català. katalanaren historia soziala - euskadi.net · zibila espainiako gerra zibilak (1936-39)...

E uskara Cymraeg ElsässischG alego

Egoera soziolinguistikoa

Egoera juridikoa

Katalanaren historiasoziala

Català

Hizkuntza politika

Katalana idatzizko kultura aberats batilotua dago orain dela zortzi mendetik.

Europako Batasunean, katalanabederatzigarren hizkuntza da hiztunenkopuruari dagokionez.

Munduan, katalana eredua da herrib a t e k b e r e h i z k u n t z a r i d i o nleialtasunarengatik.

Katalana, latinetik eratorritako hizkuntzetan, mendebaldeko taldekoa da.Talde horretakoak dira, besteak beste, frantsesa, portugesa, gaztelania eta italieraere. Iberiar Penintsulako ekialdeko ia itsasertz osoan mintzatzen da (Katalunian,Valentziako Elkartean, Aragoiko ekialdean), Balearretan, Andorran, Frantziakohego-ekialdean (ekialdeko Pirinioetako Departamentua) eta Sardiniako Alguerhirian. Hizkuntza ofiziala da Andorran eta, gaztelaniarekin batera, Espainiakoestatuko aipatu lurraldeetan. Katalunia da, bere 31.895 Km2 eta 6.059.494biztanleekin, katalanaren ulertze eta erabilpen indizerik handienak biltzen ditueneremua.

Ekonomiaren aldetik, Katalunia, Lonbardia, Baden-Würtemberg eta Rhône-Alpeak eskualdeekin batera, Europako lau motoreetako bat da. Kulturari dagokiolarik,aipatzekoak dira pintura erromanikoa eta Modernismoa edo Art nouveau. XX.mendean, Gaudí arkitektoa eta Miró, Dalí eta Tàpies pintoreak nabarmentzen dira,eta musikan, Pau Casals eta Montserrat Caballé.


Egoera juridikoa

Hizkuntza politika

Egoerasoziolinguistikoa

Català

Eliza erromanikoa

Katalanaren historia Kataluniarenari hertsiki lotua dago. Azken horrenabiapuntua da karolinjioen hedapena Pirinioetako hegoaldean (785-802).XI. mendetik XIV.era bitarte, katalana hegoalderantz hedatu zen, goienekomailara ailegatuta. XVI eta XVII. mendeetan gainbehera ekonomiko handiaizan zen. Espainiako Ondorengotza-gerrak (1702-14) autogobernurakoerakundeen indargabetzea eta errepresio kulturala ekarri zituen. XIX. mendeasuspertze kulturaleko aldia izan zen (Renaixença), eta gero politika ereleheneratu zen, bide ematen horrela XX. mendearen lehenbiziko hereneanzehar katalana normalizatzeko. Espainiako Gerra Zibilak (1936-39) etahorren ondoren Frankok ezarri zuen erregimenak (1939-75/78) atzerapenpolitiko eta kulturala ekarri zuen. Demokraziarekin batera, hizkuntzaknormaltasuna errekuperatu zuen


Egoera juridikoa

Hizkuntza politika

Egoerasoziolinguistikoa

Català

Ebroren delta(Katalunia).

Sant Climentde Taüllekoeliza (Katalunia).

Aragoiko Ekialdea

ValentziakoElkartea

Andorra Ipar Katalunia

Katalunia

Alguer

Balearrak

Katalanak hartzendituen lurraldeak

E uskara Cymraeg ElsässischG alego

Català

Jatorria: sorrera etazabalkuntza

Frankismoa etademokraziarenberrezarpena

XX. mendea:katalanaren kodifikazioaeta II. Errepublika

XIX. mendea:industriaren garapenaeta Renaixença

Erdi Aroa: katalanarengoieneko aldia

XV-XIX. mendeak:literaturaren gainbehera

Itsas-paisajea

Pintura erromanikoa

Katalanarenhistoria soziala

Kataluniaren historia800. urtearen inguruan abiatuzen, Karlomagnok Pirinioetakohegoaldeko lurrak, ordura artes a r r a z e n o e k h a r t u a k ,ko n k i s t a t u z i t u e n e a n .Musulmanek Iberiar Penintsulainbadi tu ondoren, geroKatalunia osatu zuten lurrakMarka Hispaniarrean barruangelditu ziren eta bertako konderri frankoetan sortu zen katalana, aurrenekoaldiz XII. mendearen bigarren erdialdean idatzitako agiri batean agertubaitzen; Forum ludicumaren bertsio autoktonoa zen, legeen kode bisigotikobat alegia; katalanez idatzitako sermoi-liburu bat ere badago, Homiliesd’Organyà (Organyàko Homiliak) izenekoa; bertan agertzen da ToursekoKontzilioko ebazpena (813), apezei ebangelioak in rusticam romanamlinguam zabaltzea gomendatzen diena.

Pirinioetako bi aldeetan kokaturiko jatorri honetatik, katalanahegoalderantz zabaldu zen, Katalunia-Aragoiko erregeek lurralde berriakkonkistatzen zituzten neurrian: Catalunya Nova (Katalunia Berria) izenekoa(1148-53), Valentziako Erresuma (1232-45) eta Mallorca eta Eivissa irlak(1229-35). Sizilia, Napoli, Korsika eta, denbora batez, Atenas, Kataluniarenmenpekoak izan ziren. Bartzelona mendebaldeko Mediterraneoko portunagusia bilakatu eta kontsulatuak jarri zituen Afrikako eta Ekialde Ertainekoiparraldeko kostaldeko hiri gehienetan. Itsasoko legeen lehenbiziko kodeak,Llibre del Contsolat del Mar (Itsasoko Kontsulatuaren Liburua) izenarekinBartzelonan idatzi zenak, Mediterraneoko arro osoko merkataritzakoharremanen oinarriak finkatu zituen. ´

Pantokrator erromanikoa

Itsaso bidezko zabalkundea

Català

Jatorria: sorrera etazabalkundea


Català

Jatorria: sorrera etazabalkundea


Ramon Llull-en tratatua

Eskulturaerromanikoa

XIII eta XIV. mendeetan, hala nola XV.aren hasieranpoeta katalanek okzitaniera erabili bazuten ere beren literaturlanak idazteko (Ausiàs Marchek katalanarekin ordeztu arte),katalanak XIII. mendetik badu literatur talentu unibertsala:Ramon Llull. Harekin ailegatu zen katalana heldutasunera.Literatur prosa ezezik (Llibre d´Evast e Blanquerna), filosofiaeta teologiari buruzko tratatuak idazteko erabili zuen Llullekkatalana, arabiera eta latinaz gain; horrela, Europan latinarenordez herriko hizkuntza bat erabili zuen lehenbizikointelektualetako bat izan zen

Denbora honetatik XV. mendearen erdira arte beste figura batzukagertu ziren, adibidez, Francesc Eiximenis, prosa erlijiosoko idazlenagusia, Bernat Metge, Kataluniako Humanismoko autore garrantzitsua,Joan Roís de Corella, Valentziako prosako idazle ospetsua eta, azkenik,Gandiako poeta, Ausiàs March, poesia katalanaren benetako egilea,introspekzio eta intimismo sakonen defendatzailea eta, aldi berean, ikusidugun bezala, ordura arte poesia katalana mugatu zuen kutsu probentzalabaztertu zuen lehen poeta garrantzitsua.

Azkenik, eta letra katalanen goieneko aldia osatzen duten bi mendehoriei bukaera emateko, horietan zehar katalana heldutasunera ailegatueta Erdi aroko eta Errenazimenduko literatura eta filosofia europarretanagertu baitzen, Tirant lo blanc (Tirant zuria) aipatu beharra dago, JoanotMartorell valentziarrarena, Europako literaturako lehenbiziko eleberrimodernoa

Katalanak bere goienekoaldia ia mende batean zehar izanzuen, 1274an Llibre dels feyts oCrónica de Jaume I (EgintzenLiburua edo Jaime I.arenKronika) argitaratu zenetik1386an Crònica de Pere elC e r o m o n i ó s ( P e d r oZeremoniatsuaren Kronika)agertu zen arte, azken obra horilau kronika handien ziklohistorikoko azkena baita (bestehirurak Bernat Desclot etaRamon Muntanerrenak dira). Homilies d'Organyà

Miniatura

Català

Erdi aroa: Katalanarengoineko aldia


1469. urtean FernandoA r a g o i k o a I s a b e lGaztelakoarekin ezkonduzen eta, horrela, bi erreinuakelkartu ziren; ordutik aurrera,Kataluniaren eta Espainiarenhistoriak ere bildu ziren. Bikoroak 1516an b i lduzirenetik, katalana gero etagutxiago erabiltzen hasi zenliteraturan, XVIII. mendearenhasiera arte hizkuntza ofizialaren maila gorde bazuen ere.

Ondorengotza gerra (1705-1715) bukatzean,Felipe V.ak Bartzelona hartu, Kataluniako gobernu-erakundeak indargabetu eta Gaztelako legeakaplikatzeko agindua eman zuen. Gaztelaniaadministrazio publikoaren hizkuntza ofizial bakarrabihurtu zen, herritar guztiek ez bazekiten ere.Ondoren, gaztelania notaritza, merkataritza etairakaskuntza publikoan sartzearen ondorioz, katalanaahozko hizkuntzaren eta herri literaturaren mailaramugatu zen

Ofizio tradizionalak

Rafael de Casanovesen estatua(Bartzelona. Katalunia)

Català

XV- XIX mendeak:literaturaren gainbehera


Untzi-grabatua

Paisajea,Joaquim

Vayredarena

Ehulea,G. Planellarena

Industrialdea

XIX. mendean suspertze ekonomiko,kultural eta nazionaleko aldi bat hasi zen,Renaixença (Errenazimendua) izena hartuduena. Ekonomiari dagokionez, Kataluniaberehala sartu zen Europako industrializazioprozesuan. Aldi berean, katalana berpiztu zenkultura literario eta zientifikorako baliabide gisara.Azpimarratzekoak dira Jacint Verdaguer, ÀngelGuimerà eta Nacís Oller idazleak.

Burgesia katalanaren eta Espainiako gainerako herrialdeetakogoreneko klaseen interesen arteko liskarren ondorioz, katalanismopolitikoa sortu zen, eta haren erreibindikazio autonomikoetako bathizkuntzaren inguruko gaiek osatzen zuten. Pixkana-pixkana, burgesiakatalanak diputazioak kontrolatu zituen eta Mancomunitat de Catalunyariesker (Kataluniako Mankomunitatea, Kataluniako lurralde osokoadministrazio organo bateratua), Kataluniaren modernizazio teknikoeta administratiborako, hala nola katalana bultzatzeko kanpaina batabian jarri zen

Català

XIX. mendea: industriarengarapena eta Renaixença


1907. urtean Institut d´EstudisCata lans ( IEC, Ka ta lanarenIkasketetarako Erakundea) sortu zeneta harekin katalana kodifikatzekoaurreneko pausoak eman ziren.1 9 1 3 a n , P o m p e u F a b r ahizkuntzalariak bultzatuta IECeklehenbiziko Normes Ortogràfiques(Arau ortografikoak) argitaratu zitueneta 1918an, Diccionari ortogràfic(Hiztegi ortografikoa) eta Gramàtica Normativa (Gramatika arau-emailea) argitaratu ziren. Katalanaren kodifikaziolanen helburu nagusiak ziren dialekto eta aldaera guztiak kontuan harturikharen batasun geografikoa finkatu eta katalanaren batasun historikoa lortzea,gizarte moderno baten erabileretara egokitzeko. Bereziki garrantzitsua izanzen arau bateratzaile horiek Valentziako herrialdean hartzea, 1932an Normesde Castelló (Castelloneko arauak) onetsi ondoren.

Primo de Rivera jeneralaren diktadurak (1923-1930) Mankomunitateadeuseztu zuen baina, Espainiako II. Errepublika aldarrikatu ondoren (1931),katalanak XVIII. mendean galdutako estatus ofiziala berreskuratu zuen.Generalitat de Catalunya erakundea (Kataluniako Generalitatea) berrezarrizen 1932an Estatut d´Autonomía onetsi ondoren. II. Errepublikan gobernukatalanak ekintza ugari burutu zituen katalana bizitza publikoko arlo guztietanerabiltzeko bideak ezartzeko

Errepublika garaikoGeneralitatea

Palau de la Música Catalana(Bartzelona. Katalunia)

Català

XX. mendea:katalanaren kodifikazioaeta II. errepublika


Miró fundazioa.(Bartzelona. Katalunia)

Espainiako gerrazibila

Espainiako Gerra Zibilak(1936-39) eta, gero, Francojeneralaren garaipenak naziokatalanaren autonomiarenamaiera eta errepresio aldiluze baten hasiera ekarrizituen. Frankismoak (1939-1975) katalanaren erabileraofizial eta publikoa sustatzeko eta irakaskuntzan, komunikabideetan,argitaletxeetan eta abarretan sartzeko Generalitateak martxan jarrizuen normalizazio prozesua deuseztu zuen.

Hala eta guztiz ere, herria leiala izan zen bere hizkuntzarekin;hainbat literatur idazlanetan ikusten dugun bezala: azpimarratzekoakdira Salvador Espriu, Mercè Rodoreda, Llorenç Vilallonga eta JosepPla idazleak, zeinen idazlanak hainbat hizkuntzatara itzuli baitira.

Demokrazia berrezarri ondoren, 1977an, Generalitatea berrizjarri zen Errege Dekretu baten bidez, eta ondoren, Kataluniarennazionalitatea aitortu zuen Espainiako Konstituzioak; bi gertaerahorien ondorioz, katalanaren erabilera publikoa errekuperatzen hasizen.



Català

Manifestazioa

Kataluniako Autonomi Estatutuak (1997) eta KataluniakoHizkuntzaren Normalizazioari buruzko Legeak (1983) bidea eman zutenautogobernua berrezarri eta katalanak aurretik kendutako esparru etafuntzio guztiak errekuperatzeko xedea zuen hizkuntza politika batbultzatzeko.

Balearretako eta Kataluniako parlamentuek, lehenak 1987an etabigarrenak 1988an, katalana Europako Batasuneko erakundeetakohizkuntza ofiziala izateko eskatu zuten eta horren ondorioz, 1990ekoabenduaren 11n, Europako Parlamentuak Komunitateko hizkuntzenegoerari eta katalanari buruzko Ebazpena onetsi zuen.

Katalanak administrazio publikoan, irakaskuntza arautuan etaGeneralitateko komunikabideetan duen presentzia sendoa ikusirik,badirudi hizkuntza ikasi eta transmititzeko sistema bermatutadagoela


Català

Ikasleak


català. katalanaren historia soziala - euskadi.net · zibila espainiako gerra zibilak (1936-39)...

Documents