ili podnesuvawe ostavka. Vo slu~aj na otpovikuvawe, funkcijata prestanuva vo momentot na objavuvaweto na rezultatite od gla-saweto za otpovikuvawe. Ostavka za prestanok na funkcijata se podnesuva do soodvetniot organ. Podnositelot na ostavkata ima pravo i dol`nost pismeno ili usmeno da ja obrazlo`i.

Pretsedatel na Socijaldemokratrskiot sojuz e Branko Crvenkovski.

Socijalisti~ka partija na Makedonija (SPM) Socijalisti~kata partija na Makedonija e politi~ka partija koja e

direkten naslednik na Socijalisti~kiot sojuz na rabotniot narod na Makedonija. Na 13 juli 1990 godina Republi~kata kon-ferencija na SSRNM donese Odluka za formirawe, a na 14 sep-temvri 1990, SPM e registrirana. Taa se definira kako "samos-

tojna politi~ka organizacija so demokratska socijalisti~ka orien-tacija" koja samostojno ili vo koalicija so drugi politi~ki

organizacii, preku legalni i demokratski sredstva, neposredno se bori za osvojuvawe na vlasta, odnosno preku svoi pretstavni-ci }e vr{i demokratska kontrola vrz nea i }e vlijae vrz formirawe-to na javnoto mislewe. Osnovnite programski opredelbi

144

na ovaa Partija se: sestran razvoj na Makedonaija kako suvere-na dr`ava; izgradba na demokratski socijalizam; bogato op{tes-tvo so celosna politi~ka i ekonomska demokratija, pravna dr`a-va, socijalna pravda i sigurnost; {titewe na slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot; ramnopravnost i zaedni{tvo na makedonskiot narod so drugite narodi i etni~ki grupi; izgradu-vawe na Jugoslavija kako sovremena i demokratska zaednica na ramnopravni narodi i republiki; postojana gri`a za makedon-skite iselenici; razvoj na pazarnoto stopanstvo i ekonomski prosperitet i zdrava `ivotna celina. Statut na SPM, 1990).

Programskite celina Socijlaisti~kata partija se deklarirani kako (1) temelni opredelbi i (2) za demokratski socijalizam. Vo temelnite opredelbi taa se opredeluva za "suverena,

samostojna i demokratska dr`ava kako ramnopraven ekonoms-ki, politi~ki, i socijalen subjekt#. Za zaedni{tvoto na makedons-kiot narod so nacionalnostite kako bogatsvo, a Makedonija se definira kako zaedni~ka dr`ava na makedonskiot narod i drugite nacionalnosti {to `iveat vo nea. Posebna vrednost e "duhovnoto

i kulturno obedinuvawe po miren pat na Makedoncite, bez ogled kade `iveat#. Taa vizija e naso~ena kon "obedineta Evropa i

svet bez granici# preku razvojot na "ekonomski, politi~ki,

kulturni, nau~ni i obrazovni i drugi vrski so site zemji vo svetot koi mirot, slobodata i ramnopravnosta gi prifa}aat kako civiliza-ciska vrednost.

Opredelbata za demokratski socijalizam podrazbira "hu-

mano i bogato op{testvo so razviena demokratija, pravna dr`ava, socijalna pravda i sigurnost#, a razvojot na demokratija-ta da se "ostvaruva so vlijanie na gra|aninot vrz politikata#,

preku "{irewe na ~ovekovite slobodi i gra|anskite prava# i raz-

vojot na "pazarnoto stopanstvo, ekonomskiot prosperitet i zdra-

vata sredina.# Posebno vnimanie im e posveteno na slobodata na polit~koto zdru`uvawe i politi~kiot pluralizam, slobodnoto or-ganizirawe i zdru`uvawe na gra|anite, u~estvoto vo upravu-vaweto i odlu~uvaweto, osobeno preku ostvaruvaweto na slo-bodite, pravata i dol`nostite na gra|aninot, posebno na pravoto na veroispovest i ramnopravnosta i zaedni~kiot `ivot na ma-kedonskiot narod i nacionalnostite vo Makedonija. Posebno se

naglaseni temelnite oredelbi na ovaa politi~ka partija za

145

demokratska i efikasna vlast, za kontrola vrz nea, za pravnata dr`ava, lokalnata samouprava, za demokratska javnost, sloboda na pe~atot i izdava{tvoto, za odbranata na zemjata, nezavisnata i miroqubiva nadvore{na politika i za trajni vrski so iselenicite , kako i za dobrososedski odnosi. (Politi~ka programa na SPM, 1990).

Na Prviot kongres odr`an na 8 juni 1991 godina , Socija-listi~kata partija "vo svojata akcija poa|a od slobodno izraze-

nata volja na gra|anite i na svoeto ~lenstvo, kako izraz na suve-renosta na narodot#. Taa e "opredelena za demokratski socija-

lizam kako vizija na socijalistite vo razviena Evropa#, kako organizacija prodol`itelka na "tradiciite na Glavinovata, Goce-

vata i Karevata socijalisti~ka napredna misla vo Makedonija#. Poa|aj}i od takvata svoja polo`ba taa se definira kako "partija

otvorena za site gra|ani i organizacii {to se podgotveni da gradat politi~ki slobodno, ekonomski efikasno, ekolo{ki odgovorno, socijalno pravedno op{testvo, zasnovano vrz eko-nomska i politi~ka sloboda i demokratija, nacionalna ramnop-ravnost, socijalna sigurnost i solidarnost#. Socijalnata energija ovaa partija ja crpi od "naj{irokite sloevi na narodot-site gra|ani,

bez ogled na nivnite nacionalni i verski opredeluvawa, socijalen status i obrazovanie#. Taa e za sorabotka so site politi~ki partii so "progresivna i socijalisti~ka i demokratska orientacija#.

(Kongresna deklaracija, 1991). Na Vtoriot konges na Partijata odr`an na 1 juli 1995 go-

dina se opredeleluva deka "Socijalisti~kata partija e demok-

ratska politi~ka partija so jasno izrazena socijalisti~ka ori-entacija koja se stremi da gi obedini site gra|ani koi gi vrzuva idejata za politi~ki slobodno, ekonomski bogato i socijalno pravedno op{testvo#. Vo taa nasoka taa e otvorena za site gra-|ani. Vo nejzinata borba za osvojuvawe na vlasta taa }e se "ko-

risti so site legalni sredstva"#, posebno za realizacija na sop-

stveniot proekt i za ostvaruvawe na interesite na ~lenstvoto. (Programska deklaracija na SPM, 1995).

Na Tretiot kongres, odr`an na 25 mart 2000 godina, So-cijalisti~kata partija svoite osnovni programski opredelbi gi de-finira kako: a) "sestran razvoj i progres na Makedonija kako

unitarna i gra|anski opredelna suverena dr`ava#, b) izgraduva-

146

we demokratski socijalizam, humano i bogato op{testvo so celosna ekonomska i politi~ka demokratija, pravna dr`ava, socijalna pravda i sigurnost, v) razvoj na pazarnoto stopanstvo, ekonomski prosperitetna i zdrava `ivotna sredina, g) za{tita i unapreduvawe na osnovnite slobodi, {to na sekoj ~ovek mu pri-pa|aat bez ogled na nacionalnata, rasnata, verskata, socijal-nata, polovata pripadnost ili politi~ko ubeduvawe, d) {titewe na slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot, kako izraz na ~ovekovata prirodna, kulturna, ekonomska i politi~ka emanci-pacija i pridobivka, postojana gri`a za makedonskite iselenici i za privremeno vrabotenite od Republika Makedonija vo stranstvo, |) ostvaruvawe na pravata na delovite na makedo-ncite {to `iveat vo sosednite zemji, e) prostorno planirawe koe }e vodi smetka za pravilen regionalen razvoj, `) gri`a za razvoj na obrazovanieto, kulturata, zdravstvoto, kako i zdravstvenata za{tita i penziskoto osiguruvawe i z) gri`a za razvoj na slobodnoto i nezavisno novinarstvo i informirawe#. (Osnovni programski opredelbi, Statut na SPM, 2000, str.2).

Vo politi~kata platforma na Tretiot kongres Socijalis-ti~kata partija se opredeluva kakao "partija na cvrsti i jasni

politi~ki opredelbi, a ne alternativi vo pogled na makedonskite nacionalni interesi#. Taa smeta daka na "makedonskiot narod

mu se tu|i izmamite od tipot na petokolona{tvo zavitkano vo politi~ko i kulturnoto ruvo na takanare~enata pozitivna energija bez razlika od koja strana doa|aat#. (Politi~ka platforma na SPM, 2000) str.8). Таа „не е елитистичка партија, туку партија која ги застапува интересите на најшироките слоеви на општеството, го почитува само трудот и креативноста на поединецот, а сразмерно на тоа и нивниот материјален статус, односно наградување“. „Својата политичка и социјална основа Социјалистичката партија на Македонија ја наоѓа кај сите граѓани, особено кај средните и посиромашните слоеви (работниците, земјоделците, интелегинцијата и сл) без оглед на нивната национална и верска определеност, социјален статус и образование“. Таа е отворена за соработка со сите политички партии и невла-дини организации кои ги прифаќаат нејзините заложби и се

147

борат за нивно остварување. (Политичка програма на СПМ, 2000, стр. 48).

^lenstvoto vo ovaa Partija e individualno i kolektivno. ^len na ovaa Partija mo`e da bide sekoj gra|anin i onie organi-zacii i zdru`enija koi ja prifa}aat nejzinata programska orieentacija i statutarni re{enija. Organizaciite i zdru`enijata se za~lenuvaat otkako }e donesat takov akt, a odnosite me|u niv se utvrduvaat so akti na najvisokiot organ na SPM. Za~lenu-vaweto i evidencijata na ~lenstvoto se vr{i vo mesnite i op-{tinskite organizacii. (Statut na SPM, 1990, ~len 1).

Osnoven oblik na organizirawe na ovaa partija e mes-

nata organizacija. Taa mo`e da se formira tamu kade {to ima najmalku 10 ~lenovi, a mo`e da dejstvuva na podra~jeto na del, edna ili pove}e mesni zaednici. Vo brojnite organizaciii, osobe-

no onie nad 10 ~lenovi, mo`at da formiraat podru`nici. Statutot ne gi definira podru`nicite, no od dikcijata na tekstot, toa e oblik na dejstvuvawe na ~lenstvoto na terenot. Najvisok organ na

mesnata organizacija e Sobirot na ~lenovite, koj izbira Odbor

na Mesnata organizacija, nadzoren odbor, pretsedatel i sekretar. Vo op{tinata i Gradot, najvisoki organi se Izbornoto sobranie sostaveno od pretstavnicite na mesnite organizacii, odnosno op{tinite od Skopje. Ovoj organ bira op{tinski i nadzoren odbor i pretsedatel, dodeka sekretarot go bira op{tinskiot odbor (Isto, ~len 10 i 23).

Kako organi na Partijata definirani se slednite: Kon-

gres; Odbor; Nadzoren odbor i Izvr{en odbor.

Kongresot e definiran kako najvisok organ na Partijata koj po pravilo se odr`uva na sekoi ~etiri godini. Nego go sviku-va Republi~kiot odbor na SPM. Toj donesuva Statut i Prog-rama, vr{i izmeni i dopolnuvawa vo niv, go usvojuva izve{tajot za rabotata na organizacijata vo me|ukongresniot period. Ovoj organ izbira Pretsedatel i sekretar i Nadzoren odbor.

Republi~kiot odbor e najvisok organ na SPM me|u dva kongresa. Toj gi razgleduva site pra{awa svrzani so sprovedu-vaweto na partiskata politika; gi utvrduva uslovite za sorabotka so drugite politi~ki organizacii, sojuzi, dru{tva, zdru`enija i dvi`ewa; predlaga kandidati i kandidatski listi za nositeli na funkcii vo vlasta; izbira izvr{en odbor; formira svoi oblici i

148

tela za dejstvuvawe; donesuva finansiski plan i zavr{na smetka. Nadzorot nad finansiskoto rabotewe mu e dovereno na

Nadzorniot odbor, rekovoden od pretsedatel. Izvr{niot odbor e definiran kako organ odgovoren za ostvaruvawe an aktiv-nostite na Republi~kiot odbor. Toj ima zada~a da organizira i svikuva sednici na Republi~kiot odbor; da razgleduva pra{awa od interes za sproveduvawe na programskata platforma i drugite akti; da razgleduva inicijativi i predlozi upateni do Republi~kiot odbor, kako i da se gri`i za materijalnoto rabotewe.

Pretsedatelot na Partijata e organ koj ima ograni~eni funkcii: gi svikuva sednicite, pokrenuva rasprava za opredeleni pra{awa od delokrugot na Republi~kiot i izvr{niot odbor, rakovodi so nivnata rabota i se gri`i za sproveduvaweto na nivnite odluki.

Vo organizacionata struktura na Socijalisti~kata partija utvrdena na Tretiot kongres vo mart 2000 godina, utvrdeni se i funkciite potpretsedatel, genrealen sekretar, izvr{en sekretar i portparol.

Potpretsedatelot, vo soglasnost i konsultacija so Pret-sedatelot na Partijata ostvaruva opredeleni obvrski od negova nadle`nost.

Generalniot sekretar ima zada~a da se gri`i za imotno-pravnite, finansiskite,kadrovskite i koordinativnite funkcii, sledeweto i unapreduvaweto na rabotata.

Izvr{niot sekretar, pak, ima zada~a da podgotvuva ma-terijali i da ja sledi i dinamizira rabotata na Partijata.

Portparolot ima zada~a da gi prezentira stavovite, ocenkite i gledawata na SPM vo mediumite. (Statut na SPM, 2000, ~len 21-24).

Izborite za nositeli na individualni funkcii vo SPM se vr{at so tajno glasawe, dokolku organot {to vr{i izbor ne odlu~i poinaku. Organot odlu~uva ako prisustvuvaat pove}eto od polovinata ~lenovi na organot koj vr{i izbor. (Statut na SPM, 1990, ~len 29 i 30).

Vo vrska so informiraweto na javnosta, Partijata izgra-duva "sistem na me|usebno komunicirawe i informirawe, a mo-

`e i da osnova svoe informativno javno glasilo#.

149

SPM se finansira od ~lenarina, buxetot, prilozi od fizi~ki i pravni lica, prihodi od sopstvena stopanska i druga dejnost i drugi izvori.

Vo strukturata na SPM posebno mesto zazemaat i Mla-

dinskiot forum i Demokratskiot forum na Socijalisti~kata

partija. Mladinskiot forum e podmladokot na ovaa Partija. Nego go so~inuvaat ~lenovi - mladinci i mladinski organizacii {to gi prifa}aat Statutot i Programata na SPM. Demokratskiot forum, pak, e definiran kako telo za "zaedni~ko ostvaruvawe na

osnovnite programski opredelbi za demokratski socijalizam, od-nosno za ekonomski, kulturen i op{t razvoj" na Makedonija. Vo

ovoj forum mo`at da ~lenuvaat op{testveni organizacii, dru{tva, sojuzi, zdru`enija na gra|ani, organizacii na `eni, op{testveni i ekolo{ki dvi`ewa i sl. ako nivnite programi i nivnoto konkretno dejstvuvawe ne se vo sprotivnost so nejzinite programskite celi. Za ~lenuvaweto vo ovoj forum odlu~uva odborot na soodvetnata organizacija na SPM. ^lenovite na Demokratskiot forum ja zadr`uvaat svojata samostojnost {to proizleguva od nivnite programi i akti. (Isto, ~len 30)

Prv pretsedatel na Partijata be{e Kiro Popovski. Na Vtoriot vonreden kongres, a potoa na Tretiot redoven kongres na Socijalisti~kata partija za pretsedatel e izbran Qubisav Ivanov-Yingo.

VMRO-Demokratska partija za makedonsko

nacionalno edinstvo (VMRO-DPMNE) Vnatre{nata makedonska revolucionerana organizacija -

partija za demokratsko nacionalno edinstvo (VMRO-DPMNE) na pluralisti~kata scena se javuva vo juni 1990 godina. Osnova-~koto sobranie e odr`no na 17 juni1990 godina vo Skopje.

Во Објавата за формирање на ВМРО-ДПМНЕ се навестуваат и дефинираат основните програмски цели. Имено во нив се поаѓа од тоа дека на преден план е борбата "за враќање на гордоста и достоинството на макeдонскиот човек, македонскиот народ и македонската држава", како и за насоченост на политичкатa акција кон

150

"потполно духовно, политичко, економско и етничко обеди-нување на распарчениот македонски народ и држава во идниот обединет Балкан (Балканска конфедерација) и обединета Европа". Една од идеите која во втората половина на деведестеттата и наредната година постануваат основа за зголемена конфронтација е и ставот за "конфедеративен статус на македонската држава во рамките на СФРЈ, како единствена гаранција за целосниот македонски суверенитет и како основен предуслов за преговори со соседните земји за обединување на Маке-донија". Тука би можеле да го вклучиме и залагањето дека носител на одбраната на македонската држава треба да е "македонска народна војска во склоп на заедничката братска југословенска армија". Во таа насока се изразува и "грижата за македонскиот народ во незаконски присвоените делови на Грција, Бугарија, Србија и Албанија, како и грижата кон разните народности и етнички групи кои живеат на територијата на македонската држава".

Во својата програмска најава ВМРО-ДПМНЕ се определува "за самостојна македонска надворешна политика која ќе тргнува од интересите на Македонија, за потполно нов однос кон македонската економска и политичка емиграција, кои во минатото беа претставувани во македонската јавност како непријатели и за национално измирување на сите Македонци кои остануваат во духот на бесмртниот илинденски идеал".

Определбата кон либералните начела на демоктрат-скиот развој на општеството се дефинираат преку определбата "против секое тоталитаристичко владеење и властување по македонската држава" и со залагање за "целосни граѓански слободи и права на граѓаните. Во овој контекст е индикативна политичката определба за "суверена македонска државна економија" и тоа "во услови на пазарна економија и приватна сопственост, како носител на новата економска политика"

Треба да се истакне и "културниот протекционизам" на ВМРО-ДПМНЕ. Имено, според основната определба, оваа по-литичка партија "е за протекционизам на македонскиот културен

151

простор, во кој ќе владеат подеднакво пазарната економија, но и законот на естетската вредност, културата како најсилно оружје на новата македонска држава".

Ревизионистичкиот и реформаторски пристап на новата политичка партија е најавен преку залагањето "за целосно преиспитувње на постарата и поновата македонска историја, преиспитување како на личности, така и на настани, ослободени од какви било предрасуди и цензури, за пишуање и учење на заедничката историја од трите дела на Македонија" и секако "за реформа на македонскиот литературен јазик и неговата заштита" (Синадиновски.Б, 1993, стр. 385).

Celite na Partijata pokoncizno se definiraat vo ~lenot 6 od Statutot na VMRO-DPMNE. Imeno, ovaa politi~ka partija }e se bori za: "vra}awe na gordosta i dostoinstvoto na make-

donskiot ~ovek, makedonskiot narod i makedonskata dr`ava".

Nejzinata opredelba e za izgradba na "suverena makedonska

dr`ava, vklu~uvaj}i i konfederativen status vo ramkite na SFRJ kako edinstvena garancija za celosen makedonski suverenitet i kako osnoven preduslov za pregovorite so sosednite zemji za obedinuvawe na Makedonija", potoa za "duhovno, politi~ko i

ekonomsko obedinuvawe na makedonskiot narod vo idniot obe-dinet Balkan i obedineta Evropa", za "sloboda na govorot, par-

lamentarna demokratija; edinstven ekonomski i etni~ki prostor na makedonskata dr`ava" i na krajot "za odbrana na makedon-

skata dr`ava preku makedonska narodna armija vo sostav na zaedni~kata jugoslovenska armija" (Statut na VMRO-DPMNE,

1990). VMRO-DPMNE se definira kako moderna politi~ka par-

tija na makedonskiot narod, koja gi prifa}a vospostavenite nor-mi vo odnosite me|u narodite vo dene{na Evropa. Za nea ilin-denskiot ideal na makedonskiot narod e zada~a {to }e ja ostva-ruva so demokratski i parlamentarni metodi na politi~ka borba. ("Izbori 90"; str.134).

Vo Statutot donesen na Prviot kongres na VMRO-DPM-NE, odr`an vo Prilep na 6 april 1991 godina izvr{ena e redefi-nicija na celite i zada~ite. Spored ovoj dokument celite na Partijata proizleguvaat od "idejno-politi~kata osnova sodr`ana

152

vo Programata na Partijata" i vrz taa osnova "se zalaga za kon-

federativen status na makedonskata dr`ava, odnosno sojuz na suvereni dr`avi kako etapno re{enie i kako garancija za celos-niot makedonski suverenitet i osnoven preduslov za pregovori so sosednite zemji za obedinuvawe na Makedonija". Na o voj

sobir, isto taka, jasno se definira opredelbata spored koja ovaa politi~ka partija "}e sozdava postorni, materijalni, kadrovski i

drugi uslovi za masovno prifa}awe, pred s¢, na mladi lu|e i za formirawe na podmladok za da se obezbedi nejzin {to pous-pe{en nejzin razvoj. Kako demokratski orientirana politi~ka partija se "zastapuva isklu~ivo za demokratski, nenasilni i

pravno dozvoleni sredstva; partijata se pretstavuva na podra-~jeto na SRM" (^len 7; Statutot na VMRO-DPMNE, 1991).

Opredeleni potrajni i pospecifi~ni celi se izrazeni i vo izbornite dokumenti. Taka, vo vrska so politi~kite celi, vo izbornata programa za u~estvo na izborite vo 1994 godina, VMRO - DPNE se opredeluva deka "сувереноста и независ-носта на нашата држава се централни и појдовни основи околу кои нема компромис или алтернатива" и "се највисок дострел што македонската нација го има остварено благодарение токму на оваа генерација. Оттука, нашиот најголем предизвик ќе биде од Македонија да создадеме респектирана централна држава на Балканот" (Изборна програма на ВМРО-ДПМНЕ, 1994).

На Конгресот одржан на 6 и 7 мај 1995 година во Кичево, кој беше определен како Десетти, во членот 8 од Статутот се дефинирани целите и задачите. Според тоа останува борбата за "воздигнување на гордоста и достоинството на македонскиот народ и македонската држава". Во тој контекст се и залагањата за "суверена македонска држава на економски и политички план и нејзин побрз развој во услови на пазарна економија и приватна сопственост". Во политичката проекција на ВМРО-ДПМНЕ останува активноста за "целосно духовно, економско и ет-ничко обединување на македонскиот народ во обединета Европа", како и залагањата "за почитување на правата и должностите на малцинствата и етничките групи кои живеат

153

на територијата на македонската држава" (Статут на ВМРО-ДПМНЕ, 1995).

Во Програмската резолуција, усвоена на Конгресот во Кичево, ВМРО-ДПМНЕ, се дефинира "како народна и државотворна партија со христијанско-демократска ориентација" и "им се обраќа на сите Македонци и на македонските државјани што Република Македонија ја чувствуваат за своја татковина и своја држава". При тоа основата "за дејствувње на ВМРО-ДПМНЕ претставуваат традиционалните религиозни и културни вредности и современите демократски убедувања". Во тој контекст се определува дека како политичка партија "е отворена за секого кој ги почитува достоинството и слободата на другите луѓе", како основа "за заедничкото дејствување на христијаните и припадниците на другите конфесии". Таа се декларира дека "моралното поимање на човекот е појдовна точка и духовен фундамент на ВМРО-ДПМНЕ", особено почитувањето на достоинството на човекот, „за ефикасно економско функционирање, засновано на традиционалните човечки вредности".

Во овој програмски документ се дефинираат духовните основи кои треба ВМРО-ДПМНЕ да ја определат "како народна партија", а согласно на тоа и нејзиниот однос кон традициите. Во тие основи се вредностите од општочовечка природа, како што се "слободата, солидарноста и праведноста". Во тој контекст е залагањето за "враќање кон религиозните корени и афирмација на ду-ховните христијански вредности", со што би се зголемил "етички мотивираниот отпор против комунистичкиот интернационализам како антинационална идеологија", како и развојот на "социјалната етика за македонската солидарност", потпрена врз "економско-територијална традиција на соработка и опстанок". (Програмска резо-луција на Х-от Конгрес на ВМРО-ДПМНЕ, 1995).

Во текот на 1997 година кога на Десеттата седница на Централниот комитет се извршени промени и е усвоен пречистен текст на Статутот. Според овој документ целите и задачите на Партијата се дефинираат како "борба за воз-

154

дигнување на гордоста и достоинството на македонскиот народ и македонската држава", потоа заложбата за посто-јана насоченост кон "целосно духовно, политичко, економско и етничко обединување на македонскиот народ во обединета Европа". Политичките цели на ВМРО-ДПМНЕ се изразени преку залагање "за суверена македонска држава на економски и политички план и нејзин брз развој во услови на пазарна економија и приватна сопственост", преку изразената грижа "за правата на македонскиот народ во деловите на Македонија кои по Букурешкиот договор од 1913 година им беа доделени на соседните земји, како и на Македонците во туѓина" и преку залагањата "за почитување на правата и должностите на малцинствата и етничките групи кои живеат на територијата на македонската држава. (Статут на ВМРО-ДПМНЕ, пречистен текст, 1997).

Според Статутот од 1997 година ВМРО-ДПМНЕ се определува како "народна партија со демохристијанска ориентација која им се обраќа на сите луѓе во сите слоеви и групи во земјата. Политиката на партијата се заснова врз христијанско поимање за човекот и дава етичка основа за одговорна политика. Партијата во исто време е отворена кон секого кој ги почитува достоинството и слободата на другите луѓе, како и од нив изведените темелни вредности на партиската политика. Тоа е основа на заедничкото дејст-вување на христијаните и нехристијаните во ВМРО-ДПМНЕ". (Член 7; Статут на ВМРО-ДПМНЕ, 1997).

Според Статутот усвоен на Кoнгресот во Струмица во 1999 година оваа политичка партија се определува за цели и задачи кои во однос на дотогашиот редослед и дикција имаат поспецифичен пристап. Имено, ВМРО-ДПМНЕ во овој документ истакнува дека основна цел е неговата определба "za razvoj i prosperitet na nezavisna i

suverena Republika Makedonija", odnosno, "vozdignuvawe na

dostoinstvoto i duhovnite vrednosti na makedonskiot narod, gra|anite na Makedonija i makedonskata dr`ava#. Potoa sleduvaat zalagawata za "pravna dr`ava, dosledno sprovedu-

vawe na zakonite i pravnite proceduri i samostojnost vo odlu-~uvaweto na sudovite#, opredelbata za "pazarno stopanstvo i

155

privatnata sopstvenost kako temeli na ekonomskiot sistem#, kako i opredelbata za "slobodno zdru`uvawe na gra|anite vo

partiski ili nepartiski organizacii i zdru`enija i za sloboda na veroispovedanieto, vo koja sve{tenstvoto i verite se avtonomni su{tini#. Vo toj kontekst, zalagawata za jaknewe i po~ituvawe na "sloboda na govorot i pe~atot, sprotivstavuvawe na sekakov

vid politi~ko tutorstvo vrz novinarstvoto, cenzurata i inter-vencionizmot vo novinarskite prilozi# go izrazuvaat noviot pristap na ovaa politi~ka organizacija kon sovremenite procesi. Taa se opredelluva za "po~ituvawe na pravata na etni~kite

malcinstva i sprotivstavuvawe na kakvi bilo izrazi na netolerancija, {ovinizam ili segregacija po etni~ka, jazi~na ili verska osnova#, a vo vrska so pripadnicite na makedonskiot narod nadvor od Republika Makedonija se opredeluva za "ga-

rantirawe na pravata na Makedoncite koi `iveat nadvor od gra-nicite na Republika Makedonija soglasno so Ustavot i me|una-rodnite dokumenti#, kako i za "gradewe na prijatelstvo i dobro-

sosedstvo so site sosedni dr`avi kako osnova za nov balkanski poredok i vklu~uvawe na Republika Makedonija vo Evropskata unija i NATO". (Statut na VMRO-DPMNE, 1999).

Vo Pogramskata rezolucija usvoena na XI Kongres, VMRO-DPMNE povikuvaj}i se na "kontinuitetot na istoriskoto

VMRO i politi~kite celi i idei na sovremenoto VMRO-DPMNE#, se opredeluva za "mir, demokratija, sloboda, vladeewe na

pravoto i po~ituvawe na ~ovekovite prava#. Poa|aj}i od toa de-ka taa vo ovoj period e "dominantna vladea~ka partija# i deka

"nosi najgolema odgovornost za idninata#, deka "dejstvuva vo

najte{kiot period od sovremenata makedonska istorija# i zatoa {to "za VMRO-DPMNE ne postoi drug izbor, primarna cel mu e

so~uvuvaweto na nezavisna i slobodna Republika Makedoni-ja#, a pretpostavka za opstojuvaweto e "vnatre{nata stabilnost

sodr`ana vo nacionalnoto, dr`avnoto edinstvo, harmonizacijata na me|uetni~kite odnosi i ekonomskiot prosperitet#. Tokmu so vakvite stojali{ta ovaa politi~ka partija ja reafirmira opredelbata deka e "narodna partija so demohristijanska orientacija# i kako

takva im "se obra}a na site sloevi i grupi vo dr`avata#, posebno

"na site koi gi po~ituvaat slobodata i dostoinstvoto na drugite

lu|e#, kako "osnova za zaedni~ko dejstvuvawe na hristijanite i

156

nehristijanite#. Tokmu nejzinata svrtenost kon "hristijanskoto

pomagawe na ~ovekot# kako eti~ka osnova, od koja proiz-leguvaat duhovnite osnovi i vrednosti na VMRO-DPMNE taa gi definira celite kao {to se "slobodata, solidarnosta i pravednosta,

vra}aweto kon religioznite koreni i afirmacijata na duhovnite hristijanski vrednosti#. Kako osnovni vrednosti na ovaa partija se afirmiraat: "sloboda na pravata na ~ovekot; funkcionirawe na

pravna dr`ava; sloboda na zdru`uvaweto; sloboda na govorot i pe~atot; sloboda na veroispoveduvaweto; neprikosnovenost na sopstvenosta; ramnopravnost na polovite; zagarantirani prava na etni~kite malcinstva; edinstvo na dr`avata vo me|uetni~ka i verska tolerancija; nezavisno sudstvo; za{tita na semejstvoto kako temel na zaednicata; pazarno stopanstvo so elementi na socijalna dr`ava#.

Vakvite vrednosni orienrtacii go determiniraat identitetot na politi~kata partija. Toj se skicira niz zalagawata za afirmacija na osnovnite ~ovekovi slobodi i prava, za razvoj na demokratijata, za vra}aweto na verbata na gra|anite vo institu-ciite i vo toj kontekst "preku instituciite na sistemot individuata

da se oslobodi od stravot od represija, od policiska tortura#. Kako prioritet taa si gi postavuva zada~ite za izgotvuvawe na zakonskata regulativa so koja }e "se stavi to~ka na policiskite

dosiea na politi~kite neistomislenici#, osobeno, preku nivnoto otvorawe i uni{tuvawe.

Edna od politi~kite celi na ovaa partija e i utvrduvaweto na "odgovornosta za masovniot teror, torturata i kr{eweto na ~ovekovite

prava#, so {to }e gi uveri "gra|anite i me|unarodnata javnost

deka se sproveduvaat vistinski reformi#. Vo taa smisla se i zalo`bite na VMRO-DPMNE "za vos-

postavuawe na nov sistem na vrednosti# izrazen preku razvoj i primena na instrumentite na pravnata dr`ava, osobeno kon izg-radba na "odnosi na vzamena kontrola i odgovornost na nosite-

lite na vlasta#. Toa sekako e zada~a e pretpostavena od gri`ata na dr`avnite institucii "za poredokot vo zemjata# i nivnata ob-

vrska "da mu zastanat na pat na kriminalot, drogata, organizi-

raniot kriminal, kako i da se sprotivstavat na sekoe zag-rozuvawe na ~ovekovite prava i slobodi#. Zatoa taa }e se opre-deli "prioritet vo politi~koto dejstvuvawe# (kako vladea~ka

157

partija) da se izedna~i "zakonskata regulativa so standardite na

Evropskata unija#, kako pretpostavka za asocirawe na Republika Makedonija "kon evropskoto semejstvo# i kako pretpostavka za "afirma-

cija na principite na gra|anskoto op{testvo#. (Programska rezolucija na XI Kongres na VMRO-DPMNE, 1999).

Ponudeniot pregled na osnovnite politi~ki celi i orientacii na VMRO-DPMNE vo izminata decenija uka`uva deka nasta-nuvaat opredeleni pridvi`uvawa vo odnos na definiraweto na nejziniot politi~ki, programski, ideolo{ki i organizacionen profil. Od politi~ka partija so naglasena svrtenost kon pra{awata od nacionalnata taa se dvi`i kon konturite na gra|anskata proviniencija. Opredelbata deka i pripa|a na semejstvoto na hristijanskite partii taa skoro i da gi zanemaruva nekoi od politi~kite orientacii svrteni kon makedonskiot narod i makedonskata dr`ava. Insistiraweto na nekoi od vrednostite {to se temelna opredelba na sovremenoto op{testvo, a deklariraj}i se samo na tradicijata na hristijanskite vrednosti, vsu{nost, stanuva zbor za vidlivata metamorfoza od politi~ki subjekt so naglasena nacionalna duhovna matrica, kon svetot na gra|anskite partii. Insitiraweto za "vra}aweto kon religioznite

koreni i afirmacijata na duhovnite hristijanski vrednosti#, nabquduvano barem niz programskata orientacija, ne zna~i i otsustvo i prifa}awe na nekoi od vrednostite {to vo civilizaciskata riznica gi vnesuvaat politi~kite partii na rabotni{tvoto. Vakvata struktuiranost na politi~kite celi i zada~i uka`uva deka vo politi~kata orientacija na ovoj subjekt nastanale divergentni promeni. Toj od subjekt so naglasen "re-

volucioneren# pristap, so insistirawe na kolektivnite i mitskite temi, se svrtuva kon celi koi na eden ili drug na~in se apsolviraat vo politi~kata ponuda na drugite subjekti. Verojatno zatoa na posledniot politi~ki sobir pretstavnicite na ovaa politi~ka partija imale poreba da go definiraat sopstvenoto ime. Imeno "prviot del od imeto, VMRO (Vnatre{na makedonska

revolucionerna organizacija), ja izrazuva tradicijata na makedonskiot narod vrz ~ija idejno-politi~ka borba kako konti-nuitet se izgradeni programskite celi i zada~i na partijata#, dodeka "vtoriot del od imeto, DPMNE (Demokratska partija za

makedonsko nacionalno edinstvo), go ozna~uva na~inot na de-

158

luvaweto i politi~kite streme`i na partijata# (Statut na VMRO-DPMNE, 1999, ~len 2).

Tokmu takvata redefinicija na politi~kata partija go iz-razuva i noviot identitet na politi~kata partija. Toa ne zna~i deka vo praktikuvaweto na politikata i posebno vo realizacijata na programskata opentacija, vo politi~kata pragma, nema da se manifestiraat oblici i sodr`ini {to bea prisutni i od prethodniot programski ambient, no toa vo osnova treba da go izrazi nastojuvaweto na politi~kata struktura vo VMRO-DPMNE kon sodr`ini {to se soodvetni so sovremenite evropski orientacii. Na toj na~in, vo zna~itelna mera se izbegnuvat ili se namaluva prostorot za nejzino kvalifikuvawe vo grupata na "nacionalisti~-

ki#, "netolerantni# politi~ki partii.

No vo politi~koto dejstvuvawe ne se zna~ajni samo vrednosnite orientacii, tuku i vlijanieto na socijalnata energija koja stoi zad takvite orientacii. Dosega{noto sledewe na aktivnostite na ovaa politi~ka partija upatuvaat na op{tata pretstava deka pozadi vakvata programska orientacija, te{ko mo`e da se identivikuva konkretizirano socijalno mnozinstvo. Za del od gra|anstvoto, pripa|aweto kon ovaa politi~ka partija go vrzuva{e prviot del od imeto, kako genska specifika na makedonskiot ~ovek, a mnogu pomal del za vtoriot del od imeto. Relativno kratkoto postoewe na Partijata vo Republika Makedonija i nejzinoto otsustvo od vladea~koto kormilo na ma-kedonskata dr`ava, pridonesuva{e taa da se do`ivuva kako "mesija# koj }e gi razre{i gordievite jazli na poleto na me|unaci-

onalnite odnosi, ekonomskiot razvoj, vrabotuvaweto i osobeno vo borbata protiv kriminalot i drogata. Zatoa nejzinite aktivnosti bea prosledeni so osbeni emocii, glorifikacija na voda~ot, svrtenost kon minatoto, pojavi na nacionalna netrpelivost, do oddelni incidenti i ispadi, {to sozdavaa uslovi za gradewe na stav i mislewe deka se profilira politi~ka partija so neizgradeni principi i odnesuvawe.

Ne se dokraj jasni i silni tvrdewata deka eden zna~aen del od makedonskoto gra|anstvo ja poddr`uva{e ovaa politi~ka partija poradi vozobnovuvawe na idejata za samostojnost na makedonska dr`ava. Istorijata poka`uva deka za taa ideja pove-}e od sto peeset godini kopneat i ja vozobnovuvaat mno{tvo ge-

159

neracii. Vo nacionalniot kod na makedonskiot narod e streme-`ot kon sopstvena dr`ava. Tokmu poradi toa, mo`ebi e i zna~aj-no da se uka`e deka novata politi~ka filozofija na ovaa politi~ka partija vo opredelen vremenski period }e vlijae na na-maluvaweto na energijata i entuzijazmot kaj del od pripadnicite i simpatizerite na ovaa politi~ka organizacija. Na vakvite procesi treba da im se dodade i pojavata na "partiskoto disidenstvo# i

pojavata na "nervozata i nezadovolstvoto# na oddelni politi~ki

strukturi ili poedinci, {to od osnovaweto do denes ja sledi ovaa politi~ka partija. Tie mo`at da bidat katalizator za eventualnite retrogradni procesi vo samata partija. Iako organizacionata struktura i organiziraniot na~in na `iveewe vo izvesna smisla e amortizer na takvite procesi.

Vo izminatata decenija VMRO-DPMNE e medimski naj-prisutnata politi~ka partija. Taa od samiot po~etok se opredelu-va kako politi~ki konkurent na vladea~kiot SKM-PDP, a podoc-na SDSM. Niz celokupnoto politi~ko dejstvuvawe provejuva ta-kva ni{ka. No, tokmu vo takvata koncepcija mo`at se nayiraat osnovite za gradeweto na eden mo}en centraliziran sistem, so naglasena polo`ba na {efot i so avtoritaren kod, koj mo`e da se pro~ita niz mno{tvoto izjavi na nomenlaturata ("Za mene opcija

e samo Qup~o Georgievski i VMRO-DPMNE#, - izjava na koordinator na Komitet, vo "Utrinski vesnik# od 7 Fevruari 2000). Понудената

илустрација укажува дека сe манифестира лојалност кон водачот, послушност и додворување. Кон таквите однесувања можат да се додадат и некои манифестации за непогрешливоста на водачот, за неговата опкруженост со неспособни кадри и слични однесувања. Тоа е дел од индикаторската рамка за карактерот на односите во политичката партија.

^lenuvaweto vo VMRO-DPMENE e na dobrovolna

osnova. ^lenstvoto go so~inuvaat a) aktivni ~lenovi i b) sim-

patizeri. ^len mo`e da postane sekoj polnoleten gra|anin koj }e potpi{e pristapnica i koj gi prifa}a Programata i Statutot. Aktivni ~lenovi mo`at da bidat site gra|ani na Makedonija i Makedonci nadvor od nea koi navr{ile 18 godini, dodeka simpatizeri mo`at da bidat i ~lenovi na drugi partii i neutralni koi se soglasuvaat so programata i rabotata na VMRO-DPMNE. Sekoj ~len ima

160

pravo da bira i da bide biran, da bide zapoznat so rabotata i da bara da mu se odgovori na postavenite pra{awa vo vrska so rabotata na partiskite organi i tela. Toj e dol`en li~no da gi izvr-{uva svoite obvrski; da se pridr`uva kon odlukite na organite; da ja odr`uva i jakne disciplinata i da postapuva po upatstvata na organite; kako i da gi izvr{uva svoite obvrski navreme, redovno i spored svoite sposobnosti i da uka`e pomo{ na partiskite ~lenovi. ^lenuvaweto vo VMRO-DPMNE prestanuva: a) po `elba, b) so bri{ewe i v) so isklu~uvawe za nepo~ituvawe na programskite opredelbi i statutarnite re{enija (Statut na VMRO-DPMNE;1990; ~len 13 i16;).

Osnoven oblik na dejstvuvawe na VMRO-DPMNE,

spored statutarnite re{enija od 1990 godina, e sekcijata. Taa e organizaciona edinica konstituirana vrz teritorijalen princip. Sek-ciite se formiraat so odluka na Upravniot odbor na VMRO-DPMNE. Sekciite svojata rabota ja odvivaat "spored odnapred

odobrenata Programa na VMRO - DPMNE i programata na sekcijata# (Isto, ~len 21).

Organite na VMRO-DPMNE se konstituiraat na delegat-ski princip. Vo niv mo`at da bidat izbrani samo aktivnite ~lenovi.

Sekcijata ima Sobir na sekcijata. Nego go so~inuavaat site

~lenovi na Sekcijata. Sobirot bira Sekretarijat na sekcijata kako izvr{no-operativen organ. Sekcijata bira pretsedatel koj e i pretsedatel na Sekretarijatot.

Organi na upravuvawe vo VMRO-DPMNE se 1. Kong-

res; 2. Sobranie i 3. Upraven odbor.

Kongresot e najvisok organ na upravuvawe na Par-tijata. Toj se odr`uva na ~etiri godini. Negova zada~a e da ja donese ili da izvr{i izmeni i dopolni vo Programa; da izbira rako-vodstvo i sli~no.

Sobranieto e izvr{no-operativen organ na Kongresot. Nego go so~inuvaat delegati so mandat od dve godini. Zada-~ite na Sobranieto proizleguvaat od odlukite na Kongresot. Toa bira upraven odbor kako izvr{en organ. Vo negova nadle`nost e formiraweto na sekciite i pra{awata utvrdeni so odlukite na organite.

Na Prviot kongres na VMRO-DPMNE odr`an na 6 april

1991 godina donesen e nov Statut (Statut na VMRO-DPMNE;

161

1991 god.). Partijata vo ostvaruvaweto na svoite programski ce-li i zada~i deluva vo i von Makedonija. ^lenuvaweto vo nea e dobrovolno i sekoj koj e polnoleten, koj }e potpi{e prispapnica, {to `ivee vo i von Makedonija i gi prifa}a programskite celi, koj ne e ~len ili simpatizer na druga politi~ka partija i koj gi prifa}a programskite i statutarnite opredelbi mo`e da bide ~len na VMRO-DPMNE. ^lenstvoto e redovno i po~esno. Na~inot na za~lenuvaweto, pravata i obvrskite na ~lenovite i na po~esnite ~lenovi se ureduva so poseben Pravilnik. Vo re{enijata se zadr`uvaat pravata na ~lenot da bira i da bide biran, da go iznesuva svoeto mislewe po site pra{awa vo vrska so kre-iraweto i utvrduvaweto na politikata i vo nejzinoto ostvaruvawe. "^lenot nosi politi~ka odgovornost vo slu~ai koga negovata

aktivnost e sprotivana na programskite opredelbi, celite i za-da~ite na Partijata#. ^lenstvoto prestanuva so izjava za is-tapuvawe i so izrekuvawe na disiplinska merka. Na~inot na iz-rekuvaweto na merkite se utvrduva so poseben akt. (Isto, ~len 11 i 17).

Organizacija i organi na VMRO-DPMNE,spored doku-

mentite od 1991 godina se: 1. Kongres, 2. Centralen komitet,

3. Pretsedatel na Partijata, 4. Izvr{en komitet, 5. Generalen

sekretar, 6. Prateni~ka grupa, i 7. Odborni~ka (sovetni~ka)

grupa.

Kongresot e najvisok organ na Partijata. Kongresot go so~inuvaat 238 delegati, izbrani od ~lenstvoto po princip eden delegat na odreden broj ~lenovi na mesnite organizacii i prste-nicite na VMRO-DPMNE vo Makedonskiot parlament i pretse-datelite na komitetite vo zemjata i stranstvo. Kogresot donesu-va Programa i Statut, izbira Pretsedatel, Centralen komitet, statutarna, nadzorna i drugi komisii i ja analizira i ocenuva vkupnata partiska aktivnost, kako i rabotata na Centralniot komitet i negoviot izvr{en komitet, razgleduva i odlu~uva za drugi pra{awa od interes za partiskata rabota.

Centralniot komitet e definiran kako najvisok organ me|u dva kongresa. Toj e sostaven od Pretsedatelot, Izvr{niot komitet, pretsedatelite na op{tinskite komiteti i odreden broj na izbrani ~lenovi. Centralniot komitet samostojno ja utvrduva Pro-gramata i Statutot, a na predlog na Pretsedatelot na VMRO-

162

DPMNE izbira potpretsedateli i generalen sekretar i Izvr{en ko-mitet. Vo nadle`nost na Centralniot komitet e gri`ata za reali-ziraweto na kongresnite zada~i; utvrduvaweto na idejno-politi~-ki zada~i; razgleduvawe na izve{tajot za rabota; inicijativite za razgleduvawe na opredeleni kongresni pra{awa; utvrduvaweto na politi~kite nasoki za dejstvuvawe na komitetite; odlu~uva za sorabotka ili zaedni~ki nastapi so drugi politi~ki organizacii, utvrduva kandidati za izbor na pratenici; go razgleduva finansis-koto rabotewe i vr{i drugi zada~i.

Pretsedatelot na VMRO-DPMNE go izbira Kongresot so tajno glasawe i so 2/3 mnozinstvo. Toj ja pretstavuva i zasta-puva Partijata, donesuva politi~ki odluki {to ne se vo nadle`nost na drugite organi, se gri`i za sproveduvawe na Statutot, Progra-mata i drugite akti, sklu~uva dogovori, potpi{uva akti i u~estvu-va vo kreiraweto na partiskata politika.

Potpretsedatelot e organ {to na predlog na Pretsedate-lot go izbira Centralniot komitet. Toj vr{i raboti od delokrug na Pretsedatelot koi gi dobiva so posebno ovlastuvawe od nego. Tie po funkcija se ~lenovi na Izvr{niot komitet.

Izvr{en komitet e politi~ko-izvr{en organ na Centralniot komitet ~ij broj se utvrduva so odlukata za negoviot izbor.Toj dejstvuva vrz osnova na politi~kite nasoki, zaklu~oci i zada~i na Centralniot komitet. Negovata rabota ja koordinira Pretsedatelot i potpretsedatelite. Toj gi potvrduva izborite na komitetite i ja naso~uva i koordinira nivnata rabota , odgovara za izvr{uvaweto na stavovite, zada~ite i aktite na Centralniot komitet. Toj formira i komisii. (Statut na VMRO-DPMNE, 1991 ~len 25;). Izvr{niot komitet prezema aktivnosti za razre{uvawe na tekovnite pra{awa vo smisla na donesuvawe na odluki i drugi akti, go imenuva glavniot i odgovoren urednik na vesnikot i na izdava~kiot sovet, stava veto na odlukite na site komiteti ako istite ne odgovaraat na politi~kite interesi na VMRO-DPMNE i za toa go izvestuva Centralniot komitet.

Generalniot sekretar (po izmenite izvr{eni vo 1997 i osobeno po Kongresot od 1999 godina ovaa funkcija e svedena na funkcija sekretar na Izvr{niot komitet) po predlog na Pretse-datelot, so tajno glasawe go bira i Centralniot komitet. Toj go organizira i sledi izvr{uvaweto na operativno-politi~kite stavovi,

163

odluki i zaklu~oci na Partiajta, organizira podgotovka i u~estvuva vo rabotata na Izvr{niot i Centralniot komitet, na Kongresot i ja rakovodi komisijata za kadrovski pra{awa.

Prateni~ka grupa (sovetni~kata grupa vo op{tinata) e organ vo VMRO-DPMNE koj e dol`en svoeto nastapuvawe vo Parlamentot da go usoglasuva so interesite na makedonskiot narod, partiskite programski celi i opredelbi i spored sopstvenata sovest. Za taa cel prateni~kata grupa e dol`na da vr{i konsultacii so organite na VMRO-DPMNE. Voda~ot i zame-nikot na prateni~kata (odborni~kata, a po 1996 godina sovet-ni~ka) grupa go predlaga Pretsedatelot, (a vo op{tinata, pretse-datelot na komitetot na soodvetnata organizacija) (Statut na VMRO-DPMNE, 1991, ~len 31).

Mesni organizacii. Svojata dejnost i aktivnost Partijata gi ostvaruva preku mesni organizacii.Tie se organizacioni edinici organizirani vrz teritorijalen princip. Vo sekoja mesna organizacija rakovodi i upravuva komitet. Komitetite mo`at da

bidat op{tniski, mesni i zemski. So poseben akt na Central-niot komitet se utvrduvaat kriteriumite za formirawe na mesni organizacii. So nego se ureduva vidot, sostavot i na~inot na izbor na komitetite i dugite organi i tela na mesnite organizacii.

Po odr`uvaweto na Kongresot vo Ki~evo vo 1995 godina, VMRO-DPMNE izv{i reorganizacija. Mesnite komiteti se povrzuvaat vo komiteti na izbornata edinica. Na~inot na konsti-tuiraweto e vrz osnova na neposredni izbori na partiskoto ~lenstvo. Vo praktikuvaweto na kadrovskata politika vo politi~-kata patrija prisutni se dopolnitelni uslo`nuvawa. Imeno, spored kadrovskiot pravilnik se utvrduvaat kriteriumi i postapka za izbor na funkcii i ogani. Spored kriteriumite se bara kandidatot za lider na lokalnata struktura da e ~len najmalku dve godini i da sobral potpisi od najmalku 30 ~lenovi. Potoa kadrovskata komisija vo lokalniot komitet predlaga mo`ni kandidati na kadrovskata komisija na VMRO-DPMNE. Taa, pak, ima uloga na sito i opredluva koi kandidati }e bidat nominirani za funkcijata pretsedatel na komitetot. So neposredni izbori na ~lenstvoto, so tajno glasawe, od utvrdenite kandidati se izbira pretsedatel na komitetot na izbornata edinica. Takvata procedura vo izborniot proces ja naglasuva polo`bata na cent-

164

ralnite organi. Dokolku se ima predvid deka vo komisiite osobe-no e naglasena ulogata na oddelni funkcioneri, toga{ logi~no se nametnuva deka kandadite se ~uvstvuvaat pove}e odgovorni kon niv otkolku kon ~lenstvoto. Vakvata polo`ba gi jakne procesite na biroktizacija na odnosite i gi podgreva tendenciite na poslu{nost i servilnost, sostojbi koi vodat kon nepo~ituvawe na principite i sposobnosta kako kriterium za napredok, se forsira principot na grupnite interesi, izrazeni kako lobi grupi, odnosno strukturi {to }e imaat vlijanie i preku koi }e ostvarat opredeleni interesi.

Finansiraweto na Partijata se ostvaruva od ~lenarina, sredstva preneseni od pravni i fizi~ki lica,podaroci od sredstva od sopstveni aktivnosti i organizirawe na manifestacii. Taa mo`e da formira pretprijatija kako i da vlo`uva finansiski sredstva vo dugi pretprijatija kade }e bide u~esnik vo deleweto na dobivkata vo soglasnost so zakon.

Партијата формира младинска организација. Одлука за нејзино основање донесува Kонгресот на парти-јата. Името на младинската организација е Унија на млади сили на ВМРО-ДПМНЕ. УМС делува врз основа на политичките насоки определени од Програмата и Статутот на партијата, за својата работа одговара пред Централниот комитет кој го донесува деловникот и други акти со кои се уредува организационата поставеност и начинот на делување на овој политички субјект.

ВМРО-ДПМНЕ организира посебни асоцијации: Унија на жени; Унија на лицата судени и прогонувани за идеите на ВМРО, Комунално-политичка асоцијација; Академија за политика и современост и други асоцијации. Посебните асоцијации се организации со цел да ја афирми-раат Партијата во круговите на своето дејствување, како облик да ги остварат интересите на групите, што од нив се претставувани во ВМРО-ДПМНЕ. Асоцијациите предлагаат деловник за работа кој го донесува Централниот комитет. ( Статут на ВМРО-ДПМНЕ, 1999, член 43-46).

Pretsedatel na VMRO-DPMNE e Qub~o Georgievski.

165

Rabotni~ka partija (RP)

Rabotni~kata partija (RP) e osnovana na 24 juni 1990 godina vo Skopje. Osnova~i se 9 ma`i i edna `ena. Vo registarot na politi~kite partii e vnesena na 3 avgust 1990 godi-na. Vo osnova~kite akti taa se definira kako edinstvena i dobro-volna politi~ka partija na rabotni~kata klasa, ~ija cel e ramnopravno da u~estvuva vo politi~kata borba za vlast i da obezbedi vlasta da gi ostvaruva interesite na rabotni~kata klasa, kako i da obez-bedi materijalnata i op{testvenata polo`ba na rabotnicite da se zasnovuva vrz trudot i rezultatite od trudot (Statut na RPM, 1990, ~len 1, 4 i 5). Pojavuvaweto na Rabotni~kata partija e posledica na "neizvesnosta na ekonomsko-politi~kite sostojbi

vo Makedonija i Jugoslavija koi posebno ja zagrozuvaat rabotni~kata klasa, vo najsovremena smisla na nejzinoto zna-~ewe - site trudbenici koi `iveat isklu~ivo od svojot trud, vo site dejnosti na proizvodstvoto i vo site potrebni vonstopanski dej-nosti. Taa ne e odraz na `elbata na rabotnicite za klasi~na vlast i vladea~ki interesi i privilegii, naprotiv, neminovna potreba da ja kontroliraat vlasta i site nejzini postapki, osobeno dali tie se naso~eni protiv pravata i slobodite na lu|eto. (Statut na RP, 1990). Taa preku dozvolenite vidovi politi~ka borba }e se bori za "za~uvuvawe na nedelivosta na rabortni~kata klasa (trudbe-

nicite), bratstvoto i edinstvoto i ramnopravnosta na site narodi, narodnosti i etni~ki grupi# i }e dava "prednost na sekoe u~ewe i

ideja koi propovedaat humanizam, socijalna pravda i ~ove~ko dostoinstvo#, za sloboda, demokratija i human socijalizam, po~ituvaj}i go ekonomsko-politi~kiot pluralizam, no so istovremena kontrola na dr`avata vrz site oblici na eksploatacija {to mo`at da proizlezat od borbata za ostvaruvawe na najrazli~nite interesi#. (Nacrt-programa na RP, 1990).

Op{testvenata i politi~kata aktivnost na Rabotni~kata partija }e se ostvaruva vrz principite na klasnite i socijalnite inte-resi, pri {to }e obezbeduva materijalnata i op{testvena polo`ba na gra|aninot da se zasnova vrz trudot i rezultatite od nego. Taa ima za cel da u~estvuva vo politi~kata borba za vlast i da

166

obezbedi vlasta da gi ostvaruva interesite na rabotni~kata klasa.

Teritorijalniot suverinitet na R. Makedonija, za Rabotni~-kata partija e neprikosnoven. Za negovoto ~uvawe se zadol`eni i odgovorni site gra|ani na Makedonija, ednakvi i ramnopravni pred Ustavot i zakonite. Taa se zalaga za Makedonija kako za-edni~ka tatkovina na ramnopravni gra|ani i dr`avjani, bez ogled dali `iveat vo nea ili nekade vo svetot, kako dr`ava koja se gri`i za svoite gra|ani vo svetot i odr`uva vrski so niv.

Osnovniot princip na organizacija e teritorijalniot.

Osnovna edinica na dejstvuvawe e mesniot rabotni~ki

aktiv (MRA) koj se organizira na podra~jeto na mesnata zaed-nica.

^len na RP mo`e da bide sekoj polnoleten gra|anin koj `ivee isklu~ivo od svojot trud i rezultatite od trudot, bez ogled na dejnosta vo koja raboti i na koe rabotno mesto. Isto taka, i sekoj gra|anin koj se osposobuva ili pak u~i, studira ili e pen-zioner mo`e da bide nejzin ~len. ^lenuvaweto vo nea e dobro-volno, Za~lenuvaweto se vr{i so potpi{uvawe na pristapnica - izjava za prifa}awe na Stautot na Rabotni~kata partija. Toj ima pravo da izbira i da bide biran vo site organi, aktivno da u~estvuva vo rabotata i da ima ~lenska karta. ^lenstvoto pres-tanuva koga: a) ~lenot dobrovolno }e izjavi deka saka da ja na-pu{ti i b) koga Rabotni~kata partija }e utvrdi deka ~lenot pote{ko gi povredil odredbite na nejziniot Statut i programski celi.

Osnoven oblik na organizirawe e mesniot rabotni~-

ki aktiv. Negov organ e Rabotni~kiot sovet Toj izbira izvr{en organ e Izvr{niot odbor.

Najvisok organ na RP e Zasedanieto. Izvr{en organ na Partijata e Izvr{niot odbor. So rabotata na izvr{nite odbori rako-vodi pretsedatel. ^lenovite na izvr{nite organi se izbiraat so tajno glasawe me|u pove}e kandidati. ^lenovite i pretsedatelot se izbiraat na 4 godini. Tie mo`at i da se otpovikaat.

Finansiraweto e od ~lenarina, dobrovolni prilozi i drugi izvori utvrdeni so zakon.

Poa|aj}i od principot na nedelivost na rabotni~kata klasa Rabotni~kata partija se opredeluva da sorabotuva i se zdru`uva

167

vrz dobrovolna osnova so site rabotni~ki partii vo me|una-rodnoto rabotni~ko dvi`ewe. (Statut na RP, ~len 22). Rabotni~kata partija "za svoj den i praznik go prezema Me|una-

rodniot den na trudot - Prvi maj#. (isto, ~len 26). Pretsedatel na Rabotni~kata partija e Krste Jankovski.

Demokratski sojuz na Turcite (DST) Организираното дејствување на граѓаните Турци

започна на 1 јули1990 година, кога на Основачкото собрание е формиран Демократскиот сојуз на Турците, како здружение на граѓани со програмска ориентација соодветна на нивните национални и други интереси.

Demokratskiot sojuz na Turcite (DST) ima za zada~a da gi unapreduva op{testvenite i politi~kite procesi vo Makedonija, so orientacija kon za{titata na kulurniot identitet na turskata na-cionalnost vo Makedonija.

По двегодишна политичка и по мноштвото други активности на Сојузот, се утврдило дека во современите услови остварувањето на националните и другите права и слободи на Турците во Република Македонија политички подобро ќе можат да се ефектуира доколку здружението се преобрази во политичка партија од граѓански карактер. Всушност донесена е одлука за формирање на Демократската партија на Турците во Македонија.

Demokratska partija na Turcite (DPT)

Demokratskata partija na Turcite kako politi~ka orga-nizacija se formira na Vtoriot (vonreden) kongres na Demokrat-skiot sojuz na Turcite odr`an na 27 juni1992 godina. (Registra-cionata postapka e izvr{ena na 16 oktomvri1992 godina).

Demokratskata partija na Turcite se definira kako sa-mostojna politi~ka partija na slobodno zdru`eni ~lenovi koi

168

dejstvuvaat poradi ostvaruvawe na osnovnite celi i zada~i na partijata. Kako, osnovni celi se opredeluvaat zalo`bite na or-ganiziran na ~in da u~estvuva vo op{testveno-politi~kiot `ivot i vo ostvaruvaweto na pravata i slobodite na Turcite i drugite gra-|ani vo Republika Makedonija. Taa e "za pravna dr`ava i vlade-

ewe na pravoto, vo koja ednakvosta na gra|anite pred Ustavot i zakonite }e bidat osnova za dejstvuvaweto na dr`avnite i javnite institucii#. Zatoa, "posebno }e se gri`i za unapreduvawe na

funkcioniraweto na op{testvenite dejnosti i ostvaruvaweto na pravata i slobodite na Turcite vo oblasta na obrazovanieto, kulturata, izdava~kata dejnost, informativnite dejnosti i upotrebata na turskiot jazik i pismo#, za {to }e ostvaruva "sorabotka so politi~ki partii i dr`avni organi i }e se gri`i za

sozdavawe na pravni i drugi uslovi za soodvetna zastapenost na kadrite od Turcite vo izbornite organi i tela i na odredeni javni i op{testveni funkcii#.

Posebna cel na DPT e nastojuvaweto "soodvetno da se

tretiraat pra{awata {to se od interes za op{testveno-ekonom-skata polo`ba na Turcite vo Republikata educirawe na kvalifi-kuvani kadri i nivno vrabotuvawe#, kako i "za soodvetno vred-

nuvawe na istoriskoto minato na Turcite, za unapreduvawe i za{tita na istoriskite i kulturno-umetni~kite vrednosti #. Taa e za sorabotka so organizacii i institucii na Turcite vo zemjata i vo "balkanskite zemji, so klubovi i organizacii na iselenici ili -

vremeno vraboteni vo stranstvo i so dr`avnite organi, institucii i poedinci od Republika Turcija#. Efikasnosta na svojata akcija ovaa politi~ka grupacija ja sogleduva "vo ostvaruvaweto na

programskite aktivnosti# preku potesna "sorabotka so politi~kite partii i

zdru`enija, dr`avni organi i drugite institucii vo Republikata#, osobeno preku iskoristuvawe na "site mo`nosti na demok-

ratskite institucii i parlamentarniot sistem#. (Statut na DPT, 1992, ~len 1 i 2).

Vo programskite opredelbi ovaa politi~ka partija se opredeluva za "слободна, суверена, единствена и независна Република Македонија и за заштита на нејзиниот територијален интегритет; за унапредување на воспоставениот демократски парламентарен систем и за активно учество во управувањето со државните работи; за

169

политички плурализам и за слободни, непосредни и тајни избори; за воспоставување државни органи (судски, изврш-ни и управни) и институции на правната држава со кои ќе се обезбеди независноста во нивното функционирање и нужната политичка контрола од страна на Собранието на Република Македонија". Таа е за "правна држава, со прифаќање на позитивните придобивки на либералните и демократските општества и држави, во која непречено ќе се остваруваат правата и слободите на секој граѓанин, независно од неговата национална, верска или политичка припадност". ДПТ посебно инсистира на "еднаквоста на граѓаните пред Уставот и законите и владеењето на правото" со определба тие "да бидат морална и професио-нална цел и обврска на државните органи и на јавните инс-титуции". Конфликтите, според Демократската партија на Турците, како и сите политички и општествени спорови, треба да се разрешуваат во рамките на демократските тра-диции и со правниот систем утврдените институции, со почитување на општо прифатените демократски правила на однесување, во собранискиот систем. При претресува-њето на прашањата од меѓунационалните односи да се воспостави механизам, во кој ќе се гарантира учеството и мислењето на националностите, а со примена на правни и политички средства да се оневозможи постојаната мајори-зација при одлучувањето по тие прашања. Таа предлага, во случаите, кога Владата на Република Македонија или други органи донесуваат одлуки или се наоѓаат во подготовка, а се од витален интерес за заштита и унапредување на националниот идентитет на Трците, задолжително да се извршуваат консултации и соработка и да се почитува мислењето и на Демократската партија на Турците, како нивна политичка партија. Во таа насока е и залагањето за изборен систем кој ќе овозможи избор на припадници на турската националност во општинските собранија и во Соб-ранието на Република Македонија, за Турците со своето учество во општествениот и во политичкиот живот да бидат елемент на стабилноста во меѓунационалните односи. Затоа е потребно во општествено-економскиот и во поли-

170

тичкиот систем на Републиката да се вградат принципите за заштита на етничките колективитети, содржани во меѓу-народните акти и документи, како и практичните искуства на овој план што ги стекнале развиените и демократски земји. (Програма на ДПТ, 1992).

^lenuvaweto vo DPT e dobrovolno. Nejzin ~len mo`e da bide sekoj polnoleten gra|anin koj gi prifa}a programskite op-redelbi i Statutot. Za onie koi se pod taa starosna granica taa e otvorena za aktivnost preku nejzinite kulturni i mladinski aktiv-nosti. ^lenot ima pravo da u~estvuva vo gradeweto i ostva-ruvaweto na partiskata politika; samostojno da prezema inici-jativi koi ne se sprotivni na nejzinite statutarni i osnovni politi~ki i programski osnovi; da bide kandidat na partiskite listi za parlamentarnite izbori; da bide redovno informiran za nejzinata aktivnost i kriti~ki da se se osvrnuva vrz niv; da prima solidarna i pravna pomo{, osobeno vo slu~aj na povreda na negovite prava poradi ~lenuvaweto vo nea; da gi izdvoi sopstvenite predlozi, mislewa i stavovi so koi ostanuva vo malcinstvo pri raspravata i vo donesuvaweto na odluki i da insistira na nivno povtorno razgleduvawe koga }e oceni deka se sozdale uslovi za toa, da go izvesti i da bara poddr{ka od ~lenstvoto tie povtorno da bidat razgledani od strana na organizacijata ili organot vo koi ne dobile mnozinstvo; redovno da pla}a ~lenarina, prilozi ili nekoj drug oblik na pomo{. (Isto, ~len 11). ^lenuvaweto vo DPT prestanuva so: a) podnesuvawe na ostavka ili b) so isklu-

~uvawe. ^lenot mo`e da bide isklu~en poradi istovremeno ~le-nuvawe vo drugi politi~ki partii i dokolku so svojata aktivnost ili naeaktivnost dejstvuva sprotivno na Programata ili Statutot.

Odluka za isklu~uvawe donesuva Upravniot odbor na Sob-ranieto na soodvetnata organizaciona edinica. ^lenot ima pravo na `alba do Sobranieto na DTP, ~ija odluka e kone~na.

Osnoven princip na organizirawe na Partijata e terito-

rijalniot. Soglasno toj princip na organizirawe, vo nejzinata

struktura se slednite organi i organizacii: 1. Podru`nica; 2. Op-

{tinski centar; 3. Regionalna organizacija; 4. Republi~ka

organizacija.

Podru`nicite se osnovniot oblik na povrzuvawe na site ~lenovi od opredelena mesna zaednica, naselba ili naseleno

171

mesto. Odluka za osnovawe na podru`nicata donesuva Upra-vniot odbor na inicijativa na najmalku pet ~lenovi {to e istovre-meno minimalniot broj za nejzino osnovawe. Podra~jeto na dej-stvuvawe na podru`nicata se opredeluva so odlukata za osnovawe. Upravniot odbor mo`e da donese odluka op{tinskiot centar da bide osnoven organizacionen oblik na povrzuvawe i dejstvuvawe na site ~lenovi.

^lenovite na podru`nicata na izboren sostanok izbiraat pretsedatel i upraven odbor od 5-9 ~lena i blagajnik. Podru`nici-te so pomalku ~lenovi biraat samo pretsedatel i blagajnik. Vo zavisnost od toa kolkav e brojot na podru`nicata taa sama nosi odluka dali }e bira sobranie. Mandatot na izbranite lica trae ~etiri godini.

Op{tinskiot centar e oblik na povrzuvawe na podru`ni-cite i ~lenovite vo ramkite na op{tinata. Odluka za osnovawe ili prestanok donesuva Upravniot odbor na DPT, po dobienoto mislewe od podru`nicite, odnosno op{tinskiot centar. Op{tinskiot centar ne mora da se poklopuva so administrativno-teritorijal-nata podelba na Republika Makedonija. Dokolku vo odredeni op{tini nema uslovi za organizirawe na podru`nicite vo op{tinski centar, tie }e se priklu~at vo najbliskiot op{tinski cerntar. Oragni na Op{tinskiot centar se: Sobranie, Pretsedatel, Upraven odbor i Nadzoren odbor.

Regionalna organizacija se formira so posebana odlu-ka i soglasnost na Upravniot odbor na DTP.

Republi~ka organizacija. Organi na Republi~kata or-

ganizacija se: 1.Kongres, 2. Sobranie, 3.Pretsedatel, 4. Upra-

ven odbor i 5. Nadzoren odbor.

Kongresot e najvisok organ na DTP. Toj se konstituira od slobodno i demokratski izbrani delegati ~ij broj go utvrduva Sobranieto so posebna odluka. Kongresot gi donesuva i menuva Programata i Statutot, bira Sobranie, Nadzoren odbor, utvrduva nasoki za ostvaruvawe na aktivnosta na Partijata i vr{i raboti {to se od statutaren karakter i od zna~ewe na po{irokoto ~lenstvo. Kongresot polnova`no raboti ako se prisutni 2/3 od iz-branite delgati, a odlukite se usvojuvaat ako za niv glasaat pove}e od polovinata prisutni. (Isto, ~len 35 i 36).

Sobranieto pretstavuva najvisok organ na rakovodewe

172

so DPT me|u dva kongresa. Toa se sostoi od 39 ~lena. Se svi-kuva najmalku edna{ godi{no. Od svojot sostav bira Pretsedatel i Upraven odbor. Sobranieto se gri`i za realizacija na Programa-ta i Statutot, utvrduva kandidati za u~estvo na parlamentarnite izbori i drugi aktivnosti utvrdeni so aktite i odlukite na organite.

Pretsedatelot na DPT ja pretstavuva, zastapuva i rako-vodi so nea, gi svikuva i rakovodi sednicite na Sobranieto i Up-ravniot odbor; se gri`i za izvr{uvawe i realizacija na Programata i Statutot i obavuva drugi zada~i {to mu gi doveruvaat organite. Mandatot na Pretsedatelot e ~etiri godini.

Upravniot odbor go so~inuvaat Pretsedatelot na DPT i deset ~lena {to gi izbira Sobranieto. Toj od svojot sostav izbira Generalen sekretar, koj vo otsustvo go zamenuva Pretsedate-lot. Upravniot odbor e politi~ko-izvr{en organ koj u~estvuva vo gradeweto na politi~kata volja na DPT; se gri`i za ostvaruvawe na nejzinata Programa i Statut, gi realizira zaklu~ocite i stavovite na Sobranieto; obrabotuva vnatre{no- organizacioni i kadrovski pra{awa; donesuva akt za visinata i na~inot na pla}awe na ~lenarinata; gi razgleduva inicijativite, molbite, predlozite i mislewata upateni do nego; nazna~uva blagajnik, mu predlaga na Sobranieto kandidati za pratenici i nositeli na funkcii i ja vodi vnatre{nata i nadvore{nata politika na Partijata; obezbeduva povratna informacija na Sobranieto i op{tinskite centri za rabotata na Upravniot odbor me|u dve zasedanija na Sobranieto; osnova postojani i povremeni rabotni tela i drugi dol`nosti opredeleni so odlukite na paartiskite organi.

Nadzorniot odbor se sostoi od tri ~lena. Toj ja razgle-duva finansiskata i delovnata aktivnost, ja ocenuva statutarnos-ta na odlukite i aktite i go tolkuva Statutot.

Odlukite vo DPT se donesuvaat ako na sednicite prisus-tvuvaat pove}e od polovinata od ~lenovite {to go so~inuvaat organot, a odlukite se donesuvaat so mnozinstvo od prisutnite.

Izborite se vr{at so tajno glasawe. Za izbran se smeta onoj koj dobil mnozinstvo glasovi. Pratenicite se ~lenovi na Sobranieto na DPT i slu`at kako koordinatori me|u ovoj organ i Sobranieto na Republika Makedonija. (Isto, ~len 46).

Ogranizacii. DPT ima Mladinski demokratski forum kako organizacija na mladite vo nejzini ramki. Vo nego ~lenu-

173

vaat ~lenovi i simpatizeri koi gi prifa}aat nejzinite dokumenti. Vo

nejziniot sostav dejstvuva i Aktiv na `enite. Toj e organizacija na `enite vo ramkite na DPT. Vo nego mo`at da ~lenuvaat ~lenovi i simpatizeri- `eni koi gi prifa}aat i ostvaruvaat programskite celi i zada~i. (Isto ~len 48).

Finansiraweto na DPT se ostvaruva preku: republi~kiot buxet, partiska ~lenarina, donatorstvo i prilozi od ~lenovi i simpatizeri; drugi prihodi od fizi~ki i pravni lica; vr{ewe stopanska dejnost i drugo.

Pretsedatel na Demokratskata partija na Turcite e Erdogan Sara~.

Partija za celosna emancipacija na Romite

(PCER) Partijata za celosna emancipacija na Romite (PCER) e

osnovana na 12 avgust1990 godina vo Skopje. Osnova~i se 14 gra|ani. Vo regstarot na politi~ite partii na Makedonija e zave-dena na 29 avgust 1990 godina.

PCER se definira kako "samostojna politi~ka partija vo

koja ~lenuvaat gra|ani Romi, no i od drugi nacionalnosti koi ne se Romi, a koi gi prifa}aat Programata i Statutot#. (Statut na PCER, 1990, ~len 1).

Osnovaweto na PCER e "od dlaboko human i

demokratsko makedonski i jugoslovenski karakter, koja ramnopravno }e se bori za vlast samostojno ili vo koallicija so site progresivni partii, zdru`enija i sili#. Taa }e se bori "za

pobrzo vklopuvawe na Romite vo podednakvi uslovi vo industriskite pretprijatija, za pazarna ekonomija#, a osbeno za nivna "kulturna, ustavno -pravna, politi~ka i obrazovno-vospitna

emancipacija i ednakvost vo Makedonija i Jugoslavija#. (Programa na PCER, 1990). Taa se zalaga za "paralelno

u~ewe na romskiot jazik#, za "orientirawe na generaciite kon

sredni, vi{i i visoki u~ili{ta#, za "organizirawe na redakcii za

romski jazik no RTV Skopje i vo drugite op{tini vo Makedonija, za informativen pe~at i spisanie na romski jazik, kako i za ne-guvawe na kulturnite vrednosti na romite od Makedonija#.

174

Taa e Partija koja na organiziran na~in u~estvuva vo op{testveniot `ivot po pra{awata od vitalen interes za unapre-duvaweto i za{titata na nacionalniot identitet i integritet na suverena Republika Makedonija, kako i na nacionalniot identitet na romskata nacionalnost i drugite nacionalnosti {to `iveat vo nea. Taa se gri`i za unapreduvaweto i funkcioniraweto na op{testvenite odnosi vo oblasta na obrazovanieto, vospituvawe-to, ustavno-pravnata polo`ba, kulturata, izdava~kata dejnost, informativnata dejnost i upotrebata na romskiot jazik. (Statut na PCER, ~len 2).

^lenuvaweto vo PCER e dobrovolno. ^lenovite se re-dovni i po~esni. Vo nea mo`e da ~lenuva "sekoj pripadnik na

romskata pripadnost#, kako i "pripadnicite na drugite narodi i

narodnosti# koi }e go prifatat nejziniot Statut. (Isto, ~len 7). ^len mo`e da postane sekoj gra|anin, ako popolni pristapnica ili se vpi{i vo nea. Vo aktivnosta na ovaa organizacija se vklu~uva i lice koe e ~len na "odredena politi~ka partija koja gai slobodar-

ski duh i zaedni{tvo ili nekoj sojuz levo orientiran po svojata programa#. Ovie ~lenovi, dokolku se ~lenovi na izvr{nite organi na politi~kite partii i dr`avni organi, ne mo`at da zazemaat rako-vodi funkcii vo PCER, posebno ne mo`at da zazemat najvisoki funkcii, kako {to se Pretsedatel ili ~len Pretsedatelstvoto. (Isto, ~len 9-10). ^lenuvaweto vo nea mo`e da bide i kolektivno. Tak-vata mo`nost im e ostavena na "organizaciite, zdru`enijata i

sojuzite#, koi, kako {to se opredeluva vo Statutot, ja prifatat Programata na PCER.

Prava i dol`nosti na ~lenovite se opredelni: slobodno i i ramnopravno da u~estvuvaat vo rabotata na Partijata i na site nejzini organi, da bidat birani vo site nejzini organi i tela; da pokrenuvaat i iznesuvaat pra{awa za nejzinata rabota i da predlagaat na~ini za nivno razre{uvawe; da bidat izvestuvani za

rabotata na nejzinite organi. Obvrski na ~lenovite: da se zala-gaat za realizacija na statutarnite i programskite celi; redovno da gi ispolnuvaat finansiskite i drugi obvrski, posebno ~lenari-

nata ~ija visina ja utvrduva Sovetot. ^lenstvoto prestanuva so otpi{uvawe i prestanok na postoeweto na PCER. (Isto, ~len 11).

175

Organi na Partijata se: 1. Kongres, 2. Sovet, 3. Pret-

sedatel, 4. Pretsedatelstvo, 5. Izvr{no biro i 6. Nadzoren

odbor.

Kongresot e najvisok organ koj se odr`uva na dve godi-ni. Toj gi donesuva i izmenuva Statutot i Programata i bira organi na Partijata. Toj go izbira Sovet.

Sovetot na PCER e najvisok organ me|u dva Kongresa. Toj bira Pretsedatel i Pretsedatelstvo.

Pretsedatelstvoto e izvr{en organ na Sovet. Toa izbira

Izvr{no biro. Toa e organizator i predlaga~ na celokupnata partiska aktivnost, Sovetot, Pretsedatelstvoto i komisiite.

Osnoven oblik na organizirawe na PCER e podru`nica-

ta. Podru`nicite se organiziraat vo gradovite i naselenite mesta. Tie od sopstvenite redovi biraat svoj pretsedatel i sekretar. Pod-ru`nicite mo`at da imaat i blagajnik.

Finansiraweto na PCER se obezbeduva od ~lenarinata dobrovolni prilozi, podaroci i drugi izvori na sopstveni prihodi (Isto, ~len 29).

Vo izminatiot period bea prisutni tendencii kon pojasno definirawe na nejziniot identitet. Nejzin prv pretsedatel be{e Faik Abdi.

Mladata demokratsko-progresivna stranka

na Makedonija (MDSM) Na XIII Kongresot na Sojuzot na socijalisti~kata mladina

na Makedonija (SSMM) koi se istakuva deka politi~kiot interes {to mladite go ostvaruvaa preku SSMM i natamu }e go ostvaru-vaat vo del od ovaa organizacija koja bi se konstituirala vo nova politi~ka stranka (ili pove}e takvi) i bi bila transgeneraciska, ot-vorena i samostojna politi~ka organizacija i bi dejstvuvala vo kontinuitet so dosega{nite politi~ki stavovi i opredelbi. (Dokumenti na 13-ti Kongres na SSMM; 1990; str.10-11).

Poa|aj}i od takvite opredelbi na 1 juli 1990 godina vo Skopje e odr`ano Osnova~ko sobranie na Mladata demokratsko-progresivna stranka. Nejzinite osnovnite celi i zada~i se mirna transformacija vo sistem na parlamentarna

176

demokratija so institucionalna podelba na vlasta; slobodni, ne-posredni i tajni izbori, zona na direktni akcii na gr|anite; ednodomno sobranie vrz principite na gra|anskiot status na ~ovekot, Pretsedatel na Republikata izbran neposredno od gra|anite na Makedonija. Vo toj kontekst taa se opredeluva za dr`ava koja }e gi {titi polo`bata, slobodata i ednakvosta na gra|anite; }e gi ureduva uslovite za stopanisuvawe vrz principot na konkurencija, slobodna inicijativa, individualno i kolektivno pretpriema{tvo; }e vodi aktivna ekonomska i politika na socija-len i kulturen razvoj. Za nea gri`ata za klu~nite sektori na sto-

panstvoto se 'rbet na nacionalnata ekonomija. (Odluka za

osnovawe na Mladata demokratsko-progresivna stranka na

Makedonija;1990; to~ka 1; ). Za MDSM gra|aninot e osnoven subjekt na demokratsko

i dr`avno ureduvawe na Makedonija. Gra|anskiot status podraz-bira kapacitet na prava i slobodi (ekonomski, politi~ki i socijalni) normativno ednakvi za site. MDSM se zalaga za legitimna vlast vo Republikata koja proizleguva od voljata na gra|aninot izrazena na op{ti, slobodni, neposredni i tajni izbori.

Vo Odlukata za osnovawe posebno mesto nao|aat za-lo`bite za slobodna prosperitetna i demoktratska Makedonija na tradiciite, na Kru{evskiot manifest i odlukite na ASNOM, za Ma-kedonija kako dr`ava na ramnopravni gra|ani vo koja makedon-skiot narod go ostvari svojot istoriski streme` za sopstvena dr`avnost, a narodnostite, etni~kite grupi i pripadnicite na drugite narodi koi `ivat vo nea gi ostvaruvaat site slobodi i prava i na toj na~in, zaedno so makedonskiot narod, se gri`at za zaedni~kata tatkovina-Makedonija; za Makedonija koja }e ovoz-mo`uva ramnopravnost na makedonskiot narod, albnskata i turskata narodnost, etni~kite grupi i pripadnicite na drugite na-rodi koi `iveat vo Makedonija, so cel za~uvuvawe i prosperitet na nacionalniot i kulturniot identitet na sekoja od niv poedine~-no; za Ustav na Makedonija, neusloven od Ustavot na jugoslo-venskata zaednica; za Jugoslavija kako zaednica na slobodna i suvereni narodi i ramnopravni republiki koi vrz principite na ramnopravnost i dogovor gi opredeluvaat uslovite na zaedni~-koto `iveewe.

177

^lenuvaweto vo MDSM e slobodno. Sekoj koj ima po-liti~ka volja da ~lenuva vo nea, postar od 18 godini, gi prifa}a Programskata deklaracija i Statutot i }e popolni pristapnica postanuva nejzin ~len. ^lenstvoto ne e usloveno od nikakvi po-sebni kvalifikacii vrz osnova na pol, rasa, nacija, veroispovest, obrazovanie, porane{en politi~ki anga`man i sl.

Istapuvaweto kako i za~lenuvaweto e dobrovolno i ne e usloveno od ni{to. Vo MDSM nema kazni, isklu~uvawa ili boj-kotirawe na oddelni ~lenovi, organizacii ili organi. Postoi edinstveno ograduvawe od postapki ili akcii za koi mnozinstvoto ~lenovi ili povisokiot organ smetaat deka ne e vo soglanost so principite, temelnite politi~ki dokumenti i partiskite interesi.

MDSM ne go isklu~uva ~lenuvaweto i dejstvuvaweto na svoite ~lenovi vo drugi stranki i op{testveni organi, osven vo slu~ai na rakovodni funkcii ili ~lenuvawe vo stranki so vidlivo razli~iti pozicii od nejzinite. Za~lenuvaweto ovozmo`uva steknuvawe na prava i prifa}awe na odgovornost. (Statut na MDSM, 1990, ~len 14).

Osnovni prava na ~lenovite se definirani kako: pravo na u~estvo vo aktivnostite i vo donesuvaweto na partiskite odlu-ki, vo pravo na izrazuvawe na svoite idei i motivacii vo nejzinite organi, pravo da se bide informiran i da se u~estvuva vo aktivnostite i inicijativite na oddelni organizacioni delovi na MDSM; pravo da se bide izbran vo partiskite ograni kako i da bide kandidat za strukturata na parlamentot i organite na vlasta. Isto taka, tie imaat pravo na kritika na partiskite organi i nivnoto

politi~ko dejstvuvawe. Obvrskite na ~lenovite se opredeluvaat kako: sprotivstavuvawe na sekoja forma na diskriminacija vrz osnova na pol, rasa, nacija i poinakvo politi~ko mislewe, kako i zalagawe protiv sekoj vid nasilstvo vrz ~ovekot ili prirodata. ^lenovite imaat obvrska za zgolemuvawe na potencijalot na MDSM preku privlekuvawe na simpatizeri i novi ~lenovi vo nea i zalagawe za nejzinio priznavawe i po~ituvawe vo sopstvenata sredina i po{iroko. Posebna e obvrskata da se u~estvuva vo inicijativite za finansirawe, dotirawe, pomo{ ili samofinansirawe na Partijata. (Isto, ~len 5).

Osnoven organizacionen princip e teritorijalniot. Os-

noven oblik na organizirawe e komunalna organizacija i nea

178

ja ~inat najmalku 10 ~lenovi. Najvisok organ na komunalnata organizacija e komunalnoto sobranie. Nego go so~inuvaat site ~lenovi na tertorijata na komunata, a dokoku komunalnata organizacija ja so~inuvaat pove}e od 100 ~lenovi Sobranieto

mo`e da donese odluka za formirawe na reonski klubovi i pri toa da go utvrdi brojot, sostavot i na~inot na izbor na ~lenovite

na komunalnoto sobranie. Komunalnoto sobranie donesuva pravila za organizirawe na komunalnata organizacija i drugi akti vo soglasnost so Statutot i programskata deklaracija; donesuva Programa za rabotata i drugi politi~ki dokumenti; izbira prets-tavnici za Republi~koto sobranie na MDSM; donesuva finansis-ki plan, izbira nadle`en organ koj }e go nadgleduva nejzinoto fi-nansisko i materijalno rabotewe. Najmalku edna{ godi{no Komunalnoto sobranie razgleduva izve{taj za rabotata.

Najvisok organ na MDSM e Kongresot koj se svikuva po potreba. Toj ja utvrduva strate{kata programa donesuva nov ili go menuva postojniot Statut; rasprava po izve{taite za rabo-tata na Republi~koto sobranie i Izvr{niot odbor vo me|ukongres-niot period i donesuva odluki i dokumenti soglasno potrebata.

Sobranieto e najvisok organ MDSM. Toa e sostaveno od pretstavnici na gradskoto i komunalnoto sobranie. Brojot, sostavot i na~inot na izbor na pretstavnicite na komunalnite sobranija vo Republi~koto sobranie se regulira so posebna od-luka. Negovite nadle`nosti se regulirani na sledniot na~in: done-suvawe na Pravila za organizirawe; odluka za svikuvawe Kong-res; naso~uvawe i koordinirawe na raboteweto vo komunalnite organizacii; utvrduvawe na statutarnosta vo posledna instanca; usvojuvawe izve{taj za rabotata, finansiski plan i zavr{na smet-ka i drugi aktivnosti soglasno odlukite na organite.

Vo nadle`nost na Sobranieto e izbor na pretsedatel,

dvajca potpretsedateli i Izvr{en odbor. Izvr{niot odbor mo`e od redot na negovite ~lenovi da izbere sekretarijat, sekretar i blagajnik.

Izvr{niot odbor vrz osnova na op{tata politi~ka naso-~enost i partiskite dokumenti, dejstvuva na izborno-politi~ki plan. Toj donesuva izborni programi, usvojuva zaedni~ka pos-tapka za kandidatskite listi i vospostavuva vrska so pretstavni-cite od organite na vlasta. Vrz osnova na temelnite politi~ki do-

179

kumenti Izvr{niot odbor ja vodi politikata na me|usebni ko-mkunikacii vo Partijata i so bliskite partii "vo Jugoslavija i

Republikata# i odlu~uva "za zdru`uvawe i sorabotka so sli~ni ili

srodni organizacii, partii i stranki i za za~lenuvawe vo me|u-narodni organizacii#.

Partijata izbira Konsultativen sovet od redot na ugledni javni, kulturni, nau~ni i stopanski rabotnici od Makedonija, drugite republiki i od stranstvo koi gi poddr`uvaat nejzinite temelni programski principi. Toj se sostanuva povremeno i po inicijativa na Izvr{niot odbor i dava sugestii za partiskata po-litika.

MDSM se finansira od prilozi na ~lenovite, dr`avni i drugi dotacii, sponzorstvo, donatorstvo i od profitot ostvaren od stopanska i druga dejnost soglasno zakonskite propisi.

Sobranieto izbira nadzorna komisija koja go kontrolira materijalnoto i finansiskoto rabotewe na MDSM i za toa edna{ godi{no mu podnesuva izva{taj. (Isto, ~len 19).

Mladata demokratsko-progresivna starnka na 28 juni 1991 godina, na sednica na Sobranieto donese odluka da se integrira so Sojuzot na reformskite sili na Makedonija.

Nejzin pretsedatl be{e Risto Ivanov.

Sojuzot na reformskite sili na Makedonija

(SRSM) Sojuzot na reformskite sili na Makedonija e formiran na

5 oktomvri 1990 godina, a vo registerot na politi~kite partii e voveden na 16 oktomvri 1990 godina. Prvobitnata inicijativa, so formirawe na Inicijativen-koordinativen sovet na Sojuzot na reformskite sili na Jugoslavija, e pokrenata na 31 juli 1990 godina.

SRSM e definiran kako del na edinstveniot Sojuz na re-formski sili na Jugoslavija, kako politi~ka organizacija i op{to-jugoslovensko dvi`ewe za reforma na gra|anite i nivnite zdru`e-nija, op{testvenite i politi~kite organizacii, sobrani vrz progra-mite za natamo{ni reformi na jugoslovenskoto op{testvo. Celite i osnovnite nasoki na negovoto dejstvuvawe se "ekonomskite i

politi~kite reformi na jugoslovenskoto op{testvo, so pravcite na

180

izgradba na novo ekonomski efikasno, demokratsko i socijalno pravedno, humano i otvoreno op{estvo kon svetot#. (Statut na SRSM, 1990, ~len 1 i 2).

Sojuzot na reformskite sili ja gleda idninata na Makedo-nija "kako dr`ava na ramnopravni gra|ani vo koja makedonskiot

narod go izrazi svojot istoriski streme` za sopstvena dr`avnost, a narodnostite i etni~kite grupi, kako i pripadnicite na drugite narodi {to `iveat vo nea gi u`ivaat site slobodi i prava#. Toj se zalaga za "dr`avno ureduvawe vo koe sekoj gra|anin, sekoja

nacija i sekoja Republika }e mo`e potpolno politi~ki, ekonomski i op{testveno da se samopotvrdat#. Kako nov politi~ki subjet se zalaga za "nov, demokratski dogovor na site gra|ani i nivnite

suvereni dr`avi vo postoe~kite granici, vtemelen vrz osnovnite ekonomski i politi~ki reformi. (Programska deklaracija na SRSM,1990).

Sojuzot na reformskite sili se opredeluva za "slobodni

lu|e vo slobodno op{tetsvo#, za "Jugoslavija i Makedonija vo

nejzinite ramki da izbori svoe mesto#, za ~ovekovi prava i slo-bodi kako sr` na Ustavot, za parlamentarna demokratija, za po-~ituvawe na pravata na malcinstvata, pazarna ekonomija, za nepre~eno dvi`ewe na stoki, idei, kapital, za pretpriemni{tvo i vi-sokoproduktiven trud, za slobodni i ~esni izbori, za pove}epar-tski parlament, vladeewe na pravoto, podelbata na vlasta, de-politizirana vojska, policija, uprava i sudstvo, za verska i nacionalna tolerancija i sli~no.

Vo ekonomskata sfera ovaa partija se zalaga za "sto-

panstvo i op{testvo vo koe sekoj poedinec kako sloboden gra|anin }e gi izrazi svoite sposobnosti i da gi ostvaruva svoite ekonomski i drugi interesi#, za {to }e se pottiknat "site vidovi na

sopstvenost i sekoja aktivnost {to vodi kon novi vlo`uvawa (in-vesticii), istra`uvawa i pronao|awa#. Vo taa smisla e i zala-gaweto deka "ne e dobro sopstvenosta da bide vo racete na

mal broj poedinci#. Zatoa e potrebno da se obezbedi rabotnicite da "stanat akcioneri-sopstvenici vo pretprijatijata vo koi rabotat i

vo ~ie sozdavawe u~estvuvale#. Za niv "slobodnoto pazarno

stopanstvo bara efikasna i evtina dr`ava, stru~na i sposobna vrz Ustav i Zakon da obezbedi sloboda i sigurnost na pravniot i ekonomskiot sistem, dr`ava {to ne se me{a vo samostojnosta

181

na pretprijatijata i nivnoto avtonomno odlu~uvawe# (Programska deklaracija na SRSM).

Vo odnos na opstojuvaweto na toga{nata federacija So-juzot se izjasnuva za toa deka "interes na narodite na Jugosla-

vija, kako i na me|unarodnata zaednica e taa da bide nezavis-na, edinstvena dr`ava, aktiven faktor na me|unarodniot mir, sorabotka i stabilnost#. (Isto).

Za~lenuvaweto vo ovaa organizacija e vrz dobrovolna osnova i neophodno prifa}awe na negoviot Statutot i Programa.

^lenstvoto e individualno i kolektivno. ^len na Sojuzot mo`e da stane sekoj koj slobodno, soglasno sopstvenoto ubeduvawe mu pristapi i ja prifa}a negovata Programa i Statut. Za~lenu-

vaweto so prijava, po pravilo, se vo op{tinskiot odbor. Toj vo

isklu~itelni situacii mo`e da go poni{ti za~lenuvaweto.

Pravata na ~lenstvoto se definirani: da u~estvuva, da dava predlozi i mislewa, slobodno da gi izrazuva kriti~kite stavovi, da bide biran i da bira, da bide informiran za aktivnosta

na Sojuzot. Istapuvaweto kako i za~lenuvaweto vo Sojuzot e dobrovolno. Dvojnoto ~lenstvo vo Sojuzot se zadr`uva samo dokolku programskite orpedelbi na nivnata organizacija ili dru{-tvo se isti ili sosema bliski na programskite opredelbi na Soju-zot. (Statut na SRSM, 1990, ~len 13 i 15).

Osnoven princip na organizacija na Sojuzot e teritori-

jalniot. Vo mesnite zaednici se formiraat mesni organizacii.

Osnoven oblik na organizirawe e op{tinskata organizacija. Taa bira pretsedatel i 3 potpretsedateli i sekretarijat.

Kolektivni ~lenovi na Sojuzot mo`at da postanat zdru-`enija na gra|ani, op{testveni i politi~ki organizacii koi gi prifa}a-at programskite celi na Sojuzot i se dol`ni vo svoeto ime da ja dodadat kratenkata SRSM. Pretstavnicite na kolektivnite ~lenovi se kooptiraat vo organite na Sojuzot kako polnopravni ~lenovi. ^lenstvoto na ovie organizacii prestanuva so is-tapuvawe ili isklu~uvawe. Takva odluka donesuva Republi~kiot odbor na na~in i postapka utvrdeni so aktite za organizirawe. (Isto, ~len 19).

Finansiraweto na SRSM e od dobrovolni prilozi na ~le-novite, od podaroci i od ~lenarina. No toj mo`e da koristi i sred-

182

stva dobieni po pat na sponzorstvo, dotacii i od profit ostvaren od stopanska i druga dejnost. (Isto, ~len 23).

Sobranieto na SRSM od 29 juni 1991 godina donese odluka da se obedini so Mladata demokratsko-progresivna stranka na Makedonija.

Pretsedatel na SRSM be{e Stojan Andov.

Reformski sili na Makedonija -Liberalna

partija (RS- LP) Vrz osnova na odluka na Mladata demokratsko-prog-

resivna stranka od 28 juni 1991 godina i odlukata na Sojuzot na reformskite sili na Makedonija, za zdru`uvawe, na 29 juni 1991

godina se formira Reformskite sili na Makedonija - Liberalna

partija. Opredelbata za formiraweto na novata politi~ka organi-

zacija, vsu{nost, e "poradi sozdavawe na edna silna politi~ka

partija, koja vrz osnova na sli~nite programi#, vo toga{nite us-lovi trebalo "da obezbedi pobrza realizacija na zacrtanite

zada~i#. (Odluka za obedinuvawe, 1991). Taa se definira kako otvorena partija na gra|anite na

Makedonija, politi~ki opredeleni za reformsko te`neewe i dejst-vuvawe da gi {iri politi~kite i ekonomskite slobodi i niz demokra-tski promeni - makedonskiot ekonomski i kulturen potencijal po-zitivno da se preobrazi i modrnizira, vklu~uvaj}i se na toj na~in ramnopravno so zaednicata na jugoslovenskite narodi i nivnite republiki vo evropskite i me|unarodnite integraciski tekovi. (Statut na RSM-LP, 1991).

Programskite celi i osnovnite principi na dejstvuvaweto na RSM-LP se utvrduvaat vo programa, a podrazbiraat "oso-

beno zalagawe za ekonomski efikasno i materijalno razvieno op{testvo, za demokratska i pravna dr`ava {to gi {titi i unapre-duva slobodata i ~ovekovite prava na gra|aninot, negovoto dos-toinstvo i human identitet. Tie podrazbiraat, isto taka, istrajuva-we na slobodata, suverenosta i integritetot na makedonskata republika i na pravoto i dostoinstvoto da se bide Makedonec vo siot makedonski i etni~ki i kulturen prostor#.

183

Во својата програмска ориентација Реформските сили на Македонија- либерална партија поаѓаaт "од веќе создадените претпоставки на македонската државност и сувереност но и од дадените услови за натамошен матери-јален, културно-духовен и политичко- демократски развиток на Републиката". Таа своите суштински политички и акцио-ни настојувања ги насочува кон "создавање Република на слободни, еднакви, економски и политички моќни граѓани и поединци". Во таа насока е и определбата за "воспоставу-вање општествен поредок заснован на граѓанскиот статус на човекот, на слободата на неговиот труд, сопственост и творештво и затемелен врз прниципите на економска, социјална и политичка демократија, европеизација и гло-бално модернизирање на македонските продукциони, стопански, социјални и културно-духовни обрасци и жи-вотни текови". За таквиот развиток е особено значајно соз-давањето на едно "силно, високо продуктивно и ефикасно стопанство, кое низ приватното и колективното претприе-маштво, пазарните механизми, новите технологии и поттик-нување на знаењето", рамноправно ќе ја вклучи Македонија во светскиот пазар и европските интеграции.

На внатрешен план, осбено е значајно воспоставу-вањето на единствен "македонски културно - етнички прос-тор, низ отворање на границите и демократизација на односите на Балканот, но и решавање на прашањето на националните права и статус на македонското население во соседните земји, вклучувајќи ја и интернационализација-та на тоа прашање". (Партиска програма на РСМ-ЛП, 1991).

Oranizaciskiot identitet Reformskite sili - liberalna partija go gradat na tradicijata na dvete politi~ki partii od koi i,

vsu{nost, nastana. Imeno ~lenuvaweto vo RSM-LP e li~no pravo na gra|anite koi se opredeluvaat dobrovolno da i pristapat gi prifa}aat programskite celi i statutarnite normi. ^len mo`e da stane sekoj polnoleten gra|anin bez razlika na svojata nacional-na, etni~ka pripadnost, pol, veroispovest, zanimawe.

Principi na organiziranost. Osnova na organizirawe e ~lenot. Za~lenuvaweto e dobrovolno, so pismena prijava ili pri-stapnica. So toa se steknuva so site prava i obvrski koi pro-

184

izleguvaat od programskite i statutarnite akti.

^lenstvoto se organizira teritorijalno, strukovo-intere-

seno i parlamentarno-sobraniski. Teritorijalnata osnova vklu~uva mesni organizacii vo mesnite zaednici ili naselbi, op{tinski i po potreba me|uop{tiski organizacii kako i republi~ka organizacija. Organizaciite na site nivoa izbiraat svoi sobranija-

odbori kako vode~ki organi. Strukovo-interesnata osnova vklu~uva i sekcii i forumi na Partijata za razli~ni oblasti od jav-niot `ivot, za razli~ni profesii i zanimawa ili za posebni iteresi na ~lenstvoto.

Sekciite biraat svoi reakovodstva koi se pretstaveni vo odborite na soodvetnite organizacii na teritorijalna osnova.

Odbornicite vo op{tinskite sobranija od redovite na RSM-LP kako i pratenicite na republi~kiot parlament se organi-

ziraat vo odborni~ko-prateni~ki grupi. Dokolku nekoe zdru`enie, politi~ka ili op{testvena or-

ganizacija kolektivno £ pristapi na Partijata, negovite ~lenovi stanuvaat polnopravni ~lenovi vo soodvetnite mesni, op{tinski i drugi organizacii. Odluka za toa donesuva odborot na partijata na soodvetno nivo.

Izjavata za za~lenuvawe ili pristapnicata ~lenot ja dos-tavuva ,po pravilo, do op{tinskiot odbor koj vodi evidencija za ~lenstvoto. Op{tinskiot odbor e dol`en da dostavuva evidencija na ~lenstvoto do Republi~kiot odbor. Op{tinskiot odbor mo`e da go oslobodi ~lenot od ~lenstvo dokolku toj so svoeto odnesuvawe go naru{uva ugledot i u~estvuva vo aktivnosti koi se sprotivni na Statutot i Programata na Partijata. ^lenot ima pravo na `alba na osloboduvaweto od ~lenstvoto do Repub-li~kiot odbor. Sekoj ~len ima pravo da u~estvuva vo nejzinata rabota, dava predlozi i mislewa, slobodno da gi izrazuva kri-ti~kite stavovi sprema bilo koj ~len, da bira i da bide biran i da bide informiran za partiskite aktivnosti. ^lenot ima pravo da prima solidarna pomo{ na povreda na negovite prava poradi ~lenstvo vo RSM-LP. Obvrskite na ~lenot se odredeni na sled-niot na~in: vo politi~kiot i op{testveniot `ivot da raboti na ostva-ruvawe na Programata, Statutot i odlukite i stavovite na organite na Partijata. Negova zada~a e da go ~uva ugledot i

185

identitetot na Partijata vo javnosta i da dava prilozi spored svoite mo`nosti. (Isto, ~len 10).

Organi na RSM-LP se: 1. Mesen odbor, 2.Op{tinski od-bor, 3. Sobranie, 4. Republi~ki odbor, 5. Pretsedatel na Par-tijata, 6. Prateni~ka (odborni~ka) grupa, 7. Nadzoren odbor.

Vo mesnata zaednica se formira mesen odbor.Toj od svoite redovi bira pretsedatel i sekretar. Toj go organizira i na-so~uva ~lenstvoto.

Vo op{tinata mesnite odbori izbiraat svoi pretstavnici za

Sobranieto na op{tinskata partiska organizacija. Redovnite sobranija na op{tinskite sojuzi se odr`uvaat edna{ godi{no. Po potreba mo`at da se organiziraat me|umesni ili me|uop{tinski odbori.

Sobranieto na op{tinskata organizacija gi razgleduva osnovnite politi~ki pra{awa, dokumenti i dejnost na Partijata i iz-

bira op{tinski odbor. Op{tinskiot odbor bira pretsedatel, pot-pretsedatel, sekretar i sekretarijat. Vo slu~aj op{tinskiot odbor vo svojata dejnost da ne se pridr`uva do Programata ili Statutot ili poradi neaktivnost mo`e da se raspu{ti od strana na Republi~kiot odbor. Ovoj organ donesuva Pravila za organizirawe na op{tinskata organizacija, planovi i nasoki za rabotata; ostvaruva neposredna politi~ka dejnost vo op{tinata, a preku odbornicite i vo Sobranieto na op{tinata; izbira organi i tela; izbira nadle`en organ za nadgleduvawe na finansiskoto rabotewe; edna{ godi{no go razgleduva izve{tajot za rabotata.

Sobranieto e najvisok organ na RSM-LP. Nego go so~inuvaat delegati {to gi izbira sobranieto, odnosno Odborot na op{tinskata organizacija, delegati od Sobranieto na grad-skata zaednica kako i delegati od sekciite od razli~iti oblasti na javniot `ivot, profesii itn. ^lenovite na Republi~kiot odbor i prate-nicite vo Sobranieto na Republika Makedonija se polnopravni ~lenovi na Sobranieto. Sobranieto donesuva Programa, Statut i odluki od konstitutiven karakter; usvojuva politi~ki izve{tai, platformi i izborno-kandidatski listi, odlu~uva za imeto na Partijata, izbira Republi~ki odbor, izbira nadzoren odbor, programski sovet i drugi aktivnosti.

Sobranieto izbira i Programski sovet kako stru~no so-vetodavno telo na Republi~kiot odbor.

186

Pretsedatelot na RSM-LP se izbira za period od 4 go-dini. Toj ja pretstavuva, zastapuva i dejstvuva na op{to unapre-duvawe i promovirawe na nejzinite programsko-politi~ki celi vo javnosta i rakovodi so rabotata na Republi~kiot odbor.

Sobranieto na RSM-LP izbira Republi~ki odbor. Vo nego se £ pretsedatelite na op{tinskite i gradskiot odbor. Pra-tenicite vo Makednskiot parlament se po funkcija ~lenovi na ova telo.

Odlukite od svojata nadle`nost, kako i izborot na orga-nite Sobranieto go vr{i po prethodna rasprava i so konsultacija na organizacijata, po pravilo, javno i so mnozinstvo glasovi na

prisutnite ~lenovi. Republi~kiot odbor od svoite redovi bira potpretsedatel i sekretar i Izvr{en odbor.

Finansirawe. Partijata se finansira od dobrovolni prilozi na ~lenovite, od podaroci i ~lenarina. Taa mo`e da se finansira od dr`avata i drugi izvori kako {to se -sponzorstvo, donatorstvo i od profit ostvaren od stopanska i druga dejnost ostvaren soglasno zakonskite propisi. Taa ne se finansira od izvori od stranstvo.

Pretsedatel na RSM-LP be{e Stojan Andov.

Liberalna partija (LP) Liberalnata partija e prodol`enie na Reformskite sili na

Makedonija - Liberalna partija. Imeno, na sednica na Sob-ranieto na ovaa organizacija odr`ana na 3 juli 1993 godina, se formira Liberalnata partija.

Либералната партија на Македонија, во партиската програма утвредена на нејзиното Трето собрание, одржано на 24 јуни 1995 година, се определува дека "е организација на граѓаните на Републиката, политички определени за ре-форми со кои македонскиот економски, политички, соција-лен и културен амбиент ќе се преобрази и модернизира", како претпоставка за "вклучување во европските и меѓуна-родните интеграциски текови и цивилизациски придобивки". (Партиска програма на ЛП, 1995). Во Статутот Либе-ралната партија се определува како "политичка

187

организација во која слободно се здружуваат граѓаните поради ширење на политичките и економските слободи на граѓаните, ширење и заштита на политичките, економските, социјалните, културните и другите права, интереси и уверувања на своите членови, партиципација во постапката за избор на Претседател на Републиката, пратеници и одборници и освојување на власта." (Статут на ЛП,1995).

Либералната партија, во македонската политичка практика и сцена се определува дека цврсто ќе "се профилира и изгради како партија што има вкоренет и неспорен македонски демократски и реформски идентитет". Таа ќе се профилира како "партија која не се бори по секоја цена за власт или за власт поради тесни партиски интереси, туку за власт поради остварување на структурни реформи и преобразби во македонското општество".

Во врска со својата социјална основа и активниот членски состав, таа јасно се определува дека ќе го заснову-ва преку регрутирање "меѓу стопанствениците, интелиген-цијата, и квалификуваното работништво, земјоделците и синдикалното членство". За неа особено се значајни и приврзаниците што им припаѓаат на групациите младина и жени. Таквата социјална основа ќе и обезбеди да истрае во поддршката на секој граѓанин кон напредок низ реформи.

Либералната партија на Македонија своите политички погледи ги определува како "развојни промени во заедницата во насока на богато и просперитетно општество, силна и продуктивна, приватно и колективно уредена економија, благосостојба и солидарност - правда. Таквиот "социјален и политички идентитет", таа ќе "го профилира во разрешувањето на виталните проблеми на македонското општество низ постепени и енергични реформи. Тоа не е идентитет на левица или десница. Тоа е идентитет и идеологија на развој, прогрес, просперитет и демократија".

Значајна е декларацијата на Либералната партија која смета дека таа, според своите внатрешни односи и организациски начела "е демократска, толерантна и плурално-мислечка партија, партија која својата акција ја

188

базира исклучиво на високи морални и идејно-мотивациски фактори".

Како политички субјект на македонската политичка сцена, Либералната партија на Македонија се определува за "афирмација на Република Македонија како суверена, самостојна, демократска и социјална држава, особено преку "демократизација на севкупните процеси, односи и институции" во земјата "и изградба на цивилно општество", преку заштита, "унапредување на слободите и правата на човекот и граѓанинот и воспоставувањето на владеењето на правото како владеачки принцип, обезбедување на еко-номска благосостојба, социјална правда и просперитет на личниот и заедничкиот живот и слобода на пазарот и претприемништвото". Таа смета дека општествениот развој на Македонија е преку "мир и сожителство на македокскиот народ со националностите", а особено преку "децентрали-зација на државата и развој на локалната самоуправа", за "поттикнување на демократските процеси на Балканот и во-дење политика на соработка и добрососедство" и за "влегу-вање во Европските и светски асоцијации и структури". (Партиска програма на ЛП, 1995).

Припадноста и пристапувањето во Либералната партија е лично право на граѓаните определени за нејзината програмска определба и за статутарните решени-ја. Тоа му е овозможено на секој полнолетен граѓанин кој ќе потпише "изјава за зачленување или пристапница" што ќе ја достави до општинскиот одбор кој води евиденција за членството. (Статут на ЛП,1995,член 8).

Основа на организирањето на Партијата е членот. Тоа се организира на територијална, струково - интересна и парламентарно собраниска основа. Територијалната осно-ва на ЛП вклучува месни организации во месните заедници или населби, општински и по потреба меѓуопштински организации и Републичка организација.

Организациите на сите нивоа избираат свои собранија и одбори. Струково-интересната основа на ЛП вклучува секции и форуми за различни области од јавниот живот, за различни професии и занимања или за посебни

189

интереси на членството. Секциите избираат свои раководства кои се претставени во одборите на соод-ветните организации на територијална основа.

Одборниците во општинските собранија и пратениците во Собранието на Република Македонија, избрани од редовите на Либералната партија, се организираат во одборничко - пратенички групи. (Исто, член 10). Либералната партија признава и колективно зачленување и пристапување на здружение, политичка или општествена организација. Во тој случај нивните членови стануваат нејзини полноправни членови.

Членувањето во Либералната партија престанува врз повеќе основи, меѓу кои се а) "губење на правниот статус на Партијата, б) по сопствена определба на членот за истапување, в) однесување кое што го нарушува партискиот углед, г) учествување во активности што се спротивни на нејзиниот Статут и Програма, д) и поради зач-ленување во друга политичка партија. (Исто, член 12).

Значајно е дека во оваа организација се заоструваат мерките кон членот. Имено, тој е должен да ги образложи причините за престанок на членувањето во организацијата и во согласност со тоа е предвидена и жалбена процедура.

Меѓу правата и должностите на членот се и тие тој да учествува во активностите на сите нивоа на организирање, да дава предлози, мислења и свои ставови, слободно да ги изразува политичките ставови спрема било кој партиски член, да бира и да биде биран во партиските органи и тела, активно да учествува во остварувањето на партиските цели, задачи и активности. Во таа смисла се и неговите права да биде информиран за партиските актив-ности и органи и тела; да прима солидарна помош во случај на повреда на нивните права поради членство во Партијата и да го чува партискиот углед и идентитет во јавноста. Тој е должен, според своите можности, да дава прилози за непречена работа на партиските органи и тела. (Исто, член 13).

Организациониот модел на Либералната партија е детерминиран од определбата дека тој се темели на

190

територијалниот принцип на дејствување. Имено, на ниво на месни заедници или населби, на собир на членовите

оваа политичка партија формираат месен одбор. Тој избира претседател, секретар и свои претставници во партиско собранието во општината. Општинската органи-зација со посебна одлука на Републичкиот одбор се јавува како основен облик на организирање.

Собранието на општинската организација, како политички орган ги разгледува основните политички прашања, документи и избира општински одбор. Тој, пак, од сопствените редови избира претседател, потпретседател, секретар и секретаријат. Општинскиот одбор, со посебна одлука, може да биде распуштен од страна на Републичкиот одбор. (Исто, член 16). Како матичен политички орган тој има право да донесува правила за организирање на општинската организација, планови и насоки за работа, да остварува непосредна политичка дејност во општината, а преку одборниците конкретно и во Собранието на општината да избира органи и тела и врши други надлежности. На ниво на градот Скопје Либералната партија формира Градска организација. Собранието на Градската организација избира градски одбор, а тој пак, избира претседател, потпретседател, секретар и секретаријат.

Органите на Либералната партија се а) собрание, б) републички одбор, в) извршен одбор, г) претседател и г) одбор за внатрешна контрола.

Собранието е дефинирано како највисок орган на Либералната партија на Македонија. Него го сочинуваат членови избрани од општинските организации, Градската организација - Скопје и од секциите (од најразлични области од јавниот живот, професиите, итн...). Во овој орган учествуваат и членовите на Републичкиот одбор и пратениците од оваа политичка партија во Собранието на Република Македонија, претседателите на собранијата на општините, претседателите на извршните одбори и ми-нистрите и замениците министри од Либералната партија на Македонија.

191

Собранието се одржува по потреба, а најмалку еднаш во две години. Тоа ги донесува своите одлуки со мнозинство гласови од присутните членови на седницата. Тој како орган ја утврдува програмската ориентација и насоки за работа, го донесува Статутот и врши негови измени и дополнувања, донесува одлуки од конститутивен карактер, разгледува и усвојува принципи и критериуми за изборно-кандидатски листи, одлучува за промена на името и знакот на Партијата, избира Републичкиот одбор, Одбор за внатрешна контрола, Претседател и врши и други ра-боти што произлегуваат од програмските и други актив-ности утврдени со прописите. (Исто, член 23).

Републичкиот одбор го избира Собранието. Тој е дефиниран како највисок политички орган меѓу две заседанија. Во негова надлежност е утврдување на Предлог-извештајот за активноста на Организацијата, усвојување на финансиски план и завршна сметка, избор на Извршен одбор, потпретседатели и секретар на Ли-бералната партија. Тој има обврска да предлага мерки за унапредување на методот на работа и облиците на дејствување, да утврдува кандидати за места што ги избира Собранието на Република Македонија, да формира комисии и повремени работни тела и ја координира и насочува нивната активност и други права, обврски и одго-ворности што ќе му ги довери Собранието.

Извршниот одбор е дефиниран како извршен орган на Републичкиот одбор во чија надлежност се оперативно-политичките работи, а особено предлагањето ставови и заклучоци до Републичкиот одбор, утврдувањето нацрти на Статутот и другите документи, материјално-финансиското работење, формирањето комисии и повремени работни тела, координација и насочување на нивната активност и други права, обврски и одговорности доверени од Републичкиот одбор.

Претседателот ја претставува и застапува Либералната партија, £ во негова надлежност е и обврската да ги свикува седниците на партиските органи. Тој се грижи за спроведувањето на заклучоците, одлуките и

192

другите акти што ги утврдуваат надлежните органи и остварува и други права, обврски и одговорности доверени со посебни одлуки.

Функцијата на Претседателот може да му престане: а) по негово барање и б) со разрешување доколку е неактивен или несоодветно ги врши доверените права и обврски..

Потпретседателот на Либералната партија го избира Извршниот одбор. Во негова надлежност, со задолжителна консултација со Претседателот се обврските операционализација и следење на реализацијата на програмските документи.

Секретарот на Либералната партијата го избира Републичкиот одбор. Тој во договор со претседателот и потпретседателите ги подготвува седниците на Собранието, Републичкиот и Извршниот одбор и се грижи за нивно непречено организирање, ги координира активнос-тите за спроведување на ставовите, одлуките и заклучоците на органите, се грижи за организација на работата, ги води кадровските постапки и остварува и други права, обврски и одговорности што ќе му ги доверат органите.

Одборот за внатрешна контрола го избира Собранието. Во негова надлежност се контролата врз спроведувањето на Статутот и другите акти, контролата на спроведувањето на одлуките на органите, како и контролата за прибавувањето, користењето и распо-лагањето со средствата.

Финансирањето на Либералната партија е од а) доброволни прилози на членовите, б) спонзорство и донаторство, в) стопанска дејност; г) соодветни фондови, д) средства од Министерството за финансии на Република Македонија предвидени за финансирање на политичките партии.

Поради обезбедување на средства со кои би се создала подобра материјална основа за поуспешно извршување на целите, задачите и активностите утврдени

193

со Статутот Либералната партијата може да врши стопанска или друга дејност.

Партијата може да престане со работа ако а) за тоа со двотретинско мнозинство одлучи Собранието, б) бројот на нејзините членови се намали под бројот определен со Законот, в) Собранието утврди дека Партијата не ги извршува своите цели и задачи и г) ако настапи било која од причините утврдени со Законот. Во таков случај средствата што остануваат по намирувањето на нејзините обврски, се пренесуваат на некоја од хуманитарните организации.

Претседател на Либералната партија беше Стојан Андов.

Со одлука на Собранието на Либералната партија од 19-април 1997 година, оваа политичка партија се здружи со Демократската партија, формирајќи нов субјект Либерално-демократска партија.

Обнова на Либералната партија Непосредно по завршувањето на претседателските

избори во 1999 година беше обновена идејата, а во јануари 2000 година на нејзиниот Шести конгрес, одржан на 15 април 2000 година, беше возобновена Либералната партија. Во документите усвоени на овој конгрес се врши интервенција во програмскиот документ преку документот насловен „Визија за Македонија", се вршат измени и допол-ни на Статутот и се избра ново раководство.

Во „Визијата за Македонија“ се проектира земјата како „независна, суверена и унитарна држава", со самостој-на политика „без поделба на суверенитетот, негово смалување или врзување за колективитети и заедници" и без „никакви сепаратни, регионални и други автономии", „изградба на државата и нејзиниот правен поредок", како и „функционирање на јавна, правна и непартиска држава". За тоа на „Македонија и е потребен мал, но ефикасен и економичен државен апарат".

194

Во економската сфера ќе „извршат влијание на процесот на приватизација на стопанството и посебно ќе го издвојат сиот стопански сектор од надлежностите на државата". Во тој контекст таа е за донесување на „антимо-нополско законодавство", за востановување на посебно (дополнително) монополско и корпорациско оданочување и за „воведување силни механизми за оневозможување и легализирање на сивата економија, за спречување на сто-панскиот криминал и корупција и посебно затајување на да-ноците.

Таа е за модерно образование, современа здравствена и социјална заштита, како и за тоа меѓуетничките односи да бидат основа за стабилноста на државата.

„Либералите сметаат дека со забрзаниот економски развој и со почитувањето на начелото на пазарната еко-номија ќе дојде до поусогласен развој и рамнотежа на сите социоетнички груги и до вистинска социјална еднаквост, односно до еднакви социјални можности. Тоа е основен услов за поволни меѓуетнички односи, за чувство на граѓанска еднаквост, лојалност кон државата и активен однос на сите кон нејзиниот развој, просперитет, стабилност. Ангажирањето на сите етнички групи и наци-оналности во главните стопански и нестопански сектори и во државните ресори е, исто така, значаен развоен ресурс од кој Македонија не смее да се откаже или да го игнорира, засега, дури и со државни интервенции или со та-канаречена позитивна дискриминација. Политиката на еднакви социјални можности и шанси на сите е темелна определба на Либералната партија и основа за изградба на Македонија како модерно граѓанско општество.

Во овој документ, Либералната партија инсистира на вистинска европска ориентација на државата и преобразување на нејзините внатрешни политички, социјални, културни и економски агрегати според европските. Таа смета дека „истрајува на својата изворна

физиономија, углед и претстава, како партија на разумот, знаењето, творештвото, сопственоста и бизнисот, како

195

партија на обичниот македонски граѓанин. Тоа е Партија што произлегува од и го изразува - вистинското политичко и духовно средиште на државата и граѓанството, на нивниот ум и разум, барања, критика, перспективи", односно дека е „партија на модерност, ефикасност, отвореност, толерантност, внатрешна демократија и високи морални и мотивациски фактори во својата дејност". Таа е „организација на гра-ѓаните на Републиката политички определени за реформи со кои македонскиот економски, политички, социјален и кул-турен амбиент ќе се преобрази и модернизира", Партија што има вкоренет и неспорен демократски и реформски идентитет, „која не се бори за власт поради тесни партиски интереси, туку за власт поради остварување на структурни реформи и преобразби во македонското општество“.

На Конгресот се донесени Статут, Програма и е формирана Либералната академија.

За претседател на Либералната партија е избран Ристо Гуштеров.

Демохристијанска партија на

Македонија (ДХПМ) Демохристијанската партија на Македонија е

регистрирана на 6 октомври 1990 година, во Охрид. Таа се темели на „совеста и разумот на човекот, во Божјите заповеди, односно во Светото писмо". Според неа, „меѓучо-вечките односи треба да се градат врз принципите на рамноправноста, демократичноста и толерантноста, на слободното изразување на мислата, односно идејата, врз принцпите што ги афирмираат љубовта, слогата и разбирањето меѓу луѓето. Раководејќи се од таквата идеологија, односно визија, оваа Партија се залага да го насочи човештвото кон подобро утре, кон посветла иднина, кон вистината, за да може секој човек да се чувствува слободен и среќен на секој простор и во секое време. За остварување на нашите идеали, чекориме по патот на разумот и совеста, по патот на демократијата и

196

дипломатијата, низ отворена јавна борба на идеи, за да се избере најдоброто решение". (Програмска декларација на ДПХМ, 1990).

Оваа полититичка партија „се определува за слободна и суверена Република Македонија во меѓусебно рамноправни односи со другите републики во Југославија", сметајќи дека „ако македонскиот народ изнудено или, пак, по своја волја се определи за самостојна држава надвор од Југославија", таа „ќе се залага за меѓународно признавање, односно за меѓународна заштита на територијалниот интегритет на Македонија. Така, Македонија не ќе има пот-реба и обврска да има своја армија. Македонија ќе има повеќекратна корист, а и Европа од неа". Во визијата на оваа Партија Македонија „е суверена, демократска и парламентарна држава", со „претседател и еднодомен парламент", „држава на македонскиот народ и на другите граѓани" во која „македонскиот јазик е единствениот служ-бен јазик." Таа смета дека „граѓаните од албанската, турс-ката, ромската и другите националности – слободно ќе ги изразуваат своите верски и национални чувства, слободно ќе ја афирмираат својата култура и обичаите; слободно ќе го говорат и ќе го изучуваат својот јазик преку семинари, секции и други форми на организирање во согласност со правно релевантните законски прописи што ќе бидат утврдени".

Посебни се залагањата за заштитата на идентитетот, суверенитетот и субјективитетот на Македонија преку водењето на „стимулативна, односно дестимулативна популациона политика (никако репресивна), пред сè, поради нерамнoмерниот наталитет“, како и „за утврдување на точни критериуми врз основа на кои може да се добие нејзино државјанство".

Во социјалната политика „се залага врз принципите на солидарност и хуманост, на сите граѓани на Македонија да им обезбеди социјална и материјална сигурност", да се „обезбеди пристоен живот само на лицата кои не се во состојба сами да се издржуваат", како и да се обезбедат „исти права на здравствена заштита и права од

197

здравствено осигурување во случај на болест и породу-вање". Во однос на лицата што остануваат без работа поради структурните реформи смета дека треба да се „обезбеди соодветна материјална заштита". Таа смета дека на невработените треба „да им се признава времето на чекање во посебен пензиски стаж и да им се исплатува пристоен паричен надомест". (Програмска деларација на ДПХМ,1990).

Во економската сфера ДХПМ се залага за прилив на странски капитал, за стимулативна даночна политика утврдена како во западните земји и за забрзан економски развој и еднаков третман на сите видови сопственост, за стимулативно наградување на вложениот труд како основна претпоставка за ефикасно стопанисување, за развој на индустријата и електротехниката во чекор со најновите научно - технички достигнувања. Основата на ид-ниот економски развој во Македонија ја гледа во човечкиот и природниот потенцијал. Тоа претпоставува вистинска пазарна економија и афирмација на приватната и мешовитата сопственост. Таа смета дека големите индустриски капацитети треба да бидат во државна сопственост со цел да се заштитат „од брзата и нереална распродажба", односно дека „поголемите индустриски капацитети, засега, треба да бидат трансформирани во државни, со што државата би обезбедила уште еден извор на егзистенција и би обезбедила извесен број работни места". (Програмска деларација на ДПХМ,1990).

Demokratsko-hristijanskata partija (DHPM) e definirana kako "dobrovolna politi~ka organizacija, odnosno legitimna poli-

ti~ka partija na Makedonija#. Nejzini osnovni na~ela se moral, pravda, sloboda i blagosostojba. Vo nea, mo`e da se za~leni sekoj gra|anin so potpi{uvawe na pristapnica, kako izraz na prifa}aweto na programskata deklaracija i Statutot. ^lenuvaweto vo ovaa politi~ka partijata gi nosi slednite prava i obvrski: da u~estvuva vo nejzinata rabota i aktivnost; da raboti na ostvaruvawe na partiskite celi i zada~i, da bide informiran za nejzinata rabota i dejnost, da pokrenuva inicijativi, da bira i bide biran, da gi ispolnuva obvrskite sprema Partijata, da go po-

198

~ituva Statutot i Deklaracijata i da gi izvr{uva odlukite na organite. ( Statut na DPHM, 1990, ~len 13).

^lenstvoto vo DPHM mo`e da prestane dokolku: a) slo-bodno ja napu{ti i za toa dostavi pismeno izvestuvawe; b) vo slu~aj na smrt; v) ne pla}awe ~lenarina podlgo od {est meseci i g) vo slu~aj na nejzin prestanok. Prestanokot na ~lenstvoto se vpi{uva vo nejziniot registar.

Vo vnatrepartiskite odnosi prisutno e i isklu~uvaweto. Imeno, so odluka na Upravniot odbor, ~lenot mo`e da bide isk-lu~en. Ako e nezadovolen od odlukata ima pravo na `alba do Sudot na ~esta, a vtorostepenata nadle`nost mu e doverena na Centralniot upravno-izvr{en odbor. (Isto ~len 15 i 16).

Organizacijata se temeli na teritorijalniot princip. Oblik

na organizacija e podru`nicata vo op{tinata i sekciite vo selata, naselenite mesta i mesnite zaednici.

Organi na Partijata se definirani: 1. Pretsedatel; 2.

Centralen upravno-izvr{en organ, 3. Sud na ~esta; 4. Sekre-

tarijat; 5. Informativno biro; 6.Slu`ba za koordinacija i sora-

botka i 6.Slu`ba za ONO i OSZ (Isto, ~len 17)

Najvisok organ na DPHM e Centralniot upravno-izvr-

{en odbor. Toj raboti na redovni i vonredni sednici. Izbira i raz-re{uva pretsedatel, generalen sekretar, blagajnik i rakovoditelite na drugite partiski organi. Go izbira i razre{uva Sudot na ~esta i Upravno-nadzorniot i stru~no-izvr{eniot odbor koi se vo negov sostav. Donesuva i vr{i izmeni i dopolnenija na Statutot. Gi osnova, organizira i ukinuva partiskite okruzi i ogranoci. Go vr{i izborot i utvrduvaweto na kandidatite za pratenici i kandidati za funkcii na vlasta vo dr`avata, kako i odlu~uva za za~lenuvawe vo me|unarodnite organizacii i sli~no (~len 19).

Posebno vnimanie zaslu`uva potrebnoto mnozinstvo za odlu~uvawe vo ovoj organ. Imeno, ovoj organ donesuva odluki so prosto ili dvotretinsko mnozinstvo, soglasno delovnikot za ra-bota. Me|utoa, ako nema dovolno kvorum, toga{ pretsedatelot ja odlo`uva sednicata za eden ~as, a po istekot na ~as, mo`e da donesuva polnova`ni odluki so najmalku edna tretina od vkupniot broj ~lenovi na Centralniot upravno-izvr{en odbor.

Pretsedatelot ja zastapuva i pretstavuva DPHM. Toj se bira od sostavot od Centralniot upravno-izvr{en odbor. Negoviot

199

delokrugot e utvrden kako pravo da gi svikuva i rakovodi sed-nicite, da ja organizira i koordinira rabotata na partiskite organi i tela i me|u okruzite, ogranocite i sekciite. Toj se gri`i za realizacija na Statutot i Deklaracijata i za afirmacija na DPHM vo i nadvor od Republikata. Negoviot mandat trae ~etiri godini, so pravo na povtoren izbor i po vtor pat ili po potreba i pove}e pati. (Isto, ~len 20).

Sudot na ~esta e sostaven od Pretsedatelot i general-niot sekretar na DPHM, kako i pretsedatelite na okruzite. Toj ra-boti po akt utvrden na sednica na Upravno-nadzorniot odbor. Rasprava po `albi od ~lenovite i predlaga raspu{tawe na ogra-noci i sekcii.

Sekretarijatot e sostaven od sekretarite na okruzite i ogranocite. So nego rakovodi Generalniot sekretar. Obvrskite na Generalniot sekretar ja zastapuva DPHM po imotnite, finansiskite i drugi pra{awa, gi podgotvuva sednicite na Centralniot upravno-izvr{en odbor, obezbeduva stru~na pomo{ na ~lenovite na organite i drugi zada~i.

Informativnoto biro e operativno telo koe pribira poda-toci vo interes na DPHM, ja vodi politi~ko-marketin{kata ak-tivnost, dogovara aktivnosti so pravni i fizi~ki lica. So nego ra-kovodi {ef,koj po funkcija e ~len na Upravno-nadzorniot odbor. (Isto, ~len 23).

Slu`bata za koordinacija i sorabotka gi vr{i aktivnosti za omasovuvawe na DPHM, organizirawe i osnovawe na ok-ruzi, ogranoci i sekcii. So nea rakovodi Glaven koordinator koj po funkcija e ~len na Upravno-nadzorniot odbor.

Slu`bata za ONO i OSZ gi obezbeduva pravata i slobo-dite na ~lenovite na DPHM, gi utvrduva pravata i dol`nostite na svoite ~lenovi vo funkcija na odbranata na sopstvenata zemja, soglasno Ustavot i zakonite na RM. Ovoj organ ostvaruva kon-takti so nadle`nite organi vo ostvaruvaweto na svoite zada~i, gi {titi pravata i ugledot na DPHM i sprere~uva neprijatelski aktiv-nosti i drugi {tetni vlijanija vrz nejzinata rabota. Negova nadle`nost e i razvivaweto na moralot vrz osnovite i principite na DHPM. So ovaa slu`ba rakovodi {ef koj po funkcijata e ~len na Upravno-nadzorniot odbor.

Centralniot izvr{no-upraven odbor e sostaven od Up-

ravno-nadzoren i Stru~no-izvr{en odbor. Upravno-izvr{niot od-

200

bor go so~inuvaat pretsedatelite na okruizite i ogranocite.

Stru~no-izvr{niot odbor go so~inuvaat {efovite na stru~nite komisii koj se vo negov sostav. So ovie dva organi rakovodat izvr{ni sekretari koi se po funkcija i potpretsedateli na DHPM. (Isto, ~len 27).

Okruzite, ogranocite i sekciite se osnovaat i rabotat so-glasno partiskiot statut i deklaracija. Niv gi rakovodi Upravno-izvr{niot odbor, gi zastapuva pretsedatelot. Tie biraat sekretar i blagajnik.

DPHM se finansira od dobrovolni prilozi, od podaroci i zave{tanija, od buxetskite sredstva, sponzori, pravni i fizi~ki lica, od ~lenarina, od vr{ewe stopanska dejnost. (Isto ~len 30). .............

Pretsedatel na DHPM be{e Vasil Ristevski.

Rabotni~ko-zemjodelska partija (RZPM) Na 15 septemvri 1990 godina e odr`ano osnova~koto

sobranie na Rabotni~ko-zemjodelskata Partija (RZPM). Taa e registrirana na 16 oktomvri 1990.

Osnovnite celi i zada~i na RZPM se definirani kako: a) razvitok na agrarot, b) ekonomsko-socijalna pravda, v) ~ove-kovi slobodi i prava, g) za Makedonija kako suverena dr`ava vo ramkite na novata demokratska i paritetna jugoslovenska fede-racija, d) za nezavisno i efikasno sudstvo, |) za vklu~uvawe vo evropskata i svetskata podelba na trudot i na drugite vidovi in-tegracii. (Odluka za formirawe na Rabotni~ko-zemjodelskata partija na Makedonija).

RZPM e definirana kako samostojna politi~ka organi-zacija. Taa }e se zalaga za razvoj na agrarot, proizvodstvo na zdrava i prirodna hrana, kako i podobruvawe na socijalniot sta-tus na ovie proizvoditeli; za celosna odgovornost na site subjek-ti za ekologijata vo zemjata i individualna odgovornost za naru-{uvaweto na ekolo{kata ramnote`a. RZPM se opredeluva da

201

sorabotuva so site organizacii i dvi`ewa koi gi po~ituvaat ~ovekovite prava, politi~kiot i sopstveni~ki pluralizam i se ekolo{ki odgovorni. Zato, }e ostvaruva aktivnost samo vo de-mokratsko-pluralisti~ka i pravna dr`ava koja gi po~ituva i gi brani ~ovekovite prava, pravata na nacionalnite malcinstva, pravo na razli~nost i sloboda na politi~ko i javno dejstvuvawe i zdru`uvawe na site gra|ani. Nejzina zalo`ba e vrednuvaweto na trudot na rabotnikot vo materijalnoto proizvodstvo i uslu`nite dejnosti, kako i ostvaruvaweto na negovite egzistencijalni prava vo slu~aj na otpu{tawe od rabota. (Statut na RZPM, 1990).

^len na RZPM mo`e da postane sekoj polnoleten gra|a-nin koj gi prifa}a nejzinite programskite celi. ^lenuvaweto e dob-rovolno. Za da obezbedat funkcionirawe na partiskite organi, ~lenovite pla}aat ~lenarina.

Prestanokot na ~lenstvoto e so smrt, izjava deka se ot-ka`uva od ~lenstvoto i so izrekuvawe disiplinski merki. Za onie koi nema da gi po~ituvaat odlukite na Upravniot odbor, Pret-sedatelstvoto, Statutot i Programata, kako i onie koi }e go na-

ru{uvaat nejziniot ugled im se izrekuvaat disiplinski merki: opo-

mena pred isklu~uvawe i prestanok na ~lenstvoto vo

Partijata (isklu~uvawe). (Isto, ~len 18).

Partijata se organizira na teritorijalen princip. Organi

na RZPM: 1. Sobranie, 2. Upraven odbor i 3. Pretsedatels-

tvo. Sekoi ~etiri godini se odr`uva Izborno sobranie, a sekoja godina redovno zasedanie.

Finansiraweto na RZPM se ostvaruva od ~lenarina, do-brovolni prilozi i vr{ewe na stopanska dejnost.

Pretsedatel na RZPM be{e Boris Stoj~evski.

Vnater{na makedonska revolucionerna

organizacija - Demokratska partija (VMRO-DP) Внатрешната македонска револуционерна

организација – демократска партија (ВМРО-ДП) e osnovana e na 26 januari 1991 godina, a registrirana na 4 fevruari 1991 godina. Taa se definira kako "современа политичка партија, статусно неопределена, партија за сите граѓани на

202

Македонија, која се залага за современ политичко - економски систем развиен во Европската економска заедница". Како организација таа "програмски го формулира политичкиот интерес на македонскиот народ за изградба на сопствен национален систем, односно воспоставување на суверена македонска држава како прe-дуслов за нејзино вклучување во европските интеграциони процеси". Таа "смета дека за заштита и развој на толку малуброен народ како што е македонскиот, неговата поли-тичка самостојност е од првостепено значење". Постоењето на "сопствената држава е гаранција не само за самоодржување, туку и за предизвик за нова етапа на развој". (Програма на ВМРО-ДП, 1991). Оваа партија "преку своите програмски определби сака да го охрабри македонскиот народ во самодовербата сам да ги решава своите проблеми, односно да го ослободи од историското повторување на заблудата дека тоа за него треба некој друг да го направи". VMRO-Demokratska partija vo svoite celi se opredeluva za "vra}awe na gordosta i dostoinstvoto na

makedonskiot narod, makedonskiot ~ovek i makedonskata dr`ava# (Statut na VMRO-DP, 1991, ~len 6).

Во програмската декларација ВМРО - ДП се определува за реализација на своите политички и програмски цели со демократски средства. За неа парламентарната власт заснована на принципот на поделбата на власта е модел на власта за кој се залага. Составен дел на таквите залагања се заштитата на еднаквите права и слободи на секој граѓанин, за политички плурализам и доследна примена на сите човекови права.

Во однос на положбата на македонската држава како оптимално решение го смета сојузот на суверени држави, како свој слободен избор и интерес.

На полето на одбраната е ставот за "македонска армија во состав на заедничка југословенска армија", додека во однос на територијалната одбрана, таа го предвидува "нејзиното егзистирање поаѓајќи од борбените традиции на Македонецот".

203

Економската сфера се детерминира преку залагањето за "економски систем заснован врз пазарни законитости, рамноправност на сите видови сопственост, слободни синдикати, хумано решавање на технолошкиот вишок на работници, како и за единствена монетарна и фискална политика" за "отстранување на сопственоста без сопственик, односно се одредува за трансформирање на сопственоста од општествена во државна и приватна". Покрај ова, ВМРО - ДП се залага за ревидирање на "сите видови национализација", особено на земјоделското земји-ште. Во тој контекст се залагањата "за развој на семејното стопанисување како најефикасен и најрационален облик на стопанисување во земјоделството".

ВМРО – ДП "се залага за изградба на држава на благосостојба што значи секој човек да има можност за личен развој, образование, создавање семејство и квалитетни услови за живот". Затоа, пак, "популационата политика треба да се остварува во согласност со настојувањата демографските движења да не доведат до национални и социјални судири". Во однос на планирањето на семејството, оваа партија смета дека "идеален модел претставува семејство до 3 деца. За поддршка на овој модел предвидува изградба на законска регулатива во доменот на здравствена заштита, социјалната и фискалната политика". Таа се залага за разрешување "на проблемот на неконтролирано доселување во Македонија", особено во "однос на механичкиот прилив", а додека "на сите малцинства кои живеат на територијата на Македонија ќе им бидат признати сите граѓански права според важечките меѓународни конвенции".

ВМРО – ДП како современа партија "се залага за воведување европски програми во процесот на образованието", "предвидува реформа на целокупниот систем на образование и воспитание без приоритетни идеологии", за развој на националниот културен идентитет преку "грижата за обновување и заштита на автентичните македонски традиции и обичаи"и за "уставна заштита на македонскиот јазик како единствен службен јазик на терито-

204

ријата на Република Македонија". Таа е за "зајакнување на врските меѓу македонските иселеници со татковината, ќе се грижи за нивен побогат национален живот, ќе ги помага културните манифестации на македонските иселеници и ќе води посебна грижа за образование на македонски јазик на децата на иселениците"; ќе се грижи и за "Македонците во соседните земји (Бугарија, Грција, Албанија и Република Србија)" да ги уживаат "сите човечки и граѓански права предвидени со меѓународните конвенции за правата на малцинствата", со инсистирање кај владите на соседните земји да ја напуштат политиката на дискриминација и непризнавање на македонскиот национален субјективитет. (Програма на ВМРО-ДП).

Членството на ВМРО-ДП го сочинуваат: а) членовите и б) симпатизерите. Активен член може да постане "секој граѓанин на Република Македонија и Македонец надвор од неа кој навршил 18 години старост и кој не е член на друга политичка партија. Член е "секој кој ќе потпише пристапница и кој ќе ја прифати Програмата". (Исто, член 10). Симпатизер на оваа политичка партијата може да е член на друга политичка партија или неутрален, кој се согласува и ја поддржува политичката партија. (Исто, член 13). Членувањето во ВМРО-ДП може да престане: а) по желба, б) со бришење и в) со исклучување. Исклучувањето може да настане поради "непочитување на програмските определби" и статутарните решенија. (Исто, член 14).

Во врска со правата и должностите на членот, се оп-ределува "лично да ги извршува партиските обврски, да се придржува кон одлуките на партиските органи, да ја одржува и јакне работната дисциплина и да постапува по упатствата на партиските органи, како и тоа одлуките да ги извршува навреме, редовно и според своите лични способности. Посебно се укаажува дека во случај на потреба, членот е должен да му укаже помош на другите членови на Партијата. (Исто, член16).

Организационата структура на партијата се темели на територијалниот принцип. Основниот организационен

205

облик е комитетот. Неговата работа е определена од претходно одобрена програма. Специфични се облиците на учеството на членовите. Имено, секој комитет има Собир. Тој е највисока форма на непосредно управување и одлучување на членовите на комитетот. Собирот го сочинуваат сите членови кои ги исполнуваат правата и обврските со зачленувањето во Партијата.

Секој комитет има свој оперативен орган. Тој се дефинира како извршен одбор. Правата, обврските, задачите и функционирањето на основниот облик на функционирање на ВМРО – Демократска партија ги регулираат со посебени правилници.

Како органи на управување во ВМРО – Демократска партија се определуваат: Конгесот, Собранието и Централ-ниот комитет.

Конгресот "е највисок орган на управување", а негов

извршно - оперативен орган е Собранието. Него го сочинуваат делегати на комитетите. Тоа се состанува повремено, а најмалку еднаш на четири години, како изборно. Со изборното собрание раководи работно пртетседателство.

Хиерахиската структура ја надополнува

Централниот комитет. Тој е дефиниран како оперативно извршен орган на Собранието. Составот и бројот на членовите на Централниот комитет го утврдува Собранието, а тој од својот состав избира претседател, потпретседатели и генерален секретар. Со седниците

раководи Претседателот на Централниот комитет, односно Претседатлот на ВМРО-Демократска партија. Во негово отсуство таа задача им припаѓа на потпретседателот на Централниот комитет, односно некој член на овој орган. (Исто, член 28-35).

Активностите на ВМРО - Демократска партија се

финансираат од членарината, средствата од подароците, сопствени активности и организирање манифестации, како и од другите приходи.

Претседател на ВМРО-ДП е Владимир Голубовски.

206

Demokratska partija na Makedonija (DPM) Demokratskata partija na Makedonija (DPM) e formira-

na na 2 mart 1992 godina vo Tetovo. Taa se definira kako "poli-

ti~ka partija koja go obedinuva ~lenstvoto poradi ostvaruvawe na politi~ki interesi i celi sodr`ani vo partiskata programa, a pred s¯, za ostvaruvawe na demokratsko op{testvo zasnovano na ekonomska i politi~ka sloboda, demokratija nacionalna ram-nopravnost, socijalna sigurnost i solidarnost kako preduslov za zabrzan ekonomski i demokratski op{testven razvitok#. (Statut na DPM, 1992, ~len1).

Vo ovaa politi~ka partija mo`e da se za~leni sekoj "pol-

noleten gra|anin na R. Makedonija# koj potpi{al "pristapna

izjava#. ^lenstvoto mu prestanuva vrz osnova na: a) istapuvawe i b) so isklu~uvawe. ^lenot mo`e da bide isklu~en dokolku "de-

luva sprotivno na programskite opredelbi i na~ela, odnosno so svoeto povedenie nanesuva {teta na ugledot na Partijata#. (Is-

to, ~len 4). Organizacionata struktura na demokratskata partija na

Makedonija ja so~inuvaat mesnite, op{tinskite, gradskata i re-publi~kata organizacija. Mesnta orgnizacija koja se narekuva

ogranok, na sostanok so site ~lenovi, izbira mesen odbor. Toj se organizira vo mesnite zaednici kade ima najmalku 30 ~lenovi. Mesniot odbor gi svikuva sostanocite na ~lenstvoto, rakuva so blagajnata, se gri`i za pro{iruvawe na ~lenstvoto i vr{i drugi partiski raboti (isto, ~len 12). Mesnite, op{tinskite i grads-kiot odbor, od sopstvenite redovi, izbiraat pretsedatel, eden ili pove}e potpretsedateli, sekretar i blagajnik. Vo organizacii pod

utvrdeniot minimum se imenuvaat poverenici. Nego go imenuva izvr{niot odbor ili najbliskiot op{tinski odbor.(Isto, ~len 16). Vo op{tinskite centri se formira op{tinski odbor, dodeka vo "Skopje kako grad so pove}e

op{tini# se formira gradski odbor. (Isto, ~len, 13 i 14). Organi na DPM, se: a) Sobranie, b) Pretsedatel, v) Gla-

ven odbor, g) Nadzoren odbor i g) Stru~en sovet.

207

Sobranieto e najvisok organ na DPM. Vo negova nad-le`nost e donesuvaweto na Statutot i Programata. Toa polnova`no odlu~uva so mnozinstvo od ~lenovite, a odlukite se doneseni dokolku za niv glasa mnozinstvo od prisutnite. Sobranieto, na sednica, gi izbira i otpovikuva Pretsedatelot i Glavniot odbor.

Glavniot odbor e najvisok organ na DPM pome|u dve zasedanija na Sobranieto. Toj gi izvr{uva zaklu~ocite na sobra-nieto, rasprava za principielni pra{awa na partiskata politika, odlu~uva za u~estvo na izborite, gi razgleduva listite i gi utvrduva kandidatite za nositeli na javni funkcii, formira rabotni tela i vr{i drugi nadle`nosti imanentni za najvisok organ na partija. Ovoj organ go so~inuvaat od 15-20 ~lenovi izbrani na Sobranieto, kako i pretsedatelite na op{tinskite ogranoci i ogranokot na grad Skopje. Toj odlu~uva ako na negovata sedica prisustvuvaat mnozinstvo od ~lenovite, a odlukite se do-neseni dokolku za niv se opredeli mnozinstvoto od prisutnite.

Izvr{no-politi~kata funkcija vo partijata e doverena na

Izvr{niot odbor. Nego go so~inuvaat pretsedatel, potpretse-datel, sekretar i ~etiri ~lena od sostavot na Glavniot odbor. Ovoj organ u~estvuva vo sozdavaweto na politikata na partijata, predlaga donesuvawe na odluki na Glavniot odbor i gi izvr{uva negovite odluki. (Isto, ~len 7).

Pretsedatelot na DPM ja pretstavuva i zastapuva Parti-jata i za svojata rabota mu podnesuva izve{taj na Glavniot od-bor, a godi{no i na Sobranieto. Vo Statutot na DPM e ovozmo-`eno Sobranieto, so mnozinstvo glasovi, da donese odluka za imenuvawe na privremen pretsedatel. (Isto, ~len 5).

Partijata ima i sekretar. Toj se imenuva so odluka na Iz-vr{niot odbor. Vo negova nadle`nost se organizacionite, ad-ministrativnite, smetkovodstvenite i drugi tekovni raboti (Isto, ~len 11).

Stru~niot sovet go so~inuvaat eksperti za oddelni pra-{awa i toj, na predlog na Izvr{niot odbor, razgleduva pra{awa od interes na organizacijata i za svoite gledi{ta go informira Glavniot odbor. Stru~niot sovet go rakovodi pretsedatelot na Izv{niot odbor. Toj so posebno ovlastuvawe mo`e da go zas-tapuva Glavniot odbor.

208

Vo vrska so na~inot na komunicirawe so javnosta, ova politi~ka partija se opredeluva toa da go ~ini so pomo{ na soop-{tenija i informacii vo masmediumite i so izdavawe na sopstveno glasilo. Dosega se pojavi "Demokrat# kako podlistok

na vesnikot "Nova Makedonija#.

Finansiraweto na DPM se obezbeduva preku ~lenarina, prilozi i od stopanska dejnost.

Demokratskata partija na Makedonija mo`e da prestane ako: a) za toa odlu~at ~lenovite, b) se namali brojot na ~lenovi-te pod zakonskiot minimum. Za prestanokot na organizacijata e potrebno 2/3 mnozinstvo od ~lenovite.

Pretsedatel na Demokratskata partija na Makedonija e Tomislav Stojanovski Bombaj.

Партија за демократска акција -

исламски пат Партијата за демократска акција -исламски пат,

(ПДА-ип), е регистрирана на 11 jуни 1992 година. Вo врска со нејзината регистрација е поведен спор кој е разрешен со регистрирање на пoлитичката партија со додавката -ислам-ски пат. Во текот на 1995 година оваа политичка партија изврши промени во името и се деклараше како Партија за демокраска акција - вистински пат (ПДА-вп).

Партијата за демократска акција се дефинира како политичка организација на граѓаните од Македонија "кои припаѓаат на муслиманскиот културно историски kруг, како и на другите граѓани кои ги прифаќаат прогармата и целите на Партијата". (Програма на ПДА, 1990 , стр.1). Таа се определува за остварување на сопствената програма и цели "преку придобивање на избирачите, со учество на изборите и со учество во работата на претставничките тела и органи на власта сразмерно на својот успех на слободни-те избори". Во својата програмска ориентација се обидува да го дефинира поимот демократија, кој за оваа политичка групација значи "владеење на народот, регулирано со владеење на праведни закони". Додека под праведни

209

закони се подразбираат оние во "чие средиште се наоѓа човекот како слободна личност и која без било какви резерви и оградувања ги потврдува слободите и еднаквоста на луѓето и граѓаните без оглед на верата, нацијата, расата, јазикот, полот, општествената положба и политичко убедување". Во сфаќањето на човековите слободи и права, оваа политичка партија ги подразбира онака како што се дефинирани во меѓународните документи усвоени во Организацијата на обединетите нации.

Партијата за демократска акција- вистински пат, се определува за "демократска власт", а за да "биде таква, таа мора да биде сменлива", односно Партијата се определува за општи непосредни, слободни и тајни избори. (Програма на ПДА, 1990).

Во програмската ориентација на оваа политичка партија присутни се определбите за иднината на федеративната заедница, за потребата од организација на федералните органи, за општи непосредни и слободни из-бори, за независно судство и слично, а во тие рамки и за положбата на Република Македонија. Изразена е потребата од изградба на еднодомно собрание, со учество на претставници на политичките партии согласно изборниот резултат, а "одлуките да се донесуваат со двотретинско мнозинство". Посебно е нагласена заложбата за "одржување на Македонија како суверена, слободна заедница на рамноправни народи (Македонци, Албанци и Турци)", за тоа таа да е "конститутивен дел на југословенската заедница на рамноправни народи", односно како организација "ќе ја уважува националната самобитност на македонскиот народ со сите правни и политички консеквенци". Во таа насока оваа политичка партија се заллага за "укинување на LVI-от амандман на Уставот на СРМ со кој се дискриминира државноста на македонското население".

ПДА оценува дека проблемот на Косово е "судир кој не може да се реши со репресија" и дека излезот од него е во дијалогот, "а успешен дијалог може да се поведе само

210

со вистински претставници на народот". Тоа ја мотивира оваа партија да бара "демократија за сите граѓани на Косово".

Специфичен е ставот на оваа политичка партија според која "игнорирањето на националните посебности на босанско-херцеговските муслимани и на таа основа нивно присвојување" ги отфрла "како спротивни не само на историските факти, туку и на јасно изразената волја на овој народ". Во таа насока и нејзиното спротивставување "на дестабилизацијата на Б и Х, на нејзината поделба и присвојување, без оглед од која страна таквите и слични претензии доаѓаат". Посебно значајно прашање е и оценката "дека муслиманските средини", во дотогашниот развој, како резултат на неповолните историски прилики, го губеле чекорот во развојот и просветата. Затоа се основа политичката партија, која што се определи за "радикални реформи на школскиот систем и ревизија на школската програма, за целосно почитување на уставно загаранти-раните права (следење на настава на мајчин јазик на сите нивоа, како и настава за која се поседуваат соодветни ква-лификации, без оглед на националната припадност на наставникот и сл.), се со цел да се отстранат идеолошките догми и предрасуди настанати во периодот на политичкиот и духовниот монопол". (Програма на ПДА, 1990).

Посебно внимание оваа политичка партија посветува на остварувањето на слободата на вероисповеста. Имено, таа се определува за "целосна слобода на сите религии" со "потполна автономија на нивните верски заедници" и "доследно почитување на таа автономија", за враќање на имотите на верските заедници, "за признавање на главните верски празници за слободни денови", како и за слободна изградба на верски објекти", за што оваа политичка партија ќе бара "ревизија на урбанис-тичките планови". Таа е за почитување на верските обичаи и традиции, а "исхраната во армијата, болниците, затворите и други места" да биде во "согласност со верските прописи". (Програма на ПДА,1990).

211

Во економската сфера, оваа политичка партија се определува за поддршка на програмата за стопански реформи со која се предлага укинување на општествената сопственост, за широка денационализација на стопанските претпријатија со гарнатирање на приватната сопственост, за рационализацијата на државната управа и укинување на земјишниот максимум. Притоа таа смета дека не треба да се загрозат стекнатите права и позитивните функции на социјалната држава, особено обезбедување на минимум бесплатна здравствена заштита и за егзистенцијален минимум за невработените, старите и болните лица.

ПДА посебно внимание му посветува на семејството како "огниште на морално-етичките вредности" и дека неговото разорување е "една од темните страни на прогресот". При тоа особено е значајна функцијата на жената. Таа која раѓа, подигнува и воспитува деца, според нив, врши "важна општествена функција". Токму затоа оваа партија се залага за "посебна заштита на жената мајка" воведување на диференцирано работно време за вработе-ните жени, помал број на часови работно време и работни денови како и обезбедување на "пократок пензионерски стаж за жените, во зависност од бројот на децата". (Програ-ма на ПДА).

Во Партијата за демократска акција - вистински пат, на нејзините форуми се употребуваат македонскиот, албанскиот и турскиот јазик. (Статут на ПДА - вп, 1992,член 10). Како и кај останатите политички партии, положбата на членот е дефинирана како основен носител на политичката акција кој има можност да бира, биде биран, да дава учествува во политичките акции, да дава иницијативи, да ги извршува обврските и слични залагања. Членувањето во неа е доброволно, со потпишување на изјава. Доколку членот не се придржува на своите права и обврски може да биде исклучен од Партијата.

Собранието е дефинирано како највисок орган, а меѓу две негови заседанија таа улога му е препуштена на

Главниот одбор. Собранието го сочинуваат сите членови, се додека не се достигне бројката од 100.000. Собранието

212

избира Главен одбор и Надзорен одбор. На Извршниот

одбор му се доверени извршните функции. (Член 16-20 од Стутут).

Делови на партијата на теренот се организраат како

ограноци и клубови. Ограноците се организираат на тери-торијален принцип, по правило по општини, а во

поголемите градови се организираат градски одбори. Клубовите се организраат по функционален принцип во области во кои партијата оценува дека треба поуспешно да се остваруваат програмските цели.

Финансирањето на ПДА-вп е од членарина и доброволни прилози, од организирање на приредби и сопствена стопанска дејност. За одбележување е дека плаќањето на членарината е автономно право на членот и таа зависи од неговата волја дали и колку ќе плаќа чле-нарина.

Pretsedatel na PDA-vp e Kenan Mazlami.

Републиканска партија на Македонија

(РПМ) Републиканската партија на Македонија се појавува

кон крајот на 1991 година. Таа се дефинира како „продолжение на изворната

дејност на Движењето за ослободување и обединување на Македонија (ДООМ), кое од 1972 година ја ширеше илинденската идеја". Според внатрешните односи и

организациони начела, Републиканската партија на

Македонија е демократска и плуралномислечка. „Нејзината водилка во акционото дејствување е демократската тран-сформација на македонското општество, кое со коренитите промени во сите сфери, ќе живее и работи според совреме-ните европски стандарди". Таа „својата потпора ја има во сите граѓани на Македонија", како претпоставка за „активно-то вклучување во политичкиот живот на Република Македо-нија", пред реализацијата на „својата историска шанса за создавање суверена држава" (Програма на РПМ,1991).

213

Во подоцнежната програмска ориентација се оценува дека „појавата на Републиканската партија на Македонија на политичката сцена беше неминвна во новосоздадените услови на суверена и независна Република Македонија поради активно вклучување на неј-зините членови во демократизацијата, зацврстувањето и афирмирањето на македонската држава". Таа од осамостојувањето „ангажирано работи и се залага за стабилна, демократска и модерна македонска држава, јадро на сите Македонци во светот" (Програма на РПМ, 1995).

Републиканската партија на Македонија се определува за создавање слободна, независна, богата и демократска македонска држава, Таа „не е за целосно раскинување на односите со другите југословенски држави", туку „во интерес на сите е да се создаде југос-ловенски пазар во кој под еднакви услови ќе настапуваат субјектите од некогашната СФРЈ".

Републиканската партија на Македонија се залага за постигнување политички консензус околу државниот интерес на Македонија со а) заштита и почитување на човековите права на македонците во соседните држави, б) подеднаква блискост со сите соседни држави, в) создавање предуслови за конфедерација на балканските држави, како модел за ублажување на последиците од поделеноста на македонскиот етнички простор, г) вклучување во европс-ките интеграциони процеси, д) дејствување во правец на признавање на самостојноста на Светиклиментовата Македонска православна црква, ѓ) дејствување во правец на признавање на македонската држава како обврска на секој Македонец и граѓанин на Македонија, без оглед каде се наоѓа.

Таа се залага за реформа на управата. За неа „државата мора да биде потпора и гарант на граѓаните". Република Македонија мора да воспостави односи на меѓусебна доверба со соседите и да покрене иницијатива за демилитаризација на Балканот, како единствена одбрана пред опасноста од заемно уништување, доколку

214

превладее политиката на трупање оружје. Во таа насока Македонија „може да верува во сопствената ефикасна одбрана доколку се реформира во модерна, богата, демократска држава, која води сметка и обезбедува еднакви шанси за секој свој граѓанин„“ Таа се залага „за создавање атмосфера во која во Македонија ниту една немакедонска националност не ќе се чувствува потисната и затоа е и нејзината широка отвореност кон сите, без оглед на националноста и вероисповеста, при што основно поаѓалиште е изградувањето односи на сожителство (Програма на РПМ,1991).

Во програмските цели Републиканската партија се определува за богато граѓанско општество, за гарантирање на човековите права, граѓанските слободи и националната рамноправност на сите државјани на Македонија. Таа се залага за социјална правда, економска благосостојба и напредок, за развој на македонското општество во правец на создавање суверена држава гарант на сите нејзини граѓани. (Статут на РПМ,1991, член 2).

Членувањето во оваа партија е доброволно. Во неa може да се зачлени секој полнолетен граѓанин, државјанин на Република Македонија, без оглед на својата национална и конфесионална определеност. Пристапувањето во партијата се врши со пристапница или со писмена изјава. Секој член има право и обврска да придонесува во успешното работење на партиските организации, без оглед низ кој принцип се тие организирани.

Членството се организира врз територијална, струкова и собраниска основа. Републиканската партија е составена од месни, општински и градска организација. Партиските организации на сите нивоа, избираат одбори, како највисоки водечки органи.

Струковото организирање се остварува низ

дејствувањето на секциите, формирани поради унапредување на односите и состојбите во различни области од јавниот живот, од разни професии и занимања. Тие избираат раководен орган кој со свој прстставник е застапен во организациите врз територијална основа. Во

215

општинските и републичкото собрание, нејзините советни-

ци и пратенцици се организираат во клуб на Републиканската партија.

Клубот на Републисканската партија организира свое раководство кое преку свој прстставник соработува со Прстседателството на државниот одбор.

Со одлуката на своите органи определени со Статутот, Републиканската партија на Македонија може да остварува соработка со други прогресивни партии, организации и движења. Доколку интересите на Македонија го налагаат тоа, согласно програмските определби таа, може да остварува соработка со останати прогресивни партии, организации и движења на балканскиот, европскиот и светскиот политички простор. (Исто, член 9).

Во однос на правата и обврските е предвидено дека членот има право да учествува во нејзините активности со предлози и ставови, критички да ја анализира нејзината работа или на било кој нејзин член, со цел партиското работење да биде поуспешно. Тој има право да биде информиран за сите партиски активности, да бира и да биде биран во партиските органи и да прима солидарна по-мош доколку поради партискиот ангажман бидат нарушени неговите права во било која сфера на животот. (Исто, член 10). Во однос на обврските, членот има задача перманентно да придонесува кон остварувањето на програмските и статутарните цели и определби, да ги извршува одлуките и ставовите на партиските органи, да го штити партискиот углед, чест и идентитет и, во рамките на своите материјално-финансиски можности, низ лични прилози да ја помага Партијата. Притоа, таа исклучува членување во било која друга партија.

Секоја организација на Републиканската партија на

Македонија формира посебсн орган - Комисија која се

грижи за остварувањето на правата - обврските на

членството. Комисијата работи во состав од три члена и одлучува со мнозинство гласови по барање на член, односно, по барање на организациониот облик што ја избрал. Комисијата се грижи за остварување на правата

216

што членот ги ужива според Статутот, како и за обврските што ги прифатил. Доколку членот со своето однесување го нарушува партискиот углед или учествува во активности спротивни на партискиот Статут и Програма, Комисијата има право да го исклучи од членство во Партијата.

Органи на партијата. Во месна заедница т.е.

населба на посебен собир, членството формира месен

одбор и негово претседателство од три до седум члена. Од составот на претседателството се избира претседател, потпретседател и секретар. Неговата задача е да ја организира и насочува работата на членството и е одговорно за ефикасноста на месниот одбор. Месните одбори, на посебна седница избираат свои претставници во општинскиот одбор.

Зависно од бројноста на членството во одделни општини по одлука на Државниот одбор, како освен облик на организирање може да се конституира општински одбор. Општинските одбори одржуваат Собранија најмалку еднаш годишно. (Исто член 15).

Општинскиот одбор ги разгледува основните политички прашања и документи. Тој избира Претседателс-тво од пет до петнаесет члена и избира претседател, потпретседател и секретар. Тоа може да биде распуштено со одлука на Државниот одбор, доколку не се придржува кон партиската Програма и Статут или пак покажува неактивност. Во негова надлежност се утврдувањето на правила за организирање на општинскиот одбор, планови и насоки за работа, утврдување на кандидатска листа за локалните избори, финансиското работење и завршна сметка, изборот на надлежен орган за надгледување на финансиско-материјалното работење, како и разгледување на извештаите за сопственото работење.

Државниот одбор е орган на републичката организација. Тој е составен од по два претставници што ги избираат општинските одбори, шест претставници избрани од Градскиот одбор, три претставници од секциите. Овој орган се состанува по потреба, а најмалку еднаш годишно. (Исто, член 19). Од своите редови избира Претседателство

217

од десет до петнаесет члена. Претседателството, пак, избира претседател, потпретседател и секретар. Со седни-ците на Претседателството и на Државниот одбор раководи Претседателството.

Државниот одбор на Републиканската партија на Македонија врши повеќе функции, особено: предлагање на Програма, Статут и одлуки од конститутивен карактер, усвојување на политички извештај, платформи, изборно политички документи, и критериуми, утврдување изборно-кандидатски листи, како и одлучување за стапување во сојузи со останатите организации.

Претседателот на Републиканската партија на Македонија го бира Државниот одбор. Неговиот мандат е пет години без ограничување на бројот на мандатите. Тој ја претставува и застапува и дејствува во превец на сеопшто промовирање и унапредување на програмско-политичките цели на РПМ.

Највисок орган на РПМ е Конгресот. Тој е составен од по пет члена од одборите на сите нивоа на партиското организирање и нивните претседатели. Тој го донесува Статутот и ги потврдува неговите измени. Во негова надлежност е утврдувањето на стратешката програмска ориенрација на РПМ. Конгресот заседава еднаш во пет го-дини. Тој се свикува на вонредно заседание по барање на најмалку две третини од членовите на Државниот одбр.

Работата на Партијата, по правило, е јавна. Известувањето на членството и јавноста се врши преку средствата за јавно информирање, преку јавни собри, сопствени информативни гласила и слично.

Финансирањето на РПМ се остварува од членарина, доброволни прилози и подароци. Таа користи средства од државата според правилата што важат за сите останати партии, спонзорство на стопански организации, донаторство на поедиици, профит остварeн од стопанска и друга дејност, согласно законските норми.

Претседател на Републиканската партија на Македонија е Иван Петревски - Џо.

218

Demokratska partija na Srbite vo

Makedonija (DPSM) Demokratskata partija na Srbite vo Makedonija e osno-

vana na 14 dekemvri 1991 godina. Vo registerot na politi~kite partii na Makedonija e zavedena na 20 fevruari 1992 godina.

Demokratskata partija na Srbite vo Makedonija se for-mira so cel da gi afirmira ~ovekovite slobodi i prava, a osobeno za nivna "revalorizacija po demokratski pat vo duhot na Ha{kata

deklaracija i Pariskata povelba, Zakonot i Ustavot na Republika Makedonija#. Posebno e akcentirana zalo`bata za "afirmacija

na srpskiot narod i negoviot nepre~en materijalen, kulturen, nau~en i sekoj drug progresiven razvoj, so polno po~ituvawe na kulturnite, tradicionalnite i drugi progresivni vrednosti na site drugi narodi i nacionalnosti na podra~jeto na Republika Makedonija#. (Statut na DPSM,1992, ~len 8).

Vo duhot na sovremenite politi~ki grupacii i Demokrats-kata partija na Srbite vo Makedonija se opredeluva za "dos-

ledno sproveduvawe na principot na pazarnoto stopanstvo#, a osobeno "za ukinuvawe na sopstvenosta bez titular, kako i na

site oblici na nedvi`nost, privilegii i dispariteti vo prometot#. Vo toj kontekst e postojanata "gri`a za zadovoluvawe i pona-

tamo{no unapreduvawe na socijalnite prava i slobodi na gra-|anite#, za "principielna sorabotka so site, za reafirmacija na

slogata i zaedni{tvoto na site gra|ani na Republika Makedo-nija#, kako i za celosnoto "po~ituvawe na demokratskite civi-

lizirani pravila vo politi~kite izbori i drugi aktivnosti na Partijata#. Taa e "protiv sekoj obid za verski, nacionalni i rasni diskrimina-

cii omraza me|u lu|eto i protiv ekstremizam vo sopstvenite redo-vi#. (Isto, ~len 8).

^len na Demokratskata partija na Srbite vo Makedonija mo`e da bide "sekoj polnoleten gra|anin na SFRJ koj ja prifa}a

Programata#, i ako "potpi{e pristapnica i }e bide primen#. (Isto, ~len 9). Pravata na ~lenot se naveduvaat kako mo`nost da "bi-

ra, da bide biran, da e informiran, da dava predlozi, da bide za{-titen i da dobie pomo{ od Partijata#. (Isto, ~len 10). Vo odnos na dol`nostite se spomenuvaat obvrskite "da ja pomaga i da go

219

~uva nejziniot ugled, da pla}a ~lenarina, "da se zalaga za us-peh na izborite, da gi objasnuva i prakticira programata i prog-ramskite na~ela# (Isto, ~len 11).

Za nesproveduvaweto na politi~kata programa ~lenot mo`e da snosi odgovornost. Imeno, dokolku toj "neodgovorno

se donesuva ili ja izneveruva Programata# ili, pak, "ne gi po~i-

tuva i ne gi izvr{uva donesenite odluki#, so odluka na mesnata organizacija, }e bide isklu~en. Za isklu~enite ~lenovi predvide-na e cela postapka na za{tita pred Glavniot odbor

^lenuvaweto vo ovaa politi~ka partija e redovno i po~es-no.Za po~esnoto ~lenstvo odlu~uva Glavniot odbor na DPSM.

Organizacionata struktura na ovaa politi~ka partija e mesna organizacija kako osnoven oblik na organizirawe (vo mesnite zaednici se formiraat podru`nici ~ii nadle`nosti se reguliraat so posebni pravila), Sobranie, Glaven odbor i Nadzo-ren odbor.

Sobranieto e najvisok organ na DPSM. Nego go so~inuvaat delegati od mesnite organizacii. Brojot na delegaatite e proporcionalen na ~lenstvoto. Toa zasedava kako redovno ili vonredno. Vo nadle`nosta na ovoj organ e donesuvaweto na Statut i Programa na DPSM i izbornata

funkcija. Toj na svoja izborna sednica izbira: Pretsedatel na

DPSM, Glaven odbor i Nadzoren odbor. Pretsedatelot e pretsedatel i na Glavniot odbor. Od redovite na Glavniot odbor

se izbira Izvr{en odbor, koj go ~inat, Pretsedatelot, zamenik, sekretar i tri ~lena.

Nadzornata funkcija mu e doverena na Nadzorniot od-

bor. Toj vr{i kontrola na materijalno-finansiskata rabota, kako i drugi dejnosti {to }e mu gi doveri Sobranieto.

Finansiraweto na DPSM se ostvaruva od ~lenarina, donacii, prilozi i pokloni, prihodi ostvareni od sopstvena aktiv-nost.

Pretsedatel na Demokratskata partija na Srbite vo Ma-kedonija e Dragi{a Mileti}.

220

Demokratsko-progresivna partija na Romite

od Makedonija (DPPRM) Demokratsko-progresivnata partija na Romite od Make-

donija (DPPRM) e osnovana na 27 dekemvri 1991 godina. Osnova~ite se opredelile deka }e se zalagaat za "celosni

politi~ki i demokratski odnosi odnosi# vo op{tesvoto vo koe }e se obezbedat "uslovi za zaedni~ko `iveewe bez ogled na rasa,

pol, nacionalna pripadnost#. (Odluka za osnovawe na DPPRM, 1991).

Vo zada~ite na DPPRM e i zalo`bata da se "omasovi

~lenstvoto#, no kako prioritet se postavuva organizacijata na "romskata inteligencija# i zalo`bata "da raboti na nejzino

kulturno, prosvetno vozdignuvawe#, kako i da "odredat metodi i

formi so koi romskata inteligencija i mladina najdobro }e se razvivaat, soglasno so uslovite i ustavnite odredbi vo Republika Makedonija#. Vo taa nasoka nejzina posebna zada~a e vode-weto gri`a za "izdavawe na knigi, romska literatura#. Taa

posebno, gi izdvojuva celite od oblasta na kulturata koi se foku-siraat na razvojot i "gaeweto na starata izvorna kultura na Ro-

mite# i "neguvaweto na romskite tradicii#.(Statut na DPPRM,

1991, ~len 8 i 9). Specifika e {to ovaa politi~ka partija opredeluva posebni

celi i zada~i vo oblasta na "humanitarnosta i dobrotvornosta# i

se opredeluva za razvoj na humanitarna svest kaj ~lenstvoto. Taa se zalaga za obezbeduvawe na materijalna pomo{, za soz-davawe na fondovi za stipendirawe na odli~ni u~enici, za orga-nizirawe i pru`awe na medicinska pomo{ i u~estvo vo pomaga-weto i zgri`uvaweto na decata. (Isto, ~len 10).

^lenuvaweto vo DPPRM e dobrovolno. Vo ~lenstvo se stapuva so potpi{uvawe na izjava. ^lenot gi ima standardnite prava da bira, bide biran e i obvrskata da pla}a ~lenarina. ^le-nuvaweto prestanuva so istapuvawe, isklu~uvawe ili so smrt. Imeno, ~lenot koj istapuva protiv, koj propagira sprotivno na nejzinite op{ti na~ela ili na drug na~in otvoreno £ {teti na nejzinata aktivnost mo`e da se isklu~i. Za isklu~enite ~lenovi predvidena e `albena postapka, preku Centralniot sovet, Konfe-

221

rencijata do Kongresot. Specifi~no za ovaa Partija e toa {to taa dozvoluva dvojno ~lenstvo. Imeno, ~lenot mo`e vo isto vreme da ~lenuva i vo druga politi~ka partija, se razbira, "dokolku taa

ne e sprotivna na programskite celi na DPPRM#. (Isto, ~len15). Vo dejstvuvaweto na politi~kata partija mo`at da se vklu~uvaat i "partiski neopredelini lica# (Isto ~len 16).

Organizacionata struktura e operacionalizirana preku postoeweto na a) op{tinskata sekcija, b) gradskata organizacija, i v ) republi~kata organizacija.

Najvisok oorgan na DPPRM e Kongresot. Vo negova nadle`nost e dodnesuvaweto na Statutot i Programata za na-redniot period na dejstvuvawe na politi~kata partija. Toj ja oce-nuva nejzinata rabota preku razgleduvawe na izve{trajot za ra-botata. Kako i kaj drugite najvisoki organi, i ovde, Kongresot ima izborni funkcii. Imeno toj izbira Pretsedatel, dvajca potpret-sedateli, ~lenovi na Centralniot sovet i Nadzoren odbor.

Vo nadle`nostite na Pretsedatelot se dadeni ovlastu-vawata da ja pretstavuva i zastapuva Partijata.

Centralniot sovet bira Izvr{en odbor so Generalen sek-

retar i deset ~lenovi. Izvr{niot odbor e definiran kako politi~ki i izvr{en organ vo ~ija nadle`nost e realizacijata na zaklu~ocite i stavovite na Centralniot sovet, kako i obvrskata da formira komisii za izvr{uvawe na rabotite od negoviot delokrug. So sednicite na Izvr{niot odbor rakovodi generalniot sekretar. Pri odlu~uvaweto e opredelena op{ta klauzula, spored koja e potrebno prisustvo na mnozinstvo od organot za da mo`at da bidat doneseni odluki od op{ta va`nost. (Isto, ~len 32-45).

Organi vo op{tinskite sekcii se Sobranie, Izvr{en odbor, Pretsedatelstvo, Nadzoren odbor. Sobranieto na op{tinskata sekcija izbira prtetsedatel, sekretar, blagajnik i {est ~lenovi na Izvr{niot odbor.

Specifi~no e {to vo statutarnite akti (barem onie {to nam ni bea dostapni), kaj ovaa politi~ka partija ne e opredelen osnovniot oblik na dejstvuvawe na ~lenstvoto i po{iroko ne se razraboteni odnosite me|u organite.

Pretsedatel na Demokratsko-progresivnata partija na Romite od Makedonija e Nexet Mustafa.

222

Комунистичка партија на Македонија

(КПМ) Демократската комунистичка партија на Македонија

е основана на 29 април 1992 година. На седницата на Републичката конференција на оваа организација, одржана на 12 септември 1993 година, е усвоено името Комунистичка партија на Македонија. Во својата програмска декларација таа се дефинира како „партија на сите грѓани на Република Македонија кои својата егзистенција ја остваруваат со свој личен труд и на сите оние кои ја прифаќаат нејзината основна определба за изградба на такви општествени односи што ќе го гарантираат достоинството на човекот, неговата социјална и политичка сигурност и ќе претставуваат солидна основа за развој, во рамките на кој, квалитетот на животот и чове-ковото достоинство ќе се издигни на највисоко ниво“. Својата социјална енергија оваа партија ја црпи од „работништвото, селанството, интелигенцијата и младината“, односно од сите „оние кои не располагаат со средства за производство и кои во рамките на повeќепар-тискиот систем, заснован на рамноправниот третман на сите видови сопственост, сe најзагрозени и кои само преку организирана политичка борба можат да се борат за својот економски и, воопшто, социјален статус“.

„Својот идентитет партијата го засновува врз трајните историски вредности на македонскиот народ и на граѓаните кои живеат во Република Македонија како и врз трајните вредности на работничкото и комунистичкото дви-жење во Македонија, комунистичките и социјалистичките идеи и напредната цивилизациска општествена практика“.

Во политичкото дејствување таа „ги прифаќа основните постулати на граѓанската демократија“ и се определува, „во рамките на повеќепартискиот систем“ да обезбеди општествена и „политичка позиција“ за реализација на програмската ориентација. Токму затоа таа се определува дека „го прифаќа повеќепартискиот систем,

223

постоењето на повеќето видови сопственост, нивниот рав-ноправен третман и пазарната ориентација на македонско-то стопанство“. Таа се залага за јакнење „на општествениот (јавниот) сектор како основен гарант за саканата општествена, социјална и политичка позиција на онаа социјална основа чиј репрезент е КПМ“. Таа „нема ништо против развојот на приватната сопственост, доколку таа ги почитува правилата на „фер плеј“ и се залага „да се изг-ради соодветен систем на партиципација на работните луѓе во создавањето на сите материјални или културни вредности на македонското општество“.

Оваа политичка партија се „определува за ненасилни средства и методи во својата политичка борба и тоа го очекува и од сите други политички субјекти во Републиката“. Во програмските определби се и ориентациите за „сестран политички, економски и социјален напредок на Република Македонија како држава“ „како мирна оаза“ и за „пријателски односи со сите држави во свстот“, а посебно со соседите. За неа е од интерес „создавање на сè пошироки асоцијации во рамките на кои ќе надвладее заедничкиот (пред сè економскиот) интерес“. (Програма на КПМ,1993).

Таа во статутарните определби се дефинира како „партија на слободни граѓани со социјалистичка ориентација која ги продолжува традициите на Комунистичката партија на Македонија.“ (Член 1 од Стаутот на КПМ, 1993). Во КПМ може да членува секој граѓанин кој доброволно ќе £ пристапи и „доколку го прифаќа Статутот и програмските начела и се бори за нивно доследно спрове-дување во секојдневната практика“. Како и кај мноштвото политички партии, така и во КПМ, „членувањето во друга политичка партија“ е неспоиво со членувањето во неа.

Основните внатрепартиски цели се следењето, изучувањето и решавањето на прашањата и „проблемите од внатрешните односи “, особено определбата таа „да прерасне во општонародно движење“. Посебна цел е и онаа „на сите нивоа на организирање и дејствување“ да ги „заштитува своите членови од сите видови на репресија,

224

насилство и притисоци“, како и борбата „за остварување на синдикалните права и правата од работен однос на работ-ниците, без оглед на сопственичките односи на организацијата каде што се вработени “.

Значајна определба е и таа според која „програмата на Партијата ќе го почитува духот на Уставот и не може да биде насочена кон насилно уривање на уставниот поредок на Републиката и кон поттикнување на воена агресија или разгорување ка национална, расна или верска омраза и нетрпеливост“. (Исто, Член 5).

Член на оваа политичка партија може да е секој полнолетен државјанин, кој ќе изрази волја да членува во неа. Тој учестува во креирањето на ставовите и одлуките, иницирањето на прашања и активности, посебно, во спроведувањето на ставовите, заклучоците и одлуките. Тој има право да информира и да биде информиран за односите и за работата на партиските органи и тела. Во правата на членот се оние да може да „предлага, бира и може да биде биран во сите органи и тела“.

Членот на оваа организација кој дејствува спротивно на статутарните и програмските определби му престанува членувањето во Партијата. Таква одлука донесува основната организација во која членува членот. Но тој може слободно да истапи од неа без никакво образложение, а основната организација тоа го констатира и го брише од својата евиденција. Членот на органот може да поднесе оставка ако не се согласува со политиката на органот, не може да ја преземе врз себе одговорноста за извршување на договорените задачи, како и од здравствени и други лични причини.

Организациското структуирање на КПМ се засновува врз повеќе, а особено врз начелата на (1) доброволност, (2) рамноправност и (3) одговорност. Посебно нагласени се начелата: а) на слободна иницијатива и креативност на членот, б) толеранција и уважување на поинакво мислење; в) спроведување на демократски усвоените одлуки на мнозинството; г) малцинството има право да бара, врз ос-нова на аргументи, преиспитување на одлуките на мно-

225

зинството во демократска процедура, без попречување на нивното спроведување.

Организационата пирамида ја сочинуваат а) основна организација, б) општинска, в) градска и г) републичка организација. При тоа, секој член на КПМ е

организационо поврзан во една од основните

организации и во неа ги остварува сите свои права. (Член 11). Основната организација ја раководат претседател, сек-ретар и благајник. Во исклучителни ситуации, основната организација, по своја оценка, може да избере и секретаријат. Изборот, по правило, се врши со тајно гласање. Положбата на основниот облик на организирање е определн преку активното учество во креирањето и реа-лизирањето на политиката.

Највисок орган на Партијата во општините и градот

Скопје се конференциите. Тие се конституираат од делегати на основните организации и од делегати на општинските конференции. Органи на општинските и градската конференција се (1) општински, односно градски одбор и (2) комисија за заштита на демократските права на членовите и организациите. Во надлежноста на овие орга-ни се прашањата сврзани со донесувањето на едногодиш-на и четиригодишна програма за работа на Партијата, фи-нансискиот план и завршна сметка. Тие вршат избор на членови на општинскиот, односно Градскиот одбор; вршат избор на претседател на Комисијата за заштита на демократските права на членовите и организациите и расправаат по извештаите и даваат насоки за натамошно дејствување.

Во општината и градот со партијата раководат

одбори. Тие се дефинираат како највисоки органи помеѓу две конференции. Тие од својот состав избираат претседател, секретар и секретаријат, избираат членови на Комисијата за заштита на демократските права и формираат основни организации и постојани и повремени работни тела.

Органи на КПМ се: (1) Конференција, (2) Републички одбор и (3) Комисија за заштита на демократските права на

226

членството и организациите.

Републичката конференција во својство на највисок орган донесува Статут и врши негови измени и дополнувања, донесува Програма, изборна и оперативна програма за работа на Партијата. Во нејзина надлежност е распишувањето на изборите во неа и избирот на членови на Републичкиот одбор, на Претседателот и на Комисијата за заштита на демократските права на членовите на организациите.

Републичкиот одбор е највисок орган помеѓу две седници на Републичката конференција. Тој избира секретар и членови на секретаријатот, ги подготвува седниците, се грижи за спроведување на ставовите, заклучоците и одлуките на Конференцијата и донесува одлуки за соработка и се здружува со други прогресивни партии, здруженија и движења во земјата и надвор од неа, располага со имотот, ја определува висината на членарината и ја утврдува нејзината распределба. Тој одлучува за учество на парламентарните избори и за ста-пување во изборни коалиции со други партии од траен или привремен карактер. Во негова надлежност е орга-низирањето на работите на политичкиот маркетинг, изда-вачката, новинарската, образовната и истражувачката дејност. Партијата може да издава свој весник.

Партијата во Републиката и надвор од неа ја

застапува и претставува Претседателот на Републичкиот одбор.

Комисијата за заштита на демократските права

на членовите и организациите на сите нивоа на организирање е задолжена да го следи и контролира спроведувањето на Статутот, да дава предлози и да покренува иницијативи за негово доследно спроведување, да презема конкретни мерки за заштита на членовите на КПМ од сите видови на репресија, насилство и притисоци во Партијата и надвор од неа. Во надлежност на овој орган е контролирањето на собирањето и користењето на чле-нарината и другите материјални средства и избирот на секретар на комисијата.

227

Финансирањето на Партијата се врши од членарина, доброволни прилози, приходи од маркетинг, приходи од пропаганда и од партискиот имот. Во случај на нејзин престанок, со одлука на нејзиниот одбор за правен наследник на имотот е се определува субјект кој ќе ја продолжи традицијата и програмската ориентација.

Претседател на Комунистичката партија на Македонија е Тодор Пеливанов.

Сојуз на комунистите-движење за

Југославија (СК-ДЈ) Сојузот на комунистите-движење за Југославија е

регистриран на 29 мај1992 година. Тој се појави непосредно по процесот на распаѓањето на Сојузот на комунистите на Југославија со цел „да ја сочува земјата - нејзината слобода, нејзината независност, но и мирот на нејзините народи и граѓани", затоа што „многу политички сили во Југославија не кријат дека не се за мир". Оваа по-литичка партија се залага за „Југославија како заедничка татковина на сите југословенски народи и народности", „како мирна, слободна, независна и единствена држава и како држава на „рамноправни народи и луѓе".

Во економската сфера оваа партија се залага за „промени во стопанскиот систем и стопанската структура" со комбинирани сопственички форми, како претпоставка за остварувањето на определбата „за социјализам" без „експлоатација на туѓ труд и искористување на луѓе", „за општествена, задружна и друга врз нив заснована државна сопственост", додека приватната сопственост се сфаќа како алтернатива на државната затоа што „приватизацијата на сопственоста на ниво за југословенското општество во целост не само што повторно би воспоставила односи на експлоатација кои се во спротивност со идејата на социјализмот, (сè повеќе и во практиката на развиеното граѓанско општество)", туку приватизација на сопственоста на „ниво на југословенското општество во целост беше

228

историски грабеж на материјалните вредности кои од војната до денеска ги создаваа, тешко и совесно работејќи, повеќе генерации". Таа се залага за „мешовитото стопанст-во и постоењето на пазар", за економската и социјалната политика како единствена политика.

Сојузот на комунисти - Движење за Југославија се залага за сите елементарни граѓански слободи со кои стартуваше граѓанското општество, за држава која ќе биде не само правна, туку и справедлива, за Југославија како повеќнационална заедница, за социјалистички општествени односи, за радикална економска реформа за бесплатен систем на школување, за подеднаква достапност на културните блага со кои располага, за рамноправност во социјалната и здравствената заштита, за социјализам како богато и справедливо општество, за почитување на сите позитивни историски придобивки во животот на сите југословенски народи, за општонародна одбрана и Југословенска народна армија како столбови на одбраната, за неврзаната политика. (Политичка платформа на СК-ДЈ, 1991).

Сојузот на комунисти - Движење за Југоставија се дефинира како „партија на слободни луѓе со социјалистичка ориентација", која „ги продолжува традициите на КПЈ/СКЈ, а својот нов програмски идентитет го заснова врз трајните вредности на југословенското работничко и комунистичко движење, врз историски потврдените комунистички и социјалистички идеи, врз хуманистичките и цивилиза-циските достигања на човештвото". Таа е партија која „се определува и се бори за социјализам". Се дефинира како „единствена партија", чии „теориски основи на дејствување се прогресивните и хуманистичките учења за општеството и човекот, идеите на социјализмот и марксизмот како отворен систем, филозофските, политичките, социјалните, економските, научните теории, нивните резултати, како и придобивките од науката коишто ја сочинуваат теориската основа на ослободувањето на човекот од експлоатација и духовно сиромаштво, од понижување и од сите други форми на неслобода". (Статут на СК-СЈ,член 1).

229

Оваа политичка партија ја „сочинуваат членови и нивните организации кои доброволно се обединети". Тие се „организираат во селски, месни, реонски, општински и регионални организации врз територијален и интересен принцип." (Исто, член2). На оваа организација можат и пристапат „политички организации и здруженија на граѓани, како и колективни членови". По одделни заеднички прашања граѓаните и здруженијата „можат да учествуваат без прифаќање на колективно членство", со потпишување на заедничка изјава. Со заедничка изјава се утврдува областа и содржината на соработката, начинот на меѓусебното комуницирање во остварувањето на целите на соработката, принципите на одлучувањето и прашањата за кои се вршат задолжителни консултации.

Членовите, органите и форумите на СК-ДЈ се одговорни за демократско утврдување на политиката и за нејзиното остварување. Тие дејствуваат самостојно во остварувањето на програмските цели. Односите во неа се засноваат врз начелата: самостојност на организирањето и дејствувањето на секоја организација, слободна иницијатива и креативност на членството, полна рамноп-равност, доброволност и одговорност, политичка култура, толеранција, спроведување на демократски усвоените одлуки на мнозинството. Во неа малцинството има право да бара преиспитување на одлуките на мнозинството, не попречувајќи го спроведувањето на истите. (Исто,член 7).

Член на СК-ДЈ се станува со доброволно пристапување, со евидентирање на членска книшка на СКЈ или со потпишување на пристапница.Членството во него е неспоиво со истовремено членство во друга политичка партија. Членот на оваа политичка партија учествува во создавањето и реализацијата на политиката и одлуките, предлага ставови и заклучоци, поведува иницијативи во ор-ганизациите и органите на партијата, слободно истапува во јавност; слободно се определува при утврдувањето на ставовите на Партијата, информира и е информиран за односите во неа и за содржината на работата на органите, форумите и организациите на политичката партија. Тој има

230

право да предлага, бира и да биде биран во сите органи и форуми, да гласа по слободно определување, а ако ос-танал во малцинство, може да бара преиспитување на од-луката на мнозинството. За дејствување спротивно на прог-рамските и статутарните определби се определува престанок на членството. (Исто, член 12-13).

Членовите на СК-ДЈ се организираат во регион, град, општина, реон, месна заедница и село. Тие дејствуваат единствено во организационен и акционен поглед. Во републиките можат да се формираат

координациони совети (одбори), со цел да ја координи-раат работата на организациите во републиките и региони-те. Овие органи ги сочинуваат членовите и претседателите општинските или регионалните одбори. Нивните одлуки и ставови имаат координативна функција. (Исто, член 15).

Организацијата е основната форма на организирање на СК-ДЈ. Таа се формира на територијата на месна заедница, градски реон, селска и друга населба, или врз интересен принцип. Секоја организција има органи, форуми и работни тела. Органи се одборите. Одборите, по потреба, формираат свои работни тела (совети, студиски и аналитички групи, комисии за соработка со други партии и движења и сл.). Форуми се конгрес и конференција.

Одборите за извршен орган имаат претседател и извршен секретаријат (совет, советодавно тело или сл.). Претседателот го бира одборот од својот состав. Тој, исто така, бира £ извршен секретаријат. Со организацијата раководи Југословенскиот одбор, кој од сопствените редови бира претседател.

Конгресот е највисок форум. Тој е редовен или вонреден На Конгресот се поднесува извештај по работата и финансиски извештај на Југословенскиот одбор.

Конференциите во регионалните, градските и општинските организации, по правило, се одржуваат еднаш годишно или по потреба.

Одлучувањето во организациите, органите и форумите е можно доколку се присутни повеќе од половина од

231

нивните членови, а одлуките се донесуваат со мнозинство на гласовите од присутните членови. (Исто,член 26).

Во оваа партија постои и Комисијата за заштита на

демократските права на членовите и организациите на

СК-ДЈ. Таа донесува одлуки за жалбите и поплаките на членовите, органите и организациите, го контролира спроведувањето на Статутот, дава предлози и поведува иницијативи за негово доследно остварување, ја контролира работата во партиските установи, марке-тиншките и други институции, го контролира користењето на материјалните и други средства, го известува секој член и организација за своите одлуки и за нивните поднесени барања, поплаки или иницијативи и редовно го известува Одборот за односите во организацијата, за разрешените конфликти и нивните последици врз ефикасноста и работата на Партијата. (Исто, член 29).

Оваа Партија, согласно одлуките на органите организира политички маркетинг, издавачка, новинска, образовна и истражувачка дејност и издава свој весник и списание.

Финансирањето на СК-ДЈ се врши од а) членарина, б) доброволни парични прилози, в) подароци, г) приходи од маркетинг, од пропаганда и д) од партискиот имот.

Претседател на СК-ДЈ за Македонија е Марјан Митески.

Сојуз на комунистите на Македонија

(СКМ) Сојузот на комунистите на Македонија е регистриран

на 29-мај 1992 година. Програмската физиономија е редефинирана на 19 март 1994 година кога го донесува документот насловен како „Основните програмски погледи на СКМ". Во нив се поаѓа од „исконскиот стремеж и борба на човекот за слобода, подобар живот, хуманост и социјална правда во општеството", како и од „идеите и пот-врдените вредности на социјализмот како општество на

232

слобода, демократија, хуманост, прогрес и правда" Тој се определува како „движење кое овозможува најшироко и најцелосно изразување на творечкиот и прогресивниот дух на секој човек и остварување на виталните интереси на нај-широките слоеви на народот". Негова програмска плат-форма „претставува одговор и насока за политичка акција и за новите и крајно тешки проблеми во македонското општество, но и „насоки за разрешување на глобалните општествени проблеми и противречности, како што се надминувањето и ублажувањето на експлоатацијата на човекот и работникот; ослободување на вкупната творечка енергија на човекот; карактерот на сопственичките односи во услови на пазарно стопанство; позицијата и улогата на трудот и капиталот во општественоекономските и произ-водните односи; остварувањето на човековите и граѓанските слободи и права; градењето на демократски односи кои ќе поаѓаат од човекот и граѓанинот и ќе ја оне-возможуваат отуѓеноста и наметнувањето на политичката власт над луѓето и општеството; хуманизација на меѓучовечките и општествените односи врз принципите на правда, соли-дарност, обезбедување на приближно еднакви услови за развој на децата и младите луѓе и обезбедување на основ-ни и достојни услови за живот и работа на секој човек во општеството. (Основи на политичката програма на СКМ,1994).

Оваа политичка партија, поаѓајќи „од историската генеза и континуитетот на постоењето на работничките, социјалистичките и комунистичките партии на тлото на Македонија", се дефинира себе си како „партија којашто ги продолжува основните и во животот потврдени традиции и политичко програмски определби и основните белези на национално ослободителните, работничките, социјалистич-ките и комунистичките партии во Македонија, а особено на Социјалистичката работничка партија". Таа е „модерна, демократска и хуманистичка партија, партија на де-мократски социјализам и социјален прогрес".

Својата социјална втемеленост Сојузот на комунистите на Македонија ја бара меѓу „работниците,

233

земјоделците, интелигенцијата, занаетчиите, носителите на производни, услужни и други дејности кои живеат, главно, од својот физички и умствен труд". Таа целосно ќе се „ангажира и за остварување на вкупните интереси на та-канаречениот среден слој во општеството, кој доминантно го сочинуваат интелигенцијата од природните и општествените науки и која објективно претставува една од најзначајните движечки сили во општеството".

Како современа партија, Сојузот на комунистите на Македонија се залага за политички плурализам и демократско општество, против создавање нови монополи на политичката моќ и власт, мајоризација и привилегирање на одредени политички сили и партии; политизација на државните органи и нивна злоупотреба за теснопартиски интереси; негирање и омаловажување на улогата на парламентарната и вонпарламентарната опозција; против политичко полициските хајки, закани и притисоци врз поли-тички партии, спротивно на Уставот и законите; за елимини-рање на било каква улога и влијание на полицијата; за оценување на програмите и делувањето на политичките партии, од страна на други државни и крајно независни органи.

Сојузот се залага Република Македонија да се изразува и афирмира како суверена, независна, самостојна и меѓународно призната држава, односно држава на демократија и социјална правда; за нејзино вклучување во разни економски и политички сојузи, заедници, организации и асоцијации од регионална, европска и поширока светска природа, за целосно почитување и зачувување на не-зависноста, суверенитетот и интегритетот на Република Македонија, за развивање и продлабочување на добросо-седските односи и неповредливоста на границите, односно за мир и рамноправни политички и економски односи на Балканот и во светот. Таа е за слободите и правата на човекот и граѓанинот, волјата и владеењето на народот и правото, изградба и функционирање на демократски и политички систем, односно систем на демократски соција-лизам.

234

Оваа партија е за плурализам на сопственоста; современо пазарно стопанство; социјалната правда во стекнувањето и распоредувањето на општественото богатство; вградувањето на екологијата во вкупниот економски и материјален развој. „СКМ најенергично се противставува на присилното и неекономско приватизира-ње на општествената сопственост" и смета дека „сите досе-гашни процеси, постапки, акции, закони и слично, со кои се разграбува и приватизира општествената сопственост се нелегитимни, противуставни и спротивни на основните интереси на работниците и на сите граѓани на Македонија". За неа „пазарното стопанство претставува една од битните основи за динамичен развој на материјалните сили и зголемување на производството, стандардот и слично, за поголем интерес и вложу-вање на странскиот капитал.

Претседател на Сојузот на комунистите на Македонија е Марјан Митевски.

Демократски сојуз на Албанците -

Либерална партија Албанскиот демократски сојуз - либерална партија е

основан на 8 март 1992 година, а регистиран на 10 мај 1995 година. Иницијатори на оваа политичка партија водат спор со надлежниот државен орган (Министерството за внатрешни работи). Побарано е да го променат името на политичката партија, затоа што тоа име асоцира на странска држава. Токму поради тоа, политичката партија се определува за името: „Демократски сојуз на Албанците - Либерална партија“ (ДСА-ЛП).

Мотивите кои ги воделе основачите на ДСА-ЛП биле, со нејзина помош да се обезбеди граѓаните да постанат субјект на општественото уредување, да се придонесе за "потполна национална и конфесионална рамноправност" во Република Македонија. Исто така, во целите на оваа партија е демократски и многупартиски систем, а посебно "развој на Македонија како мултинацио-

235

нално, мултикултурно и мултиконфесионално општество",и за тоа Македонија да се развива како демилитаризирана држава, во која ќе се обезбедува "едукација и афирмација за меѓусебна толеранција и солидарност, со почитување на постојните култури и нивно третирање како заедничко богатство". Појдовна основа и метод на дејствување на оваа политичка партија е "дијалогот, меѓусебната доверба, толеранцијата и солидарноста".

Демократскиот сојуз на Албанците - либерална партија се дефинира како "граѓанска, демократска и хумана политичка партија". (Статут на ДСА-ЛП, 1992).

Членувањето во оваа партија е доброволно. Членството во неа е а) редовно и почесно. За тоа кој ќе го добие статусот на почесен член на политичката партија одлучува нејзиниот Центарлен совет.

Престанокот на членувањето во ДСА-ЛП претстанува на сопствено барање или со "делување коешто е во спротивност со Програмата и Статутот“.

Партијата е организирана на месно, општинско и републичко ниво. Во сите општински центри се формираат

општински единици. Во градските и селските населби се

формираат месни единици како основни форми на партис-кото организирање. Со работата на месната единица

раководи месниот совет, кој го избира собирот на членовите во месната единица. (Член 25, од Статутот).

Со Демократскиот сојуз на Албанците-либерална

партија раководат следните органи: а) Собрание, б)

Централен совет, в) Надзорна комисија, и г) Суд на

честа (Член 15). Собранието е дефинирано како највисок

орган во чија надлежност е изборот на Претседател и еден

до двајца копретседатели, Надзорен одбор и Суд на честа.

Финасирањето на оваа политичка партија се реализира со доходи од квотите на членството, нивните доброволни прилози, од организирањето на разните манифестации, од стопанските активности, дотациите од буџетот, од кредити и позајмици, согласно на законските прописи. Реализацијата на средствата во оваа политичка

236

партија се вршат во домашна валута, недвижен имот и во други форми.

Во досегашната практика оваа политичка партија нема позначително учество. Во вториот парламентарен состав еден од независните пратеници се идентификуваше како припадник на оваа политичка партија во Република Македонија.

Македонски национален фронт (МНФ) Македонскиот национален фронт (МНФ) е основан

на 28 февруари 1993 година во Прилеп. Тој се дефинира како "широка демократска партија". Нејзиното појавување "на македонската плуралистичка сцена" е "во времето на засилените негаторства на македонското национално постоење и организираната империјалистичка борба за непризнавање на македонската држава". Затоа, пак Ма-кедонскиот национален фронт се конституирал со задача да "работи за целосно остварување на македонскиот национален идеал, за меѓународно признавање на Република Македонија, за јакнење на македонската држава и на нејзината економска моќ, како и за демократизација на сиот општествен и државен живот". (Програма на МНФ,1993).

Во неговата ориентација централно место заземаат определбите за "целосно остварување на националните идеали на македонскиот народ, како самобитна нација, за јакнење на Република Македонија како национална држава на македонскиот народ и на националностите што живеат во неа, како и за заштита на индивидуалните права и слободи на секој граѓанин на македонската држава". Неговото оснивање е мотивирано и со цел да "работи за сожиттелство и братско разбирање на македонскиот народ со сите национални малцинства и етнички групи кои живеат во Република Македонија", како и за "целосна победа на демократијата во македонската држава, за демократија во институциите и на сите сегменти на животот". Посебно е интересно залагањето "за протекционизам на македонскиот

237

јазичен и културен простор", поради тоа што тој "е загрозен од туѓиско јазично и културно влијание", односно "македонскиот јазик и македонската кулутура треба да станат најсилно оружје на македонската нација и држава, како во државата така и во дијаспората". (Статут на МНФ, 1993, член 6-11).

Заслужува внимание односот на оваа политичка гру-пација кон историското минато на македонскиот народ. За неа Република Македонија е "национална држава на македонскиот народ во која се вткаени илинденските идеали на нашите дедовци и татковци, како и идеалите на борците од Народноослободителната борба. Денешната независна македонска држава е само надградба на Кру-шевската Република и на АСНОМ-ска Македонија, таа е плод на историскиот државно - правен континуитет, па како таква, таа е единствена и неразделива. Само македонскиот народ е носител на државноста на Република Македонија и таа не може да биде предмет на никаква федерализација и кантонизација". (Програма на МНФ, 1993).

МНФ се залага за политика кон националните мацинства што ќе им обезбеди тие да "ги уживаат сите национални права што се гарантирани со европските и со другите меѓународни конвенции", со што ќе се придонесе за изградба на "мирно и хармонично сожителство меѓу граѓа-ните на Македонија, независно од нивната националност и вера".

Оваа политичка партија се залага за еквидистанца во односите со соседите и за "демократизирање на нституциите и на сиот општествен живот". Посебна програмска определба е "остварување на правата на деловите од македонската нација кои се наоѓаат под грчка, бугарска и албанска власт", како и јасно дефинираната солидарност со ОМО "Илинден" во Пиринска и со организа-циите на Македонците во Егејска Македонија.

Посебно внимание заслужува ставот за "борба про-тив сите видови на предавничките врховизми“ и обрска да ги „разобличува како орудија на туѓи држави и нации“. Во тој контекст, „партиите кои постојат во Република

238

Македонија, а кои имаат програмски цели за влегување на Македонија во која било од соседните држави, МНФ ќе бара да бидат забранети како антиуставни и пе-токолонашки партии", и оценува “се додека србоманскиот врховизам е институционизиран во Република Македонија нема да може да се води решителна борба против бугар-скиот и другите врховизми". Таа како политичка партија со "еднаква решителност ќе се бори против јавниот и прикриениот бугаромански врховизам кој проникнал како тројански коњ во некои македонски партии, а кој за македонското национално дело е исто толку опасен колку што е опасен и србоманскиот врховизам".

Во врска со економските односи, нејзината ориента-ција е "за либерална пазарна економија; за забрзано транс-формирање на општествениот во приватен капитал, но притоа будно ќе варди трансформацијата на капиталот да не стане грабеж кој ќе ги збогати комунистичките директори и други управници".

Специфично е и залагањето на МНФ "Македонците од дијаспората да имаат свои претставници во македонс-киот парламент и да имаат право да се кандидираат за народни пратеници и во изборните реони внатре во Републиката".

Таа се залага за независно судство и за "полна независност на судските органи од режимот или од власта", за што се неопходни кадровски промени во судството.

МНФ смета дека е неопходно да се одделуваат "по-големи средства за македонската наука" и за нејзино повр-зување со стопанството, како и за автономија на универзи-тетите во Македонија, еквивалентна на онаа "што ја имаат универзитетите во земјите со долгогодишна академска тра-диција".

Оваа политичка партија има став и за автокефал-носта на Македонска православна црква, со назнака дека нема да се мешаат во духовната сфера, но е "за нејзина независност од властите и од партиите". Во таа насока е залагањето за воведување на веронауката како наставен предмет во основните училиштата.

239

Во опциите на оваа политичка партија е залагањето за социјална правда, за поголема грижа за невработените, пензионерите, болните, старите, хендикепираните и за дру-гите социјално загрозени лица.

МНФ се определува Република Македонија да се прогласи "за неутрална држава под протекторат на Обеди-нетите нации и на Европската заедница и на тој начин да стане Швајцарија на Балканот - оаза на мир". (Програма на МНФ, 1993).

Организационата основа на МНФ како политичка партија ја чинат: а) активните членови и б) симпатизерите. Зачленувањето е доброволно. Според статутарните реше-нија "член на МНФ може да биде секој граѓанин на Република Македонија кој ќе потпише пристапница, ќе ги прифати Програмата и Статутот“, на возраст од 16 години и не членува во други партии. (Статут на МНФ,1993, член 15с). Како симпатизерите се прифаќаат и оние граѓани кои се неопределени или членуваат во други партии. (Член 16).

Членувањето во оваа политичка партија може да престане во следните случаи: а) по желба на членот, б) со бришење од евиденција, в) со исклучување поради непочи-тување на програмските определби и Статутот.

Како и кај останатите политички партии членот има право да учествува во надградбата и утврдувањето на програмските основи и да расправа по извештајот за работата на партијата. Тој може да бира и да биде биран, да биде запознат со партиската работа "и да бара да му се одговори на поставените прашања“, во врска со работата на партиските органи и тела. ( Исто,член 17).

Во врска со должностите тој треба "лично да ги извршува своите обврски" и е должен "да се придржува кон одлуките на органите на Партијата и статутарните одредби, да ја одржува и јакне работната дисциплина и да постапува по упатствата на органите“, како и "своите задачи да ги извршува навреме, редовно и според своите лични способности", а "во случај на потреба, е должен да им укаже помош" на сопартијците. (Исто, член 18-20).

Организационата пирамида на МНФ се темели на орга-

240

низационите единици организрани врз територијален принцип.

Основниот организационен облик е секцијата. Таа се формира со одлука на Главниот одбор на МНФ, а во зависност од условите може да се формираат и други форми на организирање. ( Исто, член 23).

Управувањето на Партијата е доверно на членовите и тоа непосредно преку собирите на секциите и преку деле-гати во органите. Собирот на секцијата е "највисока форма на непосредно управување и одлучување на членовите". Собирот на секцијата избира претседател и секретраријат, како извршно оперативен орган. (Исто, член 28-30).

Органи на управување на МНФ се: а) Конгрес, б) Собрание и в) Главен управен одбор.

Конгресот е дефинаран како "највисок орган на управување". Тој се одржува еднаш на четири години. Во негова надлежност е донесување на "Програма за работа на Партијата", разгледувањето на извештајот и утврдува-њето на политиката за наредниот период. Тој ги анализира и ги "оценува активноста и развојот на Партијата, ги утврдува ставовите и задачите за сите значајни прашања". Овој орган донесува Статут и врши негови измени и допол-нувања, го утврдува бројот и избира членови на Собра-нието. Негов извршно-оперативен орган е Главниот управен одбор. (Член 33).

Собранието на МНФ е највисок орган во меѓуконгресниот период. Него го сочинуваат делегати на секциите со мандат од две години. Членството во овој орган е ограничено два пати едно подруго. Со него раково-ди претседателот на Главниот управен одбор, а додека со изборното собрание раководи работно претседателство. Тоа се состанува по потреба.

Главниот управен одбор на МНФ е дефинаиран како оперативно извршен орган на Собранието. Бројот на членовите го утврдува Собранието, а мандатот му е две години. Од сопствените редови избира претседател, пот-претседател и генерален секретар.

Посебен вид на органи на оваа политичка партија се

контролните органи. Тие се дефинирани како Контролна комисија на секцијата (која се состои од три члена и се

241

избира од страна на Собранието) и Главна контролна

комисија (највисок контролен орган задолжен да ја контролира работата на Главниот управен одбор). Главна-та контролна комисија е составена од 5 члена и ја избира Конгресот.

Македонскиот национален фронт се финансира од повеќе извори. Статутарно тој тоа ќе го чини од членарина, средства од подароци, средства од сопствени активности и организирање на манифестации и други приходи.

Претседател на МНФ беше Драган Богдановски.

Демократска партија (ДП) Демократската партија на политичката сцена се

појави на 28-09-1993 година. Таа се конституира како политички субјект на политичкиот центар, "добро организиран, со јасно дефинирани цели и средства за нивното остварување, што час поскоро ќе ги обедини раздробените демократски сили, желни за вистински опш-тествени реформи и распрснати во едно чудо минијатурни партии". Нивната проценка е дека на „Македонија £ е пот-ребен политички субјект што ќе им понуди животна можност на сите креативни сили во земјата, западнати во инте-лектуална и творечка апатија, раштркани по кабинети, институти, во бирократизираниот управен апарат, во приватните и општествени претпријатија, во студентските домови". Според тоа, Демократската партија би била „политички субјект што ќе обедини најширок слој од граѓанството како во градските така и во селските средини". (Програмска декларација на ДП, 1993, стр.5).

Демократската партија се определува дека е „поли-тичка партија на граѓанскиот центар, партија со широка платформа од граѓанско-либерална провиниенција, која врз најширока основа ќе понуди обединување на сите демократски сили, независно од националната, верската и друга припадност, сили на кои пред сè и над сè им лежи на срце интересот на народот на оваа земја и неговата благосостојба“. Таа се определува како партија за

242

одбрана на државниот суверенитет и самостојност на Македонија, нејзиниот просперитет и нејзино рамноправно вклучување во светската заедница на државите и народите. (Програмска декларација на ДП,1993).

Основните цели и задачи на оваа политичка партија се развитокот на демократските институции, процеси и односи, на демократијата како неделив елемент од владее-њето на правото; заштита и унапредупање на основните права и слободи, внатрешната и меѓународната афирмација на Република Македонија како суверена, правна и социјална држава, за отворени границите како услов за слободен протек на луѓе, идеи, стоки и капитал и културно и духовно поврзување и соработка на Македонците во светот. (Статут на ДП, 1993, член 2).

Во програмските ориентации, како основни раководни начела и приоритетни заложби Демократската партија ги определува, одбраната на суверенитетот и територијалниот интегритет на Република Македонија, а односот спрема уставните одредби го сметаат за „најважен критериум за оценување на лојалноста на секој државјанин на Република Македонија, но и на секоја партија и здружение, како право и должност кон татковината". Таа се определува дека ќе обезбеди вистинска и оптимална поделба на власта, како и дека ќе ја врати „довербата на граѓаните во институциите на власта". Во овие приоритети е и штитењето на „достинството на човекот како вредност над сите вредности". Затоа „проблемот на сиромашните" ќе го решаваат „преку развојно динамички ориентирана економија".

Сфаќајќи го значењето на јавните претпријатија за водењето на развојната и економската политика на Републиката, таа се определува за обезбедување „на институционална рамка која ќе овозможи зголемување на ефикасноста на нивното работење". Економскиот развој не е можен без забрзување на процесот на изградба на инсти-туциите на пазарот преку воведување пазар на хартии од вредност (краткорочни и долгорочни). „Искуството покажува дека во развиените земји основна задача на државата е ре-

243

гулирање и надзор над капиталот, додека кај неразвиените, тоа е развој на пазарот на капитал".

Република Македонија е дефинирана и како социјална држава. Таа со помош на буџетските средства ги обезбедува минималните права на образование, здравствена заштита, пензиско и инвалидско осигурување, парична помош за време на безработица, помош за хендикепираните лица.

Во приоритетите на оваа партија се и развојот на образованието, здравствената заштита и еколошката заштита, особено преку инсталирање на елементарен мониторинг систем. (Програмска декларација на ДП, 1993).

Членувањето во демократската партија е доброволно. Нејзин член може да постане секој полнолетен граѓанин кој ќе потпише пристапна изјава и кој е државјанин на Република Македонија. Неговите права и обврски се: да учествува во работата и остварувањето на нејзината про-грама, да избира и да биде избиран во органите, да дејст-вува индивидуално врз афирмирањето на партиската програма, да биде кандидиран на партиските листи за од-борник односно пратеник, да дава свои мислења, сугестии и критики за текот на работата, да има и поинаков став од партиското мнозинството и да се бори преку легалните партиски органи за афирмација на таквиот свој став кој, како составен дел, мора да биде содржан во ставовите на органот. Но тој е должен да го почитува и спроведува мнозинскиот став. (Статут на ДП, 1993, член 13). Членст-вото во Демократската партија престанува со: а) писмена изјава за истапување, б) со смрт, в) со одлука на Судот на честа на општинската организација и тоа (1) ако се утврди дека членот станал член на друга политичка партија, (2) ако дејствува спротивно на програмата и £ нанесува штета на угледот на Партијата, (3) ако подолго време не плаќа членарина, (4) ако со правосилна пресуда биде осуден за кривично дело што го прави недостоен за нејзин член. (Исто, член 14).

Демократската парија се организира на територијал-ниот принцип. Таа е организирана во форма на општинска

244

и републичка организација.

Опшгинската организација е форма на организирање на членовите на Демократската партија од подрачјето на една општина. Таа се формира со одлука на Републичкиот одбор и, по потреба, може да основа и други потесни организации (месни одбори, демократски клубови и сл.). Органи на општинската организација се: а) собрание, б) извршен одбор, в) претседател на извршниот одбор, г) надзорен одбор и д) суд на честа.

Органи на Демократката партија се: а) Собрание, б) Претседател, в) Републички одбор, г) Извршен одбор, д) Надзорен одбор, ѓ) Републички суд на честа.

Собранието е дефинирано како највисок орган на Партијата. Тоа се свикува најмалку еднаш годишно, а секоја четврта година заседава како Конгрес на Демократската партија. (Исто, член 31). Пред и по пар-ламентарните избори Собранието задолжително се свикува поради утврдување на изборната програма и стратегијата за нејзино реализирање, како и поради утврдување на партиската кандидатска листа, а по изборите, поради ана-лиза на изборните резултати. Во надлежност на Собрание-то е донесувањето на Политичката програма и Статутот; утврдувањето на кандидатската листа за парламентарните избори; изборот на Претседател, членови на Републичкиот одбор, на Надзорниот одбор и Судот на честа.

Претседателот ја претставува, раководи и застапува Демократската партија.

Републичкиот одбор раководи со ДП меѓу две собранија, ги избира членовите на Извршниот одбор, одлучува за формирање партиски тела и ги избира нивните членови, решава по жалби на одлуките на извршните органи на општинските организации, ја спроведува и ја контролира изборната активност за органите, ја пропишува висината на членарината и начинот на нејзиното приби-рање, именува директор на Партијата и по потрсба основа работни тела (одбори, комисии, проектни групи и сл.),

Извршниот одбор е извршно-политички орган на партијата. Тој има задача да ги изградува, презентира и да

245

се бори за реализирање на политичките цели на Демократската партија, да ги реализира ставовите и заклучоците на Републичкиот одбор што се однесуваат на организацијата, внатрешниот живот и дејноста на Партијата, да ја води кадровската политика, да формира комисии, работни групи и други тела поради проучување и решавање на определени прашања значајни за животот и дејноста на Партијата.

Со одлука на Републичкиот одбор се формира

Совет. Тој е советодавно тело на ДП. Советот е составен од истакнати филозофи, правници, економисти, научници, уметници, стопанственици и др. Основна задача на Советот е на органите на Демократската партија да им дава мислења и да утврдува ставови по прашања од стратешко значење за програмските цели, интереси и задачи. Членувањето во Советот е доброволно. Членот на Советот не мора да биде член на Демократската партија. Со работата на Советот раководи претседател.

Надзорниот одбор брои 5-7 членови кои од својот состав избираат претседател. Во негова надлежност е контролата на финансиското и деловното работење на Партијата. Тој за својата работа поднесува извештај на Собранието.

Собранието избира Суд на честа од пет члена. Тој е надлежен да решава за евентуалната одговорност на претседателот на Демократската партија, на членовите на Републичкиот, Извршниот и Надзорниот одбор и да му предлага на Собранието нивно партиско казнување, сменување од функцијата, вклучувајќи го и исклучувањето од Партијата, и решава по жалбите на одлуките на оп-штинските судови на честа.

Подмладокот е самостојна организација на членови на Демократската партија помлади од 27 години, што од определени, главно образовни, стручни, спортски и сл. причини изречно сакаат да членуваат во неа. Програмата, Статутот и другите акти на партијата се задолжителни за членовите на подмладокот. Во подмладокот на ДП може да членуваат и лица што не се формално членови, туку само

246

симпатизери на ДП. (Исто, член 46-47). Кандидатите избрани за пратеници во Собранието

на Република Македонија, како и оние пратеници кои со согласност на Демократската партија ќе преминат во

нејзините редови, формираат пратеничка група поради координирање на сопственото дејствување во парламентот.

Финансирањето на Демократската партија се остварува преку: а) партиската членарина, б) прилози и донации од членовите и симпатизерите, в) други приходи од физички и правни лица, г) буџетот на Република Македонија во сообразност со законот за финансирање на политичките партии, д) сопствена стопанска дејност во сообразност со условите и начините утврдени со закон.

Демократската партија поради афирмација на своите политички ставови и погледи организира сопствена издавачка дејност и издава свој весник под наслов „Демократски форум".

При формирањето на Демократската партија цел окрупнување на политичкиот центар, се приклучија и Лигата за демократија, „Илинден“ –слободни демократи и Партијата на зелените во Македонија.

За претседател беше избран Патар Гошев. По иницијатива на органите на оваа Партија, на

Конгресот одржан на 19 април 1997 година е донесена одлука за здружување со Либералната партија во нова политичка партија Либерално-демократска.

По обединувањето на Демократската партија со Ли-бералната во Либерално-демократската партија, во Скопје се одржа Конгрес за зачувување на Демократската партија, како "автентична артикулација и израз на интересите на сите демократски определени граѓани". За нејзин приверемен претседател беше избран Денко Скаловски.

Либерално-демократска партија (ЛДП)

247

Како резултат на иницијативата на Демократската и Либералната партија, со одлука на нивните највисоки органи е формирана Либерално-демократската партија на Македонија. Основачкиот конгрес се одржа на 19 април 1997 година во Скопје.

Либерално-демократската партија на Македонија во Програмската декларација се дефинира како "политичка партија на граѓанскиот центар, заснована врз принципите на либералната демократија, која врз најширока основа нуди обединување на сите демократски определени граѓани независно од нивната етничка, конфесионална, социјална и културна припадност, граѓани на кои пред сè, и над сè, им е интересот на народот, неговата блатосостојба, одбраната на државниот суверенитет и самостојноста на Република Македонија, нејзиниот просперитет и нејзиното натамошно интегрирање во светската заедница на државите и народите". Таа воедно е и "партија на слободни и одговорни индивидуи, луѓе со граѓански и либерален дух, длабоко свесни за должноста што ја презеле пред својот народ и пред сопствената совест". Како современа европ-ска партија таа се стреми кон достигнување на европските стандарди во сите сфери на живеењето. Затоа им се обраќа на сите граѓани на Македонија "кои со висока почит се однесуваат кон нејзиното минато, загрижено гледаат на она што се случува во сегашноста, длабоко верувајќи во можноста за нејзина подобра иднина". (Програмска декларација на ЛДП, 1997).

Во основните цели на оваа партија се и развојот на демократските процеси на македонското општество и држава и одбрана на нејзиниот суверенитет и интеритет, напуштањето на еднопартискиот систем и целосно спроведување на политичките и економските реформи, јакнењето и обединувањето на либералното, демократс-кото и реформското движење и одбрана на основните вре-дности на либералната демократија, заштита и унапредување на индивидуалните слободи и права на граѓанинот, како и за компетеннтно водење на државата и нејзина подготовка за целосна интеграција во европските и

248

евроатланските економски, политички и безбедносни системи. (Статут на ЛДП, 1977,член 6).

Либерално-демократската партија оценува дека "услов за опстанок и просперитет на секое модерно демократско и одговорно општество е слободната, еманципирана, солидарна и правдољубива личност", што е претпоставка за декларирањето дека "најважен критериум за вреднување на човекот и определување на неговото место во општеството е личната способност, трудољуби-вост, етичност и сè што произлегува од овие базични вредности" (Програмсака декларација на ЛДП,1997).

Во политичката визија на оваа Партија иднината на Република Македонија се позиционира "во европските и евро-атлантските интеграциони процеси, преку изградба на граѓанско општество и либерална демократија заснована врз европски стандарди за индивидуалните права и слободи на граѓанинот, за сестран развој на добрососедски односи во регионот врз принципите на заемна доверба и почитување". Таа е застапник на "концептот на држава со ограничени и прецизно дефинирани надлежности", за огра-ничена власт одговорна пред граѓанинот. Тоа, според оваа партија, ќе се обезбеди преку доследна поделба на власта, како еден од основните уставни и политички принципи. Таа оценува дека "алармантното зголемување на криминалот" во земјата е "последица од лошата економска ситуација и лошата употреба на државната власт" и дека за таквата состојба "државата е виновна не само за она што го прави, туку повеќе за она што не го прави", со што се доведува во прашање "безбедноста на животот, личната сигурност и си-гурноста на имотот на секој граѓанин".

Либерално-демократската партија, во основниот програмски документ, се "залага за исправање на сите неправди од морален и материјален карактер нанесени со идеологизираните закони на стариот режим", "за исправање на сите неправди и отстранување на последиците од истите, нанесени на оние граѓани и членови на нивните семејства кои, во периодот од 1945 го-дина до одржувањето на првите повеќепартиски парламен-

249

тарни избори во 1990 година, со акти на кривично гонење и други видови репресија се прогонувани и осудувани за идеите за самостојна и суверена македонска држава и за граѓанско општество, кои се осудувани без основ или без докази, без правна постапка или со нејзино кршење или кршење на нивните елементарни права".

Во либерално-демократската визија, меѓуетничката рамнотежа во Република Македонија треба да се темели на "меѓусебно разбирање, сограѓанство и заедништво, насочени кон заедничките цели на просперитет и благосостојба на сите граѓани", уредени "со дијалог и меѓусебна толеранција, без репресија и наметнување". Унапредувањето на меѓуетничките односи се гледа и "во урамнотежување на демографските движења и во економско-културниот развој на средините со побројни националности", посебно, "во запирање на иселувањето на Македонците од тие средини и целосното почитување на правата на човекот".

Либерално-демократската партија поаѓа од стојалиштето за "условеноста на политичката стабилност на Република Македонија од нејзината економска стабилност и економски просперитет" и од свеста "за значењето на економскиот раст и развој за афирмација на системот на парламентарна демократија и неговата внат-решна прифатливост", што се основа за истакнувањето на приматот на економијата и за прифаќањето на логиката де-ка "стопанските успеси" се врвен кртериум за оценка на успешноста на политиката. Притоа е неопходно да се "гради еколошки одговорна држава, со еколошки одговорно стопанство и еколошка јавност втемелена на едуцирани и одговорни граѓани".

Во нејзиниот концепт посебно место заземаат зала-гањата за корективите на пазарното стопанство. "Тие корективи почиваат врз принципите на социјална одговорност и солидарност, како базични принципи на една современа демократска заедница" и како одговор на "екстремното социјално раслојување, поставувајќи ги едни наспроти други малкуте богати и огромниот дел крајно

250

осиромашени граѓани". Затоа оваа партија смета дека средната класа е "темелот на секоја современа демократ-ска држава" и таа "мора да се врати на социјалната карта на Македонија и да го заземе своето место“. Според тоа, "државата има обврска, во рамките на своите можности, да им обезбеди социјална сигурност на своите граѓани" и соодветна здравствена заштита. За неа "образованието не е потрошувачка, туку инвестиција во функција на идниот развој", преку "менување на запуштениот образовен систем",со јакнење на воспитната компонента во образованието и особено со "целосно и темелно инкорпорирање на основните цивилизациски вредности – толеранцијата, дијалогот, почитувањето на разликите во образовниот и воспитниот процес на сите нивоа". (Програмска декларација на ЛДП, 1997).

Членувањето во Либерално-демократската партија е "лично право на граѓанинот кој ги прифаќа нејзините програмски цели и статутарни норми" и потпише пристапница или писмена изјава. (Статут на ЛДП,1997, член 9). Пристапниците се доставуваат во општинската организација или седиштето на Партијата. Членувањето престанува со писмена изјава и со пристапување во друга политичка партија. (Исто, член 14).

Членувањето во Либерално-демократската партија може да е колективно. Имено, доколку "некое здружение, политичка или општествена организација £ пристапи" на оваа политичка партија, "нивните членови стануваат полноправни членови на Партијата со потпишување на изјава за пристапување или пристапница". (Исто, член 12). Во правата и должностите на членот се и оние, според кои тој учествува во нејзините активности на сите нивоа, дава предлози и мислења и изнесува свои ставови, слободно ги изразува сопствените ставови и мислења во однос на органите и телата. Тој, исто така, може да бира и да биде биран, да учествува во остварувањето на целите и политиката, да го зголемува бројот на членовите и симпа-тизерите, да е информиран за партиските активности, да има и поинаков став од мнозинството во Партијата и да се

251

залага преку нејзините органи за афирмација на таквиот став.

Либерално-демократската партија организационата

структура ја темели врз територијалниот принцип. Таа е организирана во месни, општински (градска организација на Скопје) и државна организација.

Општинската организација е дефинирана како ос-новна форма на организирање. Таа се формира со одлука на Централниот одбор. Овој орган, со своја одлука ги определува надлежностите, органите и начинот на

работење на месните одбори. Месните одбори се формираат по потреба. Органи на општинската организа-ција се: а) собрание, б) општински одбор, в) извршен одбор, г) претседател на општинскиот одбор и д) надзорен одбор.

Собранието е дефинирано како највисок орган на општинската организација. Неговата функција е изборна и политичко- насочувачка. Тој избира општински и надзорен одбор.

Општинскиот одбор е политички орган на партијата на подрачјето на општината. Од својот состав одборот избира носители на функции (претседател, потпретседатели, и секретар) и извршен одбор, како политичко-извршен орган.

Органи на Либерално-демократската партија се а) Собрание, б) Централен одбор, в) Извршен одбор, г) Претседател, д) Надзорен одбор и ѓ) Претседател на Советот.

Собранието е највисок орган и се свикува најмалку еднаш на две години. Тоа врши измена и дополнување на Статутот, донесува Програма, утврдува насоки, ги усвојува извештаите, ги утврдува принципите и критериумите за изборно-кандидатски листи, одлучува за промената на името и знакот на ЛДП, избира, Централен и Надзорен одбор, претседатели на Партијата и Советот и други надлежности како највисок орган.

Централниот одбор е највисок орган меѓу две заседанија на Собранието. Тој избира Извршен одбор и ја

252

води целокупната партиска политика, утврдува кандидатски листи, висината на членарината, расправа за актуелни состојби и движења сврзани со општествениот, политичкиот и економскиот развој на државата и утврдува ставови и заклучоци.

Извршниот одбор е дефиниран како политичко-извршен орган.Тој ги гради и реализира политичките ставови на ЛДП, ја следи реализацијата на програмата и ставовите, ја воспоставува интерната комуникација, формира работни тела и избира секретар.

Претседателот на ЛДП е политичко-извршен орган. Тој ја спроведува политиката, ја претставува и застапува Партијата, ја предлага кадровската политика, го координира функционирањето на ЛДП, предлага изборна кампања, начини и форми на финасирање, предлага секретар на извршниот одбор и кандидати за потпретсе-датели на Централниот одбор.

Надзорниот одбор е составен од 5 члена. Негова задача е да врши контрола врз спроведувањето на Статутот. Тој го контролира спроведувањето на одлуките и, по потреба, поднесува извештај за прибирањето, користе-њето и располагањето со средствата на Партијата. (Исто, член 55).

Советот на Либерално-демократската партија го избира Централниот одбор. Тој е советодавно тело кое дава мислење, ставови и предлози за прашања од стратешко значење за развој на Партијата, општеството и државата. Со Советот раководи претседател. Покрај тоа, тој учествува во работата на партиските органи и тела, предлага кандидати и потпретседатели на Советот, предлага платформа за негово дејствување и мерки од стратешко значење за развојот на организацијата.

Претаниците во Собранието на Република

Македонија формираат пратеничка група. Во рамките на Партијата, како политички подмладок

дејствува Либерално-демократската младина. (Исто, член 58-65).

253

Финансирањето на ЛДП се остварува од: а) члена-рина, б) доброволни прилози, в) приходи, г) сопствен имот, д) кредити, ѓ) подароци, е) дотации, ж) легати, з) буџетот на Република Македонија и ѕ) дивиденди.

Во изминатите години беше присутен пристапот на двоглаво водство на Партијата. Нејзин претседател беше Петар Гошев, а претседател на Советот Стојан Андов. По парламентарните избори 1998 година, за претседател е избран Ристо Пенов.

По претседателските избори во 1999 година, Претседателот на Советот, кој беше и претседателски кандидат, покрена иницијатива за обнова на Либералната партија.

Gra|ansko-liberalna partija na Makedonija

(GLPM) Gra|ansko - liberalnata partija na Makedonija se pojavi

na 23 mart 1994 godina. Vo sudskiot register e zavedena na 10 juli 1994 godina. Pojavuvaweto na politi~kata scena go motivira so potrebata od "besplatno obrazovanie#, "za besplatni vidovi

na zdravstvena za{tita#, za razvoj na "pravnata dr`ava, za "vza-

emno uva`uvawe, po~ituvawe i `iveewe na site gra|ani vo Makedonija, kako suverena dr`ava vo ramkite na sojuzot na jugoslovenskite dr`avi# i za ostvaruvawe na "neprikosnovenoto

pravo na rabota i sozdavawe na preduslovi za se~ie vrabotuva-we#. (Programska izjava na GLPM, 1994).

Stapuvaweto vo ~lenstvo vo Gra|ansko-liberalnata par-tija na polnoletnite gra|ani na Makedonija e dobrovolno so pot-

pi{uvawe na soglasnica i so evidentirawe vo Glavnata kniga (Statut na GLPM, 1994,~len 9). Vo ovaa politi~ka partija obezbeden e (barem statutarno) najvisok stepen na manifesti-rawe na avtonomnata odluka na ~lenot za prestanok na ~lenst-voto. Imeno "ako ~lenot na Partijata po~uvstvuva deka ne mu e

blisko dejstvuvaweto, bez nikakvo objasnenie samiot se isk-

lu~uva#, odnosno samoisklu~uvaweto e samo oblik na napu{-taweto na politi~kata partija. (Isto, ~len 11). Vo statutarnite do-

254

kumenti na ovaa politi~ka partija e opredeleno deka dokolku "~lenot na Partijata dejstvuva sprotivno na programskite i statu-

tarnite odredbi mu prestanuva ~lenstvoto#. (Isto, ~len 12). Osnoven princip na organizrawe e teritorijalniot. Toj e

operacionaliziran preku konstituiraweto na gra|anskite edinici. (Isto, ~len 13). Sobirot na gra|anskite edinici go so~inuvaat

najvisokoto telo gra|anskata matica. Vo sekoja gra|anska edinica se izbira pretsedatel, sekretar i blagajnik. Inicijativata za formiraweto na gra|anskata edinca im e doverena na ~lenovite. Odlukata za nejzinoto formirawe ja donesuva gra|anskata matica. Vo gra|anskata edinica se vodi evidencijata za ~le-novite. Najvisok forum na ovoj organizacionen oblik e Konfe-rencijata, koja po pravilo se svikuva edna{ godi{no ili po pot-reba. (Isto, ~len, 14 i 16).

Najvisok forum na Gra|ansko-liberalnata partija e Kong-

resot. Negovite funkcii ne se razrabotuvaat podetalno. Ob-jektivno toj e najvisok oblik na dogovarawe i vo negova nadle`-nost se izbornite funkcii. Kongresot (i konferenciite vo potesnite regionalni oblici na organizrawe) odlu~uva dokolku na negovata sednica prisustvuvaat pove}e od polovinata ~lenovi. Toj ja bira

Gra|anskata matica na GLPM so mandat od ~etiri godini. Taa ima pretsedatel. Od redovite na Gra|anskata matica se izbira

Izvr{en sekretarijat od sedum ~lenovi. Nemu mu se dovereni izvr{nite funkcii vo Partijata. Toj od svojot sostav izbira sekretar i blagajnik.

Vo gra|ansko liberalnata partija za sledeweto na sta-

tutarnoto rabotewe na organizacijata se formira Gra|ansko li-

beralen sovet. Negovata zada~a e da gi {titi pravata na ~le-novite i organizaciite. Toj odlu~uva po `albenite postapki na ~lenovite i organizaciite, gi izvestuva za nivnite barawa i go kontrolira koristeweto na materijalnite i drugi sredstva na Pa-rtijata.

Pretsedatel na Gra|ansko-liberlnata partija na Makedo-nija e Boris Gegaj.

Makedonska hristijanska partija (MHP)

255

Makedonskata hristijanska partija (MHP) e osnovana na 6 oktomvri 1994 godina vo Skopje. Таа "е легална политичка организација kоја што го прокламира христијанскиот поглед на светот - мир, љубов, правда, слобода и демократија". Таа "ги прифаќа христијанските кодекси на однесување како основна идеја и најисправен модел за градење демократско општество, но нема посебно верско ниту црковно значење и дејствува независно од верските заед-ници". Се определува и како политичка групација "отворена за сите граѓани кои ја прифаќаат нејзината Програмска декларација, Статутот и правилата". (Програма на МНХ, 1994, стр. 16).

Оваа политичка партија "своето однесување и дејст-вување во политичката средина ќе го заснова и гради врз основните христијански постулати: љубов и добра волја меѓу луѓето, рамноправен дијалог, разбирање, толеранција и мир меѓу народите и слободен и демократски развој на државта". Таа "се декларира како Партија на мирољубиви, правдољубиви и демократски ориентирани луѓе, кои својата и политичката борба на партијата, ќе ја насочат во тој правец". (Статут на МНХ, член 6).

Во својата политичка орентација таа се "определува за изградба на слободно и демократско општество, за демократизација на сите институтции на власта, за целосно остварување на човековите слободи и права за сите луѓе, за правично решавање на сите спорови преку непосреден, отворен и рамноправен дијалог". Како и мноштвото политички групации, таа се злага за "развој на парламен-тарната демократија и за слободни и демократски избори". Посебно заслужуваат внимание залагањата за "изнаоѓање излезни патишта од општата морална криза која што е резултат на лажни вредности и учења, длабоко вкоренети во човековото живеење и однесување". Во таа смисла се и залагањата за "активна соработка и дијалог со сите земји и народи во Европа и светот, особено со балканските земји", во функција на "зачувување на мирот во регионот". (Програма на МНХ, 1994 год.).

Македонската христијанска партија се определува

256

како "отворена политичка организација за сите полнолетни граѓани - државјани на Македонија“ кои ги прифаќаат нејзините статутарни и програмски определби. Таа се организира "врз принципот на слободно и доброволно пристапување и политичко активирање“ и "слободно ис-тапување“ од неа. Членувањето во Македонската хрис-тијанска партија се врши со прием и "со потпишување на пристапница", за што таа "води регистер на членството".

Правата и обврските на членот се дефинирани како право да учествува во работата и партиските активности, да предлага, избира и да биде избиран во нејзините органи и тела, да покренува иницијативи и предлага активнсти кои се во согласност со нејзините статутарни и програмските определби. Членот има обврска да се придржува секаде и во секое време кон Статутот и другите акти, да го застапува партискиот интерес и го чува нејзиниот углед и достоинство, како и честа и достоинството на секој член на Партијата. Партијата, пак, има обврска да обезбеди тој да биде благовремено и адекватно информиран за работата и активностите на нејзините органи и тела.

Членарината како обврска на членовите политички партии и во Македонската христијанска партија е определе-на како доброволна обврска. Таа може да е задолжителна, доколку за тоа "одлучи надлежниот орган на партијата".

Престанокот на членувањето во партијата престанува со: а) сопствено барање, б) со бришење од членството и в) со исклучување. Членот кој не сака да членува поднесува барање "во писмена форма од организацијата на Партијата во која моментално членува". Бришењето од членството настанува во случаите на смрт. Но членувањето може да престане и врз осова на ислклчу-вање, доколку таква одлука донесе некој од нејзините органи или организации, како и во случаите кога ќе настапат ситуации во кои новата положба на членот не е во согласност со партиската припадност, (вршењето на политички и други јавни функции), или пак, во случаи кога настанува згаснување на партијата.

257

За исклучувањата, во пртијата предвидена жалбена

постапка до Судот на честа, а потоа и до Централниот

совет на МХП, во рок од 30 дена, при што одлуката на овој орган е конечна и извршна. (Член 10-14 од Статутот).

Македонската христијанска партија се организира врз територијален принцип. Организациони единици (одбори) се конституираат во секоја месна заедница, населено место, општина, во градот Скопје, како и на подрачјето на Република Македонија.

Според статутарните решенија во Македонската христијанска партија се конституираат следните органи:а) Конгрес, б) Централен совет, в) извршен одбор и г) Претседател. Покрај тоа таа организира и помошни тела (одбори, комисии и слично), а ги набележува следните: а) Секретаријат на МХП, б) Суд на честа, в) Информативно биро, г) Надзорен одбор, и д) Комисија за кадровски и материјално-финансиски прашања.

Конгресот е највисок орган на МХП. Него го сочинуваат делегати од сите нејзини организациони единици. Бројот и начинот на избирање на делегатите за Конгресот се утврдува со посебна одлука,а се свикува со одлука на Централниот совет, најдоцна 3 месеци пред неговото одржување. Тој се состанува секоја четврта година. Него го подготвува и со него раководи посебен одбор формиран од највисоките органи на партијата, "на чие чело се наоѓа Претседателот ".

Конгресот на Македонската христијанска партија одлучува за мноштво прашања особено "глобалната политика и стратегија на Партијата", за "зголемување или намалување, односно укинување“ нанејзините организациони единици, како и за нејзин престанок. Конгресот врши "избор и разрешување на органите и тела-та", го усвојува извештајот за нивната работа „во периодот меѓу двата конгреса" и "врши измени и дополнување на Статутот, програмската декларација“ и другите нејзини акти. (Исто, член 21). Во врска со начинот на одлучувањето на Конгресот утврдено е дека "може полноважно да работи и да решава" ако на него присуствува најмалку

258

двотретинско мнозинство. Одлуките на овој орган се до-несуваат со мнозинство од присутните. Доколку Когресот носи одлука за престанок на оваа политичка партија, тогаш е неопходно двотретинско мнозинство од делегатите. Конгресот заседава како редовен и вонреден.

Централениот совет е дефиниран како највисок орган на МХП во меѓуконгресниот период и ги има сите права и обврски на Конгресот. Него го "сочинуваат членовите на Извршниот одбор, претседателите на опш-тинските и градскиот одбор, членовите на иницијативниот одбор за формирање на Партијата, угледни граѓани и симпатизери од посебен интерес за Партијата, претставници на Македонската православна црква, како и делегати на основачите на Партијата" (Член 24 од Статутот). Него го свикува Претседателот, а со него раковиди тричлено работно претседателство. Овој орган може да работи доколку на неговите седници присуствуваат две третини од составот, а додека одлуките се донесуваат со мнозинство од присутните.

Овој орган е овластен и да "донесува одлуки за статусни промени“, освен „за симболот и знамето на Партијата“ (Исто, член 24).

Извршниот одбор "го сочинуваат Претседателот и потпретседателите на МХП, сите раководители на партиските органи и тела и 3 члена избрани од редот на членството. Него го свикува и со него раководи Претседателот на МХП. Како орган е задолжен да се грижи за доследна реализација на Статутот, програмската дек-ларација и другите акти и одлуки на другите надлежни орга-ни. Извршниот одбор има функција на подготвиетелен орган. Тој предлага нацрт измени и дополнувања на актите, формира нови или укинува општински одбори, предлага кандидати за пратеници и одборници и кандидати за носители на јавни и државни функции. Овој орган предлага можни коалиции со други партии и асоцијации, како и соработка со партии и здруженија надвор од државата.

Претседател на МХП се избира од редот на членст-вото, со мандат од 4 години и со можност за повторен из-

259

бор. Него го бира и разрешува Конгресот. Негова надлежност е координинација на "работата на организационите единици и на органите и телата" и грижата за нивно целосно функционирање "доследно извр-шување на програмските и статутарни определби", но и за "благовремено извршување на одлуките" на партиските ор-гани и тела. Во надлежност на Претседателот се и пред-лозите за измени и дополнувања на Статутот, Програмската декларација и деловникот, како и предлагањето на кадровските промени и потпишувањето на актите на партијата.

Македонската христијанска партија може да избире и најмногу двајца потпретседатели. Тие му "помагаат на Претседателот околу водењето на политиката на организација и развој на Партијата, односно, околу идејно политичките аспекти на нејзиното дејствување". (Исто, член 30).

Секретаријатот на МХП го сочинуваат секретарите на сите општински одбори и секретарот на скопскиот одбор.

Со него раководи Генерален секретар, со мандат од 4 години. Секретаријатот на партијата е непосредно сврзан со задачите и работите на Извршниот одбор и на претседателот на партијата и работи според нивни барања и упатства, во согласност со Деловникот за работа на органите и телата на Партијата". Тој "ги подготвува седни-ците на Извршниот одбор и се грижи за обезбедување и нормална работа на седниците". Секретаријатот „дава стручна помош на членовите на Извршниот одбор поради правилно и благовремено извршување на нивните партиски задачи и обврски. Тој се грижи за навремено извршување на законските обврски, за благовремено и законито работење на службите на Партијата и врши други работи и задачи" утврдени со актите на организацијата. (Исто, член 31).

Судот на честа е орган што води дисциплинска постапка и изрекува дисциплински мерки на членовите на МХП, со мандат од 4 години. Овој орган има претседател и четири членови.

260

Информативното биро е оперативно тело на МХП кое прибира податоци и информации од интерес за Пар-тијата. Тоа ги "подготвува партиските соопштенија за јавноста и ги подготвува и организира конференциите за печатот и другите средби на Претседателот со јавните гласила и со претставниците на власта, со претставниците на други политички партии, организации, здруженија на граѓани и сл.". Тоа "ја води информативно-пропагандната предизборна кампања“ и врши други работи. Овој орган го раководи шеф на бирото-портпарол, со мандат од 4 години.

Надзорниот одбор е составен од 5 члена. Тој "врши контрола и надзор над материјално финансиското работење на партијата". (Исто, член 34). Во надлежност, пак, на комисијата за кадровски и материјално финансиски прашања е грижата за обезбедување материјално-финансиски средства, помагањето за правилното мате-ријално финансиско работење, давањето стручни совети и сугестии за стопанисувањето и кадровското екипирање, како и грижата за правилното водење на евиденцијата на членството.

Во општините се формира општински , а во градот градски одбор. Одбори се формираат и во градските и

селските месни заедници (месни одбори). Тие имаат претседател, потпретседател, секретар, благајник и тројца членови. Во општинските и скопскиот одбор се формира извршен совет.

Во месните одбори се избира Претседателство како највисок орган, составено од претседател, секретар, благајник и двајца членови.

Финасиарњето на МХП се остварува од следните извори на приходи: а) доброволни прилози и подароци, б) позајмици-кредити, дотации, легати, в) буџетски средства, г) сопствени приходи (вршење дејност, членарина и др.) д) и од други извори согласно Законот. (Исто, член 37).

Македонската христијанска партија може да престане само по одлука на Конгресот, како и во случаите утврдени со Законот. "При престанокот на работата на

261

МХП, имотот се предава на користење и управување на Македонската православна црква".

Претседател на Македонската христијанска партија е Мирослав Тодоровски.

Партија за демокртаски просперитет

на Албанците (ПДПА) Партијата за демокраски просперитет на Албанците

е политички субјект што се појави на политичката сцена во Република Македонија во мај 1996 година. Како резултат на несогласувањата на Конгресот на ПДП, едно крило на оваа организација дејствуваше како нејзина фракција. Оваа групација покрена иницијатива и ја формира Партијата за демократски просперитет на Албанците. Таа е "формирана за да ги продолжи непрекинатите настојувања на албанскиот народ од овие краеви за политички субјективитет, потполна еднаквост во системот ". (Прог-рама на ПДПА, 1996,).

Партијата за демократски просперитет на Албанците се дефинира како "самостојна политичка партија на слободни граѓани, која се ангажира за граѓанска демократија, национална еднаквост и пазарна економија" (Стаут на ПДПА, 1996,член 1). Определена како "граѓанска политичка партија" која ќе се "ангажира за демократски просперитет во Република Македонија". Во својата програмска ориентација ПДПА се дефинира дека е партија на политичкиот центар и како таква "ќе се спротивставува на секаков вид на екстремизам било лев или десен, со политички ангажман насочен кон тоа во Република Македонија да се изгради правна држава и механизми што ја контролираат власта". Таа својата активност ќе ја остварува јавно и во соработка со останатите партии и субјекти.

Во програмската концепција таа се определува за тоа дека "слободата, еднаквоста и просперитетот на колективитетот" е "неотуѓиво право", за што таа како ак-

262

тивен политички субјект ќе се "ангажира да се создадат системски услови, механизми и институции во функција на еднаквоста". Притоа, определбата за "примена на кон-цептот на консензуална демократија со дводомен парла-ментарен систем" и изградбата на "еден мултикултурен општесвен систем со перспектива", ќе бидат претпоставка да се ангажираат "Албанците во Република Македонија да го добијат статусот на државотворен народ". (Програма на ПДПА).

Партијата за демократски просперитет на Албанците се определува за развој на "колективните слободи и права комплементарни со граѓанските и во согласност со европските перспективи и стандарди". Внатрешниот развиток на Република Македонија го проектира преку потрабата од "децентрализација на власта" и преку формирањето на реални услови за функционирање на ло-калната самоуправа. За неа "во една мултиетничка, мулти-културна, мултиконфесионална заедница како што е Република Македонија" е неопходно да се создат услови за "пропорционален начин" на учество на "националните колективитети". Таа како партија се определува за начелата за поделбата на власта, за тоа Претседателот на Републиката да нема извршна власт, да се развива образо-вен систем на мајчин јазик, а особено на можноста за отворање на приватни образовни установи. Во таа смисла заслужува залагањето "албанскиот јазик во Република Македонија да се третира на законски начин како службен јазик".

Во проекциите за Република Македонија оваа поли-тичка партија поаѓа од тоа дека таа да е заедничка за сите граѓани, за што треба "со закон да се регулира слободната употреба на симболите и важните историски настани на конкретниот колективитет". Партијата се залага за непречен развиток на "културните посебности и формирањето на услови за функционирање на национал-ната културна област на сите колективитети", на информи-рањето "еднакво и исто за сите граѓани и посебни заедни-ци" и "динамичен и хармоничен развој на општеството во

263

сите сфери" како што се "политичката, образовната, културната, информирањето и еконимијата" што ќе овоз-можи "севкупниот развој на општеството и на еден колекти-витет во неа".

ПДПА се определува за развојот на пазарната еко-номија, за плуралитет на сопственоста и за "култивација на демократскиот дух во економијата". Во таа насока се заложбите за развој на здравствената и социјалната дејност на државата. Имено, според неа, "здравствената заштита и превенцијата да бидат гарантирани и исти за сите сфери и популација и за сите региони во Република Македонија". Посебно ќе го одбележиме залагањето за соз-давање на "економски услови за ослободување на жената од патријахалните и другите дестимулациони концепти", како претпоставка за остварување на констатацијата "дека без еманципација на жената нема еманципирано општество".

Членувањето во Партијата за демократски просперитет на Албанците е за "секој граѓанин со наполнети 18 години што доброволно ја потпишува декларацијата дека ја прифаќа Програмата" и Статутот. Приемот на членот го верификува подогранокот на својот прв состанок. (Статут на ПДПА,1996, член 12). Во правата и должностите на членовите се активното учество во изградбата на партиската политика, можноста да се бира и да се биде биран, да се биде кандидат за функција во општеството и материјално да се помага Партијата. Членувањето престанува на денот кога членот "усмено или писмено ќе се декларира дека не сака да биде партиски член и со исклучување". (Исто, член 14). Во условите за исклучување се членувањето во друга политичка партија и учество "во активност што е во спротивност со партиските и програмските определби". Одлука за исклучување на членот донесува подогранокот. Исклучениот член има право на жалба до Централното раководство чија одлука е конечна.

Партијата за демократски просперитет на Албанците се конституира врз начелата на организација заснова на

264

територијалниот принцип. Организационите облици се определуваат како а) подогранок, б) огранок, в) заедница на ограноците, г) централа на ПДПА.

Подогранокот е форма на организирање на членовите во рамките на една или дел од населба. Него го формираат најмалку 10 членови. Тој е место каде членовите ги реализираат сите права и задачи. Тој формира Раководство. Организациите што имаат помалку од 20 членови избираат претседател, секретар и благајник.

Органокот е форма на организирање во која се поврзува активноста на подограноците.Територијално тој е во рамките на просторот на општината. Ограноци се формираат и во странство. Огранокот ги има следните органи: а) собрание, б) раководство, и в) надзорен совет.

Централата на ПДПА ја сочинуваат централните органи дефинирани како: а) Конгрес, б) Централно собрание, в) Централно раководство (Управа) и г) Надзорен совет.

Конгресот е дефиниран како највисок орган, кој има задача да го верификува мандатот на Централното собрание, да донесе Програма и Статут, и да го усвојува извештајот за работата на партиските организации, органи и тела.

Централното собране е највисок орган меѓу два конгреси. Тоа раководи со организацијата и се грижи за извршување на одлуките на Конгресот, одлучува за промена и дополнување на програмата и Статутот, избира претседател, потпретседатели, секретар, Раководство и Надзорен совет.

Раководството го сочинуваат претседателот,три потпретседатели, секретар и 11 членови што ги избира Централното собрание. Тоа е политичко-извршен орган со задача да ги извршува одлуките, заклучоците и ставовите на органите на политичката партија, да учествува во изградбата на политичката волја на ПДПА, да предлага носители за функции во организацијата и државата. Во негова надлежност се и останатите обврски што им припаѓаат на извршно-политичките органи.

265

Претседател на Централното собрание (Претседател на Партијата) е носител на функција кој има задача да ја претставува Партијата, да учествува во изградбата на политиката, управува со органите и врши други задачи утврдени со партиските акти.

Потпретседателот и Секретарот се функции во чиј опсег се обврски што произлегуваат од структурата на задачите на органите.

Надзорниот совет ја надгледува финансиската и деловната работа, ја оценува усогласноста на актите со од-редбите на Статутот, врши интерпретација на одредбите на Статутот и за својата работа поднесува извештај. (Исто, член 51).

Пратениците на оваа партија во Собранието на

Република Македонија формираат пратеничка група.

Финансирањето на Партијата за демократски просперитет на Албанците се остварува од: а) средствата што се собираат од членството, б) помошта што ја даваат членовите и симпатизерите, в) од буџетот, г) од врешење на економски, печатарски дејности и друго.

Оваа политичка партија за да ги рализира своите програмски идеи "организира печатарски дејности и тоа: печатење книги, весници, списанија итн, може да оснива радио-телевизија или научна институција". (Исто, член 63).

Како резултат на заедничките интереси, Партијата за демократски просперитет на Албанците се здружи со Народната демократска партија и формираа нов политички субјект: Демократска партија на Албанците.

Претседател на Партијата за демократски просперитет на Албанците беше Арбен Џафери.

Демократска партија на Албанците

(ДПА) Демократската партија на Албанците (ДПА) се дефи-

нира како "oblik na politi~ko pluralno soedinuvawe i organizira-

we" odnosno kako oblik na izrazuvawe i pretstavuvawe "na ko-

266

lektivnite i individualnite interesi na site gra|ani {to `iveat vo zemjata i nadvor#. Taa e formirana kako rezultat na integ-racijata na Partijata za demokratski prosperitet na Albancite i na Narodnata demokratska partija. Nejzinoto registrirawe se u{te ne e zavr{eno pred nadle`nite sudski organi.

Nejzinata cel e "realizirawe na {to povisok stepen na ed-

nakvost na gra|anite i nacionalnite zaednici, bez nacionalni, kulturni, konfesionalni i polovi razliki". Za nea evropskite

standardi i ednakvosta pred zakonot vo pravata i obvrskite, bez bilo kakov vid na segregacija e edna od glavnite orientacii. (Programa na DPA, 1997). Taa e "otvorena za site gra|ani vo

zemjata" i "se anga`ira za sestrana sorabotka so site drugi par-

tii {to demokratijata i ednakvosta ja smetaat kako milje na gra-|anskoto sodejstvuvawe".

Vo op{tite programski opredelbi, taa se deklarira za "realizirawe na pravoto na samoopredeluvawe na narodite, vo

soglasnost so me|unarodnite pravni normi" i za izgradba na Re-

publika Makedonija "kako suverena, demokratska, mnogupar-

tiska, decentralizirana dr`ava, po~ituvaj}i ja binacionalnata i multikulturna realnost". Takvata orientacija za ovaa politi~ka

partija e osnova za re{enosta "Makedonija da se izgradi kako

dr`ava na ramnopravni gra|ani i narodi, na Makedoncite, Alban-cite i na drugite nacionalni i etni~ki grupi koi `iveat vo nea".

Taa se zalaga da se vospostavi "modelot na konsen-

zusna demokratija, za dvodomen parlamentaren sistem, onoj na gra|anite i onoj na narodite kade {to za pra{awa od nacionalen interes se nosat odluki so konsenzus". Spored toa,

"vo rakovodnata hierarhija na Republika Makedonija se instalira

i institutot na albanski potpretsedatel koj }e se gri`i za naci-onalna, kulturna i konfesionalna sistemska ednakvost". Ottamu

e neophodno da se donese "Ustav koj }e garantira celosna

nacionalna i gra|anska ednakvost vo site `ivotni poliwa, a posebno vo politikata, ekonomijata, naukata, socijalnoto pole, obrazovanieto, kulturata, informativnoto pole, jazikot, religijata, upotrebata na simbolite i dr".

Za obezbeduvaweto na posebniot identitet potrebno e "osnovawe na nezavisni i avtonomni institucii {to }e bidat vo

funkcija na razvivawe na nacionalnite, kulturni i religiski

267

posebnosti". Vo taa smisla definirana cel pretstavuva "demaski-

raweto na site oblici na zloupotreba na sistemot kako od na-cionalen, taka i od politi~ki, grupen i individualen aspekt".

Klasi~nata opredelba za podelba na dr`avnata vlast na zakono-davna, izvr{na i sudska e dopolneta i so lokalna, zatoa {to spo-red DPA "neodlo`en e procesot na izdignuvawe na avtonom-

nosta na lokalnata vlast i sorabotka na op{tinite vrz osnova na regionalen interes".

Posebna grupa na celi na DPA e vklu~uvaweto na Re-publika Makedonija vo severoatlantskite i evropskite strukturi, za profesionalen voen potencial na site nivoa, so {to "}e ja otsli-

ka nacionalnata struktura na naselenieto". Poseben interes na

ovaa politi~ka partija se regionalnite i globalni, balkanski, evropski i svetski procesi na integrirawe kako na ekonomsko, politi~ko, nacionalno, kulturnoto pole, taka i na socijalnoto pole zasnovani vrz zaedni~ki objektivni potrebi i interesi. "Slobodnoto dvi`ewe i komunikacija na lu|eto, na ideite i na

kapitalot, posebno na albanskite prostori" e cel {to treba da

obezbedi "nacionalno, kulturno, nau~no, tehnolo{ko i dr.

harmoni~no razvivawe, bez razlika na dr`avnite granici".

Posebno vnimanie zaslu`uvat zalagawata na DPA "za

celosno obrazovanie i u~ewe na maj~in jazik na site nivoa" i

posebno za legalizacija na "Tetovskiot univerzitet#, za promena i dopolnuvawe na nastavnite programi vo pravec na nivna har-monizacija so nacionalnite, nau~nite, ekonomskite i op{tes-tvenite interesi i otstranuvawe na site mnozinski nametnuvawa za u~ewe jazik, kultura, umetni~ka kni`evnost i istorija na drugiot. Taa se zalaga za "izgradba na obrazovni, kulturni i

nau~ni institucii". Vo taa smisla se i zalagawata za "potpolna

ednakvost na jazicite na narodite i nacionalnite i etni~ki grupi vo site sferi na javniot i privatniot `ivot". Za DPA zna~ajna e

za{titata na kulturno istoriskite spomenici, kako i upotrebata na toponimite vrz jazi~na i nau~na osnova.

Taa e opredelena za formirawe na informativna agencija na albanski jazik i za proporcionalnost spored "nacionalnata

struktura na narodite, etni~kite i nacionalni grupi" na programite

na radioto i televizijata. Za DPA e potrebno "slobodno unapreduvawe i kultivaci-

268

ja na kulturnite i istoriskite tradicii i za slobodno slavewe na nacionalnite i verskite praznici", kako i za "slobodno is-

poveduvawe i manifestirawe na verskite rituali i tradicii, slobodno u~ewe na veronaukata i institucionalizirano versko u~ewe". (Programa na DPA, 1997).

Posebna gri`a na ovaa partija e sevkupnata emancipa-cija, posebno celosnata emancipacija na `enata, odnosno "bez

emancipirana `ena nema emancipirano op{testvo".

Vo oblasta na socijalnata politika, vnimanie se posvetu-va na "semejstvoto, egzistiraweto na gra|aninot i na negovite

ekonomski, obrazovni, kulturni i zdravstveni potrebi".

Za nea dinami~niot, intenziven i harmoni~en razvoj i pottiknuvawe na proizvodstvoto i investiciite, podobruvaweto na privatniot kapital, razvojot na pazarnata ekonomija i nau~nite i tehnolo{kite dostignuvawa se orientacii {to go izrazuvaat duhot na novoto vreme. Taa se zastapuva za sozdavwe "uslovi za ne-

pre~eno investirawe na stranskiot kapital, za vrabotuvawe na rabotnata sila", kako i za po~ituvawe na ekolo{kite standardi.

Ovaa politi~ka partija se definira kako "otvorena za site

gra|ani od zemjata i nadvor od nea#. ^lenuvaweto vo ovaa or-ganizacija e dobrovolno i vo nea ~len "mo`e da stane sekoj

vozrasen gra|anin#, opredelen za nejzinata programska orien-tacija. Kako i kaj mno{tvoto partii vo Republika Makedonija, za~lenuvaweto se vr{i vo podogranocite ili ogranocite (grankite i podgrankite) so "potpi{uvawe na deklaracijata za za~lenu-

vawe#, za {to se vodi centralna evidencija, a na ~lenot mu se izdava ~lenska kni{ka. I vo nea ne mo`at da ~lenuvaat onie gra-|ani koi ve}e se ~lenovi na druga organizacija. (Statut na DPA,1997, ~len 9).

Vo statutarnite dokumenti ~lenot ima pove}e prava i dol`nosti me|u koi i onie da bira i da bide izbran vo site partiski organi; da u~estvuva vo aktivnosta na Partijata i da se informira za nejzinite aktivnosti. Vo taa smisla e i negovoto pravo "slobodno da go izrazi svoeto mislewe vo ramkite na Partijata#,

kako i da podnesuva "inicijativi i da dava predlozi#. Toj mo`e

"da se kandidira za izbori vo partiskite organi#. (Isto, ~len 11).

Posebno vnimanie se posvetuva na obvrskite na ~lenot. Tie se opredeluvaat kako obvrska za pro{uvawe i propagirawe na

269

programskite opredelbi i politi~kite stavovi na Partijata, pomagawe vo rabotata, a osobeno ~uvawe i avansirawe vo presti`ot na Organizacijata. Posebna obvrska se po~ituvaweto na "Statutot i odlukite na organite na Partijata#, kako i anga`ira-

weto vo izborna kampawa. Nezaobikolna obvrska na ~lenot e i pla}aweto na ~lenarinata. (Isto, ~len 12).

Prestanokot na ~lenstvoto vo ovaa politi~ka partija e na dva na~ini: a) so ostavka i b) so isklu~uvawe. Kako pri~ini za isklu~uvaweto se naveduvaat te{koto "prekr{uvawe na obv-

rskite# utvrdeni so Statutot. Isklu~uvaweto e vo nadle`nost na "rakovodstvata na grankite vrz osnova na sobrani fakti i dokazi i

na centralnoto rakovodstvo#. Posebno e za{titeno malcinskoto mislewe preku pravoto

"i ponatamu go branat svoeto mislewe vo ramkite na organot

na Partijata#, kako i toa deka toj "ne mo`e da se povika na od-

govornost poradi prezentirawe na stav vo ramkite na organot na Partijata#. No toj "li~no odgovara za negovoto javno ekspo-

nirawe#, a osobeno "ako negovoto eksponirawe e vo

sprotivnost so programskite opredelbi#. Organizaciono Partijata se temeli "glavno na teritorijal-

niot princip vo zemjata i nadvor od nea#. Organizacionite oblici na DPA i nejzinoto ~lenstvo se: a) podgranok, b) granka, i v) zaednica (sojuz) na grankite na gradot, {to }e funkcionira vrz osnova na konsultativniot karakter, bez pravo za zemawe stav, i g) centrala.

Podgranokot e osnovniot oblik na dejstvuvawe na De-mokratskata partija na Albancite.Toj se organizira vo del ili naselba so odluka na rakovodstvoto na grankata ako toa go ba-raat najmalku 10 ~lenovi. Vo zavisnost od brojot na ~lenovite i od drugite okolnosti, Centralnoto Sobranie mo`e da donese od-luka osnovnata forma na organizirawe da bide granka. (Isto, ~len 18). Na izborno Sobranie podogranokot izbira rakovodstvo od 7 do 15 ~lenovi, dodeka onie organizacii koi imaat pomalku od 20 ~lenovi ne izbiraat rakovodstvo. Rakovodstvoto od svoite redovi izbira pretsedatel, sekretar i blagajnik. Mandatot na izbranite lica e ~etiri godini, so pravo na reizbor. Podogranokot e koncipiran kako oblik vo koj ~lenovite "na organiziran na~in

u~estvuvaat vo gradeweto i artikuliraweto na nivnata politi~ka

270

volja i doizgradba na politikata na Demokratskata parija na Albancite# (Isto, ~len 20).

Grankata (ogranokot) e forma na organizirawe vo koja se povrzuva aktivnosta na podgranocite.Taa dejstvuva na pod-ra~jeto na op{tinata. Nea so odluka ja osnova Centralnoto Sobranie na DPA. Ovoj oblik gi ima slednite organi: a) sobranie, b) rakovodstvo i v) nadzoren sovet. (Isto, ~len 21-25).

Najvisok organ na grankata e Sobranieto. Nego go so~i-nuvaat: pretstavnici od podogranocite spored principot sekoj podogranok najmalku eden pretstavnik, ~lenovite na rakovodstvoto i sovetot za kontrola na grankata i op{tinskite sovetnici. Toa se sostanuva po potreba, no najmalku edna{ godi{no.

Sobranieto zadol`itelno se svikuva pred izbori za da predlo`i kandidati i po izborite za da gi analizira rezultatite.

Vo nadle`nost na sobranieto na grankata se i slednite prava i obvrski: a) u~estvo vo izgradbata na politikata na parti-jata, b) izbor na kandidat za organite na partijata, v) predlagawe na kandidat za pretstavnik vo republi~koto sobranie, g) odreduvawe na kandidat za nositel na funkciite vo op{tinskoto sobranie, |) izbor na ~lenovi na rakovodstvoto, e) izbor na nad-zoren sovet, `) donesuvawe pravilnik za rabota na sobranieto, z) izbor na postojani i privremeni komisii, i y) razgleduvawe na drugi pra{awa vo vrska so rabotata na partijata. (Isto, ~len 29)

Demokratskata partija na Albancite e rakovodena od a) Kongres, b) Centralno sobranie, v) Centralno rakovodstvo i g) Nadzoren sovet.

Kongresot so odluka na Centralnoto sobranie se sviku-va sekoi ~etiri godini, a po potrebata mo`e da se svika i vonreden kongres (isto, ~len 37). Toj e definiran kako najvisok organ. Nego go so~inuvaat delegatite izbrani proporcionalno so brojot na partiskite ~lenovi, ~lenovite na centralnoto sobranie, pretsedatelite na grankite. Vo negovata rabota u~estvuvaat i pratenicite, u~esnicite vo vlasta i drugi u~esnici, bez pravo na odlu~uvawe. Vo nadle`nost na Kongresot e verifikuvawe na mandatot na Centralnoto sobranie, donesuvaweto na Prog-ramata i Statut na DPA, razgleduvawe na Izve{tajot za rabotata na organite na DPA me|u dva kongresa i izborot na rakovod-

271

stvoto: Pretsedatel, Potpretsedatel i Generalniot sekretar, kako i izbor na Nadzorniot sovet. (Isto, ~len 39).

Centralnoto sobranie e najvisok organ na DPA pome|u dva kongresa. Toa rakovodi so organizacijata i se gri`i za spro-veduvawe na odlukite, odlu~uva za promena i dopolnuvawe na Programata i Statutot, utvrduva politi~ki ocenki i zazema politi~ki stavovi, odlu~uva po `albite i odlukite na odgovornite organi na grankata, go verifikuva spisokot na kandidatite pret-stavnici vo Republi~koto sobranie, vo soglasnost so normite na Statutot i odredenitre kriteriumi. Centralnoto sobranie go so~inuvaat 73 ~lenovi, pretsedatelite na grankite i po eden pretstavnik od grankite nadvor od zemjata.

Centralnoto rakovodstvo e definirano kako politi~ko-izvr{en organ vo ~ija nadle`nost e izvr{uvaweto na odlukite, zaklu~ocite i stavovite na Centralnoto sobranie, razgleduvawe na pra{awata vo vrska so vnatre{noto organizirawe na partiskite organi, kadrovskite pra{awa i e odgovorno za efikasno izvr{uva-we na profesionalnite raboti za potrebite na Partijata, predlagawe na kandidati za nositeli na funkciite vo izvr{nite republi~ki organi, formirawe na rabotni grupi i drugi obvrski opredeleni so odlukite na organizacijata. (Isto, ~len, 43-44).

Pretsedatelot na Centralnoto sobranie ima zada~a da ja zastapuva i pretstavuva Partijata, da rakovodi so organite, da u~estvuva vo gradeweto na politikata i da vr{i drugi raboti utvrdeni so op{tite partiski akti. Mandatot na Pretsedatelot na Centralnoto sobranie trae 4 godini, so mo`nost za reizbor.

Potpretsedatelot na Centralnoto sobranie ima zada~a da gi izvr{uva zada~ite opredeleni so ovlastuvaweto dobieno od Pretsedatelot.

Generalniot sekretar na Centralnoto sobranie ja orga-nizira vnatre{nata partiska rabota, se gri`i za izvr{uvawe na odlukite, stavovite i zaklu~ocite na organite i gi podgotvuva sostanocite na partiskite organi. Negoviot mandat e ~etiri godini so pravo na reizbor.

Nadzorniot sovet ima zada~a da ja nadgleduva finan-siskata i delovnata rabota, da ja ocenuva soglasnosta na aktite so normite na Statutot, da vr{i interpretacija na normite i za svojata rabota da podnesuva izve{taj do Centralnoto sobranine.

272

Nego go so~inuvaat 9 ~lenovi, koi gi izbira Kongresot so mandat od 4 godini, so pravo na reizbor. So nego rakovodi pretsedatel.

Vo Sobranieto na Republika Makedonija, pretenicite od

ovaa partija formiraat prateni~ka grupa. So nea raakovodi ko-ordinator. Toj ima zada~a da gi informira organite za rabotata i aktivnosta na prateni~kata grupa. Organite, pak, imaat obvrska da gi razgleduvaat pra{awata i, po nejzino barawe, mo`e da se svika sostanok na Centralnoto rakovodstvo.

^lenovite na partijata pomladi od 30 godini, za realizi-rawe na svoite politi~ki, obrazovni, kulturni, sportski i pro-fesionalni interesi vo ramkite na Partijata se organiziraat vo svoite organizacii pod imeto Albanska demokratska mladina (ADM).

Finasiraweto na DPA e od ~lenarinata i pomo{ta dade-na od ~lenovite i simpatizerite, od buxetot na Republikata, vr{ewe ekonomski, izdava~ki i dr. dejnosti. DPA, vo soglasnost so zakonskite normi ostvaruva ekonomska dejnost, preku mo`-nosta da formira pretprijatija ili druga forma na organizacija za vr{ewe na ekonomska dejnost. Za sledewe na aktivnostite od ovaa sfera Partijata formira ekonomskata komisija.

Za da gi realizira programskite opredelbi i stavovite "DPA organizira izdava~ka dejnost# (izdavawe na knigi, spi-

sanija, bro{uri i mo`e da osnova radio - televizija ili nau~na insti-tucija.

Prv pretsedatel na Demokratskata partija na Albancite e Arben Xaferi.

Iako Demokratskata partija na Albancite, kako koalicija na PDPA-NDP u~estvuva vo vlasta, do proletta 2000 godina taa ne e oficijalizirana. Odnosno, poradi spornost na oznakite na Partijata, nadle`nite sudski organi nemaat izvr{eno oficijalna registracija na politi~kata partija. Ovaa politi~ka organizacija e eden od koalicionite partneri vo Vladata na Republika Make-donija i vo sekojdnevnata komunikacija se koristi nejzinoto ime. Tokmu zatoa e izvr{en prikaz na ovaa politi~ka partija vo ramkite na pregledot na politi~kite subjekti vo Zemjata.

273

Социјалистичка христијанска партија

(СХПМ)

Социјалистичката христијанска партија е регистрирана на 3 јуни1997 година Како основен „мотив за регистрација на нова (континуитет на старата ДХПМ) политичка партија која легитимно и рамноправно ќе се вклучи во трката за власт e нејзината подготвеност да биде реализатор и носител на држава во функција на народот". Таа изразува волја мотивирана „со висок степен на христи-јански морал и хуманистички вредности на демократската социјалистичка мисла", за да се стави „во фунција на потребите на човекот како највисока општествена вредност".

Социјалистичка Христијанска партија на Македонија се дефинира себеси како „легитимна политичка организација (партија) која на основа христијанските кодекси на однесување, како корени, односно извори на позитивните хуманистички вредности на социјалистичката мисла, сака да го преобрази општеството". Таа се јавува како „радикална реална алтернатива". Таа се дефинира како „христијанска", но „нема изричито црковно значење, ниту зависи од верските заедници, додека изразот „соција-листичка" е резултат на прифаќањето на само позитивните вредности на демократскиот социјализам".

Меѓу основните цели и вредности на оваа Партија се изградбата на „Република Македонија како демократска, суверена, правна, социјална и парламентарна држава", „како држава на рамноправни граѓани, за решавање на евентуалните проблеми на мирен и демократски пат, за гарантирање на сите човекови права (и политички и социјално-економски) и за нужен минимум на социјална си-гурност, за либерализација на границите, за обединета- слободна Европа.

СХПМ се залага за постоење одредени олеснувања за граѓаните, со слаба материјална состојба, како на пример бесплатни правни советувалишта, правна помош

274

на социјално оправдани случаи, правна заштита на работниците и потрошувачите. За обезбедување хармонично општествено живеење, според СХПМ, исклу-чителен придонес може да даде и слободата на вероиспо-веста, односно факултативно изучување веронаука во сите степени на образование. Таквата можност е претпоставка за високо морална еманципација па индивидуата.

Таа се залага на „невработените, по истекот на три години чекање за вработување, натамошното време на чекање за вработување да им се признае во пензиски стаж и до денот на вработување да им се исплаќа пристоен па-ричен надомест; но не помал од минимумот за социјална сигурност".

Во сферата на економските односи, сите облици на сопственост терба да бидат рамноправни пред законот и во меѓусебна конкуренција да уживаат еднакви пазарни и други услови, а идниот економски развој да се базира врз човековиот и природен потенцијал. (Програма на СХПМ,1996,).

Претседател на СХПМ е Васил Ристевски.

Демократска алтернатива (ДА) Демократската алтернатива како политичка партија

се појави на 21 март 1998 година. Таа се дефинира како "политичка партија, која за своја првенствена цел го има претворањето на Република Македонија во демократска, развиена и просперитетна држава, заснована врз слобо-дите и правата на човекот и владеењето на правото". (Програма на ДА,1998). Таа е "e demokratska partija koja,

po~ituvaj}i gi intersite i slobodite na gra|anite i zalagajki se za postojan rast na `ivotniot kvalitet, nudi {iroko obedinuvawe na site demokratski opredeleni gra|ani bez razlika na nivnata etni~ka i religiska pripadnost, pol ili socijalen status". Во неа

"граѓаните слободно се здружуваат поради продлабо-чување и ширење на човековите права и слободи, ширење и заштита на политички, економски, социјални, културни и

275

други права, интереси и уверувања на граѓаните, јакнење на принципот на владеење на правото" Меѓу целите на партијата се определбите за "prodlabo~uvawe i pro{iruvawe

na ~ovekovite prava i slobodi, pro{iruvawe i za{tita na politi~kite, socijalnite, ekonomskite, kulturnite i drugite ~ovekovi prava i interesi; za nau~na, obrazovna i tehnolo{ka podgotvenost na Makedonija za vlez vo 21

viot vek , a osobeno

za ekonomska blagosostojba na site makedonski gra|ani, za razvivawe na me|uetni~kite i me|ureligiskite odnosi vrz baza za me|usebno po~ituvawe i zaedni~ki interesi i vrednosti#.

Во политичките цели се и определбите за целосна и доследна примена на парламентарната демократија како облик на политичкиот систем, за афирмација на слободата на пазарот и претприемништвото, со доследна правна заштита на сопственоста. Посебна грижа е социјалната сигурност, ефикасната заштита на слобoдите и правата и сузбивањето на криминалот, како и другите социјално – патолошки појави, со цел да се создадат услови за безбе-ден, слободен и сигурен живот на сите граѓани, како и за поттикнување на хуманизмот во општеството каде што сло-бодата на секој поединец ќе биде услов за слободата на сите. Во таа насока и залагањето за почитување на принципите на социјалната правда и солидарност на граѓаните и за развивање на добрососедски односи и интеграција во Европската унија, со целосна афирмација на Република Македонија како самостојна и независна држава на македонскиот народ и сите нејзини граѓани. (Види, Статут на ДА, 1998, член 1).

Во Статутот, како посебно поглавје се "Основните цели и задачи", Демократската алтернатива се определува за развој на македонското општество и држава и одбрана на нејзиниот суверенитет и интегритет; за поттикнување и развој на демократските процеси, за намалување на разликите во социјалната структура. Посебно внимание заслужуваат залагањата за "обликување и развој на процесите на цивилно општество", за "негување на демок-ратска политичка култура и за целосно спроведување на политичките и економските реформи инспирирани од духот

276

на припадност со европскиот економски, правен и политич-ки поредок". Во таа смисла се и залагањата за "јакнење на правната контрола над власта со целосна правна сигурност на граѓаните и почитување на достоинството на човековата личност", како и за "изградба на стабилни морални вред-ности во општеството", и за "афирмирање на човекот и гра-ѓанинот, неговата еманципација од доминација на апстракт-ните колективитети, како и доследно почитување на сите прокламирани права и слободи на поединецот", за "компе-тентно и одговорно владеење на државата кое сè повеќе ќе го намалува расчекорот меѓу демократските форми на по-литичките институции и неразвиената политичка култура, што подразбира и нејзина подготвеност за целосна интег-рација во европските и евроатланските економски, политич-ки и безбедносни системи". Како "партија на слободни, од-говорни и компетентни индивидуи, на луѓе со граѓански и слободарски дух, но и со чувство на хуманост, солидарност и почитување на темелните морални вредности на едно модерно и просперитетно општество", таа ги "обединува луѓето со докажани вредности и искуства, но и оние кои се полни со идеи, елан и знаење за да можат да се достигнат европските стандарди на живеење". (Исто, член 6).

Во програмската декларација, Демократска алтернатива се определува дека човековите слободи и права се највисоката вредност чие што остварување се гарантира преку севкупниот систем на земјата, а особено преку економската, политичката, социјалната, граѓанската и културната сфера.

Како и другите организации, така и оваа партија се определува за "систем на парламентарна демократија", за доследната поделба на власта, за заштита на човековите права и за афирмација на граѓанинот како извор на сувере-нитетот и легитимноста и контрола на власта. Во таа смис-ла е нејзиното залагање за "децентрализацијата на власта, како неотуѓиво право на граѓаните" и за држава со "огра-ничени и прецизно дефинирани надлежности", со строго почитување на автономијата на здруженијата на граѓаните

277

и невладините организации, на цивилното општество, како и развиената локална самоуправа.

Демократска алтернатива се определува за ефикасен и целосен систем на пазарна економија, заснована врз мешовита сопственост и со функционирање на пазарот на стоки, капитал и работна сила, со законски регулирана непречена конкуренција, со порамномерна регионална развиеност, како и дефинирани економски функции на државата.

Демократска алтернатива се залага за држава во која "нејзините граѓани ќе бидат ослободени од притисоците и кршењето на нивните права и во која ќе можат ефикасно да ги заштитат", односно "нејзините институции и органи треба да бидат организирани на начин што ќе обезбедува постојано и ефикасно оневозможување и гонење на криминалот".

Таа е за армија која ќе биде ефикасно, модерно и оптимално организирана, но и за надворешна политика која во целост ги прифаќа меѓународно - правните принципи на рамноправност, почитување на територијалниот интегри-тет, суверенитетот и немешање во внатрешните работи на државите.

За неа, постојаното подигање на квалитетот на образованието на сите нивоа е од приоритетна важност и нужност за влез во XXI -от век "со образовен систем што е комплементарен со европскиот и со стопанските, развојните и технолошките потреби на општеството".

Демократска алтернатива ја гледа Република Маке-донија како заедница во која граѓаните се чувствуваат соци-јално сигурни. Социјалната кохезија на општеството, оваа Партија смета дека "може да се обезбеди само преку работна перспектива, динамичен и постојан економски развој, развивање на социјалните аспекти на државата и меѓусебната солидарност на сите граѓани", особено со социјална сигурност на корисниците на пензиското и ин-валидското осигурување, за квалитетна, достапна и еконо-мична здравствена заштита, заснована на различни облици на сопственост. (Програма на ДА, 1998).

278

Основа на организирањето на Демоктатската алтернатива е членот. Тој се зачленува со "потпишување пристапница или писмена изјава". (Статут на ДА, 1998, член 8). Пристапувањето и членувањето е лично право на секој полнолетен граѓанин кој е државјанин и со постојано живеалиште во Земјата. Пристапницата или писмената из-јава за членување се поднесува до општинскиот клуб или седиштетото на Партијата, за што се води евиденција на членовите.

Оваа партијата е организирана врз територијална

основа, преку месни и општински клубови, Градски клуб - Скопје и организација на ниво на Републиката. (Исто, член 11). Со одлука на Извршната канцеларија, се признава ко-лективното членство. Преку пристапување на определено здружение или организација и членовите на здруженијата стануваат полноправни членови.

Членот на Партијата има права, должности и одговорности за учество во активностите на организацијата на сите нивоа на организирање; особено да дава предлози, мислења, да изнесува свои ставови, слободно нив да ги изразува; како и да избира и да биде избиран во партиските тела и да биде предложен за носител на јавни функции. Во правата се акцентирани и оние за активно учество во остварувањето на целите, задачите и активностите на орга-низацијата, како и "да биде информиран за партиските ак-тивности и нејзините тела; за зголемување на бројот на членови и симпатизери на ДА и за чување на угледот и интегритетот на Партијата. (Исто, член 13).

Активната улога на членот е обезбедена преку самоиницијативата за предлози за непречена работа на органите и телата на организацијата, но и за афирмација, во рамките на Партијата, на малцинскиот став наспроти обврзувачкиот, мнозинскиот.

Престанокот на членувањето е со: а) писмена изјава за истапување или б) со пристапување во друга политичка партија.

Основниот принцип на организирање е територијал-ниот. Основна форма на организирање на членовите од те-

279

риторијата на една општина е општинскиот клуб. Тој се се формира и распушта со одлука на Извршната канцеларија на ДА.

Според потребите и со сопствена одлука

општинскиот клуб формира месни клубови. Надлежностите, органите и начинот на работење на месните клубови се определуваат со одлука на Извршната канцеларија. (Исто, член 14-16).

Органи на општинскиот клуб се: а) конвенција, б) извршна канцеларија, в) претседател на општинскиот клуб и г) надзорен одбор.

Највисок орган на општинскиот клуб е конвенцијата. Неа ја сочинуваат сите членови од територијата на општи-ната, а доколку нивниот број е поголем од 200, тогаш се избираат определен број избрани членови, врз основа на посебна одлука на извршната канцеларија. Таа се свикува најмалку еднаш годишно.

Во надлежност на конвенцијата на општинскиот клуб се и правата, должностите и одговорностите утврдени како дејствување "за остварување на Програмата на Партијата во општината", разгледување на основните политички прашања, документи и дејности, утврдување на насоки за работа на клубот, како и водењето расправи, заземањето ставови, а во тој контекст и донесувањето на заклучоци. Овој орган ги усвојува годишните извештаи и води распра-ви за материјално-финансиската состојба и извештаите на надзорниот одбор. Во негова надлежност е и формирањето на работни тела и комисии. Тој избира членови на изврш-ната канцеларија, претседател, потпретседатели и членови на надзорниот одбор.

Извршен орган на општинскиот клуб е извршната

канцеларија.Тој брои од 7 -15 членови и е со мандат од 4 години. Нејзини членови, исто така, се и "избраните прате-ници, советници и градоначалникот од редовите на ДА од територијата на соодветната општина". (Исто, член 22).

Во Скопје се фирмира Градски клуб. Неговата конвенција ја сочинуваат избрани претставници од општинските клубови.

280

Органи на Демократската алтернатива се: а) Конвенција, б) Извршна канцеларија, в) Претседател и г) Надзорен одбор.

Највисок орган е Конвенцијата. Неа ја сочинуваат претставниците од општинските клубови според принципот на број на жители на општината, потоа претсeдатeлот, членовите на извршната канцеларија, пратениците во Собранието на Република Македонија, членовите на над-зорниот одбор, членовите на Владата, градоначалниците во единиците на локалната самоуправа и избраните членови на советите на единиците на локалната самоупра-ва од редовите на Демократската алтернатива. Составот на Конвенцијата се утврдува со одлука на извршната канцела-рија.

Конвенцијата, врз основа на одлука на извршната канцеларија, се одржува по потреба, а најмалку еднаш на две години. Неа ја свикува Претседателот на Партијата.

Во надлежност на Конвенцијата се и донесувањето на Програмата и Статутот, како и нивната измена и дополнување, утврдувањето на насоките за работата на организацијата во целина.

Како највисок орган на партијата, Конвенцијата ги ус-војува извештаите за работата на органите и телата, ги утв-рдува принципите и критериумите за изборите, избира Извршна канцеларија и Претседател на ДА, решава по жалбите и приговорите на членовите, како и по барањата што се упатени до Конвенцијата.

Извршната канцеларија е извршно - политички орган на Конвенцијата. Таа брои од 45-65 членови. Во нејзиниот состав по функција се и претседателот на ДА и потпретседателите. Извршната канцеларија избира секретар од својот состав. Во надлежност на овој орган се следните права, должности и одговорности: а) расправа за актуелни состојби и движења сврзани со општествениот, политичкиот и економскиот развој на државата и утврдува ставови и заклучоци, б) грижа за реализација на програмските цели на Партијата и за усвоените ставови и заклучоци, в) утврдување на нацрт-извештај за работата на

281

ДА, нацрт-статут и други документи што ги донесува Конвенцијата; г) усвојување на финансиски план и завршна сметка и утврдување на начинот на финансиското работење, д) утврдување на начинот на евиденција на членството, ѓ) утврдување на мерките и активностите за интерна комуникација, е) донесување на програма за развој на организацијата и ширење на членството, ж) како и донесување на одлуки во врска со водењето на изборна кампања, а во тој контекст и разгледување на правилата за работа на пратеничката група, ѕ) формирање на работни тела, и) организирање на советувања и други облици на консултации и договарања, ј) решавање по жалби на одлуките на извршните канцеларии на општинските клубови, к) разгледување на претставки, мислења, иницијативи и барања од членството и организациите, л) утврдување на предлог-кандидатска листа за избор на пратеници, градоначалници и советници, љ) решавање за изборни договори или коалиции со други партии и други прашања од нејзината надлежност. (Исто, член 37).

Претседателот на Демократска алтернатива е дефиниран како политичко - извршен орган што го избира Конвенцијата. Тој има права, должности и одговорности во врска со претставувањето и застапувањето на Партијта во земјата и во странство, за спроведувањето на политиката, за спроведувањето на одлуките, заклучоците и другите акти, за координирањето на функционирањето на организа-цијата, посебно за свикувањето на седници на Конвенцијата и на Извршната канцеларија, како и за предлагањето на програми за развој на Партијата и за начините и формите за дејствување на партиските претставниците во законодавната и извршната власт, пред-лагање на кандидати за членови на Извршната канцеларија и за нејзин секретар и други должности.

Функцијата на претседателот престанува: а) по негово барање, и б) со разрешување од Конвенцијата. (Исто, член 40-41).

Надзорниот обор се избира на Конвенцијата, со задача да врши контрола врз спроведувањето на Статутот

282

и другите акти на Партијата, да го контролира спроведува-њето на одлуките на Конвенцијата и на Извршната канцеларија, по потреба да остварува контрола на располагањето со средствата на Партијата, да врши вон-редна контрола и да остварува и други права, должности и одговорности што се утврдени со Закон.

Финансирањето на ова политичка органзиација ќе се остварува со средства и определени права врз средства (парични средства, предмети и материјални добра) што се обезбедуваат од: а) членарина и доброволни прилози, б) приходи, в) сопствен имот, г) кредити, д) подароци, ѓ) дотации, е) легати, ж) буџетот и з) дивиденди. (Исто, член 56-57).

Демократската алтернатива обезбедува јавност преку: а) непречено присуство на членовите и на други лица на седниците на органите, б) достапноста на извештаите и другите материјали, в) нивно доставување до јавноста, г) издавање свој партиски весник, д) издавање билтени и други публикации, ѓ) организирање прес- конференции, е) издавање соопштенија за јавноста, ж) не-посредно настапување на овластени партиски претставници преку средствата за информирање и други начини што овозможуваат навремено и вистинско известување на јавноста за работа на Партијата.

Претседател на Демократската алтернатива е Васил Тупурковски.

Демократски сојуз (ДС) Демократскиот сојуз како политички субјект на маке-

донската политичка сцена се појави во март 2000 година. На Oсновачкото собрание одржано на 25 март 2000 година тој се определи да се конститиуира како политичка партија, "поради загрозеноста на основните човекови права и слободи, правата на сопственост, узурпацијата на власта од страна на мал круг на луѓе, распродажбата и грабежот на имотот што граѓаните го создавале со векови, неможнос-та граѓаните да ја креираат сопствената иднина и иднината

283

на државата, неводењето сметка за основните национални и државни интереси и атрофијата на институциите на сис-темот".

Во основни програмски цели и задачи Демократски-от сојуз се определува за "поттикнување и развој на демок-ратските процеси и владеење на правото, за заштита и унапредување на основните човекови права и слободи и за заштита на националните и државните интереси, суверени-тетот и територијалниот интегритет на Република Македо-нија". Негова приоритетна задача е "остварување на еко-номски, социјални, политички, културни и други права и уве-рувања на граѓаните", особено "ефикасна борба против ор-ганизираниот криминал, корупцијата и наркоманијата". За овој политички субјект вклучувањето на "граѓаните во креи-рањето и решавањето на актуелните животни прашања, слободата на информирањето и воспоставување на јавнос-та како коректор на извршната, законо-давната и судската власт", како и "учество во постапката за избор на претстав-ници во органите на власта: советници, градоначалници и пратеници" се програмски цели што ќе обезбедат поинаков концепт за равитокот на Република Македонија. (Програма на ДС, 2000, стр.3).

Еден од основните приоритети на Демократскиот со-јуз "е создавањето услови за економски развој на земјата", преку остварувањето на економски пресврт, особено преку "елиминацијата на партискиот интервенционизам во еконо-мијата", особено надминувањето на "состојбата во која др-жавата интервенира таму каде што не треба, а целосно се повлекува од сферите во кои државната интервенција е не-опходна".

Составен дел на таквиот приоритет е заложбата за демократија која според оваа партија е неможна "во услови на целосна партизација на државата, зависност на судство-то, притисоци врз медиумите и формализирање на невла-дините организации". Затоа негова "стратешка цел е слобо-

дната јавност, како коректив на режимот, како своевидна четврта власт и како поле за непречена артикулација на ин-тересите и потребите на слободниот граѓанин. Слободна

284

јавност која народот секојдневно и прецизно ќе го известу-ва за тоа како се вршат јавните овластувања од страна на сите оние на кои им се доверени. (Исто, стр.10).

Демократскиот Сојуз се определува за подготовка на "Платформа за национална безбедност, во која, покрај пра-шањата од сферата на надворешната политика, ќе се раз-работи и доктрината за одбрана, внатрешната политика и безбедност, со нагласен акцент на трансформација и изг-радба на единствен систем за одбрана и безбедност". Таа ќе воспостави и ќе развие контролни системи и ќе "форми-ра Национален комитет за борба против организираниот криминал, корупцијата и наркоманијата"и ќе "подготви за-конска регулатива за контрола на финансиските трансак-ции".

Демократскиот Сојуз се определува за "востановува-ње на принципот на социјална солидарност кон сите загро-зени лица, особено невработените, стечајните работници, самохраните мајки, ниско платените лица, луѓето од трета-та возраст, инвалидите, хендикепираните" за "да се постиг-не еден социјален баланс во државата", за "похумано и социјално пазарно стопанство", за "воведување на институ-цијата "гарантирана најниска плата," што ќе обезбеди прис-тоен живот за секое семејство", за "гарантирање на принци-пот на праведност на пензиите", како и за "бесплатна здра-вствена заштита за примарниот пакет здравствени услуги и бесплатни лекови, бесплатно задолжително образование, специјализација, доквалификација и преквалификација, на-малувањето на работното време".

Според Демократскиот сојуз, на Македонија и е пот-ребен "модел за решавање на меѓуетничките односи".Тој би поаѓал од "единството на државата", од придонесот "за јакнењето на инегративните процеси", "традицијата на мул-тикултурно живеење", почитувањето на "националниот, кул-турниот, конфесионалниот и друг вид идентитет на малцин-ските етнички групи", за што е неопходно "донесување на посебна програма за постепено решавање на наталожени-те проблеми на малцинствата, невработеноста, домување-то, образованието, квалитетот на живеењето..."

285

Членувањето во Демократскиот Сојуз се стекнува со потпишување пристапница или писмена изјава, како из-раз на слободна волја на граѓанинот кој ги прифаќа нејзи-ните програмски цели и статутарни норми. Членот има пра-ва, должности и одговорности, според кои, тој има право да учествува во партиските активности на сите нивоа на орга-низирање и дејствување, да дава предлози, мислења и да изнесува свои ставови, слободно да ги изразува сопствени-те ставови и мислења во однос на партиските органи и те-ла и за партиските заклучоци и ставови, да избира и да би-де избран во органите и телата на Партијата и во држава-та, да биде информиран за партиските активности на нејзи-ните органи и тела и да се ангажира за зголемување на бројот на членовите и симпатизери на Партијата. (Статут на ДС,2000, член 13). Членството може да престане: а) со доброволно истапување, со поднесок на писмен акт и б) со исклучување од членство.

Демократскиот Сојуз е организиран врз територи-

јалниот принцип и во својот состав опфаќа: а) месни орга-низации, б) општински организации, в) меѓуопштински - регионални организации и г) организација на ниво на Ре-публика Македонија.

Месната организација се формира со одлука на оп-штинскиот совет. Неа ја сочинуваат сите членови. Таа из-бира претседател и секретар.

Општинската организација е облик за поврзување на месните организации во општината. Нејзини органи се: а) собрание, б) општински совет, в) претседателство, г) претседател, д) потпретседател ѓ) секретар и е) надзорен одбор. (Исто, член 25).

Собранието е највисок орган на Општинската орга-низација. Тоа учествува во градењето и остварувањето на партиската програма и утврдува насоки за нејзината рабо-та. Овој орган води расправи, зазема ставови, донесува заклучоци, усвојува годишни извештаи, избира и отповику-ва членови на Општинскиот совет и избира Претседател на општинската организација. Тој избира потпретседател, претседателство и секретар, избира членови за републич-

286

кото собрание, донесува одлуки за основање на месни ор-ганизации и врши други работи определени со партиските акти.

Во Демократскиот сојуз се формираат и меѓуопштин-ски – регионални ооргани. Повеќе општински организации конституираат совет на чие чело е претседател. Задачите на меѓуопштинскиот - регионален совет се да ги разгледува прашањата од заеднички интерес на општинските органи-зации што го формирале. Како посебна организациона це-лина е неговата градската организација. Таа има: а) собра-ние, б) совет на Град Скопје, в) претседателство, г) претсе-дател и д) надзорен одбор.

Централни органи на Демократскиот сојуз се: а) Собрание, б) Централен совет, в) Претседател, г) Претсе-дателство, д) Секретар и ѓ) Надзорен одбор.

Собранието е највисок орган на Демократскиот со-јуз. Се одржува по потреба, а најмалку еднаш на четири го-дини. Тоа ја донесува и Програмата и Статутот и врши из-мени и дополнувања во нив, утврдува насоки за работа. Во надлежност на Собранието е и усвојувањето на извештаите и критериумите за изборно - кандидатските листи, како и из-борните функции сврзани со избор на Претседател, Цент-рален совет, Надзорен одбор, решавање по жалби и приго-вори на членови и други работи.

Централниот совет е извршно - политички орган на Собранието. Тој се грижи за реализација на програмските и статутарните цели, ги утврдува предлог – извештаите за работата на Партијата, расправа за актуелни состојби и движења сврзани со општествениот, политичкиот и економ-скиот развој на државата и утврдува ставови и заклучоци. Овој орган усвојува финансиски план и завршна сметка, из-бира и отповикува членови на Претседателството, потпрет-седатели и секретар и го утврдува начинот на водењето на евиденцијата на членството. Негова задача е водењето на изборна кампања, утврдувањето кандидатска листа за из-бор на пратеници и верификацијата на кандидатската листа за градоначалници и советници во единиците на локалната самоуправа. Согласно таквата улога во изборниот процес,

287

тој решава за изборни договори и коалиции со други пар-тии, ја пропишува висината на членарината и начинот на прибирање и извршува и други работи што ќе му ги довери Собранието.

Претседателството е извршно - политички орган на Централниот совет. Тоа ги реализира политичките ставови, утврдува документите на организацијата, го следи спрове-дувањето и начинот на кој се води евиденцијата на членст-вото, ја организира и контролира стручната служба, ги разг-ледува претставките, мислењата, иницијативите и барања-та што им се доставуваат на највисоките органи, формира работни тела, ја утврдува и води кадровската политика и извршува и други работи што ќе му ги довери Централниот совет. (Исто, член 57).

Претседателот е извршно - политички орган. Него го избира Собранието со мнозинство гласови. Во неговата надлежност се претставувањето и застапувањето на Де-мократскиот сојуз во земјата и во странство, спроведување на политиката, грижата за спроведување на одлуките, зак-лучоците и другите акти и кадровската политика, и на кра-јот, координирање и функционирање на органите. Посебни овластувања има во однос на предлагањето на начини за дејствување на претставниците на организацијата во зако-нодавната и извршната власт; во изнаоѓањето начини за финансирање и во предлагањето одлуки за спроведување на изборната кампања. Негова надлежност е предлагањето на двајца потпретседатели, секретар и членови на Претсе-дателството, на кандидати за членови на Централниот со-вет и за анжирањето стручни лица неопходни за извршува-њето на неговата функција.

Функцијата Претседател на Демократскиот сојуз престанува: а) по лично барање, и б) со разрешување од Собранието. Разрешување на Претседателот можат да покренат Централниот совет, 1/3 од општинските организа-ции или 1/3 од членовите на Собранието.

Секретарот има функција да ги подготвува седници-те на Собранието и на Централниот совет, да контактира со општинските и градските организации, да ги координира

288

активностите за спроведување на одлуките, заклучоците на органите, да предлага мерки и активности за унапредување на работата и врши други работи што ќе му ги доверат ор-ганите.

Надзорниот одбор врши контрола врз спроведува-њето на Статутот и другите акти, на финансиско - матери-јалното работење и на спроведувањето на одлуките на ор-ганите .

Поради поцелосно анализирање и следење на ак-

туелните, економски и правни прашања се формира Еко-

номско-правен совет со кој раководи еден од партиските потпретседатели. Во него се вклучуваат членови и симпа-тизери, како и научни и стручни работници од овие области. Тој се формира со одлука на Претседателството.

На предлог на претседателот, Централниот совет

може да избере "Влада во сенка" која ја анализира рабо-тата на владата, подготвува програми и проекти и ги промо-вира пред органите и тела на Демократскиот сојуз и пред јавноста.

Во рамките на Демократскиот сојуз, со одлука на

Централниот совет, се формира Демократски сојуз на

младите. Во рамките на оваа партија, со одлука на Цент-ралниот совет, „за изразување и остварување на одделни интереси" се организираат и дејствуваат жените.

Органите и телата на оваа политичка партија рабо-тат и полноправно одлучуваат ако на седниците присуству-ваат повеќе од половината членови на соодветниот орган или тело. Секој од органите може да се распушти доколку мнозинството од неговите членови така гласаат. (Исто, член 74). Исто така, со одлука на Централниот совет може да биде укината одлука на месна организација, општинска, меѓуопштинска-регионална и градска организација, доколку е таа донесена спротивно на Статутот, Програмата или другите акти на Демократскиот сојуз.

Финансирањето на партијата се врши од а) члена-рина, б) доброволни прилози, в) приходи, г) сопствен имот, д) кредити, ѓ) подароци, е) дотации, ж) легати, з) буџетот и ѕ) дивиденди.

289

Поради обезбедување средства со чија помош се обезбедуваат материјални основи за поуспешно остварува-ње на целите, задачите и активностите со одлука на Цент-ралниот совет, Демократскиот сојуз може да формира трго-вски друштва.

Претседател на Демократскиот сојуз е Павле Трајанов.

**** Понудениот преглед на новосоздадените политички

субјекти упатува на неколку констатции. Имено, евидентно е фреквентна појавата на политички субјекти кај нас. Таа

од периодот на политичката промоција (обележана со по-јавата на мноштво на политички субјекти) премина во пери-

од на политичка стабилизација (обележана со стабилизи-рањето на извесен број на политички партии, што се прису-тни во изминатата деценија и имаат забележителна под-ршка меѓу граѓаните) и, несомнено се движи кон период на

политичка идентификација (обележана со потребата од дефинирањето на политичкиот идентитет на политичката партија). Во структурата на глобалниот политички процес, доминираат промоциите на новите субјекти. Тие доминант-но се јавуваа како израз на иницијативноста на граѓаните, но, несомнено е евидентен и бројот на политичките иници-јативи што се резултат на партиските разидувања, но и на потребата од интеграција на одделни политички субјекти со иста или слична програмска провиниенција.

Политичките субјекти, настанати во текот на послед-ната деценија, манифестираат интерес и трошат енергија во мобилизирањето на јавноста, особено граѓаните околу демократскиот проект за развојот на Република Македони-ја. Од понудената евиденција, несомнено, голем е бројот на новосоздадените политички субјекти што, на еден или друг начин, ја проектираат иднината, изразуваат визија за развојот на земјата. Тоа е израз на плуралитетот на инција-

290

тивите но и на визиите за македонскиот развиток. Во тој контекст, може да се воочи дека диспропорциите во гледа-њата не се изразени, освен кај дел од политичлките субјек-ти кои Македонија ја проектираат како заедница на поделе-ни етнички енклави. Таквите визии не се приемчиви за мно-зинство граѓани во Република Македонија, но се присутни и се во центарот на политичката диоптрија.

Од досегашното излагање можеме да констаираме дека политичките партии што настанаа во измината деце-нија (посебно оние што претходно се претставени), го илус-трираат мноштвото на иницијативи и енергија што е вклу-чена во политичкиот процес. Структурата на програмската содржина, особено на организациониот модел покажуваат висок ниво на идентичност.Тие се резултат не само на број-носта, која е несомнена, туку и на неискуството. Така, тие

постануваат омнибус партии. Под овој израз подразбира-ме политички партии што немаат доволно усет или кон-цепциска јаснотија кон која социјална групација доминантно се упатени. Тие обично ја имаат улогата на „месија“ кој нуди решенија за сите проблеми. Република Македонија во изминатата деценија беше податлива на тој план. Таквата состојба е резултат на пренагласената желба на определе-ни политички елити, за „политички демијург“, кој низ лави-ринтот на сложените процеси, со „месијанска надмоќност“, ентузијазам и политичка реторика ќе понуди излез од ната-ложените проблеми. Токму поради тоа, во политичкиот жи-вот на земјата во изминатата деценија беа присутни, во од-делни периоди и политички активни, организации кои пове-ќе или помалку, ја изразуваа личната или групната идеја и потреба.

Но, несомнено е дека појавата на мноштвото поли-тички субјекти, програмската и статутарната конципираност укажуваат на слоевитоста на идеите и носителите на тие активности од една страна, но и на заедничките каракте-ристики на новите политички субјекти, од друга. За некои специфики на организациониот и програмски профил на по-литичките партии ќе укажеме во продолжение на нашиот истражувачки зафат.

III. ЕЛЕМЕНТИ НА

ОРГАНИЗАЦИОНИОТ МОДЕЛ НА

ПОЛИТИЧКИТЕ ПАРТИИ

Организацијата на политичкиите

партии Политичката партија е сложен систем. Неопходен

услов за нејзината егзистенција е организацијата. Дури тогаш кога таа нема формализирана структура, претпоставката за нејзинаото егзистирање е организацијата. Тие, пак, се, претпоставка за содржината на животот во неа. Затоа е значајно третирањето на организациониот модел на политичката партија, односно "организационото прашање“. Постојат бројни студии за тоа.

Класичар во тој поглед е Роберт Михелс (Robert Michels). Според него “демократијата не може да се замисли без

организацијата”. Таквото тврдење се аргументира со ставот

според кој внатрепартиските односи влијаат на политичкото однесување и на примената на политички средства. И не само тоа, за овој автор, цврстата организација на политичките партии води кон олигархизација на односите во неа, кон воспоставување систем со тоталитаристички предзнаци, со силно изразено водство, пред с¢, со харизматско водство и, во крајна линија, со лично владеење на шефот на организацијата.

Организацијата е пандан на неорганизираноста, односно на анархијата. Таа е претпоставка за остварување на демократијата. Но според Михелс, “кој вели

организација, вели и тенденција кон олигархија. Длабоко во битието на организацијата е автократската црта. Системот на организација, кој создава солидно устројство, во организираната маса предизвикува сериозни промени. Тој го претвора односот на водачот спрема масата во него-ва спротивност“. (Исто, стр, 21). Но, исто така, органи-

293

зацијата влијае на секоја политичка партија, така што внат-решните судири условуваат таа да се дели на водечко мно-зинство и малцинсто, на фракција и подоцна на нова политичка партија. На пример , во ВМРО-ДПМНЕ,од чии редови се профилираа ВМРО-ДП, ВМРО-ДОМ, ВМРО-татковинска, ВМРО и МНФ, а од интеграцијата на ЛП и ПП во ЛДП, се издвои Лигата на демократите, потоа ДП, и во последно време Либералната партија, потоа, состојбите во ПДП и конституирањето на ПДПА, а во определена мерка и Републиканската партија за национално единство (РПНЕ).

Досегашните искуства укажуваат дека организационата структура на политичките партии во Ма-кедонија е диференцирана го изразува плуралитетот на политичките форми и односите што се воспоставуваат во нив. Таа посредно го условува степенот на идентичност на програмските и акционите содржини на политичките пар-тии. Истоветната насоченост и содржина на дејствувањето и на политичките партии во Македонија е резултат на несо-одветното искуство и политичка традиција во организира-њето на повеќепартискиот систем.

Поаѓајќи од изложените ставови за организационата структура на политичката партија, во дефинирањето на организациониот модел на политичките партии во Македонија сретнуваме релативно неизграден систем на организација. Имено, за дел од политичките партии прашањето на организација не е предмет на интерес. Тие не се занимаваат со тоа кои им се основните облици на организација. Тие, главно, се свртени кон тоа да ги определат функциите на органите да ја назначат почетната позиција на членот на политичката партија.

Таквата состојба објективно ја зајакнува позицијата на извршните органи и централната позиција на одделни функции или, пак, само на шефот на организацијата. Тоа е резултат и на една противречност. Шефот на политичките партии, во најголемиот број организации, носи поширок легитимитет во однос на другите членови на органот. Тој доаѓа во него од друга структура. Таквата негова можност да има изворни функции, дури и во услови кога личната

294

харизма и авторитетот им се многу послаби од одделни членови на органот, му овозможува, по правило, да на-метнува ставови, одлуки, па дури и да го моделира ставот на органот. Веројатно во координатите на таквиот распон на овластувањата се крие моќта и евидентната персона-лизација на политичките партии во Република Македонија.

Тенденциите на централизација и затворање на демократскиот процес во тесни рамки е резултат и на кон-цептот и положбата на органите во политичката партија. Имено, статутарните модели на политичките партии се одликуваат со мноштво дискрециони права на централните органи. Тие се непосредно соопштени, или пак се резултат на овластувањето да регулираат определлен број прашања. Практиката на таквото уредување на односите во политичките партии ни покажуваат дека целокупната политичка активност се исцрпува во активноста на изврш-ните органи, со определно учество на центраалните органи. Во нив членот е сведен на структура која ги подржува и учествува во политичките процеси. Таквата нивна позиција ја јакне нивната одговорност за организа-циониот развој на политичката партија од една страна, но преголемата автономија може да доведе до тоа секој нејзин дел да дејствува како самостоен политички субјект, од друга што нужно ја намалува кохезијата и единството на политичката партија. За централизираните партии постои опасност односите во неа да се сведат на строга суборди-нација и потчинетост, поточно на слепа послушност. Тоа е најгрубиот облик на инструментализација на индивидуата и најманифестниот облик на макијавелизацијата на власта.

И уште една специфика за Македонија е дека мнош-твото политички партии настанаа во еден краток период, така што дел од новонастанатите политички субјекти, објек-тивно, немаа време за посериозно занимавање со ова зна-чајно прашање за работата и дејствувањето на политичките партии. Исто така, недоволното искуство и недоволното познавање на практиката на организациониот модел на современите политички субјекти во светот вли-јаеа тие да се профилираат како цврсти политички партии

295

со силно изразена позиција на извршните органи и позицијата на шефот на партијата. Децениското искуство на организационото реструктуирање на политичките партии покажува дека во ВМРО -ДПМНЕ е направено целосно адаптирање на партијата на изборната улога. Таа се конци-пира како структура согласно изборните услови. Слични процеси се среќаваат и во СДСМ. Имено, определбата основниот облик на организација да се врзе за избирачкото место само упатува на заклучокот дека организациската структура се прилагодува на изборните потреби. Таквите процеси потврдуваат дека централниот интерес на политичките партии во Република Македонија се позиционира кон изборите и освојувањето на власта.

Партиската организација, како и сите други организации, има свој живот. Во нив се одвиваат актив-ности. Нивната содржина е мобилизирање на членството, формулирање на целите, решавање на конфликтите, донесување на нормите за устројството и начинот на рабо-тата. Организацијата, во основа, е динамички сплет на иницијативи и акции што обезбедуваат да се раѓаат и струјат мноштво идеи, да се преземаат мноштво активности и се развиваат мноштво односи. Активностите имаат големо влијание врз самата природа на политичките партии. Таа е детерминирана од ширината на социјалната основа што ја сочинува организацијата, развиеноста на организационата структура, од местото и положбата на членот во неа, како и од положбата на политичката партија во политичкиот систем, посебно во системот на власта (по-зиција, опозиција и сл.). Ширината на активноста на поли-тичката партија е во тесна врска и со идеолошкиот профил, политичката култура, особено традицијата, носителите на главните процеси во партијата и мноштво други фактори.

Во партијата, без разлика дали е цврсто или лабаво организирана, меѓу нејзините органи се воспоставуваат трајни односи. Тие се изразуваат како врски меѓу потесни и пошироки делови. Искуството укажува дека егзистираат фактички и формални облици. Формалната структура (организација) означува статутарно поставен (нормиран,

296

проектиран) механизам на дејствување на организациите. Таа се изразува како систем на односи (права, должности, овластувања) и како однос меѓу вишите и нижите партиски органи. Најчесто не е еднаква со фактичката. Неформал-ната (фактичката) структура ја изразува моќта во политич-ката партија и таа говори за вистинскиот однос меѓу партиските нивоа. Дистрибуцијата на моќта во партиите, по правило, отстапува од формалната структура на власта. Во стварноста, потесните извршно-политички органи (често само нивни делови или поединци) пресудно влијаат на сод-ржината на партиските одлуки, додека улогата на формал-но повисоките форуми се сведува на ратификација.

Приоритет на елементот на организацијата, без било какви огради, дава и Михелс. За него “модерната

партија е како воена организација. Како таква има да се подведе на законите на тактиката# (исто, стр.31). Овој автор особено го нагласува хиерархискиот аспект на организацијата и посебно ги анализира процесите на олигархизација и бирократизација на партијата. Орга-низацијата како конституента на политичките партии се јавува како простор преку кој се артикулира мноштвото ин-тереси на членството, поточно на нивните елити. Во таа смисла политичката партија се повеќе се прифаќа како медијатор меѓу членот и органите на партијата и другите субјекти во заедницата. Тие односи често се условени и од позицијата на основните (базичните) организациони единици на политичката партија.

Основните единици на политичките партии традиционално носат различни називи: кај либералните и конзервативните партии тоа е одбор, кај демократските - екипа или (и) секција, кај социјалистичките и социјалдемок-ратските партии - секција, кај комунистичките - ќелија и кај фашистичките - милиција.

Врз основа на изнесените искуства, може да се конс-татира дека во теоријата и практиката егзистираат неколку модели на базично организирање на политичките партии. Основниот облик на политичката партија е индикатор за односите во самата организација, односно, од тоа каков е

297

видот на основниот облик на политичката партија, таква е и содржината на односите во неа.

Политичките партии во Македонија покажуваат интерес за конституирање врз поцврсти облици на организирање. Тоа значи дека политичките елити во нив имаат потреба од силна организација која ќе биде способна да ангажира, а во одделни случаи и да манипулира со масата. Но, тоа значи и дека во партиската структура не се обезбедени (или ќе се создаваат) механизми и услови преку кои членот ќе се изразува како креативна единка. Таквите состојби се и поволна почва за јакнењето на авто-ритарната свест и центризмот во внатрепертиските односи, но и за олигархизација на партискиот, а и на политичкиот живот.

Политичките партии во Македонија, главно, ја следат територијалната организација. Имено, структурата на партиите се заснова како и мноштво поврзани облици на општествената организација. Постојат и одредени облици на меѓуопштинско, или регионално организирање како огранизациона рамка за обединување на политичката волја на членовите и оргаинизациите. Најтипичен облик е партиската организација на подрачјето на Скопје.

Пратеничката група, како организационен облик не припаѓа на партиската организација во потесна смисла. Како и партиите, така и парламентарните групи имаат своја интерна структура. Тие најчесто имаат координатор и заменик. Функцијата на воспоставувањето хиерархија во парламентарната група е да обезбеди не само единство во гласањето на пратениците од таа партија, туку и многу повеќе: нивно единствено дејствување. Така во Англискиот парламент партиите организираат т.н “камшици” кои имаат

функција да го контролираат однесувањето на пратениците во процесот на одлучувањето. (Jo vi~i}, цит. дело стр.56).

Врската меѓу парламентарната група и раководството на партијата најчесто се воспоставува на тој начин што претседателот на парламентарната група е член на најтесното раководство, или сите нејзини припадници по положба се членови на највисоките партиски органи. Но,

298

без согласност на раководството парламентарната група не смее да покренува иницијатива и да дава предлози, ниту £ е дозволено да се придружува на иницијативите и предло-зите на другите пратеници. Во случај на кршење на обврските (формулирани во интерниот деловник), против пратениците се преземаат санкции во широк распон од укор до исклучување од пратеничката група. Формулациите во статутите се движат на релација дека поаѓаат од утврдената политика и совеста на пратеникот, до односи во кои по барање на координаторот на пратеничката група раководството е должно да расправа и да заземе ставови, и слични односи.

Моделите на организацијата упатуваат на тоа дека партиите, барем оние што се предмет на непосредна анализа, покажуваат тенденција кон институци-онализирање на работата и подведување на одредени активности по примерот на функциите во одредени државни органи. Тоа може да се оправда со ставот што тие доминантно, а некои и исклучиво, се насочени кон освојува-њето на власта. Затоа како метод на дејствување се јавуваат разни комисии, совети, форуми, влада во сенка, или “служби”, чија задача е да ја следат работа на

државните органи и да се “грижат за правата и слободите

на своите членови” или, пак ,нивна задача е “одредување

на правата и должноста на своите членови во функција на одбрана”, односно “да се врши прибирање податоци во

интерес на партијата” и слични задачи.

За каков организационен модел можеме да зборува-ме. Политичката организација, несомнено, мора да осигура такви органиозациони претпоставки со кои ќе му овозможи на поединецот дејствена функција во самата организација, но и повисок степен на протек на идеи и иницијативи.

299

Положбата на членот во политичката

партија Членството во политичката партија го изразува

степенот на поврзаност на поединецеот со политичката партија. Тоа е определено со Статутот на политичката партија или со некој нејзин акт врз основа на овласту-вањата дадени од страна на пошироките органи. Самиот поим “член на партија” е нејасен. На тоа укажувал Jean-Lo-

uis Senrin, дека со него се прикрива променливата ствар-ност како во самата партија, така и во реалноста. (Puli{eli}, S. , 1971; стр. 198).

Политичките партии во Македонија практикуваат индивидуално, некои од нив имаат колективно (СРСМ, ПЦЕР, ДППРМ, ЛП, ЛДП, ДА, СПМ,) и почесно (ВМРО-ДПМ-НЕ, МНФ, ВМРО-ДП, МААК) членство.

Индивидуалното членство е личен интерес на поедницеот да стапи во одредени врски и односи со политичкатата партија и согласно воспоставениот систем на односи, врз основа на личната определба и слободно изразената волја да учествува во политичкиот процес. Политичките партии во Македонија познаваат: а) активни членови и симпатизери. Активните членови се оној дел кој непосредно со писмена изјава се вклучува во политчките активности и во креирањето на партиско-политичкиот живот. Симпатизерите се оние кои учествуваат во дел од политичките активности, но не се директно вклучени во по-литичките активности на партијата.

Колективното членство е специфичен вид. Тоа се состои во колективно изразената волја на поединечниот субјект за вклучување во одредена политичка групација.

Познато е дека ако како основ за класификација на политичките партии се земе начинот на зачленување во неа, тогаш тие се класифицираат како кадровски и масовни. Кадровски партии се оние во кои постои соодветна (строга) процедура на прием. Типичен пример беа комунистичките партии кога беше инс-

300

титуционализирана формата -кандидат за партија. Тој инс-титут е замислен и реализиран како своевидно чистилиште и подготовка за прифаќање на “новата религија”. За

разлика од нив масовните партии имаат недефинирано членство. Тие имаат повеќе силни и авторитетни раководства. Каква е состојбата со политичките партии во

Република Македонија? Како се станува член на политич-

ката партија? Одговорот се сведува на тоа дека секој кој слободно, согласно сопственото убедување ги прифаќа програмските и статутарните акти, кој изразува желба за работа во партија и за тоа поднесува соодветно барање (овој документ се нарекива најчесто пристапница, согласница, пријава,) станува нејзин член.

Основна карактеристика на зачленувањето во поли-тичките партии во Македонија е дека тие не предвидуваат посебна постапка за прием. Само одредени постапки на ве-рификација и жалбена постапка за негативната одлука имаат елементи на постапка за прием. Но, одредени партии имаат и некои постапки кои личат на прием во политичката партија. Така, членот треба да е полнолетен, да ги прифаќа програмските и статутарните определби, да потпише пристапница, да живее во, или вон Македонија, да ги прифаќа програмските цели, но да не е член или симпа-тизер на друга политичка партија. Во одделни партии пред-видена е постапката на верификација на пристапувањето. Таквата улога обично им припаѓа на основните организациони облици, или одделни општински органи. За појавата на неверификација, подносителот на пристапни-цата има право на жалба до општинското или друго раководство чија одлука е конечна.

Двојното членство, како институција, е присутно во почетокот на конституирањето на политичките партии.

Од изложената евиденција на основните статутарни решенија за начинот на зачленување во политичка партија е доста поедноставен. Сепак, одредени решенија за посебни постапки на одобрување или одлука на основниот облик, објективно, потсетуваат на начинот на прием во политичката партија. Таквите појави тендираат кон

301

изградба на модел на лабава кадровска партија. Во целина, може да се зборува дека политичките партии во Македонија се организации од затворен тип или со тенденција на затворање. Таквите тенденции ќе водат кон бирократизација на политичките елити и кон зголемувањето на фракциските борби и делбите во самите политички пар-тии. Тој процес е стимулиран од облиците на персонализација на политичките партии. Имено, изми-натата деценија околу доминантните политички структури се форсира судирот не толку на политичките концепции колку меѓу лидерите.

Втор елемент на политичката партија се правата и должностите на членството. Искуството од современите партии упатува на многубројни решенија. Да напоменеме дека подготвеноста на политичката елита да гради демок-ратија во сопствените редови е претпоставка за да гради демократија во општествената заедница. Впрочем, одно-сите што се воспоставуваат во неа се индикатор за тоа дали таа припаѓа на демократските или на тоталитарните партии. Типични тоталитарни партии се оние во кои е пренагласена улогата на шефот на партијата, со строги правила и институционализиран демократски централизам, со сведеност на членот на бројка и “даночен обврзник”

односно уплатувач на членарина, со дефинирање на не-говото време и ангажирање од страна на партиските органи и зависната позиција на партиските органи од повисоките истанци. Во историјата најтипични облици на такви партии се фашистичките организации и комунистичките партии од сталинистички тип. Во нив централна улога има генералниот секретар, односно водачот кој ја пласира идејата, неговиот комитет ја претвора во партиска иницијатива, организациите ја прифаќаат како директива и го ангажираат членот во нејзината реализација. Односот на членот кон овие обврски, всушност, е партиска задача број еден. Неспроведувањето на таа одлука носи последици: политичка одговорност, морална дискредитација, затво-реност на мас-медиумите и јавноста за изразување на мис-лата и низа “специјалитети” од тоталитаристичката кујна.

302

Слободата и самостојноста на членот се огледа и преку можноста, доколку остане во малцинство, да се бори за сопствените ставови. Членот има право да го издвои сопственото мислење. Тогаш кога со своите предлози и ставови останува во малцинство како при расправата, така и при донесувањето на одлуките, должен е да инсистира на нивно повторно разгледување кога ќе оцени дека се создале услови за тоа. Тој треба да ги извести и да бара поддршка за своите ставови од членовите на орга-низацијата, со цел повторно да бидат разгледани од страна на организацијата или од органот на партијата во кои не добиле мнозинска поддршка.

Анализираните решенија за положбата на членот во системот на партиската структура укажуваат дека тој во неа е сведен на субјект кој учествува во создавањето на политиката. Тие се сведуваат на тоа дека секој член има право да бира и да биде биран, да биде запознат со рабо-тата и да бара да му се одговори на поставените прашања во врска со работата на партиските органи и тела. Членот може да учествува во градењето и остварувањето на поли-тиката на партијата самостојно (самоиницијативно), да презема иницијативи што не се спротивни на статутарните и програмските акти и да прима солидарна помош од пар-тијата во случај на повреда на неговите права поради чле-нувањето во неа. Но, понагласено се истакнати неговите обврски во однос на спроведувањето на утврдената поли-тика. Тие можат да се скицираат како обврска да членува само во една од месните организации и редовно да дава материјална поддршка на партијата во вид на членарина, прилози и други облици на помош.

Општа констатација е дека политичките партии пра-шањето на членството го маргинализираат и, согласно карактерот на политичката партија повеќе внимание посве-туваат на органите. Во нив изостанува демократскиот дијалог, недоволно е изразено почитувањето на слободата на мислата, идентитетот на поединецот и подготвеност да дејствуваат за негово активно вклучување во општес-твениот живот. Според овој индикатор политичките партии

303

во Македонија се доминантни политички организации со изразени тенденции кон монополизирање на односите и затворање на активностите во партиските органи.

Престанокот на членството е институт и индикатор кој влијае на карактерот на односите во политичката партија. Основите за престанокот на членството се различни. Тој е институт, кој најчесто е утврден во статутите на политичките партии. Обично престаконот на членувањето во политичката партија е резултат на слободно изразената волја и доставеното известување. Во македонските политички партии престанокот на членството во нив е резултат на: писмено барање, изјава за откажува-ње, изјава за истапување, со поднесување оставка, со поништување на пријавата од страна на општинскиот или некој друг орган, со изрекување на дисциплинска мерка, со исклучување, со напуштање, со отповикување, со неплаќање членарина, со отпишување, со смрт и престанок на постоењето на партијата.

Престанокот на членството на колективните членови е со истапување или со исклучување. Таквата одлука е во надлежност на највисоките органи на партиите.

Елементарната анализа на овој институт покажува дека политичките партии во Македонија ги применуваат речиси сите облици за престанок на членството. Тоа укажува дека тие, во основа, се партии со построг пристап кон членот.Тие се цврсти организации. Во нив, доминантно, членот е субјект кој е неоходен лост во материјализацијата на партиската политика.

Еден од елементите што најпластично го открива карактерот на односите во политичката партија е и начинот на утврдувањето на одговорноста. Тој процес има два аспекти: а) политичката одговорност како утврдена рамка и б) политичката диференцијација како процес во политчката партија. Во првиот случај станува збор за статутарна или друга нормативна рамка, а во вториот за присутноста, односно отсуството на таквите односи во политичкиот живот, особено во животот и работата на политичките партии. Имено, иако партиите се доброволни организации,

304

тие не ги прифаќаат недисиплинираните во сопствените ре-дови. Затоа утврдуваат правила според кои членот носи

политичка одговорност во случаи кога неговата активност е спротивна на програмските определби и не е во согласнот партиските цели и задачи.

Прашањето на политичката одговорност политичките партии во Македонија, во основа, не го регули-раат. Тоа е автономна сфера на органите. Иако кај одделни политички субјекти ова прашање не е статутарна материја, практиката укажува дека тој институт се применува. Имено, за непослушноста се предвидени казни. Овој сегмент од внатрепартискиот живот, впрочем, зборува за отвореноста на политичката партија и положбата на членот во неа. Про-цесот на идејно-политичка диференцијација станува обележје на внатрешниот идентитет на одделни политички партии. Десетгодишното искуство укажува дека во животот и работата на политичките партии во Македонија е недо-волно видливо практикувањето на дијалогот и толеран-цијата, не само поради тоа што партиските органи се затво-рени за јавноста, туку и се почестите тврдења на поединци дека во партиите не постои борба на мислења. Можеби тука се наоѓаат можностите за дешифрирање на манифестираните методи на диференцирање и дисквалификација на непослушните членови.

Во практикувањето на одговорноста во политичките партии се проектирани и други форми на одговорност. Станува збор за некои од превентивните облици како што

се на пример, дисциплинските мерки: опомена и опомена

пред исклучување, а до некаде и мерката престанок на

членување во партијата. Таквите решенија водат кон степеност на жалбената постапка, а се предвидени и посе-бни органи надлежни за таквата постапка. Статутарните решенија во врска со тоа прашање, обично ги опре-делуваат највисоките партиски органи, разни судови на честа или централни дисциплински комисии.

Истапувањето како и зачленувањето е доброволно скоро во сите политички партии, притоа се инсистира на

305

писмено известување наполитичката партија. Во одделни партии е применет институтот самоисклучување.

Како облик на дифренцијација е и констатирањето

на престанокот на членството. Тоа се чини во случаите на природно (смрт) заминување на човекот или кога организацијата не се согласува со дејствувањето на членот.

Еден од најчесто применуваните институти е исклучувањето. Членот се екскомуницира од политичката партија поради истовремено членување во друга, поради својата својата активност, или неактивност, а особено поради дејствување што се оценува дека е спротивно на

програмските или статутарните акти. Одлука за исклучу-

вање е на организациите, но најчесто тоа е надлежност на органите. Членот има право на жалбена постапка.

Понудената евиденција укажува дека политичките партии во Македонија, според облиците на престанувањето на членството, познаваат голем број можности. Тоа несомнено укажува дека тие се политички субјекти што тендираат кон организации од отворен карактер. Сепак, доминантните тенденции во нив укажуваат дека тие повеќе инклинираат кон затворени системи со извесен степен на централизација на односите во нив, со особено нагласена улога на раководствата во нив.

Карактеристики на внатрепартиските

односи Содржината на внатрепартиските односи зависи од

тоа колку позади нормативната егзистира реалната, вистинската еднаквост и рамноправност. Тоа значи дека, без разлика на нивото на карактеристиките на поединецот и нивото на организацијата, тие треба да имаат исти права и должности и да биде воспоставен механизам со кој ќе се гарантира слободата на индивидуата. Но, тоа зависи од мноштво фактори. Тие можат да се од организациона природа, идеолошка и да зависат од нивото на политичката

306

култура на членството. Во нив го вбројуваат и нивото на по-литичкото образование, од што зависи и степенот на мани-пулацијата со него. Посебен фактор е и развиеноста на критичкиот однос и дистанца во самата партија. Следењето на оваа група фактори е неможно. Определени индикатори упатуваат на присуството и отсуството на активности, што од своја страна, зборува за нивното отсуство или присуство. Тие би можеле да ги скицираме како интерес на одделни политички субјекти, главно, доминантно присутни во јавниот, односно политичкиот живот да практикуваат определени облици на политичко образование, преку семи-нари, работилници за водење изборна кампања и избори, средби, дебати или разни кампови (во земјата и странство) на определени групации во партиите (млади, жени и сл).

Внатрепертиските односи се детерминирани и од сложеноста на организацијата. Вкупноста на организацио-ните облици и односите кои се воспоставуваат ја чинат организацијата. Каква ќе биде организацијата на по-литичките партии зависи од природата на партијата, од бројот на нејзините членови, големината и сложеноста на организацијата на политичкиот систем, од земјата во која партијата дејствува. Сложената организација, посебно карактерот на врските кои се воспоставуваат внатре во пар-тијата, доведува или може да доведе до соодветна центра-лизација. Централизацијата, односно децентрализацијата на политичките партии, зборува за степенот на самостој-носта на пониските нивоа во однос на повисоките. Макар што односот меѓу ниските и повисоките партиски нивоа нај-често е дефиниран во статутите (програмите, повелбите, декларациите итн.), вистинскиот политички живот често се одвива покрај, па и наспроти ставовите запишани во офи-цијалните документи. И најшироката политичка автономија на пониските партиски нивоа во практиката добива рестрик-тивно толкување. Автономијата се сведува на задолжител-ното предлагање на функционерите од пониските нивоа, на давање согласност за нивниот избор, можност за расправа за одредени прашања, а најчесто оние за финансиска авто-номија, моќ и организираност на партијата.

307

Структурата на македонските политички партии покажува дека внатре во неа не се поцелосно разработени односите и на органите им се оставени “дискрециони

права” материјализирани преку посебни акти, правила или

правилници. Таквата состојба укажува на можноста за изразување на тенденции на централизација и центризам во вкупните односи. Бидејќи политичките партии во Р. Македонија се затворени системи и не е можен попрецизен увид во вистинските димензии на ширината на внатрепар-тиската демократија треба да подвлежеме дека индикатор-ската рамка укажува на некои такви состојби и тенденции. Тоа ќе го илустрираме низ практиката јавноста да се обезбедува преку соопштенија, пртеку затвореност на изворите на информации, преку создавањето на атмос-фера на тајност, на затвореност на сопствените субјекти и во презентирањето на вистината само преку конференции за печат и соопштенија или преку настапи на на шефот или некој друг истакнат член на партијата. Таквите ма-нифестации се индикатор за арбитрарноста и централизи-раноста на внатрепартиските односи во целина. Во тој кон-текст може да се толкува појавата “бегство” од политичката

партија, особено на членови што обавувале високи фунции или биле пратеници. Тоа укажува дека постои степен на централизација на политичките партии. Тој, пак објективно ги засилува процесите на внатрепартиските судири кои доведуваат до делби и раслојувања. Во измината деценија таквите случаеви беа бројни.

Во тесна врска со внатрепартиските односи е и одговорот на прашањето: каков е односот на политичките партии кон демократскиот централизам? Низ едноставна анализа на статутарните решенија може да се увиди дека: во партиските односи на македонските политички партии демократскиот централизам не е присутен и вграден како explicite став. Евиденцијата укажува дека тие воспоставува-ат односи блиски до демократскиот централизам. Имено, ако основна задача на членот е да ја јакне дисциплината, да има обврска да ги извршува одлуките на органите, а ако дејствува спротивно на политиката да му се изрекуваат

308

дисциплински мерки, доколку одлуките на нижите органи ги потврдуваат повисоките, доколку е доминантно мислењето на повисоките органи за кадровските решенија во основни-те и други облици на организирање, или со еден збор, доколку е особено изразена позицијата на централните органи, а во тие рамки и на шефот на партијата- тоа според наше убедување е само евиденција во прилог на претходното стојалиште.

Состојбата во статутарните решенија и особено во политичкото однесување на новите политички субјекти укажува дека тие применуваат мерки со кои се дисциплинираат членовите и се обезбедува идејно и акционо единство. Манифестните облици се постоењето на паралелни раководства или две раководства, а линиите на расцеп во партиските редови, во изминатите десет години, се различни. За евидентираните партиски несогласувања

карактеристично е што покрај партискиот кариеризам, при-сутни се и елементи кои укажуваат на потпреноста на орга-низацијата на одредни центри вон државата.

Во внатрепартиските судири се случуваат битки за прераспределба на моќта и влијанието во нив. Тие, во деценијата зад нас, се профилираа во организации со добри и стабилни потпори со чија помош можат да ја менуваат гравитационата сила. При прераспределбата на општествената моќ во земјата, објективно е неопходна цврста организација.

Финансирањето на политичките

партии Акционата самостојност на политичките партии е во

тесна врска со финансиската. Моќта на една политичка партија зависи од повеќе фактори. Како позначајни се наведуваат политичката програма, атрактивноста на политичките лидери и богатството со кое располага. При тоа, особено е значајно располагањето со пари и тоа од неколку причини: прво, со нив се обезбедуваат атрактивни

309

лидери, второ, атрактивни програми, трето истакнати и пот-врдени стручњаци, како и квалитетен маркетинг и успешна пропаганда. Комплексот на овие прашања, несомнено, влијае на остварувањето на целта на политичката партија - освојувањето на власта.

Во врска со начинот на финансирањето на политичките партии постојат повеќе искуства. Тие можат да се сведат на неколку: а) финансирање од државата; б) финансирање по принцип на донаторство (спонзорирање), в) со помош на членарина и г) облик на комбинација од претходно наведеното.

Политичките партии во Македонија во однос на посебно во изворите на нивното финансирање ги наведу-ваат следните: членарината; доброволни прилози, сред-ства и придонеси од правни и физички лица, прилози од членови, донации, легати и друг вид спонзорство организи-рање на културно-забавни и спортски манифестации, од сопствена активност, од доброволни месечни прилози, како и од профит од претпријатијата што ги формираат согласно позитивните прописи. Партиите не можат да се финанси-раат од странство.

Овде се отвора прашањето: како се третира уплататата на членовите на партиите кои имаат орга-низациони единици во странство? Како се третираат сознанијата и искуствата дека иселениците, а и партиските организации собираат средства за водењето на политичка кампања на определена политичка партија во Република Македонија. Тие објективно добиваат пари од странство. Но тие не се израз на добра волја, туку партиска обврска. Оттаму, може да се истакне дека во профилот на политич-ките партии во Македонија има услови поединци и организации од други земји да бидат учесници во фина-нсирањето и да покренуваат одредени иницијативи во политичките партии.

Набљудувани од аспект на начинот на финансирање македонските политички партии имаат недоволно изграден систем. Таквата состојба не обезбедува доволна евиденција за градење на тврдења за богати и сиромашни

310

партии. Но, одредени индикатори упатуваат на тоа. Доколку се погледне како одредни политички партии го решаваат просторното прашање, како ја водат пропагандата и кои средства на пропаганда ги користат, со каков имот располагаат, дали издаваат списание (партиски печат), бројот на вработени и сл., ќе констатираме дека политички-те партии кои настанаа како продолженија на општествено-политичките организации, како и оние (кои се од понов датум) што учествуваат во власта, според погоре изнесените индикатори, спаѓаат во групата на побогатите партии.

* * * Внатрешните односи во политичката партија се

амалгам за нејзиниот карактер. Тој може да е демократски или авторитарен. Карактерот на односите во политичката партија се утврдува преку низа индикатори како што се отвореноста за прием, начинот на исклучувањето, правата на членовите, правото на формирање фракции, вис-тинското учество во кадровската селекција и односот кон други организации.

Политичките партии во Македонија во целина гледано, се строги и затворени системи со пренагласена улога на шефот на партијата и централните органи, а демократскиот централизам и идејно-политичката диференцијација што се гледа од изрекувањето мерки за непослушните членови, само го докопмплетира ставот дека тоа се организации со нагласени авторитарни односи.

Понудената анализа укажува и на тоа дека плуралитетот на идеите, доколку го има, внатре во партиската структура се уште е недоволно застапен и развиен. Тоа е последица, пред с¯, на социјалните групи кои ја поддржуваат таквата политичка опција (но има и други причини). Можеби е упатно причините за таквите состојби да се бараат, пред с¯, во неискуството и непозна-вањето на организацискиот проблем на политичката партија, но и во фактот што политичките партии се конституираат како “лостови“ со чија помош се јуриша на

власта. И организациониот модел упатува на констатација дека политичките партии во Македонија, во годините по

311

основањето се во процес на дефинирање на сопствениот идентитет. Можат да се идентификуваат неколку глобални

модели: а) модел на менаџерска структура, б) модел на

класична структура, в) модел на отворена демократска

трибина и г) “коктел# модел, односно комбиниран

модел. Во првиот доминираат раководно управните

структури. Во вториот егзистира организациона шема со хиерархија и положба на членот. Во третиот модел е политичка структура која се изразува на прифаќање на поедницот без посебни обврски кон структурата и последниот, всушност, е модел кој ги обединува елелементите од претходните три. Кај политичките партии во Република Македонија присутни се сите решенија. Но -доминантен е класичниот модел.

При анализата на организациониот модел на политичките партии треба секогаш да се има предвид тврдењето на Михелс според кое со “јакнењето на органи-

зацијата престанува демократијата“ (Michels, цит. дело стр. 21),

односно, со јакнењето на олигархиските и централистичките тенден-ции во организацијата се намалуваат, креативните и активистички позиции на поединецот.

Понудената организациона структура на политички-те партии во Република Македонија (набљудувана низ орга-низационите модели понудени во статутарните решенија), потврдува дека, во основа, се работи за релативно цврсти организации. Таквите организации ги карактеризира отсуст-во на политички живот, постојан конфликт меѓу пониските и повисоките органи, појава на “општински случаи“, односно

појави на селење на поедници (посебно од потесното раководоство) во други партии, или формирање на нови по-литички организации. Тоа се индикатори кои укажуваат дека политичкиот живот во политичките партии е слаб, а некаде и незабележителен. Таквите состојби укажуваат на нестабилноста на организационите модели на политичките партии, за отсуството на толеранцијата и дијалогот како претпоставка за дејствување на организираниот субјект, но и за тоа дека тие се организации со недоволно јасно

312

изграден идеолошки концепт. Во организационата структура на политичките

партии во изминатите десет години се забележуваат опре-делени трансформации. Најзабележителни се во ВМРО-ДПМНЕ. Имено, таа се повеќе се профилира како лидерска политичка партија, со елементи на менаџерска структура. Положбата, функциите и начинот на конституирањето на партиските органи имаат обележја на структура која има особено издиференцирана улога на инокосните носители на функциите. Можеби тука се наоѓа една од причините за забележителните разидувања во одделни комитети. Имено во изминатите десетина години, забележливи беа превирањата во комитетите во Штип, Кичево, Гевгелија, Прилеп, Струмица, Битола, Охрид, а во последно време и во Куманово околу кадровските решенија. Таквите случувања се и резултат на недоволната автономност на организационите облици на ВМРО-ДПМНЕ во однос на по-високите, особено на централните пргани, кои имаат „апсо-лутна власт“ и ги доведуваат овие органи во зависна позиција. Таквите состоjби би можеле да се доведат во врска со пренагласената персонализираност на претседа-телската функција. Имено, Претседателот на оваа политичкa партија е орган во чија надлежност се работите кои со статутарните акти не се во надлежност на другите органи. Таквата положба овозможи во оваа политичка орга-низација да се врши не само концентрација на политичките функции, туку и до појава на персонализација. Персонализацијата на партијата е добра почва за реинкарнација на култот на водачот, што, несомнено се манифестира кон идентификација на политичката партија со определни персоналитети.

* * *

Врз основа на досегашното излагање можеме да констатираме дека: а) организацискиот модел на сите партии во Македонија е нормативно (статутарно) утврден и тоа на релативно сличен начин; б) партиите се, главно, од затворен и кадровски тип, со изразена улога на водството и

313

со мошне мала улога на членството; в) внатрепартискиот живот кај нас е релативно слаб, а исто толку се слаби и комуникациите со симпатизерите и јавноста; г) во партискиот механизам, главно, недостигаат некои редовни и вообичаени функции - образование и оспособување на членството и активистите, меѓународна соработка, оформување на партиски платформи, стратегии итн.

314

IV. ПРОГРАМСКИТЕ СПЕЦИФИЧНОСТИ

НА ПОЛИТИЧКИТЕ ПАРТИИ

Елементи на програмската структура на

политичките партии во Република

Македонија Конституирањето на мноштвото политички партии во

Република Македонија, во изминатата деценија е проследено со донесување на основачките акти. Тие се дефинираат како програмски документи, манифести, резолуции или, едноставно како политички програми. Нивната содржина би требало да ги опфати основните преокупации, појдовните позиции и визиите за изградбата на земјата.

На почетокот на плураизацијата на Земјата, особено во периодот до целосното осамостојување на Република Македонија како независна држава, политичките партии изразуваа ставови со кои се изјаснуваат за што не се, односно против што се. Таквата позиција беше израз на потребата да се изрази јасен став кон периодот кој, во науката, но и во општествената комуникација се нарекува со поимот транзиција. Токму поради тоа како што укажавме во една наша претходна студија (Социјален и политички профил на политичките партии во Македонија), тие се опре-делуваат за начелата на либералната демократија, со за-лагање за развој на човековите слободи и права, за слобода на претприемништвото, приватна сопственост, за слободно движење на стоките, идеите, луѓето и капиталот, за правна држава и слични залагања околу основната вредносна матрица на општествениот развиток. Но во овој период беа присутни и залагањата за положбата на Република Македонија во составот на бившата федерација, за начинот на уредувањето на политичките и економските односи, за организацијата на државната власт, односно за начинот на уредувањето на општествените односи во

315

земјата. Притоа, речиси и да не постои политички субјект кој не се изјаснува за тоа дека земјата треба да е уредена како унитарна држава со инокосен шеф на државата (освен залагањата на политичките групации на граѓаните од албанско етничко потекло, односно ПДП, НДП, ПДПА и ДПА кои се залагаа за колективен шеф на државата), за плурализација на општестевните односи и слични залагања. Преглед бр. 3.1

Pregled na pra{awa (temi) vo programite na politi~kite

partii vo 1990 godina

Po

li

ti

~k

a

Pa

rt

ija

Op

{t

est

ve

no

..

u

rd

ev

Ek

on

om

ski

... u

re

du

v

So

ci

jal

na

za{

t

Be

zbe

dn

ost

i ...

Na

dv

or

e{

na

...

Ise

le

ni

{t

vo

i{

to

Ku

lt

uu

ra

r

a

Ve

rsk

a p

ol

it

...

Ob

ra

zov

an

ie

...

In

fo

mi

ra

we

...

Po

pu

la

ac

io

na

..

. @e

na

i se

me

jtv

Ek

ol

ol

ogi

ja

Ev

ro

pa

i d

r...

Me

|un

ar

. Od

n...

VMRO-

DPMNE

da da da da da da da da da da da da da

SDSM da da da da da da da da da da da da da da

PDP da da da da da da da da da da da

RSM-LP da da da da da da da da

MDSM da da da da da da da

SPM da da da da da da da da da da da da da da da

SJ da da da da da da da da da da da

PCER da da da da da da da da

MAAK Da da da da da da da da da da da da da

MNP Da da da da da da da da da Da

DHPM Da da da da da da da da da da Da

LD Da da da da da da da Da

SDPM Da da da da da da da da Da

RZPM Da da da da da da da da

DS-PZ Da da da da da da da da da Da

RP Da da da da da da da

Во Прегледот бр. 3.1. е прикажана дистрибуцијата на тематската фреквенција кај политичките партии што учествуваа на првите повеќепартиски избори. Од понудената дистрибуција може да се воочи дека

316

политичките партии, главно, се определуваат за прашањата од областа на развојот на општествените одно-си, посебно прашањата на политичкиот систем и економс-ките односи. Диференцијациите настануваат во однос на прашањата поврзани со семејството, екологијата, меѓународните односи, односно, областите што понепосредно можат да се дефинираат во докумените што ќе бидат основа за дефинирање на државната политика.

Во 1990 година политичките партии, главно, беа определени да се дистанцираат од комунистичката парадигма и се определуваа за либаралниот концепт на развојот на општествените односи. Политичките програми од овој период повеќе личат на документи во кои се соопштува што се сака, отколку документи со кои ќе се дефинира што се може.

На изборите во 1994 година појавија определен број на субјекти кои учествуваа на изборите. Најголемиот дел од нив јавно не ги обелоденија изборните документи. Врз основа на јавно достапните докумети објавни во 1994 и 1995 година може да се оцени дека ја имаа следната дистибуција:

Преглед бр. 3.2

Pregled na pra{awa (temi) vo programite na politi~kite partii vo 1994

i 1995 godina

Po

li

ti

~k

a

Pa

rt

ija

Op

{t

est

v...

Ek

on

om

ski

...

So

ci

jal

na

...

Be

zbe

dn

ost

...

Na

dv

or

e{

na

..

. Ise

le

ni

{t

vo

Ku

lt

uu

ra

Ve

rsk

a p

ol

...

Ob

ra

zov

an

ie

In

fo

mi

ra

we

Po

pu

la

ac

i...

p

ol

t

@e

na

i se

me

j

Ek

ol

ol

ogi

ja

Ev

ro

pa

i d

r.

Me

|un

ar

od

...

SDSM da da da da da da da Da da da da

LP da da da da

SPM da da da da da da da da da da da da da da

PDP da da da da da da da

DPM da da da da da da da da da da

VMRO-

DPMNE

da da da da da da da da da da da da da da

DP da da da da da da da da da da da

NDP da da da da da da da da da da da

317

MAAK da da da da

Врз основа на понудената дистрибуција можеме да констатираме дека бројот на прашањата за кои се определуваат политичките партии во Република Македонија во 1994 година значително е помал во однос на 1990 година. Притоа треба да се напомене дека бројот на политичките партии што не учествуваа во практицирањето на власта во изминатите четири години се јавуваат со програмските концепти од почетокот на политичката плу-ралиазција и редефинирање на некои од стојалиштата свр-зани со положбата на земјата во поранешната федерација.

Значително порадикализиран концепт се среќава во програмските ориентации на НДП која наспроти доминантните политички сили во земјата се определува за идејата за двонационална држава, на македонскиот и "албанскиот# народ, за дводомно собрание и за

одлучување по прашањата од витален интерес врз прин-ципот на консензус. Таквата програмска концепција, во го-дините што следуваат, ќе се пренесува и кон определени новонастанати политички субјекти.

Општа оценка е дека политичките партии и во 1994 година се определуваат за релативно воопштен пристап. Исклучок од тоа е Демократската партија која на бирачите им понуди детализирана програма која, повеќе или помалку, би значела и соодветна владина програма. Тоа е документ што изобилува со решенија и искуста кои би биле во функција на јакнењето на политичките и општестените односи во Република Македонија,

Определен број на политички партии во овој изборен циклус настапија со истакнување на политички ин-ицијативи далеку од целосна политичка програма. Изборите од 1994 година ја афирмираа и во практика ја потврдија вредноста на предизборната коалиција. Гру-пирањето на политичките сили, всушност, беше претпоставка за концентрацијата на политичката поддршка на бирачите на коалицијата "Сојуз за Македонија#.

На планот на програмската профилација, интересно е што доминантните политички субјекти, главно, се темелат

318

врз постулатите дефинирани во оснивачките програмски ориентации. Но тие, с¢ уште, повеќе или помалку, се замислен проект за развојот на Република Македонија, отколку конзистентна програмска ориентација. Таков е случајот со изборната коалиција "Сојуз за Македонија# и

можеби тука треба да се бара една од причините за распадот на оваа изборна колиција.

Во 1996 година се одржаа локалните избори за ибор на градоначалници и членови на совети на единиците на локалната самоуправа. Специфично е што во програмските шеми и во водењето на политичката кампања доминираа темите специфични за парламентарните избори, додека локалните проблеми како да беа потиснати на втор план. Работата на Владата беше под силна критика на опозиционите партии, но и на политичките групации од самата влада. И не само тоа, целокупниот процес на кам-пања за всушност, беше оптоварен со општи, национални прашања. Програмските документи од овој период се дефинираат на определени програмски декларации или избор на прашања како општ ориентир на политичката парија.

Во1998 година политичките партии што учествуваа на изборите се појавија со релативно заокружени проекти за политичкиот и економскиот развој на Република Македонија. Тие својата политичка промоција ја насочуваат кон главните општестевни процеси во Земјата. Имено, специфичност на политичките проекти во 1998 година би можеле да ги поделилме на две групи: а) проект на континуитетот и б) проект на полиитчка обнова. Првиот беше застапуван во политичките проекции на дотогашната доминантна политичка опција, претставена од СДСМ и во вториот се политичките проекции на ВМРО-ДПМНЕ. Во овој контекст се значајни и две проекции претставени од коали-цијата на Либерално-демократската и Демоктратската пар-тија на Македонија како и проектанта понуда на Демократс-ката алтернатива, кои би можеле да ги определиме како: а)концепт за целосна визија и б) проектна задача. Првиот обилуваше со понуда на решенија за сите прашања, а

319

вториот беше проект за “убавата иднина#. Документот на оваа политчка организација, според структурата на понудата, беше нешто поразлично во периодот на посткомунизмот. А него (посткомунизмот) го определуваат "како еден систем на перманентна социо-економска криза#,

која "му се наметна на македонскиот граѓанин и избирач со

својата целокупна тежина# (Ружин,Н., 1999, стр.113). Тој предзвика разочарувања кај мноштвото, главно, осиромашени слоеви во Република Македонија. Разочарувањата кај работничките, а особено кај средните слоеви "кон СДСМ произлегуваа од финансиските афери,

затвореноста и вообразеноста на партијата#. (Исто, стр. 113).

За програмската структура на политичките субјекти, од особено значење е промоцијата на документи со "решенија за сите прилики#, односно програмски содржини

што нудат "историски скокови#, од "царството на бедата#,

во "царството на изобилството#. Нивната зачинетост со

квантификации, временски периоди, со декларирањето на одговорноста, објективно влијаеа, еден дел од гарѓанството да ја изрази значајната поддршка на овие по-литички субјекти.

Преглед бр. 3.3

Pregled na pra{awa (temi) vo programite na politi~kite partii vo 1998

i 1999 godina

Po

li

ti

~k

a

Pa

rt

ija

Op

{t

est

ve

no

ur

de

v

Ek

on

om

ski

ur

ed

uv

a

So

ci

jal

na

za{

ti

ta

Be

zbe

dn

ost

i a

rm

ija

Na

dv

or

e{

na

po

li

ti

Ise

le

ni

{t

vo

Ku

lt

uu

ra

Ve

rsk

a p

ol

it

ik

a

Ob

ra

zov

an

a p

ol

it

...

In

fo

mi

ra

we

Po

pu

la

ac

io

na

po

l...

@e

na

i se

me

jstv

o

Ek

ol

ol

ogi

ja

Ev

ro

pa

i d

r i

nt

egr

.

Me

|un

ar

od

ni

od

n

VMRO-

DPMNE

da da da da da da da da da da da da da da da

SDSM da da da da da da da da da da

DA da da

LDP да да да да да да да да да да да да да да да

320

VMRO-

DP

да да да да да да да да да

MNK да да да да да да да да

Понудената дистрибуција укажува дека политичките

субјекти што не учествуваа, односно имаа недоволно влијание во реализирањето на државаната власт, нудат поцелосни проекти за политичкиот и економскиот развиток на Република Македонија.

Аспекти од програмските документи на

политичките партии Во продолжение, ќе прикажеме дел од програмските специ-

фичности на определен број политички партии што на еден учес-твуваа во политичките процеси во измината деценија. Овој приказ н£ овозможува да согледаме некои од активностите што постануваа секојденвие во политичкото однесување. Приказот е извршен само на определен број на политички партии за кои авторот имаше интегрални текстови од програмските документи.

Самата анализа на партиските програми бара еластичен ме-тодолошки пристап. Во анализирањето на партиските програми како единица на анализа на содржината е партиската програма, а единица на содржината ја одредивме темата. Поаѓајќи од таквите претпоставки, утврдивме модел со следните основни теми: 1.Поли-тички систем, 2. Економско уредување, 3. Социјална политика, 4. Безбедност и армија, 5. Образовна политика, 6.Културна политика, 7. Верска политика, 8. Меѓунационални односи, 9. Политика спрема семејството и жената, 10. Популациона политика, 11.Политика кон медиумите, 12. Еколошка политика, 13. Надворешна политика, 14. Одност кон другите асоцијации 15. Политиката спрема дијаспората. Во продолжение ќе укажеме на дел од програмските ориентации, кои повеќе или помалку, го илустрираат општиот програмски про-фил. Овде се прикажани дел од програмските содржини, кои фо форма на изборни и други документи беа достапни до јавноста. Во

321

неа не се прикажани изборните документи на политичките партии што учествуваа на парламентарните избори во 1998 година, од при-чина што кај мнозинството субјекти, во основа, се реафирмирани политичките ставови присутни во документите од изминатите го-дини.

1. Politi~ko ureduvawe 1.1. Човековите слободи и права Проблемот на човековите права и слободи се третира низ

неколку групи залагања, и тоа а) како општа определба дака тие се темелни вредности на државното уредување (ДП); б) залагање за разграничување на надлежностите на државата во оваа област (ДП и ДПМ).

Втората група залагања се за уставни гаранции (ДПМ) и соодветна законска заштита со примена на меѓународните акти (СПМ, ДП) како и за донесување на Закон за омбудсман (СДСМ).

Третата група залагања се однесуваат на потребата од по-читувањето на начелото на еднаквост на граѓаните (СПМ и НДП), а во таа насока и противењето на воведувањето на систем на квоти (ДП) и постоењето на двоен аршин во судските постапки кон граѓа-ните, во зависност од партиската припадност (ВМРО-ДПМНЕ). Во тој контекст се залагањата за човековите слободи и права да се на по-високо ниво од европските стандарди (НДП).

Во оваа група го вклучивме и прашањето за јазикот. Имено ПДП и НДП зборуваат за рамноправност на јазиците на национални-те колективитети (ПДП), односно народите (НДП, за почитувањето на топонимијата (ПДП). Во програмските документи се изнесени и залагања за слобода на вероисповест, национално определување, еманципација на оние кои заостануваат во развојот и слични залагања.

1.2. Демократијата и институциите на политичкиот систем Политичките поартии во Македонија изразуваат ставови за

потребата од а) решавање на проблемите во институции и за транспарентност во работата на институциите изразена како залож-

322

ба за отвореност за јавна критика (СДСМ) односно за враќање на моралот во вршењето на функциите на власта (ДП) и во таа смисла за соодветно регулирање на односите со цел да се надмине арбитрерноста во остварувањето на правата на граѓаните (ЛП). Интересни се залагањата за утврдување на критериумот лојалност на граѓанинот во зависност од тоа колку ќе ги почитува уставните одредби (ДП).

ВМРО-ДПМНЕ е за развој на демократијата, за индивидуата да се ослободи од стравот од репресија и полициска тортура, да се стави точка на полициските досијеа на политичките неистомис-леници, отворање на досијеата и нивно уништување.

1.2.1.Makedonija kako tema Во програмските документи Македонија се третира а) против

поделбата на суверенитетот на Македонија (ДП) и неделивоста на Македонија (МААК); б) против антимакедонизмот (МААК) и в) за организирано решавање на проблемите на Македонците со исламска вероисповест (ВМРО-ДПМНЕ).

Посебна група на залагања се оние на НДП за дефинирање на на Македонија "како демократска и суверена држава на граѓа-

ните, еднаквите народи - Македонците, Албанците и другите нацио-нални групи што живеат во неа (НДП).

1.3. Правната држава Неколку политички партии непосредно се изјаснуваат за

потребата од изградба на правната држава и тоа како залагања за а) оптимална (ДП) поделба на власта (ЛП, ПДП и НДП), односно за начелото на правна држава (ДПМ), б) за ефикасна извршна власт (СПМ), в) за конзистентен правен систем (СПМ) и г) за деполити-зација на судските, истражните и административните органи (НДП).

1.4.Парламентот и неговиот развој Во врска со парламентарниот развој присутни се заложбите

а) за класичен (ДП) парламентарен систем (ДПМ), б) за ефикасен и одговорен парламент и одговорнни пратеници (СДСМ), в) за реа-

323

фирмација на собраниските механизми за контрола над работата на државните органи, г) за реформа на собраниските служби (СПМ); д) за дефинирање на функцијата Претседател на Собранието (ДП), ѓ) за дефинирање на функцијата Претседател на Републиката (ДП) и е) за “моделот на парламентарен систем", каде што "важните нацио-

нални прашања треба да се решат со консензус (НДП). 1.5. Судството Проблемот на судството и судскиот систем се изразени како

залагања за зокружување на нормативната дејност со а) нови решенија во областа на материјално- процесното право (ДП), б) раз-решувањето на статусот на судиите во врска со нивната положба из-бор и разрешување (ДП,СПМ и СДСМ), в) нормативно доконституи-рање на независноста (ЛП и ДП), г) деполитизација на судовите (НДП, ПДП) и д) положбата на актите на Уставниот суд во заштитата на уставноста и законитоста (ДП).

1.6. Управата Во вој дел залагањата на политичките партии би можеле да

се групираат како општи залагања за а) деполитизирана (НДП) ефикасна, рационална и стручна управа која ќе е одговорна за трошењето на буџетските средства (СПМ), СДСМ), б) реформа на државната управа од страна на експерти (ЛП), в) за почитување на принципот на двостепеност во одлучувањето на управата (ЛП) и в) закон за целосна реформа на владата (СДСМ) или на одделни минестерства (ДП).

1.7. Локалната самоуправа Залагањата за локалната самоуправа можат да се групира-

ат како залагања за донесување на Закон за локална самоуправа согласно Европската повелба за локална самоуправа (СДСМ, ДП, ЛП, СПМ) и за јасно разграничување на надлежностите меѓу ло-калната самоупрва и органите на власта (СПМ).

Втората група прашања и определби се однесуваат на употребата на јазиците, комуникацијата и образовните потреби на

324

малцинствата (ДП), за утврдување на облиците на месна самоупра-ва како систем за непречен тек на иницијативите и идеите на гра-ѓаните (СПМ), како и за законско регулирање на промената на ими-њата на улиците и градовите (СДСМ) и соодветната администра-тивно-територијална организација на Македонија (СПМ).

1.8. Државните симболи Присутни се заложбите државното знаме да биде симбол и

израз на мултикултурниот и мултиетничкиот состав на државата (НДП), почитување на државните симболи (СПМ), да се обезбеди употребата на националните знамиња на народите, националности-те и етничките групи (НДП) и заложби за зачувување на името и државните симболи на Република Македонија (ВМРО-ДПМНЕ).

За ПДП националните симболи на секој народ се сметаат како сопствено право и лична работа, а обележјата на државата се денационализирани и дезидеологизирани. Оваа Партија е за химна прифатлива за сите национални колективитети.

1.9. Положбата на младите Проблемот на младината непосредно е третиран како пот-

реба од изградување на интегрална политика кон младата гене-рација (ПДП, СПМ).

2.Ekonomski sistem 2.1.Структурни реформи Во определбите на политичките партии се набројуваат опш-

тите ставови за поттикнување (СПМ) и слобода на претприе-маштвото (ЛП и ВМРО-ДПМНЕ), развој на приватната иницијатива (СДСМ и НДП), слободното движење на стоки, каитал, луѓе и идеи ((ДП и НДП), за приватната сопственост (ДП, ВМРО-ДПМНЕ), за пот-полна либерализација (ДПМ), за изградба на вистински пазарен амбиент (ДП и СПМ), за сузбивање на сивата економија (ВМРО-ДПМНЕ), за формирање на сите институции на пазарното стопани-сување и за стимулирање на акционерството (ПДП), за изградба на

325

пазарот за капитал (СДСМ и ДП), за приватизација на банкарскиот систем и масовна и брза приватизација (ДП), како и формирање на пазарот на капитал и работна сила (ПДП).

Во врска со приватизацијата се искажани неколку залагања. Таа треба да се подразбира како процес на менување на мента-литетот (СДСМ), како објективна и поправична (ЛП), да се одвива постепено (СДСМ), да се користат искуствата од земјите во кои се постигнати резултати (ЛП), да се изврши критичка анализа на до-сегашната и да се обезбеди поголема јавност во процесот на приватизација (СПМ), за еден оптимален сооднос меѓу приватниот и државниот сектор (ПДП), за приватизација и за стимулирање на ак-ционерството (ПДП). Според друг концепт општествената сопстве-ност треба да се претвори во државна, а потоа да отпочне процесот на приватизација (ВМРО-ДПМНЕ) преку моделот на типска привати-зација, и како трет концепт таа треба да се оствари со брза и масовна приватизација со издавање на обврзници на граѓаните (ДП). За таа цел се предлага да се формира Министесрсво за при-ватизција (ДП). Во овој контекст не се прифаќа сегашниот модел на приватизација (ВМРО-ДПМНЕ) и се изнесуваат залагања за кривич-но гонење (ДП) и одземање на приватизираните претпријатија (ВМРО-ДПМНЕ) каде што ќе се утврди фалсикување на проценките, поткуп, корупција и други негативни однесувања.

Невработеноста да се решава преку донесување програми за невработеноста (ДПМ), преку инвестициско насочување на новосоздадената и увезената акумулација (СПМ); со изведувањето на јавни работи (ВМРО-ДПМНЕ), против монополот на работното место, но и против шиканирањето на работникот (ДП).

3. Socijalna politika i za{tita Социјалната политика се дефинира како барање за нова

социјална политика (ВМРО-ДПМНЕ), за сеопфатна социјална поли-тика (СПМ), која посебно внимание ќе посветува на семејството, ег-зистенцијата на граѓанинот и економските, образовните, културните и здравствените потреби НДП): социјална сигурност преку соп-ствениот труд, а државата да го определи обемот на социјалните обврски кон граѓаните (СПМ). Во таа смисла се бара државата да го дефинира минимумот на потребните средства за егзистенција на

326

семејството (СПМ), како и за посебна заштита на болните, старите и инвалидите НДП); заштита на вработените од разни злоупотреби од страна на работодавачите (СПМ), обезбедување адекватна социјална заштита за сите категории граѓани кои од објективни причини (или без своја вина СПМ) не се во состојба самостојно да го задоволат минимумот на своите егзистенцијални потреби (СДСМ); да се градат начелата на социјални и културни права (ДПМ); со создавање на услови за релен пораст на нивото на социјалната заштита (СДСМ); нивото на социјалната помош треба да се утврду-ва според минималните средства потребни за живот (ДП); менување на стимулативната структура во правец што ќе го обесх-рабри прилагодувањето на работната сила (ДП), дел од профитот на сите стопански субјекти да се зафаќа за социјална сигурност на невработените и хендикепираните (ПДП).

Во врска со пензискиот систем истакнати се залагања за дог-радба на системските решенија и за стабилен и сигурен систем на пензиско и инвалидско осигурување (СДСМ), како и со Закон да биде регулирано основањето и функционирањето на приватните пензиски фондови, како институционални инвеститори и акционер-ски друштва (ДП).

3.1. Здравствена политика и заштита Здравствената политика се третира како залагање за при-

ватна иницијатива во здравството (СДСМ и СПМ) односно за брза приватизација на здравството (ДП), за изградба на ефикасен здрав-ствен систем (СДСМ) со соодветно негово преструктуирање (СПМ), односно реорганизација (ВМРО-ДПМНЕ и ДП), финансиран од буџетот како и формирање на конкурентски фондовски начин на финансирање (СДСМ). Во определбите предност се дава на задол-жителните видови на здравствена заштита и превентива, посебно на превентивните здравствени услуги (СДСМ), за нејзин развој и за стимулирање на кадарот (ДП); како и за рационално искористување и модернизација на постојните капацитети, кадар и опрема (СПМ). Посебни се залагањата за квалитетна и деполитизирана здравстве-на служба која се темели на знаење, наука, хуманост и етика (ДПМ); лекарската комора да добие јавни овластувања и својство на правно лице (ДП), с¢ до залагањата за донесување доктринарни ставови во

327

сите области на здравствената дејност (ДП). Посебни се злагањата за формирање ургентен центар надлежен спречување на масовни оштетувања на здравјето (ДП).

4.Bezbednost i odbrana Безбедноста како општ поим е третирана во програмата на

Демократската партија како залагање за преземање на сите мерки за безбедност на човекот, неговиот живот, неговиот интегритет, честа, угледот и имотот (ДП).

Проблемот со полицијата е предмет на интерес на политич-ките партии и тоа низ повеќеслојни заложби за полицијата да биде безбедносен сервис на граѓаните (ДП); приватноста на граѓанинот законски прецизно да се заштити од ревноста на тајните чувари на безбедноста на земјата (ДП); да се стават непречекорливо прецизни рамки за употребата на сила од страна на полицијата (ДП) и да се напушти полицискиот модус на функционирање на државата и, конечно Македонија да зачекори во сферата на владеењето на пра-вото (ДП). Друг вид на залагања за уништување на политичките досијеа (ВМРО-ДПМНЕ), полицијата да престане да посега по живо-тите на членови или симпатизери на оваа или на било која друга партија (ВМРО-ДПМНЕ); да се спротивстави на с¢ почестите злоупотреби на македонската полиција во политички цели (ВМРО-ДПМНЕ) и повикот таа да се бори против организираниот криминал, шверцот на дрога и оружје и против секое загрозување на човековите права и слободи (ВМРО-ДПМНЕ).

Во врска со дејствувањето на Армијата, политичките партии ги градат следните ставови: за демиталиразација на Македонија (НДП); одбраната на Р. Македонија претставува граѓанска чест и обврска на секој македонски граѓанин (ВМРО-ДПМНЕ); за сопствени вооружени сили како единствен и современ систем во функција на заштита на суверенитетот, интегритетот и независноста на земјата (СПМ), како гарант на неповредливоста на државните граници и фактор на сочувувањето на територијалниот интегритет на држа-вата (ВМРО-ДПМНЕ); за мала, ефикасна, технички современо оп-ремена, со делумно професионална (СДСМ, НДП), односно за про-фесионална, модерно технички-воено опремена и ефикасна армија (ВМРО-ДПМНЕ), со команден кадар кој ќе одговара на нејзиниот

328

национален состав (НДП), со македонскиот јазик како службен јазик, (ВМРО-ДПМНЕ) и за непартиска армија (ПДП).

5. Obrazovna politika Образованието е сложена општествена дејност. Токму затоа

се бројни залагањата на политичките партии за современ и ефика-сен систем на сите нивоа еднакви стандарди за услови достапни до сите за подобрување на условите и квалитетот на наставата (СДСМ), за утврдување критериуми за успехот на учениците и сту-дентите (СПМ),за реформа на образовниот систем во сите степени на образование по европски принципи и стандарди (ВМРО -ДП-МНЕ), за изградување на поквалитетен наставен кадар и за обезбедување на општествен статус на оваа професија (СПМ); со поддршка на наставникот (ДП); за растоварување на наставните планови и програми (СПМ).

Партиите се залагаат на секој член да му се пружи можност за личен развиток, образование и квалитетни услови за живот (ДПМ), за промена и дополнување на наставните програми во пра-вец на отстранување на сите мајористички интонации на учењето на јазикот, културата, литература и историјата на другиот (НДП); за создавање на образовен систем со кој ќе ги растоварат учениците од преобемната настава, (ДП), како и за почитување на моралните норми меѓу наставниците и учениците (НДП).

Политичките партии сметаат дека треба прецизно да се утв-рдат условите (СПМ) за отварање приватни училишта (ПДП) и фа-култети (НДП); финасирањето да е од државните (буџетот) (ПДП) и јавни фондови, даночни олеснувања за донаторите во оваа област (СДСМ); за стабилно финансирање и соодветен материјален статус на вработените; за даночни олеснувања во образованието (СПМ) за висока технологија, се за солидно средно и високо образование (ДПМ), како и веронауката да добие третман на наставен предмет во задолжителното образование (ВМРО-ДПМНЕ).

Политичките партии се залагаат за отворање на приватни универзитети и средни училишта на светските јазици, како и да се почитување на автономијата на Универзитетот (ВМРО-ДПМНЕ); и за уставна гаранција за школување на свој јазик и правото секој граѓа-нин да се школува и на друг странски јазик, покрај школувањето на

329

мајчин јазик" (ПДП). Во тој контекст е и залагањето за целосно об-

разование и школување на мајчин јазик на сите нивоа (НДП), односно за потполна рамноправност на јазиците на народите и национални-те и етничките групи во сите области на јавниот и приватниот живот регулирано со Устав и закон (НДП), за задолжително средното образование и националните колективитети непречено и целосно да ги изучуваат својата национална историја, книжевност, култура и традиција на мајчин јазик и да ги одбележуваат историските датуми и личности (ПДП).

5.1. Наука Во врска со науката во програмите се изнесуваат следните

залагања: за нов вредносен систем за оценка на резултатите од научно-истражувачката работа (СДСМ), за поголемо стимулирање на институции и поединци (СДСМ, СПМ); за селективна примена на врвните светски научни достигнувања (СПМ) со врвни кадри во нау-ката, способни да ја унапредат организацијата и управувањето на производствените процеси (ДПМ); за намалување на одливот на научни кадри (ВМРО-ДПМНЕ), за трајно партнерство меѓу државата, науката и деловниот свет (ДП); за дислоцирањето на гранките на Универзитетот и отворање на научни и културни институции (НДП).

6. Tvore{tvo i kulturnata politika 6.1.Култура и уметност Културата е дел од општествената стварност за која поли-

тичките партии формираат одредени ставови и мислења. Така, тие се залагаат за слобода на творештвото и поттикнување на создава-њето на врвни културни и уметнички вредности (СПМ); за изграду-вање на автентичен систем на вредности (ЛП), за чување на идентитетот на македонскиот народ и националностите за и негува-ње на нивните духовни и културни традиции (СДСМ), за слободно празнување на националните и верските празници (НДП); за утвр-дување на националните интереси и приоритети во сферата на културата (СПМ), за независна култивизација на националната кул-

330

тура (НДП), за поголем проток на идеи, за креативна конкуренција и креативен натпревар со светските духовни вредности (ЛП), за подд-ршка на надарените творци преку стимулирање на слободни проекти (ВМРО-ДПМНЕ), за афирмација и поддршка на младите и талентирани кадри, за негување на вредностите во пишаниот и ис-кажаниот збор, интегрирање во размената на информации со светот (СДСМ); за културно поврзување на нашиот народ во дијаспората и низ целиот свет (ДПМ); за ургентна помош за нашите врвни, најпознати институции (ЛП).

5.2. Спорт Спортот и спортските активности се предмет на интерес из-

разен низ залагањата за создавање воспитен систем уште од предучилишното воспитание за да го развие спортскиот дух и талент кај секој човек (ВМРО-ДПМНЕ); училиштата и универзитетите да станат сигурен извор на новиот модел на продукција на спортисти (ДП), за изградба на нови мини спортски терени, рационално користење на постојните и за за рекретивно бавење со спорт на сите граѓани (СДСМ); за итни и радикални промени во организацијата на спортовите и спортувањето на сите нивоа (ВМРО-ДПМНЕ), за нов статус и функција на спортските организации и асоцијации, за созда-вање услови за квалитетни подготовки и настапи на врвни спортисти (СДСМ), за стабилна поткрепа на подготовките за сите врвни претставувања на нашите спортски екипи и поединци (ВМРО-ДПМНЕ), на младите талентирани спортисти (СДСМ), како и за одбрана на спортот од сите злоупотреби (ДП).

7. Verska politika Проблемот на политиката во областа на верата се искажува

како залагање за обезбедување на слободата на вероисповеста, за принципот на самостојност на верските заедници, нивните права на сопствен имот, верска поука, верски училишта (ДПМ, НДП и ПДП).

Посебно се истакнати залагања за негување на Свети Кли-ментовите духовни традиции, за издвојување на Македонците со исламска вероисповед во посебна Македонска исламска верска заедница со свој верски поглавар, во рамките на која ќе се негуваат

331

нивните верски чувства и се поздравува идејата за воспоставување на Охридскао-македонската архиепископија во Охридско-македон-ска партијаршија со утврдување на македонскиот Архиепископ во Охридски и семакедонски Патријарх (ВМРО-ДПМНЕ);

Во таа смисла се и залагања против: мешањето на власта во животот и работата на МПЦ, практиката одредени црковни лица да се ставаат на услуга на владеачките политички партии, злоупот-ребата на верското чувство кај Македонците со исламска верска вероисповед (ВМРО-ДПМНЕ), против верската исклучивост и нето-леранција и злоупотребата на верата во политички цели (СПМ),против мајоризацијата на која и да било верска конфесија на Македонците (ВМРО-ДПМНЕ), како и да се забрани изградбата на муслиманскиот теолошки факултет и дејствувањето на фундаменталистичките муслимански фракции (МААК).

8. Me|unacionalni odnosi Во врска со меѓунационалните односи политичките партии

ги истакнуваат залагањата за решавање на проблемите низ институ-циите во системот и во согласност со Уставот и законите (СДСМ), решението на малцинските права го гледаат во прифаќањето и изградувањето на либерална демократска држава (ДП), за почитување и примена на меѓународните стандарди за национал-ностите (СДСМ), за потполно рамноправни односи (ДПМ), за гаран-тирање на сите права предвидени со меѓународните акти (ВМРО-ДПМНЕ), за права сообразени со меѓународните акти (ДП), сите малцинства да уживаат еднакви права без разлика на нивната бројна застапеност (ВМРО-ДПМНЕ), за надминување на тенденци-ите за сепарирање на правата на националностите од општатата мрежа на граѓански права (СДСМ), за развивање и збогатување на заедничкиот живот, националностите да го изразуваат и негуваат својот национален идентитет и националните особености (СПМ, ДПМ), за национална слога и толеранција (ДПМ), против било каки решенија за правата на малцинствата со кои се дезинтегрира Репуб-лика Македонија,правото на припадност е индивидуално право на секој човек и во рамките на приватната сфера (ДП), за спречување на неконтролираната имиграција и за прекинување на престојот на нелегално доселените (ВМРО-ДПМНЕ), за Македонија да стане

332

потписник на Повелбата за правата на малцинствата на Советот на Европа (СПМ), минимум реципроцитет во односите со соседните држави (ВМРО-ДПМНЕ) при решавањето на малцинските проб-леми, особено за целосна стратегија за решавање на малцинското прашање (ДП).

Политичките партии изразуваат становишта за спротивста-вување на секој изразен етнички и религиозен екстремизам (ВМРО-ДПМНЕ), за неприфаќање на идеологијата на национализмот (ДП), како и оценка дека платформата за мултинационален и мултикултурен карактер на Македонија се опасност за опстанокот на државата на македонскиот народ (ВМРО-ДПМНЕ).

Посебна група залагање се важните национални прашања да се решат со консензус како форма на нетериторијална федера-лизација (НДП).

9. Politika sprema semejstvoto i `enata Во однос на положбата на жената и семејството политич-

ките партии во Македонија поаѓаат од тоа дека е потребна поголема вклученост на жената во политичкиот живот (СПМ), за рамноправност на половите, за градење партнерски односи и за поактивно вклучување на жената во јавниот живот и во државните институции (ВМРО-ДПМНЕ),за подобра материјална положба на жените (ДП); за неотуѓивото право на граѓанининот независно да решава за раѓањето и името на дететето (НДП); за подобрување на општествената, економската и социјалната положба на мајката и детето, (НДП). Присутни се залагања за промени во образовниот систем и во воспитувањето во смисла на надминување на вкоре-нетите предрасуди и убедувања за "машки" и "женски" игри, машки

и женски свет (ЛП), за унапредување на светот на женските вред-ности (ДП), да се отфрлат застарените убедувања за "природната"

одреденост на положбата на жената и за поделеноста на "машки" и

"женски" занимања (ДП), неприфаќање присилното стапување во

брак и тортура на мажот врз жената (ВМРО-ДПМНЕ). Дел од нив се за поинаква популациона политика за да се надминат појавите од жената да се прави репродукциона машина (ЛП), и низ конкретни

333

програми и проекти да се активира факторот наречен жена (ЛП), за еманципација на жената, нејзино школување и вработување (ПДП).

10. Populaciona politika Во врска со популационата политика се среќаваат заложби

за тоа дека неурамнотежените демографски и репродукциони про-цеси ќе се надминат со поинаква популациона политика (ЛП), за реафирмација на резолуцијата за популационата политика и нејзина реализација (СПМ); за активно водење на популациона политика (ДПМ), правилно конципирана популациона политика (ВМРО-ДПМ-НЕ и ДП), за поинакво демографско структуирање на Македонија од етнички аспект (ДП).

МААК смета дека сите обесправени да го дигнат својот глас против демографската окупација од немакедонско население, односно за запирање на албанизацијата и муслиманизацијата на Македонија, да се спречат емисарите однадвор кои под превезот на малцински права лансираат албанизација и муслиманизација на Македонија и прогон на македонците од својата татковина и да се донесе закон за регулирање на популационата политика (МААК).

11. Politika kon mediumite Определеноста на политичките партии кон проблемите на

информирањето и медиумите се искажува на повеќе начини. Тие се залагаат за остварување на правото на граѓанинот за објективно и сестрано информирање (СПМ), за потполна слобода во јавното информирање, за професионализација и деполитизација на мас-медиумите (ВМРО-ДПМНЕ), за независност и одговорност на медиумите за искажаниот збор (СДСМ), против секаков вид политич-ко туторство врз новинарството, цензура и интервенционизам (ВМРО-ДПМНЕ),за слободно и објективно новинарство и за заштита на интегритетот на новинарската професија (СПМ).

Посебни залагања се за создавањето на пазарни и плурал-ни услови е императив за професионалното и непристрасно но-винарство (ВМРО-ДПМНЕ), за изградба на стандарден систем за заштита на независноста на медиумите финансисрани од буџетот (СДСМ), за демонополизација и дерегулација на големите

334

информативни системи: "МТВ" и НИП "Нова Македонија" (ВМРО-

ДПМНЕ), за современи и рационални решенија за изградба на ра-диодифузниот систем на државата (СПМ), за донесување на Закон за радиодифузија и законско уредување на условите и начините за формирање приватни средства за јавно информирање (СДСМ), за завршување на процесот на вклучување на Македонија во светскиот информативен систем (СДСМ), како и за навремено и квалитетно информирање и за поттикнување на внатрешна и меѓународна со-работка на полето на информирањето (НДП), програмската и вре-менската телевизија да бидат во пропорција со националната струк-тура на народите, етничките и националните групи (НДП). Посебно е интересен ставот за правото на националните колективитети за јав-но информирање на мајчин јазик и за еднаков простор за сите на-ционални колективитети (ПДП);

12. Ekolo{ka politika Еколошката политика ќе се спроведува како залагање за

изготвување, донесување и реализирање на национална еколошка акциона програма во која е вклучено воспоставување на соодветни институционални рамки за заштита на животната средина. Во таа смисла, за темелните оределби се еколошки одговорни: а) државата, б) стопанството и в) граѓаните (ДП). Потоа следуваат за-лагањата за интегрален систем на еколошка заштита (СДСМ), за потполна кодификација на сите меѓународни конвенции за заштита на животната средина и строго почитување на тие прописи (ДПМ); за стимулирање на развојот на чисти технологии (СДСМ), заштитата на животната средина како еден од критериумите во стратегијата и при-оритетите за развој (СПМ), за економска политика која човекот и неговата животна средина ќе ги третира како дел од природата, за економично користење на суровините и енергијата (ВМРО-ДПМНЕ); за постојана контола на увозот на прехрамбени производи и други стоки, за забрана за изградба на нуклеарни централи и складирање нуклеарни отрови (СДСМ), за примена на алтернативни биолошки средства и начини во земјоделството (ВМРО-ДПМНЕ), за зголое-мување на културата на живеење (СДСМ), за почитување на еко-лошките стандарди (НДП).

335

13. Nadvore{na politika Надворешно-политичките активности во програмските

документи на политичките партии се третираат како залагање за от-ворена и мирољубива соработка (СДСМ), за развој на меѓу-народната соработка врз принципите на мирот, рамноправноста и меѓусебното почитување (СПМ), за политика врз база на принципите на меѓусебно почитување, немешање во внатрешните работи и реципроцитет (ВМРО-ДПМНЕ), за почитување на принципите на меѓународното право и другите норми (ДПМ), како и: а) насочување на сите сили Македонија да стане членка на Европската унија; б) водење неутрална политика; в) добрососедска политика согласно интересите на земјата и цивилизациските принципи во меѓународни-те односи (ДПМ), отфрлање на името ПЈРМ, политиката заснована на принципот на еквидистанца е неприфатлива и контрапродуктивна за националните интереси (ВМРО-ДПМНЕ).

Во врска со положбата на земјите на Балканот се искажани следните ставови: европезиација, добрососедтво и целосна соработка на Балканот (СДСМ), почитување на постојните граници меѓу државите и запирање на конфликтите во регионот, за отворени граници и слободен проток на луѓе, добра и идеи и за гарантирање на човечките и малцинските права на граѓаните. (СДСМ), воспоста-вување на сестрани и цврсти врски со сите соседи и земји и слободна циркулација на луѓе идеи, стоки и капитал на Балканот (СПМ); Македонија да стане економско-финансиски центар на Балканот и да биде инцијатор за воспоставување на бесцарински трговски и отворени банкарски зони, како и централен информати-вен систем (ВМРО-ДПМНЕ), и за неисцрпни можности за дого-варање врз основа на взаемно почитување на границите (ДП), за остварување на правата на Македонците во соседните земји во сог-ласност со меѓународно-правните норми за правата на национал-ните малцинства (СПМ), припадниците на македонското етничко малцинство во соседните земји да ги гледаме како мост на пријател-ство и соработка со државите во кои живеат, за реципроцитет во разрешувањето на проблемите на етничките малцинства на државите на Балканот (ДП).

336

14. Odnost kon drugite asocijacii i sistemi Во одност кон другите асоцијации во светот, политичките

партии во Македонија се залагаат за зачленување во ОБСЕ, Сове-тот на Европа, Европската унија, НАТО (СДСМ), за целосна вклу-ченост во европските интеграциони процеси и во колективните системи на безбедност (СПМ), за надворешна политика која води во европските и светските политички, економски и безбедносни системи (ВМРО-ДПМНЕ); за соработка со оние институции и воени алијанси кои се залагаат за зачувување на мирот во светот (ДП) или за стапување на Р.Македонија во сојуз или заедница со други европски држави (ДПМ).

15. Politika sprema dijasporata Политичките определби на политичките партии кон иселени-

ците се дефинираат различно и тоа како залагања за: постојано продлабочување на врските со македонските иселеници и граѓани кои живеат во странство и за оневозможување на сите видови при-тисоци врз македонските иселенички заедници (СПМ), за подоб-рување на положбата и за остварување на правата на деловите на нашиот народ кои како национални малцинства живеат во со-седните земји и за зачувување на нивниот идентитет, национална култура, учење на мајчиниот јазик и создавање на инструментариум за постојани врски и соработка со родниот крај (ДПМ), за спротивста-вување на обидите за негирање на националното битие на македон-скиот народ и за унапредување на соработката со Македонците од дијаспората (ДП), кои треба да учествуваат непосредно во политичкиот живот и одлучувањата во Република Македонија за што е неопходно да се донесе законска регулатива (ВМРО-ДПМНЕ); за враќање на нашите работници вработени надвор од земјата и соз-давање на услови за нивна реинтеграција во татковината (НДП); како и да се поддржи привременото работење во странство во земјите со повисок стандард. (ПДП); и за создавање услови за враќање на сите отселени граѓани (НДП).

****

337

За секое политичко општество карактеристични се бројни

спротивставености, кои по својата природа и големина варираат. “Тие можат да бидат - како што истакнува Ив Мени- економски или

социјални, регионални или територијални, идеолошки или сим-болички, дамнешни или скорешни, длабоко вкоренети или површни. Но, сите тие можат да имаат различно влијание врз формирањето на политичкото мислење и однесување”. (Men y , 19 9 0, стр. 15).

Кои се линиите на раздвојувањето што настануваат во социјалното битие на македонското општество и дали сегашните политички субјекти обезбедуваат нивна артикулација? Бројни истра-жувачи се согласуваат дека врз бројот и видот на партиите влијаат низа фактори. Како најважни се сметаат оние кои се во областа на социјално-економската сфера, етничко-културните, верските, суди-рите на линијата село - град.

Во Република Македонија, глобално земено, процесите во економската сфера доминантно ги детерминираат политчките од-носи. Но на таквите процеси свое влијание имаат и диференцијаци-ите што настануваат како резултат на социо-демографските, социо-економските, етничките, верските, половите, историските и други линии на расцеп во македонското општество. На слоевитоста на политичкиот процес влијаат и диференцијациите што настануваат како резултат на различната социјална положба, економската развиеност, посебно економската нерамнотежа меѓу одредени региони во Македонија, разликите и судирите на релацијата село - град, град - град и посебно Скопје-град во внатрешноста. Сите тие заедно и секој одделно влијаат на судирите меѓу политичките партии, затоа што тие се оние групи - како што ќе истакне Медисон - “кои ги обединува и задвижува некоја заедничка побуда или страст,

односно интерес “( Ham ilto n , Medis o n и сор,1981; стр. 223).

Тие процеси во основа ги раздвојуваат, дефинираат и спе-цифицираат линиите на расцеп во македонското општество, но и ги поврзуваат или специфицираат политичките партии. Линиите на расцеп би можеле да ги назначиме како: а) етничко- племенската из-разена низ комплексот барања за положбата на етничката, односно националната група и заштитата на националниот идентитет; б) културно-јазички, изразена низ мноштвото концепции и концепти за изградба на македонското општество, со обележја на национална

338

или национални култури, односно мултикултурно општество, до концепција на мултиетничко општество; в) религиско- културното наследство поттикнатото од разликите во религиско-културните тра-диции, г) регионално-рурални изразени низ прикриените и јавните несогласувања меѓу одделни населени места и д) персонално-груп-ни мотивирани од различните позиции и концепти за реализирање на определен политички субјект.

Доколку би извлекле една глобална оценка за програмските проекции во измниатите десетина години, тогаш со сигурност би

можеле да констатираме дека тие, се уште се проекции, повеќе оче-кување или желба на политичките раководства, одошто реални по-литички документи и акти ќе ги изразуаат интересите на доми-нантните социјални групи во земјата.

339

ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА Политичките процеси на крајот од дваесеттото

столетие во глобални рамки се одликуваат со мноштво, сложени и драматични настани.Тоа е период на смена на епохите. Светот го зафати процес на демократска обнова. Тоа е период на премин од командна во пазарна економија и од тоталитарно во демократско општество. Заеднички именител на таквите настани е процес на транзиција. Во него и Република Македонија учествуваше низ дефи-нирањето на демократската матрица и процесот на осамос-тојувањето.

1. Moжеме да констатираме дека изминатата деценија е клучна во историјата на македонскиот народ и неговата држава. Таквата одредница произлегува од соз-нанието дека во овој период се одвиваа два паралелни процеси: а) процес на доконституирање на македонската државност преку осамостојувањето и меѓународното признавање и б) процес на плурализација и де-мократизација на македонското општество, особено преку воспоставувањето на основите за конституирањето на гра-ѓанско општество.

Како резултат на вековните стремежи на македонскиот народ за сопствена национална држава, а особено по Илинденското востание од 1903 година и по народното и антифашистичко востание во 1941 и неговата круна АСНОМ, се создадени реалните претпоставки за кон-ституирањето на македонската држава. Таа се конституира како демократска држава која се здружи во Демократска федеративна Југославија како нејзина федерална единка. Со конституирањето на Македонија како дел на југословенската федерација на дел од територијата, дел од македонскиот народ ја реализра својата вековна идеја за национална држава.

Зад таквата ориентација застанаа граѓаните на земјата определувајќи се за заедница на мир и сожителство, на просперитет и меѓусебно почитување, како

340

влог во европската цивилизација и култура. Македонскиот модел на политичкото осамостојување и способноста да се надминат разликите, а особено конфликтите со дијалог и толеранција, се искуства коишто ја детерминираат маке-донската историја и се извор на македонската политичка ориентација.

2. Со процесите на плурализација на источно-европските земји, непосредно по паѓањето на Берлинскиот ѕид и паѓањето на реалсоцијализмот како систем, и Ре-публика Македонија ја зафати процесот на демократизацијата. Во него се одвиваше и процесот на осамостојувањето на македонската држава. Тој процес се заокружи со плебисцитот организиран на 8-ми септември 1991 година, а институционалната рамка се заокружи со до-несувањето на Уставот на Република Македонија од 1991 година. Тоа е период на институционалното заокружување на македонската самостојност и сувереност, проткаен со мноштво активности на политичките субјекти и нивните концепти за уредувањето на македонската држава. При тоа, присутни се два значајни процеси. Имено, тоа е про-цесот на зајакнување и етаблирање на националната само-битност преку постојано надоградување на институционал-нта рамка и на создавање на услови за интеграција на раз-ните социјални, етнички и религиски групи и поеднци, односно, на јакнење на интегритетот на земјата и односите во неа. Но, паралелно со тоа, понекогаш јавно, а често прикриено, се јавуваат и тенденции за федерализација или кантонизација на Република Македонија. Во некои периоди поизострено, поотворено и понагласено се манифестираа барања за извесни облици на „осамостојување“, дефини-рани низ барањата за конституирање на паралелни иституции, преку организирањето на „пара институции“ (парауниверзитет, паравојска и сл.) или со прогласување на „автономии“. Таквите појави, долгорочно гледани, ги продлабочуваат разликите меѓу етничките заедници и ги зголемуваат можностите за јакнење на дезинтеграционите процеси и се основа за оценување дека Република Маке-донија постанува зона во која конфликтот меѓу етничките

341

заедници може да постане и манифестен што повеќе или помалку, би ја следел логиката на балканското однесување во последните десетина години. Таквите тенденции се антиевропски и не се во согласност со принципот на неменување на границите по насилен пат. Од интензитетот на тие две тенденции во многу ќе зависи натамошниот развиток на Република Македонија.

3.Република Македонија е колепка на национал-ности, татковина на граѓани од различна вероисповест и земја со високо развиено чувство за сожителство и заед-ништво со сите оние што, на еден или друг начин, ја изразу-ваат различноста и самосвојноста на единките и групите. Токму таквата традиција и искуство кај нас го промовира моделот за специфична демократска култура и однесување во чија основа се мирољубивоста, толеранцијата и способноста да се сфати и прифати различноста. Тука може да се бара и отсуството на политички асоцијации со ултра идеолошка матрица.

4. Последната деценија е значајна и по тоа што во меѓународната заедница беше манифестирана доминација на политиката над принципите, кога Советот за безбедност им препорача на Обединетите нации да извршат прием на новата членка Република Македонија со референца со којашто ќе и се обраќаат. Таквиот пристап, всушност отста-пува од принципот на доследност во примената на меѓуна-родното право и посебно на принципот на еднаквост на субјектите при остварувањето на правата. Македонската држава во заедницата на државите е прифатена со референца „Поранешна југословенска република Македонија“.

5. Низ анализирањето на активностите во измината деценија, можеме да констатираме дека особено бројна и зачестена е појавата на новите политички субјекти. Имено, Македонија ја зафати бран на динамична плурализација. Ако се оценуваат активностите сврзани со брзината на политичката плурализација, тогаш би можеле да констатираме дека таа се одвиваше низ три периоди: а) период на политичка промоција, б) перод на политичка ста-

342

билизација и в) период на политичка идентификација. Период на политичката промоција е специфичен по бројноста и различноста на политичките субјекти што се појавија за особено краток период. Период на политичката стабилизација е обележана со стабилизирањето на изве-сен број политички партии и нивната втемеленост во дејствувањето на граѓаните. Периодот на политичката идентификација е од понов датум и ги изразува политичките субјекти и нивната потреба од дефинирање на политичкиот идентитет.

Всушност, станува збор за период од политичкиот развиток на Република Македонија во кој е изнијансирана политичката матрица, се идентификувани основните политички субјекти и отпочнат процесот на градењето на архитектурата на цивилното општество.

6. Врз основа на набљудувањето на глобалниот политички процес во Република Македонија во изминатите десет години, можеме да констатираме дека: прво, е во ко-

релација со активноста на политичките субјекти, а појавата на политичките партии и диференцијациите на политичките прашања ја изразуваат политичката потреба на еден дел

од населението. Второ, се изврши реафирмацијата на идеите сврзани со историското минато, со потребата од "досонувањето на сонот# на генерации Македонци, по-

себно на заветот за формирање на сопствена држава. Тре-то, се зголеми политичката мобилизација на граѓаните, како одговор на потребите на времето, но и на неправдите (ре-зултат на грешките, но и последица на сплетот на историс-ки околности) што се вршени врз македонскиот народ. Четврто, до израз доаѓа судирот на интересите на одделни социјални групации, изразен низ потребата за нивна политичка артикулација. Петто, до израз доаѓаат опре-делени итереси и потреби, што историски набљудувано, имале влијание во внатрешните односи на македонскиот народ. И шесто, е изградена организациона структура на новите политички субјекти, како претпоставка за артикулација и задоволувањето на интересите на дел од населението.

343

7. Измината деценија е значајна и по тоа што во центарот на политичкиот живот во Земјата е натпртеварот меѓу мноштвото политички субјекти. Тоа е период во кој се понудени политички ориентации, погледи и начин на нивно реализирање кој, повеќе или помалку, е тешко приемчив за граѓанството. Покрај тоа, во политичкиот процес доминираа и активности на мобилизирање на енергијата на граѓаните и нивно активно вклучување во политичкиот процес. Оттаму, можеме да констатираме дека доминира образецот на политичко однесување согласно современите демократ-ски стандарди како во однос на начинот на конс-титуирањето на политичката власт, така и во однос на почитувањето на политичкиот конкурент. Во таа смисла Република Македонија се конституира во модерно политичко општество со изразени политички опции и со дефиниран модел на политичка култура. Во неа функционира базичниот консензус, односно обезбедена е мирна сукцесија на власта како резултат на изборниот резултат, дејствува легална опозиција и е присутно влијанието на јавното мислење.

8. Деценијава е период кога во политичкиот живот на Република Македонија се манифестираа определни разлики, а оттаму и судири на програмските, односно политичките концепти за нејзиниот развој. Но тоа е деценија во која до израз доаѓа не толку разликата на програмските, колку на лидерските позиции. Таа е спе-цифична за сите позначајни политички субјекти, (на пример меѓу ПДП и ДПА, меѓу Либералината и Либерално-демок-ратската партија). Но, во целината на тие односи доминира лидерскиот ривалитетот меѓу ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ. Во последните години се практикувани облици и манифестации што ја јакнат претставата за еднаквост на политичката партија со лидерот. Всушност, се промовира модел на персонална идентификација на политичкиот суб-јект. Политичките елити имаат потреба и ги засилуваат активностите за градење политички лидер со харизматски особини. Тој се јавува kако spiritus agens на партиската политика, субјект што доминира во политичкиот процес, а

344

политичката елита се профилира како структура што е имуна на резултатите од политичкиот натпревар. Тоа е период во кој се присутни активности кои, на еден или друг начин, ја истакнуваат централната положба и неприкосно-веност на партискиот лидер. Тоа несомнено укажува на рецидивите на „еднопартискиот монопол“, особено за вечноста и непроменливоста на определена политичка елита и нејзиниот лидер.

Перосаналната идентификација на одделните политички партии во Македонија е резултат на статутарните акти во кои се издвојуваат задачите на партискиот лидер. Тој има нагласена улога во статурарните акти на ВМРО-ДПМНЕ, ЛДП, ДП, МХП, ДА, ДС, ЛП. И не само тоа. Наспроти поинаквата статутарна положба на партискиот лидер, со фактот што тоj својата моќ ја користи од најшироките органи, вушност фактички се наметнува како фактор со еднаков легитимитет. Лидерите, во основа доминираат во работата на политичките партии.

Ако уште се погледне некоја од политичките мани-фестации на политичките партии, може многу јасно да се согледа дека кај нас доминантно егзистира моделот на „лидер-спасител“. Иконографијата на митинзите и другите јавни протести вршат глорификација на водачот, така што се создава еден општ стеротип за моќта на силата на водачот.

9. Во изминатите десет години (со исклучок на СКМ-ПДП и ЛДП, СДПМ, а донекаде и на ПДП и СКМ) е манифестирана политичка неприкосновеност и неодговор-ност на партиските водачи во Македонија. Само изборите и изборниот резултат се основа за политичката валоризација на политичките елити и нивните водачи. Но тој модел во Република Македонија не функционира. Во три изборни циклуси за парламентарните состави и еден локален, и покрај негативните резултати, манифестиран е моделот на „безгрешен“ водач.Токму поради тоа и лидерската струк-тура во изминатите десет години не е изменета.

Таквата состојба е индикатор и за една друга состој-ба, а тоа е процесот на бирократизација на политичките

345

партии, во отсуство на политичката толеранција како израз на демократската атмосфера и почитување на индивидуал-носта на единката во политичката партија, постојано сом-невање во „нечесните намери на критичарите“, укажувања дека таквото стојалиште „им оди на рака на оние што не £ сакаат добро на партијата“, недоволна одлепеност од „багажот на минатото“ итн. Таквите манифестации ја илуст-рираат тезата дека новите демократски епигони само го промениле вокабуларот, но не и механизмите на политичката манипулација. Во прилог на ваквото стојалиште може да упатува и мноштвото „незадоволници и разочарани“ од партиските ешалони, но и отсуството на партиски фракции или опозициони групи во партиските структури. Имено, досегашната практика покажа дека партиските „незадоволници“ завршуваат со формирање на нова политичка партија, со селење во друг политички табор или со пасивизирање.

10. Политичките партии кај нас се во зародиш. Тие се уште немаат силно изградена организациона инфраструктура и не се социјално втемелени, односно, не се докрај политички диференцирани. На тоа упатуваат појавите на подвижност и постојано „конвертирање“ на определена структура од една политичка групација во друга. „Политичкото камелеонство“ постанува манифестна појава и облик на изразување на политичката енергија што услови да се издиференцираат неколку „специјалисти“ за политичка трансформација во растеглив политички и идео-лошки дијапазон.

11. Во досегашниот период, од основањето, најголе-миот број на политички партии се во процес на де-финирање на сопствениот идентитет, пред с¯, поради недоволната социјална издиференцираност на населението и на социјалните групи што доминантно поддржуваат определна политичка опција. Тоа е период на изградба на организацискиот модел на политичката пар-тија. Тие се конституираа како “лостови“ со чија помош се

јуриша на власта. Врз основа на истражувачките зафати констатираме дека се издиференцирани неколку органи-

346

зациони модели на политичките партии: а) модел на мена-

џерска структура, б) модел на класична структура, в) модел на отворена демократска трибина и г) “коктел#-модел, односно комбиниран модел. Во првиот доминираат раководно управните структури. Централните органи имаат раководната положба. Обично се конституираат на непос-редни избори. Тие се инокосни органи, што им обезбедува релативно висок степен на самостојност и неодговорност. Во вториот егзистира организациона шема во која органите и носителите на функциите енергијата ја црпат од иста политичка основа, се бираат од политички форуми со делегиран мандат, со определена хиерархија и положба на членот во нив. Во овој модел се можни повеќе варијанти. Во третиот модел е политичка структура која се засновува на прифаќање со поединецот без посебни обврски кон структурата. Тој е конципиран како структура која во леги-митетот на носителите на функциите и не е над или еднаков со централните политички органи. Тој познава ме-ханизми за контола и постои повисок степен на политичка одговорност. Слабоста на овој модел е што не врши дифе-ренцијации на одделни носители на политичките дол-жности. Четвртиот модел е мешовит или “коктел# модел. Тој ги обединува функциите на претходните три. Постојат модалитети, според кои, носителите на функциите и органите имаат диференцирана положба и нееднаква ле-гитимизација.

11. Програмското профилирање на политичките партии е проследено со процесот на прилагодувањето на новите политички односи. Програмските документи, во основа, се уште се проекции, очекувања или желба на политичките раководства, а не реални политички документи и акти што, повеќе или помалку, ќе ги изразуаат интересите на доминантните социјални групи во Земјата. Политичките проекции се повеќе збир на желби и надежи и можат да се изнијансираат определени барања и обраќања на поли-тичките субјети во последните години, кога се диференци-раат политички концепти кои, повеќе или помалку, се

347

компатибилни со современите политички партии од земјите со подолга демократска традиција.

12. Истражувањето на политичките партии е оневоз-можено од бројни фактори. Еден од нив е неможноста да се оствари увид во програмските и статутарните акти. Затоа е неопходно во општеството да се воспостават институционални можности за достапност на актите или пак, државата да се обврзе во медиумите што таа ги финансира да се објавуваат актите на регистрираните политички партии. На тој начин ќе се создадат услови за целосен увид, прикажување и претставување на политичките субјекти.

348

SUMMERY

In the book “Chronicle annals of Macedonian

democracy”, by the author d-r Cane Mojanoski, the ten-year period of political pluralisation in Republic of Macedonia is being surveyed. The entire major processes and over 40 political subjects are shown in it. It is established that the political processes at the end of the 20

th century are

distinguished with many complex and dramatic events in global frames. It is a period of change of eras. The World is caught in the process of democratic re-establishment. It is a period of passing from command to market economy and from totalitarian to democratic society. Common term that can define these events is the process of transition. Republic of Macedonia took part in it through determination of democratic matrix and the process of obtaining independence.

1.We can establish that the last decade is key in the history of the Macedonian people and their state. Such determination comes from the knowledge of development of two parallel processes in this period: a) process of establishment of the Macedonian state through obtaining independence and international admission and b) process of pluralisation and democratization of the Macedonian society, especially through reestablishment of the basis for constituting a civil society.

The real basis for constituting the Macedonian state were made as a result of the centuries-old aspiration of the Macedonian people to have their own national state, especially after the Ilinden rebellion from 1903 and after the peoples and anti-fascist rebellion from 1941 and its crown ASNOM. The state was constituted as a democratic state, which joined the Democratic federal Yugoslavia, as its federal particle. With the constituting of Macedonia as a part of the Yugoslav federation, part of the Macedonian people realized its centuries-old idea for national state.

349

The citizens of the country backed up such orientation by choosing a community of peace and cohabitation, of prosperity and mutual respect, as a deposit in the European civilization and culture. The Macedonian model of political independence and the ability to overcome the differences, and especially the conflicts, by dialog and tolerance, are experiences that are determined by the Macedonian history and are source for the Macedonian political orientation.

2. Together with the processes of pluralization of the eastern-European countries, shortly after the falling down of the Berlin wall and the real socialism as a system, Macedonia was also caught with the process of democratization. The process of obtaining independence for the Macedonian state also took place in it. That process was rounded off with the plebiscite organized on September 8

th 1991, and conveying the

Constitution of Republic of Macedonia rounded off the institutional frame. It is a period of institutional rounding off of the Macedonian independence and sovereignty, with many activities of the political subjects and their concepts for the regulation of the Macedonian state. Two major processes are present at this. It is the process of strengthening and establishment of the national originality through constant rebuilding of the institutional frame and creating conditions for integration of the different social, ethnic and religious groups or individuals, and of strengthening of the integrity of the state and relations in it. But, parallel to that, a tendency for federalization and cantonization started showing, sometimes public, but often hidden. Requests for some sorts of “obtaining independence” were manifested sharper, more open and more stressed in some periods, defined through the requests for constituting parallel institutions, through organizing “para institutions” (Para university, paramilitary units e.t.c.) or by declaring “autonomies”. In long terms, such phenomenon deepen the differences between the ethnic communities and enlarge the possibilities for strengthening the processes of disintegration and are a base for marking Republic of Macedonia as a zone in which the conflict between the ethnic communities can grow, which, more or less, would follow the logic of Balkan behavior in

350

the last ten years. Such tendencies are anti-European and are not in agreement with the principle of not changing the borders by violence. By the intensity of those two tendencies, the further development of Republic of Macedonia would mostly depend.

3. Republic of Macedonia is a cradle of nationalities, fatherland of citizens of different religion and a country with highly developed sense of coexistence and unity with those that, in one or another way, show the variety and authenticity of the individuals and groups. That tradition and experience promotes the model of specific democratic culture and behavior, whose base are peaceable, tolerance and capability to understand and except differences. Here we can seek the absence of political associations with ultra ideological matrix.

4. The last decade is also important by the manifestation of dominance of politics over principles in the international society, when the Security Council recommended to the United Nations to accept the new member Republic of Macedonia with a reference by which it will be addressed. Such approach actually diverges from the principle of constant practice of the international law and especially of the principle of equality of subjects in realization of their rights. The Macedonian state in the state’s society is accepted with the reference “Former Yugoslav Republic of Macedonia”.

5. By analyzing the activities in the last decade, we can establish that especially numerous and frequent is the appearing of new political subjects. Macedonia was caught by a wave of dynamic pluralization. If we are to mark the activities connected to the speed of political pluralization, then we can establish that it took place through three periods: a) a period of political promotion, b) a period of political stabilization, and c) a period of political identification. The period of political promotion is specific by the numerate and variety of the political subjects that appeared in a very short term. The period of political stabilization is marked by stabilization of a certain number of political parties and their fundamentality in working with the citizens. The period of political identification is from a recent date and expresses the political subjects and their necessity for defining the political identity.

351

In fact, we are talking about a period of the political development of Republic of Macedonia, in which the political matrix is defined; the basic political subjects are identified and the process of building the architecture of the civil society has begun.

6. Based on the analysis of the global political process in Republic of Macedonia in the past ten years, we can ascertain several fasts. First, it is in correlation with the activity of the political subjects and the appearance of the political parties and differentiation of the political issues express the political necessity of a part of the population. Second, the reaffirmation of the ideas connected with the historical past has been done, with the need of the generations of Macedonians to “finish dreaming the dream”, especially of the ledge of creating their own state. Third, the political mobilization of the citizen has been increased, as an answer to the needs of time, but also to the injustice (result of the mistakes, but also a consequence of the complex of historical circumstances) that has been made over the Macedonian people. Fourth, the conflict of the interests of different social groups came forward, expressed through the need for their political articulation. Fifth, different interests and needs, that, historically viewed, had influence on the internal relations of the Macedonian people, came forward. And sixth, organizational structure of the new political subjects has been built, as an assumption for articulation and satisfaction of the interests of a part of the population.

7. The last decade is also important by the fact that in the center of the political life in the country is the competition between the multitudes of political subjects. It is a period in which political orientations have been offered, view and ways of their realization, which more or less, is hardly acceptable for the citizens. Beside that, the political process was also dominated by activities for mobilization of the citizen’s energy and their active participation in the political process. Therefore, we can ascertain the domination of the model of political behavior in agreement to the modern democratic standards, in the way of constituting the political power, as well as in respect towards the political competitor. In that sense Republic of Macedonia is

352

constituted as a modern political society with explicit political options and with defined model of political culture. The basic consensus functions in it, a peaceful succession of power is insured as a resulted of the election results, legal opposition acts and the influence of the public opinion is present.

8. The decade is a period when in the political life of Republic of Macedonia certain differences have been manifested, and from there certain conflicts in the program, political concepts for it’s development. But it is a decade in which not the program, but the leaders positions differences are stressed. It is specific to all important political subjects (for example, between PDP and DPA, between Liberal and Liberal-democratic party). In the totality of those relations the leadership rivality between VMRO-DPMNE and SDSM dominates. In the last years ways and manifestations that strengthen the picture of equality of the political party with the leader, have been practiced. A model of personal identification with the political subject has been promoted. The political elites have the need and strengthen the activities for raising political leader with charismatic characteristics. He appears as spiritus agens of the party’s politic, a subject that dominates in the political process, and the political elite is profiled as a structure that is immune on the results of the political contest. It is a period in which activities that, in one way or another, stress the central position and inviolableness of the party leader are present. That undoubtedly shows the recidivism of the “one party monopole”, especially for the eternity and unchangeability of a certain political elite and it’s leader.

The personality identification of different political parties in Macedonia is a result of the statutory acts in which the duties of the party leader are given. He has a stressed role in the statutory acts of VMRO-DPMNE, LDP, DP, MHP, DA, DS, and LP. And not only that. Opposite the different statutory position of the party leader, the fact that he uses his power from the widest organs, he actually importunate as a factor with equal legitimacy. The leaders basically dominate in the work of the political party.

353

If we once more look at the political manifestations of the political parties, we can clearly see that here dominantly exists the model of “leader-savior”. The iconography of the meetings and the other public protests make glorification of the leader, it creates a common stereotype for the power of the leader.

9. In the last ten years (with exception of SKM-PDP and LDP, SDPM, and partly PDP and SKM) political inviolableness and irresponsibility of the party leaders in Macedonia has been manifested. Only the elections and the election results are the basis for political valorization of the political elites and their leaders. But that model doesn’t function in Republic of Macedonia. In three election cycles for parliamentary composition and one local, beside the negative results, the model of “sinless” leader is manifested. Because of that the leading structure in the last ten years hasn’t been changed.

Such condition is an indicator for another condition, and

that is the process of byrocratization of the political parties, in

absence of political tolerance as an expression of the

democratic atmosphere and respect of person’s individuality in

the political party, constant doubt in the “dishonest intentions of

the criticizers”, showing that such posture “is doing well for

those who mean nothing good to the party”, insufficient

ungluement from the “luggage from the past”, e.t.c. Such

manifestations illustrate the thesis that the new democratic

imitators changed only the vocabulary, but not the mechanisms

of political manipulation. In contribution of this posture can lead

the multitude “brumblers and disappointed” from the party

echelon, but also the absence of party fractions or opposition

groups in the party structures. The past practise has shown that

the party “brumblers” end up forming new political party, moving

in another political tabor or passivize.

10. The political parties in our country are generating. They still don’t have strongly built organizational infrastructure

354

and are not socially fundamented, and are not fully politically differentiated. The appearance of mobility and constant “converting” of a certain structure from one political group to another point at that direction. “Political chameleon” becomes demonstrating phenomenon and a way of showing the political energy, which created several “specialists” for political transformation in a wide political and ideological diapason.

11. In the past period, since their foundation, most of the political parties are in a process of defining their own identity, mostly because of the insufficient social differentiation of the population and the social groups that dominantly support a certain political party. They were established as a “weighing machine” that help in attacking the Government. Based on the researches made we can establish that several organizational models of political parties has been differentiated: a) model of managers structure, b) model of classic structure, c) model of open democratic platform, and d) “cocktail” model, or combined model. In the first one mostly dominate the governing structures. They are usually constituted on immediate elections. By their position they are independant organs, which provides them high degree of independence and irresponsibility. An organizational scheme exists in the second one in which the organs and the functionaries take the energy from a same political base, are chosen by political forums with delegated mandate, with a certain hierarchy and a certain position of the member in them. Multiple variants are possible in this model. In the third model there is a political structure that is based on accepting the individual without any duties towards the structure. It is concepted as a structure in which the legitimacy of the functionaries is not bigger or equal to the one of the central political organs. It knows of control mechanisms and has a higher degree of political responsibility. The weakness of this model is that it doesn’t differentiate certain carriers of political duties. The forth model is mixed or “cocktail” model. It unites the functions of the previous three. There are models according to which, the functionaries and the organs have a differentiated position and unequal legitimization.

355

12. The program profiling of the political parties is followed by a process of adjustment to the new political relations. The program documents are, basically, still a projection, expectation or a wish of the political leaderships, and not real political documents or acts, which, more or less, express the interests of the dominant social groups in the country. The political projections are more a summary of wishes and hopes and certain demands of the political subjects in the last years can be shaded, when political concepts are differentiated, which are, more or less, compatible to the modern political parties from the countries with a longer democratic tradition.

13. Researching the political parties is prevented by numerous factors. One of them is having no inspection into the program and statutory acts. Therefore it is necessary to restitute institutional possibilities for accessibility of the acts in the society or the state should commit to publish the acts of the registered political parties in the mediums that she finances. In that way, conditions for complete inspection, presentation and

representation of the political subjects would be created. (Превод на англиски јазик Тања Томиќ)

356

Користена литература Goati, V., (1991) Jugoslavija na prekretinci, JIN, Beograd Београд, Goati,V,: (1979) Ideologija i dru{tvena stvarnost; Radni~ka {tampa; Beograd, Габер, Н., Јовевска, А., (1997): Дизајнирање на изборен систем на Република Македонија; Фридрих Еберт, Скопје Габер,Н,. Динева-Сланинка,М., Драговиќ,А., Јакимовски,Ј., Јовевска,А., Христова,Л.,Шопар,В., (1998), Локални избори ’96, Институт за социолошки и политичко-правни истражувања, Скопје Декларација за сувереност на Социјалистичка Република Македонија; (1991), Службен весник на СРМ

Декларација за самостојност на Република Македонија; (1991), Службен весник на РМ;

Јовевска, А., Изборите фокус на политичкиот живот; (1994), Дијалог бр. 6;

Китановски, Л., (1996) Поделба на власта, „Анископ“, Скопје

Климовски, С., (1997): Уставен и политички систем; „Просветно дело“, Скопје

Корубин,Ј.,: (1999) Збогум интелектуалци, Матица Македонска, Скопје

Лазаревски,П., (1993), Основи на моделирањето на политиката; ИСППИ; Скопје; (необјавена докторска дисертација);

Лазаревски,П.,(1995); Политика и стратегија; НИК „Лист“, Скопје

Линц,Х.Д., (1994): Достоинства парламентаризма: „Век XXI и мир“; Руский журнал, Москва,

Lukač, Đ.,: (1970) Istorija i klasna svijest, Naprijed, Zagreb,

357

Малевски, Д., (1990) „Среќна нова демократска држава“; (1990) Нова Македонија, саботен прилог 6 Јануари;

Mafezoli,M.: (1974) Istorija i utopija; Marksizam u svetu; бр. 1/1974,

Makarovi}, J., (1983): Dali su vrednosti na{e omladine zaista socijalisti~ke? Види: Omladina i dru{tvene krize, Centar za marksizam Univerziteta u Beogradu; Beograd;.

Manhajm, K.: (1968) Ideologija i utopija; Nolit; Beograd; 1968,

Марковиќ,Р. (1995): Уставно право и политичке институције, “Службен гласник#, Београд

Meny, I. (1990) Governament and Politics in Western Europe; Oxford University press-New York;

Милосавлевски, С., (1991); Страв од промени; „Комунист“, Скопје,

Милосавлевски, С., (1993) Источна Европа помеѓу егалитаризмот и демократијата, ИП.Љуботен, Скопје

Милосавлевски С,: (1994) Собранието на Република Македонија 1990-1994; Дијалог, бр.6;

Мирчев,Д. (1991) Драмата на плурализацијата, „Комунист“, Скопје,

Мирчев, Д. (1998): Општествени институции; види (зборник) Социологија, редактор Блага Петроска, Студентски збор, Скопје,

Мирчески, С. (1998), Алманах на Република Македонија, „Нова Македонија“, Скопје

Михајловски, С., Веригиќ,М.Д., (1998) Повеќепартислките избори во Р.Македонија – анализа на изборните резултати во 1994 и 1996 година; Институт за социолошки и политичко-правни истражувања, Скопје

Михајловски С.:Политичката плурализација и изборите; `(1993) Дијалог, бр. 3-4;

Мојаноски, Ц., (1996) Социјален и политички профил на политичките партии на Македонија; „Либер“, Скопје

Мојаноски, Ц., (1996) Елементи на политичкиот иденитет на политичките партии; Социолошка ревија бр.1

Мојаноски, Ц., (1997) Демократијата и политичките

358

партии; Годишник на Факултетот за безбедност, бр.1 Мојаноски, Ц., (1999) Политичката култура значаен

фактор на демократскиот процс; Годишник на Факултетот за безбедност, бр.1

Мојаноски, Ц. (2000) Некои погледи за полицијата; Годишник на Факултетот за безбедност, бр.1

Пет години самостојност на Република Македонија (1996), прилог на ведникот „Нова Македонија“, Скопје

Pe~ujli},M., Mili},V., Brankovi}, S., и Kova~evi}, M., (1991) Ra|anje javnog mnjenja i politi~kih stranaka; Institut za politi~ke studije; Centar za javno mnenje i marketing "Medium" i Pravni Fakultet; Beograd;

Pe~ujli},M.;Mili};V. (1990) "Politi~ke stranke u Jugoslaviji", Stru~na knjiga, Beograd

Политичката култура на граѓаните во Република Македонија (1999), истаржувачки извештај под раководство на Симовска, Е., Институт за социолошки и политичко-правни истражувања, Скопје,

Попис на населението на РМ,(1996) ЗС, книга 1 и 2; Скопје

Puli{eli},S.,: (1971) Politi~ke strankie kao faktor suvremenog politi~kog sistema; Naprijed; Zagreb,

Ratkovi},R.: (1976) Ideologija i politika;Institut za politui~ke studije FPN; Beograd;

Stranke u Jugoslaviji;(1990); (документи), Tanjug, Beograd

Този Ѓ., (1994),Политиката и моќта, Студентски збор Скопје

Hamilton, Medison, Đej,: (1981) Federalistički spisi, Radnička štampa, Beograd,

Цакирпалогу,П., Веригиќ,М.Д., (1992), Избори во Македонија;1990, Институт за социолошки и политичко-правни истражувања; Скопје,

Устав на Република Македонија (1991), НИП „Магазин 21“, Скопје,

Шкариќ,С,: (1995) Уставно право, Втора книга, Union trade, Скопје,

359

Документи:

Објава за формирање на Движење за семакедонска акција-МААК; Битолски весник, Септември 1990; Програмска декларација на Движењето за семакедонска ак-ција (МААК); Битолски весник; септември 1990; Манифест за слободна, самостојна и суверена Македонија; Битолски весник, септември 1990; Резолуција за територијалниот интегритет на Република Македонија на Третиот конгрес на МААК-конзервативна партија; Прилеп; 1998; (машинопис) Декларација на Третиот Конгрес на МААК-конзервативна; Прилеп; 1998; (машинопис) "Изборната програма на Демократската партија" (1994)- Скопје "Конгресна резололуција на МААК-конзервативна партија" (Машинопис) и "Декларација за запирање на демографската окупација на просторите на Македонија од немакедонското население" (машинопис); "Програма на Демократската партија на Македонија" (машино-пис) и "изводи од Платформата на ДПМ" објавена во "Нова Ма-кедонија" од 29 јули1994 година Политичката програма на ПДП (пречистен текст) 1992 година; Програма и Статут на НДП 1992 година, (машинопис) Програма и Стаут на ДПА, (1997), Тетово, (машинопис) Programi dhe Statuti Partisë demokratike popullore, 1990 Резолуција на Народната демократска партија; Тето-во,1995; (машинопис); Статут и Програма на Партијата за демократски просперитет на Албанците; Тетово; (машинопис) Изборна Програма на ВМРО-ДПМНЕ - "избори 90"; Нова Македонија; 20 октомври 1990 година Изборна програма на ВМРО-ДПМНЕ - "избори 94"; Глас, септември 1994 Програмски докумнети на Х-от Конгрес на ВМРО-ДПМНЕ; Глас, јуни, 1995 година Документи од ХI Конгрес на ВМРО-ДПМНЕ, (1999), Струмица, (машинопис) Политичка платформа на СК-Движење за Југославија; Бел-

360

град 1990; Програма и Стаут на Партијата за демократска акција; Тетово 1990 (машинопис) "Програмската декларација" на СПМ (1995) (Објавена во "Нова Македонија" на 23 јули1995); Социјалистичката партија на политичката сцена на на Македонија, Документи, книга I, Скопје 1995 Социјалистичка партија на Македонија, "Визиите да станат реалност!" Документи, книга II, Скопје 1995 година Програмски документи на III Конгрес на СПМ, (2000), Скопје Статут на СПМ, (2000), Скопје Програмска декларација на Демократската партија; "Демок-ратски форум" 1993 "Програмската декларација" на Демократската партија, (1994) (На Конгресот во декември 1994 година) Програма на Демократската партија; "Демократски форум"; Скопје 1994 година Политичка програма на ВМРО-ДП; Нова Македонија од 6 јуни 1991 година; Статут на ВМРО-ДП, (1991), Скопје, (машинопис) Изборна програма на ВМРО-ДП - "избори 98"; Нова Македо-нија, септември 1998 Партиска програма на Републиканската партија на Македо-нија и на ВМРО-ГоцеДелчева-Радикалнодемократска пар-тија- "избори 94"; Нова Македонија од 4 октомври 1994 Нацрт на новата партиска програма на Сојузот на реформс-ките сили на Македонија; Скопје април, 1991 година (машинопис) Партиска програма на Либерална партија; Скопје, јуни 1995 (машинопис) Либералната партија "За жената" (1995), "За земјоделството, шумарството и водостопанството", "За конкретна поддршка и помош на културата" (објавено во "Нова Македонија" од 14 јули1995), "За економскиот развој" (објавено во "Нова Македонија" од 28 јули1995 година), "Резолуција за основање фондација за цивилно општество и либерална демократија", "За стручна и ефикасна управа", (објавени во "Нова Македонија" од 30 јуни1995 година);

361

Документи на XIII-ти Конгрес на ССММ; (1990), Скопје, Одлука за основање на Младата демократско-прогресивна странка на Македонија, (1990), (машинопис), Скопје Статут на МДСМ, (1990), (машинопис), Скопје Статут на СРСМ,(1990), Скопје, (машинопис) Програмска декларација на СРСМ, (1990), (машинопис) Одлука за обединување на СРСМ со МДСМ, (1991), Скопје (машинопис) Статут на РСМ-ЛП, (1991), Скопје (машинопис) Партиска програма на РСМ-ЛП, (1991), Скопје, (машинопис) Партиска програма на ЛП, (1995), Скопје, (машинопис) Статут на ЛП, (1995), Скопје (машинопис) Програмска декларација на Либерално демоктаската пар-тија на Македонија; Скопје, април 1997 година; (машинопис) Изборна програма на ЛДП, (1998), посебно издание, Скопје Програма на демократската партија на Турците; Скопје, јуни 1992 (машинопис) Програмски цели на Македонскиот национален фронт; Нова Македонија од 29 Декември 1992 година Основни програмски погледи на Сојузот на комунистите на Македонија; Нова Македонија, Октомври 1994; Скопје; Програма (пречистен текст) на Партијата за демократски просперитет во Македонија; Тетово, 1990. (машинопис) Статут и Програма на ДПХМ, (1990), Орид, (машинопис) Основи на програмата на Социјалистичката христијанска партија на Македонија; Охрид; 1997; (машинопис); Програмска декларација и Статут на Социјалдемократскиот сојуз на Македонија; Скопје; 1991 "Декларацијата за Сојузот за Македонија" (1995), Документи од Вториот конгрес на Социјалдемократскиот сојуз на Македонија; Скопје, април, 1994 година Изборна програма на СДСМ (1998), Демократија, Скопје Документи од III Конгрес на СДСМ, (1999), Демократија, Скопје Документи од основачкото собрание на Демократскиот сојуз, (2000), Скопје Програма и Статут на ПЦЕР, (1990), Скопје, (машинопис)

362

Одлука за формирање на Работничко-земјоделската партија на Македонија, (1990), Скопје, (машинопис) Статут на РЗПМ, (1990), Скопје (машинопис) Статут на ДПСМ, (1992), Скопје, (машинопис) Одлука за основање на ДППРМ, (1991), Скопје, (машинопис) Статут на ДППРМ, (1991), Скопје, (машинопис) Програмска изјава на ГЛПМ, (1994), Скопје, (машинопис) Статут на ГЛПМ, (1994), Скопје, (машинопис) Статут на ДСА-ЛП, (1992), Скопје, (машинопис) Програма на ДА, (1998), Скопје, (машинопис) Статут на ДА, (1998), Скопје, (машинопис) Програма и Статут на Македонската христијанска партија, (1994) Скопје, Програма на Демократскиот сојуз-партија на земјоделците, (1990) Нова Mакедонија Програма на Социјалдемократската партија на Македонија, (1990), Нова Македонија, Скопје Програма на Македонската народна партија, (1991) Скопје (машинопис) Програма на Народната партија на Македонија, (1990), Скопје (машинопис) Програмски цели на здружението „Обидинети македонци“ (1990), Нова Македонија, Скопје

Издавач: “Пакунг“ Скопје

CIP - Катологизација во публикација

Народна и унуверзитетска библиотека

"Св.Климент Охридски“, Скопје

329(497.7)„1990/2000“

МОЈАНОСКИ, Цане Т.

Летопис на македонската демократија /

Цане Т. Мојаноски, - Скопје, Пакунг, 2000, 361

стр., табели, 21 cm;

фусноти кон текстот; Summary,

Библиографија 355-361,

ISBN 9989-821-09-7

а) Политички парии – Македонија – 1990-2000

ISBN 9989-821-09-7