cartularit e regesti

31
LAC CARTULARIT E REGESTI DELLA PRO VINCIA 'Dl RPMA I Cartularii e i Regesti Români, fonte importantissima per la storia del 'rncdio evo di Roma, non solo non hanna ancora trovato il coraggioso editore che A, F. Ozanam desi- derava per il più insigne fra essi (i), rua nessuno, che io mi sappia, ha mai pensato a darne un catalogo e una descri- zione tale da poter servire di guida agli studiosi. La Societâ R , p;nana di Storia t Patria ha deliberato di dedicare une parte dei volumi della sua Biblioteca alla pubblicazione di queste raccolte di carte e di diplomi; ma l'opera longe e fàticosa non potrà esser conipita cosi presto, anche se la pubblicaziorie voglia ristringersi ai gruppi più importanti. Nel frattempo mi pare che farà cosa utile agli studii e grava agli eruditi dando una notizia dei Cartularii e dei Regesti, dei quali sono ricche le Biblioteche e gli Archivi delta nostra provincia. Dai Comctni, dai Monasteri e dalle Chiese principal- mente ci sono state tramandate le carte e i diplonii e in due rnodi diversi: o in serie di originali e di copie staccate, o in volumi nei quali I documenti sono stati trascritti, nello scopo di avere insieme riuniti tutti i titoli che potevano sec- vire a difendere i diritti e i possedimenti del Comune o della Chiesa a cui i documenti appartenevano. Chiamerà Cartu- larii le raccolte della prima specie: a quelle della seconda (i) A. F. OzÀj'iu , Documents inédits polir Servir à l'histoire litté- raire de l'Italie, p. 94. Document e II II II 11111111101 II Ill II 11111 0000005626304

Upload: others

Post on 16-Oct-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: CARTULARIT E REGESTI

LAC

CARTULARIT E REGESTIDELLA

PRO VINCIA 'Dl RPMA

I Cartularii e i Regesti Români, fonte importantissimaper la storia del 'rncdio evo di Roma, non solo non hannaancora trovato il coraggioso editore che A, F. Ozanam desi-derava per il più insigne fra essi (i), rua nessuno, che io misappia, ha mai pensato a darne un catalogo e una descri-zione tale da poter servire di guida agli studiosi. La SocietâR,p;nana di Storia tPatria ha deliberato di dedicare une partedei volumi della sua Biblioteca alla pubblicazione di questeraccolte di carte e di diplomi; ma l'opera longe e fàticosanon potrà esser conipita cosi presto, anche se la pubblicaziorievoglia ristringersi ai gruppi più importanti. Nel frattempomi pare che farà cosa utile agli studii e grava agli eruditidando una notizia dei Cartularii e dei Regesti, dei quali sonoricche le Biblioteche e gli Archivi delta nostra provincia.

Dai Comctni, dai Monasteri e dalle Chiese principal-mente ci sono state tramandate le carte e i diplonii e indue rnodi diversi: o in serie di originali e di copie staccate,o in volumi nei quali I documenti sono stati trascritti, nelloscopo di avere insieme riuniti tutti i titoli che potevano sec-vire a difendere i diritti e i possedimenti del Comune o dellaChiesa a cui i documenti appartenevano. Chiamerà Cartu-larii le raccolte della prima specie: a quelle della seconda

(i) A. F. OzÀj'iu , Documents inédits polir Servir à l'histoire litté-raire de l'Italie, p. 94.

Document e

II II II 11111111101 II Ill II 111110000005626304

Page 2: CARTULARIT E REGESTI

2 L Giorgi- - C'artularii e Rpgesii Rp;nan.i

dai-à il naine di Regesti; nome che ebbero fino dal secoloxi,quando il deperire delle antiche carte consigliô la compi-lazione di questi volumi.

Nel passai-e in rassegna i Canulai-ii e i Regesti Romaninon potrô, e inc ne duo!c, seguire un ordine e una regolafissa. A far ciô sarebbe necessario che avessi innanzi agliocchi aln-ieno il catalogo esatto delle raccolle di documentidelle quali dovrô parlare, e questo essendo affatto irnpos-sibile, mi contenterô di descrivere l'una dopo l'altra, e scnaordine prestabilito, quelle che avrà avuto agio di esaminare.Per ti1 modo avrôsempr tempo di dar notizia di nuovigruppi di documctiti die si venissero scoprendo, senza do-ver pensare ad aprire per essi una nuova classe, o n farli'entrai-e per forza in una delle classï già stabilite.

Page 3: CARTULARIT E REGESTI

Il R.çgesio del monastero di S. j4naslasio1W AOJJAS SALVIAS

Cenni suil' origine e sulla storia della chiesae del monastero.

la

ARRANO gli agiografi che le reliquic di S. Anastasiofurono trasportate in Romaalcuni anni dopo il suomartirio (i), cd è tradizioneche il Pontefice Ono-rio I facesse edificare :in onore di questo martire

Persiano il monastero e la basilicaalte Acque, Salvie. Vera-mente le retiqdie giun%ero in Rôma vivente ancoraOnorio,ma le testimonianze stoiiche che.ho potuto raccogliere in-ducono a credere che venissero collocate nel santuario diS. Paolo alle Acque Salvie il quale già esisteva net seco-la VII. In tempi posteriori, forse,. congiunti i più remotiricordi del cuita di S. Anastasio colla niemoria dei moiti'èdificii costruiti o restaurati per cura di Onorio, s' imma-ginô clic Io stesso Onorio fondasse il monastero e lachiesa di S. Anastasio. Questa tradizione gencralmente se-guita dagli eruditi non mi sembra da accogliersi. Pur tra-

(i) Il martirio di S. Anastasia avvenne secondo il Bollando ne! 628,secondo il Baronio aol 627.-

Page 4: CARTULARIT E REGESTI

4 1. Giorgi

lasciando il Libro Pontificale il quale nella Vita di Onorio,cd è indizio assai grave, tace assolutarnente del nostro san-tuario mentre parla di tanti edificli Onoriani, le due piùantiche menzioni che si abbiano di un monastero ad.c'JquasSalvias si trovano I'Llna in un Itinerario delle chiesejbrisurbis R.pmae che il ch. De Rossi (i) ha tratto dal codice Vin-dobonense L008 e dirnostrato appartenere circa ai tempi diOnorio I, l'alita negli Atti del Conilio tenuto in jatcranoda Martino I neli' anno 649 (z). L' Jtinerario nota clic nonlungi dalla basilica di S. Paolo -nella via Ostiense mona-sterium est edquae salviac ubi captif sci C4nastasi est. NegliAtti poi del Concilio Lateranense è inserito un libello di sup-plica di alcuni Abati e monaci d'Oriente iquali ., per iscani-pare aile persecuzioni dei monoteliti, si erano rifugiati inRoma, e •abitavano alcuni toonasteri delta città. Costorochiedevano al Concilio la condanna dei sostenitori del mû-notelismo, e negli Atti è notato quai monastero occupas-sero allora in Rorna i pii autorevoli tra essi. E un AbateGiorgio viéne cosi nominato Georgius abba presbiter vene-rabilis inonasterii de Cilicia qui ponitur in Aquas Salvias,quod in bac Rpnzana cia-'itate /zabitare dinoscitur.

Questi due passi non inducôno aicuna prova favorevolealla tradizione, pdichè, tanto neil' uno clic nelI'aitro, nonè detto clic il monastero adA quas Salpias fosse dedicato aS. Anastasio, e stimo che si parli invece delta vicina chiesadi S. Paolo, nella quale, corne si ha da alite fonti, parevenissero da principio custodite le reliquic di S. Anastasio.E di fâtto, anche se non si voglia tener conto dell' afferma-zione di Benedetto del Satane (3), il qu-ale narra che la chiesa

(i) DE Rossi, Rorna Sotterranea Cristiana, vol. I. p. 141.

(2) LABBE, Co,,cil. To. VII, col. uS.(3)« Narsus cro patricius fecit acccicsia choc nionasicrium bcati Pauli

apostoti qui dicitur ad Aquas Salvias, reliLluiae beaU Anastasii Martyrisadductac venerantur ,, .IFNEDICT[ Chronjco,, g ap. PEut-LE, Monuncc,,taGer,naniae Historica, vol. III p. Ggg.

Page 5: CARTULARIT E REGESTI

Rlegestd di S. c4nastàsio 5

di S. Paolo M Aquas Saïvias Lu edificatà da Narsète, cette,è che essa esisteva già ccl secolo VII e lu restaurata ai tempidi Sergio 1(i). On, Io stesso Benedttto del Soratte (2), Ndonedi Vienne (3); Ekkeardo Uraugiense () e Martino Oppa-vicnsc (5) dicono chiaraniente che le reliquie di S. Ana-staslo si veneravano net rnonastero di S. Paolo. Qualunquesia il valore che vogua darsi aile testimonïanze di questi scrit-ton, i ne uttinii dei quali convien pur dire che erano stra-nidri e lontani dal tempo della pretesa fondazione Onoriana,terre è che, durante tutto il secoto VII e buona parte del-I' VIII, non si ha niemoria di una chiesa e di un rnonasterodedicati esclusivamente a S. Anastasio. E che realmente finoai privai anni dell' VIII secolo la chiesa e il ruonastero nonesistessero, e che le retiquic del Santo si trotassero nelta vicina chiesa cretta nel luogo del rnartirio di S. Paoto, ci èpositivamente confermato dal racconto della guarigione diuna giovinetta indemoniata avvdnuto per intercessiofle diS. Anastasio e riferito dal Baronio ail' anno 753 (6). Il rac-

(1) DE Rosa', Butiettino d'ArcheologiaCristiafla, Anno VII (186q)p. 83-g.

(2) Vedi la pcnultima nota.(3) ii Reliqoiae quoquc beati Anastasli, primo ad monasteritlm suUm,

deinde Roniam adductac vencrantur in monnsterio beati Paul i apostoli,quod dicitur ad Aquas Salvias. n Anoals, Chronicon. Aetate sexta. Pa-risiis MDLXI apud Guillelmum Moreliump. « 192. Rctiquiae corporisclos (S. Anastasii) primo Jerosol ymam ad monasteriuln sunni deindeRomam delatac venerantur in monasterio beati Pauli apostoli, quod di-citur: Ad Aquas Salvias." Aouais Martyrologium die 22 Januarii, Edit.Dominici Georgii, Romac 1745 p. 58.

() « Reliquiae autein beati Anastasii martyris primum monasterinsuo deinde Romam advectae, -vcnerantur in monasterio beati Pauli apo-stoli, quod dicitur ad Aquas Salvias. n ER]cttntR,n URAUGIENSIS Chro-« ,,icon Universate ap. PERrz, Mon. Gerrn. Tlist. vol. VI P . 153.

(5) u Hoc rempote (I-lonorii ) martirio coronatur .........Cuiuscorpus Eraclius imperator devictis Persis deducens Romam in nions-sterio sancti Pauli ad Aquas Salvias collocavit. m MARTIal OPPAVIENSISChronicon Pontiflcun «p. PERTE, Mon. Germ. 111sf. vol. XXII P. 423.

(6) Annales Eeclesiast ici. Vol. XII. P. 240. 1! Baronio puhblicô sol-tanto la pane più interessante di questo documento, clic egli trasse da

Page 6: CARTULARIT E REGESTI

6 I. Giorgi

conta è di autenticità non dubbia, é quel che è più è datatocol primo anno dell' imperatore Anastasio; in esse, si narrache le reliquie di S. Anastasia erano custadite:nèlla chiesadella Vergine ubi sanctus.ac beatus .Paulus'4ecollatus fuit inloco. qui appellatur M À qilas Sali'ias. Si dice che di questachiesa era vietato 1' ingresso aile donne, e che il.padrc dellafanciuila invasata chiese ed ottenne dali' Abate che le reli-quie venissero trasportate net vicino tenipio di S. GiovanniBattista percbè tutti gli astanti potessero pregare per lei.

Solo sol finire dell' VIII . secolo troy iamo espressamentenominati la basilica cii monastero dedicati 1 a S.'Anatasio.Il libro Pontificale nella vita di Adriano 1(i) narra di ungrande incendio che si apprese a qûesti edifizii per incuriadei monaci. La descrizione del monastero e della chiesa, ilracconto della visita del-Papa e degli sforzidi lui per estin-guere l'incendia, il comando che esso diede perchè il san-tuario fosse presto riedificato, mostrano chiaramente che essoa quel tempo era assai vasto e tenuto in grande venerazione.Noterà da ultimo che tra gli edifizii cnnsumati dall'incendioe poi ricostruiti era anche la residenza dell' Abate, dal libroPontificale chiamata grecamente egumenarchium.

Appartiene pure ai tempo di Adriano I, e precisamenteaIl' anno 787, un'altra menzione del monastero di S. Anasta-sio, che si trova negli atti del seconde Goncilio di Nicea (2).In quel conciLio î vkarii di Adriano affermarono soienne-mente che l'imagine e il capo dei martire custodivansi inRama in monasterio ipsius.

lnoltre una iscrizione contenuta nel celebre Codice Pa-

où Codice Vallicelliano del principio de! secolo XI. II Codice è il quintodella famosa collezione Vallicelliana Vitae Sauctoru,n et alia opuscula.J-a narrazione della guarigione dcli' indemoniata, quale trovasi in questomanoscritto, ê evidentemente una copia, e cette di un rnanoscritto assaipifi antico.

(i) Vita Hadriani. Edit. l3ianchini, vol. I p, 270.(2) LAIUJE, CoudE. Vol. VIII Coi. 866.

Page 7: CARTULARIT E REGESTI

Rçgesto di S. eAuastasio7

latino 833 e pubblicata cal Grutero (i), dal Baronio (2)da! Mai (3) e da! Troya (4), ci fa sapere che il Re. Liut-prando venuto presso Roma trasse a vènerare le reliquic diS. Anastasio, .e fu preso.per.esso da tanta devozione che pro-mise di edificarein suo onore tino spiendido ternpio nel suopaese. E che infatti Liutprando fondasse a Corte 4' Olonauna basilica sntuosa in onore dîS. Anastasio ci è attestatochiaramente da, un passo di Paolo Diacono (5), dalla iscri-zione sopra ricordata e da un'altra iscrizione tratta pure dalCodice Palatino e pubb!icata insieme colla prima dal Cru-tero, dal Mai e dal Troya (6). Non è cerro in quale delledue venute a Rorna Liutprando venerasse le rcliquie e fa-Cesse il suo voto; ma se, coure assai ragionevolmente supporteil Troya, ciô avvenne nella seconda venuta, cioè netl'anno739, è da credere che a quel tempo ta basilica, che bruciàpoi ai tempi di Adriano, già esistesse e fosse di tanta magni-flcenza da invogliare il Re longobardo a costruirne una similein Lombardia.

Quali fossero fino a questo tempo j possedimenti dei Mo-naci di S. Anastasio non sappianlo; anzi ignoriamo perfinose tra essi debba porsi il territorio nel quale sorgeva il Mo-nastero, poiché ta massa ad Aquas Salvias êra stata donatada Gregorio I alla Badia di S. Paolo nella via Ostiense (v),né si sa che a questa venisse ritolta per darla al Monastero

(i) GrwTEao, !nscripiionun antiquarnni appendkc, p. MCLXVIIINum. 1°.

(2) B.uioNio, Annales Ecclesia.çtici, ail' anno 7 23. Vol. XII p. 309n. XXII.

(3) MA,, Scriptoruni Veterunz Nova Collectio. Vol. V p. 116- 11 7.(4) Toy*, Codice Dlplomatico Longobardo. Tom. IV p. 17.(5) PA0L0 DiAcoNo, De Gcslis Longobardorwn. Lib. VI Cap. 58 ap.

MURATOBI, Reru,n ltaiicaru,n Scriptorcs. Vol. I p. Sto.(6) CRUTER0, Op. cit. p. MCLXVIII Nuit. 8; MAI, Op. cit. Vol. V.

p. ii; 'I'novA Op. rit. Tom. IV p. 1g. Queste due iscrizioni, che ornavanoil tcmpio di S. Anastasio innaizato da Liutprando, sono state riproclotterecentcmentc da CAMILLO BR.UIHILLA neil' Opera: La Bas ilica di S. Mariadel Popolo in Pavia cd il suo musaico. Pavia 1876, p. 35 e 3.

(7) GOCQUELINES, Bullariwn Rornanun,. Tom. 1 p. 104-105.

Page 8: CARTULARIT E REGESTI

r

8 I. Giorgi

di S. Anastasio. Soltanto sut coniinciare del .secolo IX si lianotiziadi un gruppo assai importante di belli posti nella Ma-rernina e neil'Arcipelago Toscano: beni clic sarebbero statidonati al:Monasterè da Lèone III e da Caria Magna, conun diploma che ê stato oggetto di vive controversie Ira glieruditi. Il Torrigio (t) pet primo pubblicô questo diplomain una redazione frammentaria e senza data, e disse d'averlocopiato esso stesso da una iscrizione che trovavasi net porticodella Chiesa di S. Anastasia (z). Dopa di lui l'UgheHi pub-bhcô una seconda redazione completa e datata SoS (3) di que-sto diplorna asserendo d'averla tratta da una copia autenticadel secoio XIV esistente neil' Archivio del Monastero di S.Anastasio (a). Gli scrittori, i quali dopa il Torrigio e 1' Ughellisi occuparono di questo documento, ne impugnarono o nedifesero I' autenticità, senza fre distinzione alcuna tra inredazione data dal Torrigio e queiia data dall' Ughelli (5),e soitanto il Mai (6), dopa aver pubbiicata di nuovo la te-dazione del Torrigio osservà, e mi pare assai giustamente,chequesta puô forseessere genuina, mentre il lungo diplo-

(r) ToRRirno, Le Sacre Grotte Vaticane, p.. 239-240.(2) L' isci-izione pubblicara dal Torrigio non esiste più,ma in un' an-

tica volta, che sta innanzi alla chesa di S. Anastasio, si vedono ancoragli avanzi di un afîrcsco e di alcune iscrizinni nelle quali ricorrono I nomidei possedimenti concessi al monastero nella donazione di Carlo e diLeone. E da credere clic quella volta sia tin rudere dcli' antica chiesa diS. Giovanni Battista cite, sappianto certamente, csistcva presso quella di

S. Anastasio. L'affresco e le iscrizioni cosiituiyano forse unaroppresen-tazione flgurati e scritta della donazione famosa.

Del costume di ornare le cluese e i monasteri con iscriziorli e pu-turc clic dessero 1' enumeraziorie dei beni del santuario, abbiamo abriesempi. Basterà ricordare le iscrizioni delle porte della Basilica Cassinese.

(3) UOHELL,, Italia Sacra. Tom. I col. 5o.(4) L' archivio del monastero di S. Anastasio, ora disperso, esisteva

dunque, alnieno in parte, ai tempi dell' Ughelii.(5) MultAToal, A,t,,ali di Relia, all'anno Soi ;Antiq. Italie. Tom. III

p. io. Fus-ro Arcroxio MArtoNi, Commentarius de ecclesiis et episcopisOstiensibus et Veliter,ris. p. 15. yaFFÈ, Regesta Po,,tificun, Ro,nanoru,n(Litei'ae Spuriae) P . Q43.

(6) Scriptorunz veteru,n nova collectio. Vol. V, P. 220.

Page 9: CARTULARIT E REGESTI

Reges10 di S. c.4nastasio g

ma riferito dali' UgheUi presenta tutti i caratteri della fal-sita. Certo ê che, sia o no autentico questo diploma tantocontestato, i monaci di S. Anastasio possederono i beni no-i-ninati nella donazione Carolino-Leonina ricordata in ap-presso quasi senipre nelJ.e boue posteriori di confermazione.

Le ricchezze cd i vasï possedimenti non impedirono ildecadimento del Monastero, che dopa due secoli troviamoal lutte disabitato. Quando, sui finire del secolo X, S. Ni10venne a Rorna per chiedere ail' Irnperatore Ottone III cd aiPapa Gregorio V la grozia dell' Antipapa Filagato, il Pon-tc6ce e 1' Imperatore pregarono il santo menace che rima-nesse in Rama, e perché egli desiderava di star lontano dairumori della gfande città, gh offrirono il Monastero di S.Anastasio procul a turba position et graccanicac genti sem-per addictum ( i). S. Nilo accettà l'offerta, rua poi sdegnatOEdelle crudeli umiiiazioni infiitte ail' infelice Filagato se nelomb ai suo ritiro. Nei 1074 una bolla di Grcgorio VII pub-blicata dal Coppi (2) indica 1' abbandono del monastero. Inessa Gregorio concede alla Basihca di S. Paolo neila viaOstiense il monastero di S. Anastasio cuin omnibus suis per-tinentiis, casis, casalibus, vincis, cioê con tutti i suai passe-dimenti, i quali appariscono piU numerosi che nel diplomadi Caria Magna e di Leone III. Intanto riavvicinando leparole che ho riferite della biograha di S. Niio, collegu-menarchium ricordato nella Vira di Adriano I, si pub ar-gomentare Che il Monastero, prima di cadere neli'abbandono,era stato custodito da monaci greci (3).

(t) Vita S. Patris NUi Junioris scripta alun gracce a contubcrnaheius discipulo nunc lalinitate donata, intcrprcte la. MATTH. CARy0PHII0Archicpiscopolcouieusi.Romae apud heredes Bartholo,naei loannetti tp. 153. La parte più importante di questa biogralia è stata riprodotto nelvol. ° dei Mon. Gcrm. de! PERTZ.

(2) Documenti storici del Mcdio Evo relativi a Ro,na cd all'AgroRomano raccolti da A. Coppi. Tra le Dissertaçioni della Pontificia Ac-cadc,nia Rorna,ia dtArchcologia. Tom. XV p. 200.

(3)Tale è pure I' opinione dcl Mabillon il quale dice: « Ab co 1cm-pore ((lait' anno 649) n monachis Graccis incoli coepit basilica snctiAnastasii ad Aquas - Salvias quein locum Gregorius Magnus basilicae

1*

Page 10: CARTULARIT E REGESTI

I 0 1. Giorgi

Il cenobio e la chiesa sernhra che rirnànessero, cosi disa-bitati fluo versa la rnetà del XII secolo. A quel tempo laventila di S. Beruarda a Rorna e la lama a ciii era salito1' Ordine Cisterciense, spinsero Jnnocenzo II a chiamarviuna famiglia di Cisterciensi. E sebbene S. Bernardo sen-vesse ad Innacenzo di non avere perailona numero suflicientedi monaci da pater soddisfare alla sua e aile moite altre ri-chieste, nondimeno 1' impaziente Pontefice toise all'Abate diFaifa ï monaci Cisterciensi, die S. Bernardo poco primaaveva mandati ad abitare il Monastero Farfense di S. Sal-vatone ira Sabina (i). Neil'anno 1140 dorique ï Cisterciensiposera dimora n S. Anastasio e primo Abate vi fil riomi-nato Pier Bernardo Paganelli da Pisa il quale poi divennePapa col nome di Eugenio III. E qui comincia il periododie puô dirsi Cisterciense, della stonia del Monastero. Di que-sto non panlerô, prima perché ognuno pub trovarne le vi-cende narrate - negli Annali dell' Ordine Cisterciense (2) enella Notizia dalle Badie Cisterciensi dello Jongelino (3);poi perché era soltanto niio scopo far noti i pochi risultatidalle mie ricerche interna aile origini e alla storia dei primisecoli di questo Monasteno.

sancti Pauli prius attribuerai. » (Ana. Ord. S. Ban. ad mn. 649 vol. LP- 407). Egli perà Io augmenta soltanto dalla rnenzinnc cite trovasi negliAni del Concilio Lateranense del 64g dell' Abate Giorgio qui poiritnr adilquas Saïvias. Ma, corne ho detto di sopra, quel passa, per sé stessogiù ahbastanza ambiguo, non pub rifer rsi al monastero di S. Anastasio,clic ne! 649 non esisteva. -

() Vcdansi ira le lettere di S. Bernardo la [citera r84 ad Innocen-w 11(i 14 o), e la lettera 345 ai monaci di S. Annstasio(t 1 4 1 ) . Vedansi mol-ire nella stessa raccolta le lettere 343 C 344 di Bernardo da Pisa dirette1' uni ad lnnocenzo Il, b' altra o S. l3ernardo. (S. BERNAItOI O. l'arisiisap. Mo,italan, 1719, vol. b.) - -

(2) MANRIQUF., Annales Cistercienses. Lugduni sumplibtis haercduniG. Boissat et Lauret, Anisson, 1642. -

(3) OXsI'Att JONGELTNIJS, Notitia Abbatiaru,n Ordinis Gisterciensis. Co-•loniae Agrippinac apud mannes lienningium, 1640.

Page 11: CARTULARIT E REGESTI

Rpgeslo di S. cdnastasioii

D

DESCRIZ1ONE DEL REGESTO

Il Regesto del Monastero di S. Anastasio, serbato tra iCodici Vaticani e segnato col n.° 5844. è un manoscrittocartacco della lunghezza di 32 centimetri e della larghezzadi 23. Il Codice ha sei carte di indice non numerate e 3ogcarte numerate, scritte tutte da una stessa mano in caratteridel secolo XVI spesso abbastanza difficili a teggersi. Da duenote scrhte, l'una in fondo alla prima, l'altra in fondo allasesta carta, si sa clic appartenne al dotto Cassinese AbateCostantino Caetani, il quale insieme con altri dodici Co-dici 10 donà alla Biblioteca Vaticana nell'anno i6or. Ilmanoscritto è ben lontano dall.'a-vere la vencranda appa-renza e l'irnportanza dei Regesti dell'XI e del XII secolo;poich6 evidenteniente vi sono stati copiati 1 e non di ratioassai scorrettarnente, i soli documenti neccssarii alla difesadei diritti del Monastcro ne! secolo XVI. La più anticacarta (oltre una copia del famoso diploma di Carlo Magno edi Leone III) è del i iôi, e le altre che seguono appartcn-gono ai secoli XII, XIII, XIV e XV. Chi volesse dunqueraccogliere tutte le carte del Monastero, non avrebbe inquesto Regesto che mn parte, e torse ben piccola, dei do-cumenti elle un tempo arricchivanb l'Archivio di S. Ana-stasio (i).

(t) A raccoglicre tutti i docurnenti del monastero sarebbe anzi luttenccessario tare diligenti riccrche nelI'Archivio Vaticano c ncll'ArchivioSforza Cesarini, dai quati due Archivii us,cirono infatti alcuni dei docu-menti di S. Anasiasio pubblicati dat RATTI (Storia di Gen;ano, Ronia 7797).Inoltro il R.vrTI stesso ncll'opera citata ( p. 4 in nota) dico clic moitecarte del monastero furono trasportate in Roma da] Card. Antonio Bar-berini Abate Commcndatario di S. Anastasio « per arricchirnc la superbasua biblioteca » cil ch. Barone Visconti mi assidurava clic altri di questidocumenti si trovano neli' Archivio Fiano.

Page 12: CARTULARIT E REGESTI

C

1 2 I. Giorg

Non essendo i docunienti del Itegesto di grande anti-chità, e non avendo tutti uguale importanza, mi dispenserùdii darne un catalogo iornpleto, e mi contenterô di presen-tare soltanto un indice di quelli che, o per loro stessi o p'erla reldzione che hanno colla storia della Provincia di Rorna,mi parvero meritevoli d'essere ricordati. Da ultimo pubbii-cherô il testo intiero di due documenti riguardanti I Co-muni di Neini e di Genzano, documenti del tutto ignoratidagli autori delle storie speciali di questi due casteili ro-mani.

Page 13: CARTULARIT E REGESTI

R.çgesto di S. cAnaslasio 13

DOCUMENT! PIÙ IMPORTANT!

CONTENUTI NEL REGESTO

'o Luglia ii6i. - Bolla solenne di Alessandro III a BaldinoneAbate di S. Anastasio. II Pontefice decreta che il Monastekdi S. Anastasio ad Aquas Salvias perpetuis temporibus Ca-put Àbbatie vestre (cioè di S. Anastasio) consistai, e as-segna a residcnza estiva dei monaci propter intemperiemAeris il luogo qui dicitur Nemo. Inoltre prende il Mona-stero sotto la protezione apostolica, e ne conferma j beni se-guenti, cioè: Monasterium sancti Anastasij, ecclesiam sanctiJoizannis Baptiste et ecclesiam beate Marie sitas juxta JdenzMonasteriuni cum omnibus posessionibus circa se posi11s,locum qui dicitur Nemo, cum omnibus pertinentifs suis, Ca-sale dé Valerano cum omnibus possessionibus suis quenzad-modum denotatur per publicum Jnstrunzentum, Casale de.Mantaniano cum omnibus pertinentjs suis, sicut per publicaJnstrumenta notatur. Terrant que appellatur Duo foca, etunam pedicam terre de Anserano, sicut per publica Jnstru-menta notantur, quicquid supradicta ecclesia sancti Anastasifin A!banense, Belletranense algue in tcrritorio Ariciense pos-sidere dinoscitur. Jtem totampossessionem tuscie in qua ciuitasAnxidonaposita est, et castrum quod Orbitellum vocatur, Cci-strum quo que Trescosti, Cas trum Capalbj, Castrum Ma-xilianj et Castrum Serpette, et alla Castra, ecclesias, Stagna,Lacus, Situas, et Montent argentarium sicuti per antiquumpriuilegiumn gloriose inemorie Caroli Jmperatoris designateesse noscuntur. .Jtem Jnsulam Gilif et aliam Jnsulam que ap-pellatur Jannutj. Omnes etiampossessiones tant in Casis quahiin i'ineis vel terris sitas infra Romane vrbis muros quas

Page 14: CARTULARIT E REGESTI

14 L Giorgi

snemorata ecclesia vsq!le modo tenu!!. Gastrum quoque pu-sanj cum omnibus pei-tinentjjs suis, Gastruni Gaviniani cumpertinentijs suis, Ecclesiam sancti Quirici eunt pertinentijs

- suis. Quicquid Juris habetis in fusano et in ecciesia beateMarie eiusde;n lori. (f. i r.)

1208. - Diploma di Gentile de Pallaria Conte di Manoppeilo.Conferma, riportandolo per intiero, un altro dipioma del i 197col quale esso Gentile e sua fratello Manerio avevano do-nato a Pietro monaco di S. Anastasio e a frate Bartolommeoprocuratore di S. Maria de Monte Vitulo aicune possesioninclt'Abruzzo perché vcnisse fondato un nuovo MonasteroCisterciense. (f. 3 y.)

14 Luglio 1243. - Boita d' lnnocenzo 1V ai Capitolo Cistcr-ciense, H Pontefice dccreta l'unionc del Monastero di S. Mariade Insula Pontiana a queito di S. Anastasio. (f. 8 y.)

3o Aprile 1252. - Balla d' Inùocenzo IV a maestro Marinasuddidcono Canonico di Gacta. Il Papa comanda a Marinod' informarsi se veramente il Monastero di S. Angelo pressoGaeta sia in spiritua1ibus et temporalibus collapsum, è incasa di assoggcttarlo al Monastero di S. Maria de InsulaPontania. (f. 'o

20 Settembre 1253. - Bolla d' Innocenzo IV ai monaci delleisole Pontania e Pabnaria. Conferrna la sentenza arbitraledel defunto vescovo Portuense delegato di Papa Celestino IVa giudicare della controversia sana tra i monaci delle isolePontania e Palmaria da una parte, e il menace Pietro Cen-nonis e i suoi confratelli dall'altra, intorno alla proprieta diaicune terre episcarie, e di una elcniosina imperiaic di diccioncic d'oro. La sentenza aveva aggiudicato al inonaco Pietrocd ai suai la parte che già possedevano dell' isola Pontaniae ta piscaria dell' isola Gennonis fine ail' isôla sancti Mai-fini;ogli altri il rimancntc delta Pontianac la Palmaria colle pi-

Page 15: CARTULARIT E REGESTI

Rggesto di S. cAnastasio1 3

scarie annesse fino ail' isola sancti Martini- Dalle dieci oncied'ara sci'vengono assegnate a Pietro, e quattro ai monacidelle isole Pontiana e Palmaria. (f. 13 r.)

6 Marzo 1254. Bolla d'lnnocenzo IV all'Abate e al Con-vento di S. Maria dell' isola Pontiana. Il Ponteflce .confermala concessione enfiteutica dell' isola Palnaria latta nel 1251da Giovanni Abate di S. Teodoro di Gaeta a Pietro SpinelliAbate di S. Maria. I fnonaci di S. Maria doveano date corneceiao annuo a quei di S. Teodoro trecentos cerros siccos infesto Ascensionis, et turnulum [?] vnurn ficuurn siccarum inmense Octobris. (f. ii y,)

12 Gennaio 1255.—Copia autentica di una balla solenne di Ales-sandro IV aIl'Abate di S. Anastsio. Il Papa ad exetnplarsancte Eugenif recordationis, Anastasif, ..4driani, Alexandrj,Lucif, Ce!estini et Innocentjj tertif predecessoruni nostrorumprende il Monastero sono laprotezione apostolica e ne confer-ma i possedirnenti. Quando parla dei beni di Toscana ricordala donazione di Carlo Magno e di Léone III (i). (f. 38 y.)

i8 Febbraio 1255. - l3oila solenne di Alessandro IV alt' Abutedei Monasteri di S. Anastasio de vrbe e di S. Giusto Tu-scanensis diocesis. Conferma ai due Monasteri i taro posse-dirnenti (2). (f. 5' r.)

ii Marzo 1286. - Margherita in Tuscia Comitissa Palatinaflua Ildibrandini de Suana in Tuscia Coinitis Palatini in-nanzi a Martino Abate e a Giovanni Bave Sindaco del Manu-stero di S. Anastasio riconosce e dichiara di ritenere in enfi-teusi dal detto Monastero j beni seguenti, cioô: Cùeilatemque dicitur Ansidonia insimul cuni portu qui nocatur feuilla.

( z ) Pubbiicata dali' UGHELL,, li. Lier. Vol. I, col. 53-55.(2) Pubhlicata dal Rani, Op. citata, r 102.

Page 16: CARTULARIT E REGESTI

16 I. Giorgi

fient et .porium quf nocatur erculis Juxta montent argenta-riu,n. Necnon montent totum qui uocatur lilium et ah ipsomonte uersus pelagum de mare Miliaria Centum et Jus na-uigandf et piscandi per zpsum mare. Jtenz et Castrum Lilifexistens in dicto monte. Jtem et fnsulam que uocatztr Jannuti,et totum montent qui uocatur Argentarius, et Castrum inipso monte situm quod uocatur Argentaria, et Marc Juxtazpszem Montent versus pela gus per Miliaria centum et Jusnauigandf acpiscandiper ipsum mare. Jte pn et Castrum quodvocatur Vrbetellum cum stagno circa ipsuni et Jus nauigandiet piscandj per i),sum. hem et Castrum quod vocatur Mar-

• silianum. Jtem et Castrum quod vocatur Aitrocostutn. fientet Castrum quod vocatur Capalbium, et Castrum quod vo-catur nions acutus, et en! (s [?] sine nions entis [?] et Castruni

• quod vocatur Serpena, cuin hominibus vassallis et Jure vas-sailorum, et cum bandis ctforfacturis, angarijs etparangarijs,et cum ceteris seminanticis, cultis et Jncultis, neinoribus, SiluLç,pratis, paseuis, paludibus, fontibus, nuis salmis, stagnis,pu-teis, Lacubuf et Argentarijs, et omnibus alifs eorum perti-nentijs, vsibus et vtilitatibus, que omnia hifs finibus conclu-duntur. Ah vno latere est pelagus maris magni. Ah alio latereest fiuuius qui vocatur Albegni. ftem ah alio latere pergitaqua que vocatur eisa, et luit per Serpenam et ah mdc pro-fluit per pedem Montis Arsicif et vadit per Piscinam, ac deindeprofluit in burranum, et sicut venit per burranum etprofiuitin 'mare magnum predictum, omnia predicta cum montibuset collibus, Plagis, pianitiebus suis et cum parionibus Antiquis,exceptis ecclesifs, Oratorifs et Pifs locis, eorum Juribus te-nimentis et possessionibus existentibus in omnibus et singulisdictis locis cohcessis titulo supradicto (di locazione enfiteutica)et exceptis Castro stachilasif, et Àbbatia de Silua cum teni-nentispossessionibus et Arboribusfruct(feris et Jnfruct(feris

cum glandifs, pratis, pascuL, bandis etforfactunis, angarifset perangarifs, inoiendinis, Aquis, Riuis, palutibus et omnibusAlufs pertinent jjs eorum Castri Stachilasif et Abbatia de Silua,cum hominibus et •vassailis et Juribus vassallorum in dictis

Page 17: CARTULARIT E REGESTI

Rçgesto di S. Mnastasio17

lods existentium, et etiam in jitturum. L' enfiteuta deve,secondo questo contratto prestare giuramento di fedcltà ai-l'Abute, e pagare ogni anno quindici, e ad ogni rinhiova-zione di contratto qnaranta libbre bonorum prouisinorum se-natus. Viene riferito per intiero l'istromento di rinnovajojiefatto net 1269 dal Conte Ildibrandino. (f. 17 y.)

g Marzo 1302. - Boita di Bonifacio VIII. il Papa in seguifodi regotare processo dichiara che Margheriza figliadi Ildi-bx-anjjno Conte Palatino in Toscana e vassalla della ChiesaRomana, è decaduta dal possedimento dei feudi della Ma-remrna Toscana concessi a enfiteusi ai suoi antenati e adessa dal Monastero di S. Anastasio. Si adducono corne ra-gioni del deadimento, I'avcre essa Margherita alienata unaparte dei beni feudali, e l'avere nderito al partito di Guidodi Sauta Fiora pubbiio nernico delta Chiesa Romana, colquale, sebbene a lei congiunto in terze grade di consangui-neità, essa avea contratto matrimonio. (f. 44 y.)

ii Maggic 1358. - Bernardo Abate di S. Anastasio colt' inter.venta del Priore e degli altri monaci nomina a procuratoridel Monastero Berengarium Garde sacrum dicli domini Ah-batis et Bursarjum dicti Monasteril sancti Anastasjj, fra -Giovanni Maraffe de Vrbe Abate di S.Agostino di Mon-taito, e Giovanni da Corneto Abate di S. Giusto di Tosca-nella. Questi procuratori hanno il mandato di rinnovare il.contratto di locazione dei beni noniinati nella penuitimacana, coi fratelti Ildibrandino, Niccotà e Gentile de fuisvrsj Gond Palatini eredi di Guida de fUis in-si Conte. Pa-lati no (ï). (f. 14 r.)

27 Giugno 'S€g. - Copia autentica della donazione dei benidi Toscana fatta al Monastero di S. Anastasi6 du Carlo Ma-gno e du Leone itt (2). (f. 1.7 r.)

(ï) Pubblicata dalI'UOIIEw, lu. Sacr. Vol. III, col. 737.743.(z)_Pubbflcata dali' UGIJELLI, li. Sac;. Vol. I, coi. 50.

2

Page 18: CARTULARIT E REGESTI

*

r

J. GzYirgi

20 Giugno 1372. - Giovanni Abate di S. Anastaslo o1!'inter-vento de! Capitolo code ad Angeluccia Piterif, n Pietro Cole,a Domenico LieU e a Vannuccio Petroni da Leonessa tuttii beni che il Monastero possedeva nel territario di Leonessa.iii Monastero riceve in camblo da essi !a somma di 400 flo-rini d'oro, e una pedica di terra doua la pedica de cencioposta extra portant SY Pauij cul ah vno latere tenet pro-dictum Monasteriunt sancti Anastasif, ab aiiû latere tenez te-nimentfrrn Casalis Waieranj, ah aiio latere tenet et est Uni-inentum Casalis quod dicitur La se&e, ab aiio latere tenetecclesia sancte Marie de Paliadia de Vrbe pci si qui auj sunt,etc. Vien detto che !a somma di 400 florini era necessariaa! Monastero quia dictum Monasterium est maximis et gra-uissimis debitis vsurarijs et subpignoribus bono'rummobiliumetrerum dicti Monasterij pro quantitate Quadrigentorumfio-renorum aurj et vitra, que debita fuerunt contracta ex JIC-

cessaria causa pro Recuperatione Juriuni dicti Monasterij amagnifico viro domino Nicoiao Comite Nolano Capitaneo Pa-trimonij beâti Petri qui detinebat Jndebite dicto ,nonasteriooccupatum Castrum statue cum suis pertinentijs et pro recu-peratione Conzitatus Ancedonie dicti Monasterij. (F. 59 r.)

31 Maggio 1373. - Capito!i di pàce tra 1! Comune di Nemie il Comune di Genzano. (f. 67 y.)

31 Maggio 1373. - Atto di vassallaggio dei Comunidi Neinie di Qenzano al Monastero di S. Anastasio. (f. 70 y.)

28 Maggio 1378. - Tommaso de Marganis Abate di S. Ana-stasio col consenso del Capitolo loca a Cecco Cole Alexij fer-rarij de Regione Campitclii pet 1g ànni col patto della rin-novazione e pel censo annuo di una fiaccola di cera da unalibbra, quandam domuni terri neam et soieratam cuni carneriset min giano desuper dej'ractatam positam in Regione Cain-pitellj et contrada merclzatj inter hosfics, cuj ab vnolatere'tenet Napoieonus Luciaronus, ah alio latere tenet Anthonius

N

Page 19: CARTULARIT E REGESTI

Rçgesto di S. cdnastasio19.

Magistri Petri Carpentarii, Retro tenet domina Franciscavxor quondam Sapicnus viri domini gregonii de Marganis,ante est via publica seu piatea Mcrclzatj, pci si qui esscnt etc.Si adduce a ragione della mitezza del censo annuo, l'essere.la casa quasi al tutto diruta, e di nessuna utilità al Ma-nastero. (f. 88 r.)

s Marzo 1393. - Cola Carapelle de Castro Leonis vende a Pe-truccio Lelli Coiecte dicto alias Caroso de Regione Ripe lametà di un Casale: quod vocatur La casaic dclii MacJ?aniJunctam pro diuiso cum alla medictate dicti Casalis domineJacobe vxoris quondam Lelli Vrsi de Regione sancti Angeiicum Reciaustro in ipso Casali existente et cum puteo Aqueexistente in dicta medietate dicti Casalis quod totum Casaicpositum est extra portam Apic inter J?os fines, cui ah nialatere tenet et est tenimentum Casalis Pigotf , quod est ecciesiesancte Manie de Auentino, ah alio est teniinentum Casalisdicti Cole venditonis, ah aiio est Rius aque, ah alio latere esttenimentum Gasaiis Turnis Pacte, ah aiio est viculus per quenz,itur ad dictum Casaie pet si qui auj etc. Il prezzo di yen-dita è di Soo fiorini d'oro ciascuno del valore di 17 soldiprouisinorum senatus (s). (f. 93 y.)

24 Agosto 1420. - Mabitia figlia ed crede Petri Nannoli No-tarif de Regione Arenule col consenso di Giovanni Mancinisua marito vende ad Antonio de Burgis Abate di S. Ana-stasio quandam domum ipsius venditoris (sic) terrineam 50-,leratam et tegulatam et cum Cameris tabulatis infra se etcum reciaustro et stabuio retro se et cum puteo in ipso te-.ciaustro existenti sitam in Regione Panionis, ante est dicta,Piatea Campifioris, retro est via pubhca que dicitur hiercatodciii Cauaili uci si qui sunt aut esse possunt etc. La vendita

(i) Altri contratti di vendita di tenirnenti posti net suburbio di Romasi leggono net lkegesto ai fogi: 64 V. 200 V. 216 r.

Page 20: CARTULARIT E REGESTI

I29 I. Giorgi

si fa pro pretio et nomine pretif Noue;ncentorunz ducatorumAuri, Quos Nouemcentos ducatos Auri pretium predictuniinter aurum et nzonetas argenteas bene valentes, prefata do-mina mabilia venditrirpredicta cum consensibus et mandatispredictis habuit et reeepitpersonaliter et manualiter a Nobiliviro Antonio dalla Casa nzercatore Jiorentino in vrbe et inl3ancho Cosme et Laurentij de Medicis commorante, presente,soluente etpgcante, vice et nomme dicti domini Abbatis dictisnominibuspresentis et volentis ac Monasterijpredicti de pro-pria pecunia ipsius monaster(j panes ipsum Antonium et so-tios dicti J3anchi pro parte dicti Monasterjj deposita et meNotario vs publica persona presente reczpiente et stzpzilante

-FI supra, etc. (f.r.)

ii Decembre 1426.— Senteuza di reintegrazione profferita daGabriele (Condulmier) Cardinale di Siena a favore de[ Mo-nastero di S. Anastasio. I! Cardinale stabilisce che il ('astrumsait Casale statue in districtu vrbi sia restituito al Mona-stero da ]3uccio, Niccolô e Mua de Venturinis ingiusti pas-sessori di quel Castello. (f. '53 y.)

ig Aprile 1429. - Bartolomeo Jacobi de Monçiculo Literarumsacre Penitentiarie Scrzptor vende ad Antonio (de Surgis)Abate di S. Anastasio quasdam domos et Açcasamenta ter-rineas et solaratas simul Junctas cum Salis • et Cament Jnfrase, et cuni quodam Leuio ad modum Turnis supra se, et cumquodani statio dicoperto, et puteo Jnfra se, et cuni vna arborenenangoli in ea existente, et cum cellario tubtus eas, et cum

duobusportichalibus vno coperto colu;npn&t o et alio discqpertoante cas, que donius et Accasamenta posita sunt in regioneet parochia sancti Eustachij inter hos fines, quibus ab vnolatere tenet Laurentius Martinus de Leuis, ab alio laterètenet Lellus Paulj stati, ab alio retro tenet Palutius de Astalliset Antonius de ylperino, ante est via publica ni si qui suntetc. Il prezzo di vendita è di 12Go tiorini da 47 soldi di pro-visini ciascuno. (f. 120 r.)

Page 21: CARTULARIT E REGESTI

Rie geslo di S. cAnastasio21

13 Luglio 1430. - La Magnfica domina domina Maria Re-licta quonda;n Magnjfici virj Poncelli de vrsinis ohm de Re-gione pontis et nunc de Regione Golumpne vende ad Antoniode l3urgis Abate di S. Anastasio quasdam donzos et Ac-casamenta sïinul Junctas Lerrineas et solaratas cunz Salis,Cam cris, stabuhis, reclaustris Et puteo in vno ipsoruni Pc-claustrorum existentj et cum porticahibus videhieet vno co-perto et ahio discoperto ante se sitas in dicta Regione Pontisinter /zos fines, quibus ab vno latere tenet et est res ecclesicsancte Sicihie de Turri delle Ca;npo, Ante a latere et retro.sunt vie publiée vel si qui alij, etc. Il prezzo di ion fioriniVien pagatO per COLlto dcli' Abate da Antonio de Pesciemercante fiorentino socio del Banco di Cosimo e Lorenzode' Medici. (f. 132 r.)

13. - Formola del giuramento di fedelta e soggezione allaChiesa Romana prestato da Angelo Abate di S. Anastasioad Eugenio IV. (f. 259 r.)

12 Agosto 1452. —Transazione fra Angelo Abate di S. Ana-stasio e Niccolô de Seuerinis Oratore del Comune di Sienaintorno alla proprietà dei boni delta Maremma Toscana,ritenuti un tempo in enfiteusi dai Conti di Soana, e accu-pati poi dal Comune di Siena. Il Comune riceve in enhteusidal Monastero j boni suddetti, pagando So fiorini per unasola volta, e abbligandosi al censo annuo di 15 libbre d'oro.Tra le altre ragioni addotte dali' Oratore a giustificare ilpossesso del Cornune di Siena, è notevole questa: dictabona spectasse et pertinuisse spcctare et pertinere pieno Jureiliaque acquisita fuisse per dictam Communitate;n Jure iustibelli iliati contra tirannos turbantcs pacifièurn et tranquil-juin statum dicte comînunitatis. (f. xgS r.)

22 Maggio 1453. - Angelo Abate di S. Anastasio colt' inter-venta del Capitolo vende a Niccolà delta Vaile Canonico diS. Maria Maggiore quosda;n domos terrineas et sollaratas

Page 22: CARTULARIT E REGESTI

e

22 1 Giorgi

cum turrj magna in eis existente, et cumSala, Carneris,tinello, coquina, Reclaustro et leuio coperto, et cum puteoin dicta Reclaustro existente, et ciim quoda;n ponte supraviain se estendente, et cum porticali partiu;n coperto et par-tium discoperto, et cum omnibus alijs suis Juribus etperti-ncntijs et adiacentijs vniuersis tam antiquis quatnmodernis1

- que domus posite sunt in Regione sançti Eustachij Juxta etprope ecclesiam sancti Sebastianj in via pape inter hos fines,quibus ante est via publica que dicitur Dia pape, ah alla tenetet est similiter via publica que de via pape piocedit ante do-inos de quatracijs. Ah alio latere est platea que est ante dictasdomos et damas Antonij de Quatracijs, ah alla vero latereest donus heredum quonda;n Magistri Pauli de Vaile velsi qui auj etc. H prezzo di vendita è di ioio ducati d'oro,e si dice che i nionaci si erano indotti a vendere queste caseperché esendo esse in cattivo stato aveano bisogno di con-tinue riparazioni, e perché allora in Roma le case eranoassai in prezzo: hoc tempore qua in vrbe (dormis) pluri-,num valent (i). (L 206 y.)

20 Ottobre 1461.— Processo ordinato da Pio II contra I'Abatedi S. Maria di Ponza accusato di mcnarc vita disonesta.(L 233 r.)

(i) Altri contratti riguardanti case poste neil' interne di Roma tro-vansi ne] Regesto ai fogli: 32 r. 34 r. 73 r. 81 r. 0 r. 99 r. 104 r. iii-y . iifi r. 138 r. 145 F. 167 f. 177 r. 190 V. 221 r. 225 r. 228 V. 243V. 247 r. 252 F. 288 y. 295. y.

Page 23: CARTULARIT E REGESTI

R.çgestô di S. cAnastasio 23

Capitoli di pace ira il Comune di Nemie il Comune di Gerizano (i).

In Nomine dominj Amen. Anno a Natiuitate ciusdem Mille-.Sirnotercentesiino septuagesinzotertio Pontjfi catus domini Gre-gor(j pape vndeciinj Indictione vndecima Mensis Mafj die vlti-ma. [n presentia mej Notarij et . testiuni subscrzptorum ad 12cc

specialiter vocatorum et rogatorum, Menicus Alberti de Ca-stro nenijprocurator et sindicus in persona legitima Comunisvniuersitatis et horninum dictj Castrj nemj habens ad irjfra-scripta omnia et singula facienda exercent et procurandaai' ipsis et eorum quolibet plenam et libera;n potestatem acspeciale inandatum, i't patet manu Jacobi ser Cioli de dictoCastro Nemjprocuratorio et sindicatorio quo supra nomine,Ipse que Menicus procurator ac Gastri Gentianj Sindicus acpersona legitima amants Vniuersitatis et hominum dictj Ca-strj Gentianj habens ad infrascripta omnia et singulaj'aciendaexercenda etprocuranda dictj Castrj negotiaplenam et liberampotestatem ac speciale mandatum, vtpatet manu Franciscj fa-cobellipaulinj Notarif de Regione Arenule ......... corum

(i) Questi duc documenti dimostrano che prima de! 1373 Î duc Co-muni di Nemi e di Genzano erano Mati in guerra fra loto, e si crflhioribellati al monastero di S. Anastasio. Di più ci forniscono uns provadcli influenza esercitala anche fuori delta eittà dalla feUx Societas Pa-vesato,un, et .Balistariorum Urbis. Né - il RAiTI nella Storia di G;,-;ano né il Luciot nelle Mernorie Storiclie dcli' Ariccia e dette sue Coloniedi Genano e Nerni, fanon parola di questi due documcnti; e percià misembrà utile pubblicarli per intiero, sehbene il Regesto ce ne dia u n s le-zione in aicuni punti mutilata e spesso scorretta. la perà lasciando il testaquale si trova ael Regesto, mi contentcrà di proporre a piè di pagina aI-cune delle più probabili restituzioni.

Page 24: CARTULARIT E REGESTI

24 f. Giorgi

bonis proprifs et spontaneis i'oluntatibus, noniinibus quibus su-pra,fecerunt, prestiterunt, rediderunt etfinnauerunt ad (nui-cern..........et securitatein perpetuum obsculo vere pacisinter cos Interueniente de ore ad os, Rentittendo /zinc inde dictiprocurator et Sindicj, vnus alterj et aller alterj, omnes et fin-giflas Iniurias, Contumelias et offensas hinc mdc factas et il-tatas per vnam partem contra alteram et alteram contra ai-terant per Communia, vniueriitates et hommes et specialiterdictorum Gatrorum lnnc mdc dicta net facto vsque in présen-tent diem. Pro,nittendo vnas (t) pars alterj et altéra alterj,nominibus quibus supra, non offendere, nec offezzdi facereimam partent alteram et alteram aiteram per Communia, vni-versitates, ho2nines et speciales pet-sanas dictorum Castrorumet cuiusiibet eorum pci alium scu alios eorum vel aiteriusipsorum nomine, in personis vel bonis, perpetuam dictant pa-cent et perpetuam securitatem semper et perpetuo attendereet obseruare et lesani (z) et contra non facere pci venire, se-cundum modos pacta et Capitula infrascrzpta, su!, pena et adpenam per euni declarandam, tollendam, exigendam et aufe-rendant a quolibet contrafaciente, si et quotiens Gontrafactu nifuerit, et stipulata et applicanda dicta pena pro quarta parteCarnere prbis, pro quarta parte Camere felicis societatis pa-uesatoru;n et balistarioruni vi-bis, pro quarta parte dominoAbbatj Monasterif sanctj Anastasif qui nunc est et pro temporeerit, et pro reliqua quarta parte partj offense fideni servantj.Et voluerunt et prouiserunt dicte partes, nominibus quibussupra, quod dicte pene inferius declarande totiens tollantur,extinguantur (3) et auferantur, quotiens contra factum uel yen-tum fuerit. Renuntiando in lzjjs capitulo et Statuto vrbis b-quente de penis conuentionalibus pci ex arbitrio non exigendis,et omnibus statutis, legibus et consuetudinibus quibus contrapredicta pci aliquod predictorum facere vel venire possentRenunt-iando expresse, prouiso tanten quod dicta presens se-curitas non intelligaturfracta nisi co modo quo paxfrangitur.

(i) una(t) inlesarn(3) exigantur

Page 25: CARTULARIT E REGESTI

r

Rggesto di S. cAnastasio25

Proviso etiam quod dicta par et perpetua sccw-itas non fi-an-gatur nec fracta inteliigatur, niti aliqua dictaruin partiumoffenderet pci offendifaceret aiteram partem inpersonis veibonis cum vitra decem honzinibus, quo casu, si cum vitra dece,nhominibus aiiqua offensio Jacta fuerit per aliquam partiunzpredictarum, tune dicta pax et securitas fracta sit et fracta-Inteliigatur pro parte offendente pci offendi faciente, et eocasu dicta pars offendens ni offendi faciens Incidat in penan;Quatuor Milliunt librarum presens (r) soluendam, exigendamet auferendam ai' ipsa parte offendente vel offendf faciente,et stzpziiatain et appiicandam prout superius est expressum;me Notario vt pubiica persona reczpiente, stipulante et viceet nomine Comunis et hominum ac specialium personarum Eo-rum pci quorum poterit Interesse, ac vice et nomine dictf do-mini Abbatis etdictaru,n camerarum, hifs pactis Capitulis ettenoribus, solemnj ac legitima st:puiatione flrmata inter dictosprocuratores et Sindicos, nominibus quibus supra, semper sai-ris videkcet, quod si speciaies persone dictorum Castrorumnemf et Genranf offenderent vel offendifacerent i'nus aiiumpci alius alium, et aliqui excessus vei offense commisse fuerintper aiiquem pci aiiquos hontines et speciaies personas vniusdictf Castrj contra aiiquen vel ahquos hommes et speciaiespertonas aiterius Castrj predictf ; tant dehnquentes offendenteset committentes excessus incidant in infrascr4ptaspenas In-ferius deciarandas, tollendas, exigendas et auferendas a quo-libet contrafaciente et stz)uiatas et appheandas pro quarta parteCamere Yi-bis, pro quarta parte Camere feiicis Sotietatis pre-dicte, pro quarta parte domino Abbatj dictf Monasterj sanctjAnastasif, qujnunc est etpro tempore erit, et pro reh qua quartaparte partf offense Jidem seruantj; me Notario vtpubiica peç-sona reczpiente et stipulante pro partibus quarun Interessepoterit Infuturum et pro dictis domino Abbatf et airjs, et Re-nuntiando in kifs Statutis nostris ioquentibus et (2) penis con-uentionaiibus non exigendis. 1mo voinerunt quôd dicte péne

(ï) prouisinorum(2) de2*

Page 26: CARTULARIT E REGESTI

26 I. Giorgi

exigantur totiens quotiens contra factum ,fuerit, non obstantequocun que statuto lege i'ei cons uetu dine loquente in contrarium.Siquidein aliquis de aliquo dictorum Gastrorum o,ffenderet 50-lus vel ofJ'endj faceret per union solum union velpiures honzincsvelpersonas alterj Gastri inpersona vel bonis, lune dictus of-fendéns vel offendj fadons Jncidat in penan viginùquin quelibrarunz prou isinorum tollend.cvn exigendam et auferendainah eo et stzpulatani et applieanda?n prout superius est expres-sun:. Jtem si duo de aliquo dictorum Castrorum ofenderentici per duos tantum offendj facerent aliquen vel .aliquos aiteriCastro, tune dicti duo offendentes vel offendifacientes incidantin penam Centum librarum prius (i) inter ambos tollendantexigendani et auferendam ah eis, stzpulatam et applicandamprout superius est expressum.

- item si quatuor hommes de aliquo dictorum Castroru;n of-fenderent, pci per iiji alias eorum nomine offendjfacerent,ahquen vel ahquos de alio Castro, lune dictj quatuor offen-dentes, pci offendj facientes, incidant inpenam Quingentarunlibrarum prius (2) inter onines tollendam exgendam et aufe-rendam ah eis, stzpuiatam et applicandatflprout superiusdittumest, hem si quinque honiines, vel plures vsque ad decem ho-mines Inciusiue, quf (3) aiiquo dictorum Castrorum offenderent,vci offendj facerent, ahqucm pci aliquos de altero Castro inpersonis vel bonis, tune dktj offendentes pci qffendifacientesJncida,zt in penam Mille librarum prou isinorum inter bmnestollendant exigendam et auferendam ai' eis, totiens quotienscontrafactum fuerit, stipulatani et applicandant ut supra; adictis vero dccc ni hcnninibus superius si aliqua •offensio Jactafrerit iunc dicta pax etperpetua securitasfraetasit etfractaintelligatur. .lncidatfrangens et Commune et :hoinines Gastrivnde sunt dictj frangentes in dktam penam quatuor ,nilliumlibrarumprouisinorum et dictifrange ntes inpenanz le gis etia'nz.stzpuatam et applicandam ut stipra. Renuntiando iii hjs dictjprocuratores et Sindici, nonzinibus quz'bus supra, beneficio noue

( j ) prouisinorum(2) prouisinoruni(3) de

Page 27: CARTULARIT E REGESTI

¶Qegesto di S. cdnastasio27

constitutionis, priuilegio j'orj, beneficio cessionis bonorum, deduobus velpluribus reis debendi, cedende et . diuidende actio-nis, legi cedo bonis, et iii legj qua cauetur quod si debitorvero habucrit aurum argentum vel aliquod mobile de quibuspossit suo satis,facere Gte ditorj, quodpossit offere de stabilibus,et omnibus aUj sexceptionibus et deffensionibus, le gibus, statutiset consuetudinibus vrbisfactis etfiendis quibus contra predictavel aliquod predictorum facere vel venin posset. Pro quibusomnibus et singulis obseruandis et adimplendis dicti procura-tores et Sindicj , norninibus quibus supra, et unus alteri et alteralterj, et michi Notario ut p$lice persone rcczpiend et stzpulanti, pro hijs quorum Jnterest vel interesse poterit in Jitturumobligauerunt etpignorj posuerunt omnia bona dictorum Commmuniu;n et horninum dictorum Gastrorum n2obilium et .Jmmo-bilium presentium etfitturorum. Que quidem o,nnia et singulasupradicta dictiprocuratores et Sindici, norninibus quibus su-pra, Prorniserunt et conuenerunt vicisim etvnusalterj et alteralterj semper et perpetuo attendere et obseruare et contrafacere vel non venire (z). Subypotlieca et obligatione omniumet singulorum bonorum dictorum Communis et hominum die-torum Castrorunz mobilium et Jnznwbiliumpresentiu;n etfi-turorum et pena unius libre aurj, qua soluta vel non predictaomnia et singula et que dicta suntperpetuo firina perdurent

Action Borne in palatio Besidentie dictorum ExecutorumJusticie et quatuor eorum Consiliarioruin felicis Sotietatis Pa-uesatorum et balistariorum urbis, presentibus h(js testibus.Scilicet: Andreotio de Boucc/zamatzjs, Nucio Alex?j dello ma-stro de Regione sancti Angeli, Ceccho Jacobelli Paulini deRegione Arenule, Syniballofcrrario de Regione sancti An-geli, J3arthellutio de Corsis de Regione Transtiberis, et Ni-çolao Martinj de Regione Parionis ad prcdictà vocatis et ro-gatis.

n

(i) et contra non facere nec ve n re

Page 28: CARTULARIT E REGESTI

r

28 r. biorgi

Atto di vassallaggio dei Comuni di Nemie di Genzario al monastero.

'n Nomine Domini Amen. Anno a Natiuttate eiusdem,Millesiinotrecentesinjo septuagesimo tertio, Pontificatus dom injGregorif pape vndecintj Indictione vndecima Mensis Mai) dievltima. Jn presentia mef Notarif et testium subscriptoru m adlice specialiter vocatorum et rogatorum. Jnfrascrzpta sunt ca-pitula pacta et Conuentiones Jacta habita et solemnj stipula-tione firinata, ad honore;n et laudent omnzpotentis dei et bea-tissime et gloriose virginis Marie eius inatris, Beatj Anastas(jet omnium aliorum sanctorum et sanctaruns dej, Coram nobili-bus pins Jordano Cecchi et Siniballo ......... .ExecutoribusJusticie, Nicolao Mantinj, Barthellucio de Corsis et a4js eo-runz Colle gis, Quatuor oins Consilianijs felicis Sotietatis Pa-vesatorum et Balistaniorum ...........in palatio eorumresidentie. Jnter Menicu?n albertj de Castro ne mj Sindicuntprocuratorem et personam legitunam Comm unis vniuersitatiset hominum dictj Castri ..........de Castro gençanj 5m-dicum procuratorem et pensonam legithnan Coinni unis vni-uersitatis et hominum dictj Castni Gençanj habentibus ab ipsisCo,nmunitatibus, vniuersitatibus et hominum (x) dictorum Ca-strorum plenam et liberam potestatein ac speciale mandatum,W per inanibus (2) Notaniorum publicorum procuratonifs etSindacanijs nomùzibus quibus supra ex vint parte, et Cecc/zumJacobelli Paulinj Notarij de Regione Arenule procuratorcinbt personam legititnam vcnerabiliy virj doininj Johannis Ah-batis Monasterij sanctis Anatasfj extra vrbem procuratonionomine ipsius doininj Abbatis et pro eo et pro futuris Abba-

(i) hominibus() rnanus

Page 29: CARTULARIT E REGESTI

R.egesto di S. ch'nastasio29

tibia dictj Monasterij ex parte altera, et ne Notario W pu-blica;npersonanz recipientein et.stipuiantcm (z) vice et nominedicti dominj Abatis et pro ce pro futuris Abbatibus dicti Mû-nasterif, ad hoc n vassalli predictorutn Castrorum Nemj etgenaniperpetuo non audeant necpresumant aliquid innouarecontra Abbatem dicti Monasterij qui nunc est et pro temporeerunt (2) in dicte Monasterio, ac Monachos, Capitulum. etGonuentus eiusdem Monaster?j, nec contra Casteilanos, do-mines quoscun que ailes Ofiiciaies ponendos et deputandos indictis Gastris per dictuni dominum Abbatem et futuros Ab,bates dicti Mànasterij et per Monac/zos et Conuentûs dictiMonasterif; sed semper eisdem tan quant eorunz doininis de-beant in omnibus et per omnia obedire ad penas infrascriptas.

Jmpriinis quod Commune et hommes dictorum CastrorumNemj et genjani et cuilibet (psorum semper etperpetuo tan-guam fideies vassalli dicti Monasterif obediant et obedire te-neatur et debeant ipsis domino Abbati Gapitulo Monacîjis etCo;tuentui dicti Monasterif presentibus et futuris in omnibuset per omnia, et quod perpetuo ipsa Communia dictoruniCastrorum nec alteruin zpsoruln nec aliquis abus de dictisCastris non presunant nec audebant (3) acc4pere, Glaises roc-charum a Gastellanis seu quibuscunque aiijs Officialibus dicto-ruin Castrorun,per ipsuin dominum Abbatem dicti tnonasterffetfisturos Abbates in dictis Castris et quolibet eoru;n consti-tutis factis et ordinatis seu constituendisfiendis et ordinandis,nec aliquain (psarum Roccharum intrabunt contra voiuntaternipsorum dominj Abbatis Monachorum et Gonuentus dicti Me-nasterij et Qfficialium zpsius dominj Abbatis in dictis Castris,sub pena et ad penani Quingentorum florenorum Auri toi-lendam exigendam et auferendan; a commune et ho,ninibuscuiuscun que dictorum Gastrorum con trafacientis totiens quo-tiens contrafactunz fuerit, et soluenda et applicanda dicta penapro tertia parte Camere vrbis, pro Tertia parte Camere dicte

(i) vt publica persona, recipicnte et stipulante(z) erit(3) audeant

Page 30: CARTULARIT E REGESTI

D

3o I. Giorgi

societatis, et pro altera Tertia parte dicto Monàsterio sancliAnastasif et Abbati presenti et futuro pro ipso inonastcrio,me Notario vt publica persona recipienti et stipulantj vice etnomine dicti monasterjj et dictarum Cameraruin.

.Ttem quod iassalli dictorum Castroru;n iice atterius zpso-tum non possint nec debeant claudere portas seu portariasdictorum Castroruni nec alicuius eorum, quando ipse dominusAbbas pet alter Monachus dicti monasterif vel quiuis aNusOfficialis dicti monasterjj pro ipso domino Abbate et futurisAbbatibus vellez' Jntrare vel exire aliquod dictoruin Castrorum;.J?no zpsas portas aperient et claudent ai mandatum ipsiusdom mi Abbatis cuiuscun que sui Officialis et Monachi volentiszpsa Castra intrare pci exire; Ita quod libere et sine diffi-cultate valeant ipsa Castra et quodlibet eorum intrare et exire,et si contrafactwn fuerit dicta ni Commune et boni mes dictiGastri in quo contrafactum fueriz incidant in penam predi-etam Quing-entorum fiorenorum Auri stipulatapi et apphcan-dan vt supra.

Jtem quod dominas Abbas dicti monasterjj qui nunc estet per tempora erunt (i), possit et debcatfacere et constituerein dictis Castris et quolibet ipsorum inassarios et quoscun quealias Officiales sine aliqua contradictione, et quod facti con-Stitutione et ordinatione per eum in futurunz Abbates valeantet teneant et quod vassalli ipsorum Castrorum teneantur etdebeant dictis Officialibus parere et obedire, sub pena et adpenam superius declaratam stipulandam et applicandam nsupra. Que quideni omnia et 5m gala supradicta habita factaet finnata fuerunt inter dictos sindicuni et procuratorenz no-minibus quibus supra solenniter et legitine stzibulatione inter-ueniente inter cos. Et ea zpsa prefati Sindici et procuratoresnominibus quibus supra proiniserunt vnus alteri et alter alterisemper et perpetuo attendere et obseruare, et contra lionfacere nec venire, sabypotheca et obbligatione omnium Sono-ruin dictorum Co;n,nunium et hominu In dictorum Castrorum

(a) erit

Page 31: CARTULARIT E REGESTI

R.çgesto di S. c4nastasioii

mobilium et Jmmobiliu,n presentiun et futurorum. Et penavnius libre Aurj, qua soluta vel non, predicta omnia et shi-gula et que dicta sunt perpetuo firma perdurent.

Actu;n Rome in palatio residentie dictoruin dominorumExecutorunt et Quatuor, presentibus tufs testibus scilicet; An-dreotio de Bztcc/zanatfis, Nucio Alexis dello inastro de Re-gione sancti Angeli, eç Nicolao delta Gonrana Notario deRegione Pince cd predicta vocatis et rogatis.

Et Ego Johannes .l3ucif amistantis dei gratia sacre Ro-mane prefecture auctoritate publicus Notarius predictis omni-bus et singulis supradictis In premisso instrumento contentisinterfui scripsi et publicavj rogatus meum que signum apposuiconsuetuin. -

IGNAZIO GI0RGI.

9