9E V R E N S E L

C e g e r x w n

H a y a t

H i k y e m

J N E N G A R I Y A

M I N

*^SiyC*

eviren

G a z i F in c a n

D oa Basn Yayn

D atm T ica re t L im ited irketi T a rla b a Bulvar K am er H atun M ah .

A lhatun Sk. N o : 2 7 Beyolu / stanbul

T e l: 0 2 1 2 361 OD 0 7 (pbx)Faks: 0 2 1 2 3 6 1 0 9 0 4w eb: w vvw .evrenselbasim .com

e.p o sta : b ilg i@ evren selbasim .com

Evrensel Basm Y ayn - 2 3 1

K rt T a rih i ve K ltr D izisi - 3

H a y a t H i k y e m

C egerxw in

eviren G azi F incan

R ed aksiyon Fehim Ik

K ap ak T asarm Sava eki

B irinci Basm

H aziran 2 0 0 3

ISB N 9 7 5 - 6 5 2 5 -4 7 - 9

BaskA yhan M a tb a a s

H a y a t

H K Y E M

n s z

Hayat hikyem, zerine kara bir perde ekilmi Krt tarihinin ve yirminci yzyln ilk yars boyunca yaanan ayaklanmalarn bir parasdr. Dorudan iinde yer aldm, tank olduum, hasbelkader iinde bulunduum olaylar veya o dnemin yaanm, dilden dile aktarlm olaylarn kapsar.

Krt aydn, yurtseveri ve dnr yaadklarm, tecrbesini ve dneminin aktel meselelerini ayrntlaryla yazsayd eer, kendisinden sonraki kuaklara ok deerli, paha biilmez bir miras brakm olacakt. Ne yazk ki bugne kadar erefxane Bidlisi dnda bu yolu tutan olmad.

imdiye kadar sadece byk ve nl insanlarn hayat yazld. Oysa benim dnceme gre, bu byk i, tarihlerini yazma ii, aydma, dnre, yurtsevere ve insansevere dmektedir. Bylece biz hem halkmza hem de insanla kutsal ve yerinde bir hizmette bulunmu olacaz.

Bizler; tarihin akna etkide bulunmu, deitirmi o byk ve gl insanlardan olmasak da, yazdklarmzla, karanlkta kalm, tozlu raflarda sakl, bilinmeyen baz eyleri renip gn na karabilir, onlar millete sunabiliriz.

Olaylar aktarrken tarih, gn ve ay belirtemediim iin ortaya kan rne tarih kitab diyemeyiz. Onun iin kitaba hayat hikyem ve anlarm demem daha yerinde olur.

Elimden geldiince bu sayfalarda, yanla, asl olmayan olaylara ve dncelere yer vermemeye altm. Grdm ve duyduum biimiyle yazmaya zen gsterdim. Bizim dnemimizde yaanan, gelien olaylar doru aktarmaya altm. Olay bir bakasndan duymusam eer, kaynak zikrettim. Kaynaklarm vermediim anlatmlar bana aittir.

Btn bunlara ramen yanllklara, hatalara dm olabilirim. Ama beni yarglarken, yaadm dnemi ve koullar gz nnde bulundurmanz diliyorum.

7

y a a d i i m d n e m i n z e t i

Krelerin durumu: O dnemde Krtlerin byk ounluu okur yazar deildi. O kuryazarlarn oram yzde onu bile bulmuyordu; bunlar da ya yabanc bir dille veya Soran lehesiyle okuyup yazabilenlerdi. Sorai, pek az Krdn kulland, Kur- m anciye gre nispeten zayf bir ivedir. En yaygn ive olan Kurmanci ise, ne yazk ki sadece Erm enistandaki birka kyde serbesttir. ran, Trkiye ve Suriyede bu ive ile deil okuyup yazmak, konumak bile yasaktr. Krtler birbirinden yal- tk, bask altnda ve kendilerini ifade aralarndan yoksundurlar. Bugn bile Biz Krdz demek cesaret istiyor; bir insann evinde Krte bir yaznn bulunmas bile, byk cezalar alm asna yetiyor, insanlar bu nedenle hapsediliyor ve gzaltnda ikence gryor.

Krtler iinde ok sayda hareket, parti ve dergi evresi olumu ancak bunlar bireycilik, kariyerizm ve teki nedenlerden dolay halkn gvenini kazanamamtr.

Krtlerin dmanlar, bu eksiklik ve zaaflarmz kullanarak bize istedii biimde bask yapabilmekte, gz atrmamaktadr. Korku ve gvensizlik Krdn iine ilemi, iinden geeni dile getirmekten korkar hale gelmitir. Herkes birbirine saldryor, herkes bir dierinin kuyusunu kazyordu. Yapc insan says ise ok azd.

Alk, sefalet ve yoksulluk; vahi bir hayvan gibi boynuzunu yurdumuzun barna saplam, ayaklaryla da bedenini iniyordu. Birou oluk ocuunun karnn doyurabilmek iin dmana hizmet ediyordu. Onurlu ve direngen insanlar ise, karnlarn doyuramyordu, su ile ekmekten bile yoksundu, bir para et evlerine ylda iki kez bile girmezdi. ou insanlar, hatta yakn arkadalarmz bile bize selam vermekten, bizimle kahvehanede ay imekten korkarlard. Bizimle oturmaktan korkan kimileri, dmanla iip sarho olmaktan, halkn smrmekten korkmuyorlard. Onlar milletini kandrmakta, soymaktaydlar; yurtsever harekete ve yurtseverlere kar durmaktan ekinmiyorlard.

8

Seydaye X an i ne gzel yazm:

G ava ko me d zenan e ev reng Blcum le li ser dirave bf cen g .

G rd k ki artk rengidir zam ann B ilcm le savalar, eseridir p a ra n n .

Grlyor ki, Seydaye X aniden bu yana bir ey deimemi. Krt gerici ve derebeylerinin kavgas, btn dnyada olduu gibi, kar ve iktidar atmasdr. Onlar, para ymann, milleti soymann telandadrlar. Varsn Kiirtler, yz bin yl kle kalsn, ne gam! By- leleri, yurtseverlere byk altndan glp aka yle sylyorlard:

Sizin uranz mide derdine. Daha ocuklarnz bile doyuramyorsunuz, ocuklarn doyuramayan nasl bir milleti doyurabilir?

Bylesi insanlar iin l, mal ve parayd; alman iinin ve kylnn alnteriydi. Ulusun, insann, ii ve kylnn zgrl iin mcadele etmek ise aptallk, cahillik ve delilikti.

D i n : Dorusunu sylemek gerekirse, dini temsil eden cahil eyh ve meleler (molla) milletimizin dmanydlar. Ulusal harekete kar bir mzrak ilevi gryorlard ve bu mzra krmak zor kullanmay gerektiriyordu. zcesi din, biz Kiirtlere ok zarar verdi.

Dini bir dman olarak hedefe koymak gibi bir gayem yok. Ancak dinin nasl ortaya ktn bilmek zorundayz. Nasl dodu, ne ilev gryor? Din, neden Krdn karnn demek iin bir haner olarak kullanlyor? Neden milleti geri braktryor, smr arac oluyor, insann dncesini kirletiyor, insanlar arasndaki dmanl krklyor?

* Ekm ede Xani: nl Krt klasii M an Zin ile Nbthara Bikan (ocuklarn Bahar) ve Eqida Imanc (nan Yolu) adl eserlerin yazardr. Bunun yan sra Xa- ninin gnmze ulamayan birok eseri olduu sanlmaktadr. rnein } i Asare Keun (Eski Eserlerden) adl bilinmeyen bir iiri 191 9 yluda ]in dergisinde yaynlanmtr. X an inin hangi ayda doduu belli olmamakla birlikte, eserlerinden karlan ebced hesabyla Hicri 1061 ylnda doduu anlalmaktadr. Hicri takvim miladi takvime evrildiinde ise doduu ay belli olmad iin Xaninin doum tarihi 1650 yl olabilecei gibi 1651 yl da olabilir. Ancak aratrmaclar Hicri 1061 ylnn 1650 ylna rastlayan tek aynn olduunu, dier aylarnn ise 1651 ylna rastladn belirterek, X an iin doum tarihini 1651 yl olarak kabul ederler.

9

Ktle, soyguna, hrszla, haydutlua kar ruhsal arnma salasn diye gelen bu din; imdi haydutluk, hrszlk, ikilik arac olmu, ulusumuza dman olarak kullanlyor.

A i r e t D z e n i ve K a n D a v a l a r : Feodal sistemden yava yava kyoruz ama henz etkileri krlm deil. Bugn de, insanlarn, okuyann dncelerinde Mehmdki, Dekri, Hever- ki, sa Begi ve Xelil Begi, nemli bir yere sahip ve yzyllarn tortusu hl beyinleri zehirliyor. Bu gibi eylerin bu ada hl varln srdrmesi ve ulusal harekete ayak ba olmas ok ac. in en yce yan udur: Biz yle yksek okullardan, niversitelerden gelmediimiz iindir ki, baka halklarn dnrleri gibi her eyi dosdoru gelecein genliine devredelim. Bugn, bu zor ve karanlk gnlerde, her eyin birbirine kart bu sisli ortamda maalesef, braktmz mirasta gnlnze gre fazla bir ey yok. Ama ne gelir elden? Seydaye Xani ne demi:

i bikim ko qew i kesade bazar

N inin ji qum ae ra x e r id a r .

N e yapaym iler iyi deil, pazard a,

A lcs yoktur iyi ku m an , bu d iyard a.

Elbet, iyi kuma, dier bir deyimle iyi bir rn kim alr ki? yi rnler hrszlklarn stn de rtmez. Buna ramen alanlar yok mu? Bazen alanlar var. Bunlar ise ou kez bedelini demezler. Bedelini deyerek alanlar ise onu anlamaktan yoksundurlar, ou kez... Bazen de rnlerimizi, yani bize ait iyi eyleri, dilimizi, kltrmz bizden alp alanlar var. Bunlar da bize ait olan bu rnleri kendileri pazarlarlar. zcesi, bu dilimiz bata olmak zere kimse bu riskli m allar evinde tutmak istemiyor. yle ya! iyi kuma, cahilin evinde kara ylan gibidir; onu korkutur.

Hi kukusuz, binlerce yldr yazlamayan ve okunamayan dilimizin nemini ve deerini halka birka ylda benimsetmemiz epeyce zordur. Bu bir anda gerekleemez. Bir Krt sz, Her ey ferah bir gnlle olur, dnya acelesiz kurulmutur, sabr acdr ama tatl bir haz verir, der.

10

Okuyucunun tarihimiz boyunca nmze dikilen engelleri iyi tanmas ve bilmesi gerekir ki bize sitem etmesinler. Diyebilirler ki: Madem bu zor ve uzun iin erbab deildiniz, baka halklarn aydnlar gibi gzel eyler yaratamadnz; bari evinizde oturup gnlk gailelerinizle megul olsaydnz, o ileri de altndan kalkabilecek insanlara braksaydnz.

Bu kar ka dorudur demem gerek. Ama ben yine Seydaye X an iye bavuraym:

X a n ji kem al bekem al, m eydane kem ale d n xal Y a n ne ji qabilT xeb iri, belk ji te-esib e ir .

X a n i ki alim lerin en ilim sizi, fark etti ilim m eydannn bo[olduunu,

Y a n i bildiinden deil, belki de geleneinden, hissetti m ecbur[olduunu.

Evet, btn yetmezliimize ramen meydan bo bulduk ve doldurmaya altk, bizden daha iyisi, daha bileni olsa bile... Her eye ramen lkemin sorunlarna ve iinde bulunduu duruma kaytsz kalamazdm. lkemin tarihinde kk de olsa yerimiz olsun istedim; dnemimizin, sessiz sedasz, iz brakmadan, bakalarnn tarih sayfalarnda mazi olarak kalmasn istemedim.

Hata ve zaaflarm bulup dzeltmenizi ve dncelerinizi yazmanz diliyorum.

Seydaye Ciziri der ki:

T a li-e ko bet firset, m hlet li nik heram e M in umre N ohi nine, saqi w ere bi lez, x w e .

Eer sonu gelm ise, frsat ya da zam an neye yarar,N u h un m r yok ki bende, sak i, acele et zam an d a r.

C e g e r x w n28 M ays 1 965

* Melaye Cizri: Kimi aratrmaclara gre 12. yzylda, kimi aratrmaclara gre ise 15 veya 16. yzylda yaayan Krt edebiyatlarn en sekinlerindendir. M elaye Cizrnin Divan ilk olarak 1904 ylnda, Berlinde Vo Hartman adl Alman aratrm ac tarafndan basld. Cizri'nin iirleri suflii yanstmakla birlikte, ak zerine de birok eseri vardr. Uzun yllar Cizrede yaayan Melaye Cz- rnin halen ayakta duran medresesi de bu ilededir. Kendisi de bu medresede ders veren Cizr. medreselerde kitaplar en ok okunan Krt edebiyatsdr.

N S Z E S O N S Z

Hatralarm yaynlayacam. nk imdiye kadar hayatm hakknda yanl eyler sylendi ve yazld. ok sayda yazar ve okuyucu hayatm bilmek, renmek istiyor ki, bir gn hakkmda bir eyler yazabilsin, basabilsin ve yaynlayabilsinler. Biliyorum ki onlar da yanla dmek istemezler. Halkmz artk uyanmtr, hakikate ve dorulara daha bir balanmtr, yalana ve temelsiz bilgiye itibar etmez.

Bu sebeple yanl ve temelsiz bilgileri kitabma almamaya dikkat ettim. Her eyi cesaretle ve olduu gibi yazdm, ie yalan katmadan.

Buna ramen her eyin berrak ve kusursuz olduunu iddia etmiyorum. Ne kadar zen gstersem de kanamadm yanllar, eksikler olacaktr. Dileim odur ki, benden sonra yazacak genler daha doru ve daha iyi eyler retsinler.

C e g e r x w nS to k h o h n , 1983

K Y M

Kymn ad Hesardr*. Hesar, aslnda kymn de iinde yer ald on sekiz kyn ortak addr. Sorulduunda hepimiz Hesarlym deriz. Bu ad, ayn zamanda bir aireti de temsil eder.

Kymzde yz kadar hane vard. Ama bunlardan birou sonradan kyden gm, baka diyarlara gitmiler. Kymz, otuz-krk kilometrelik bir ovaya kurulmutur. Hesar ovasnn dousunda Kercevvs {Gerc)** kasabas bulunur ve ovann drt bir yan dalktr.

Dalarn etei ba baheydi, tepeye kadar da ekilip biilirdi. Biz orada olduumuz zaman Keyxweler dnda kimse kasr (konak) ina etmemiti. imdi ok gzel binalarn yapldn sylerler. Bizim zamanmzda sadece Keyxwelerin kasr ban gklere dikmiti. Uzaktan bir kaleyi andran kasr, zorun ve zulmn abidesi gibiydi.

Kadnl erkekli ky halk, evce birlikte alrd. Darnn ilerini de birlikte yaparlard. Kadnlarn yz akt, alrken kollarn eteklerini toplar, elerine yardm ederlerdi.

K y n G e l i r i

Kyller, pekmezlerini ve kuru zmlerini Mardin ve Diyarbakrda, daha ok da Mardin ve Diyarbakrn ova kylerinde satarlard. Dalarnda ve ovalarnda buday, arpa, nohut, mercimek, dar, pamuk ekilirdi. Davar ve sr beslenirdi. Balarda badem, incir, armut ve ayva dikerlerdi. Ceviz, dut, st olurdu, sulu arazide. Mezrone, kerk, gewre, zeyti, romi, direjik, dayii, ta- ifi, koxer, amobengi, etfi, re, sorik, hesei gibi birok zm eidi yetitirilirdi.

* Hesar. D aha nceleri M ardine bal iken, son yllarda yaplan dzenlemeyle Batm ann Gerc (Kercevvs) ilesine baland. M ardinin M idyat ilesi ile Bat- m ann H asankeyf ilelerinin arasnda ve G ercn batsnda geni bir ovaya yaylan H esar, ayn zamanda bu blgenin ortak addr. Dicle nehrinin hemen yanndaki bu ovada yer alan kylerin birou, H esar olarak anlm aktadr.

* * Kercetvs (Gerc): n celeri M ardine bal bir ile iken son yllarda yaplan dzenlemeyle Batman iline baland.

' 3

Bunlarn en nls mezrone ve zeyti idi. M ezronenin ok gzel pekmezi olur, zeyti ise kurutulurdu. Gewre ile heseni iri ve etli zmlerdi. Hesar ve bal kylerin, zellikle Babnirin zm ve pekmezi ok nl ve kymetliydi. Hesarn pekmezi znara, M ardinden sonra en iyisiydi. Hesar ovasnda ok sayda pnar kaynard. Ky emesinin suyuyla bahe, pamuk, sebze sulanrd ve sulama sra ile idi.

K y K a d n l a r Ky kadnlar kras , xeftan, hevalkras ve peta

m al* giyerlerdi. Kocas olmayanlar balarna kum la ktan ya da endik 4* balarlard. Zenginler kum larm gm veya altn paralarla sslerlerdi, altn veya gm bir tas yerletirirlerdi, kumlannm stne. Almlarnda bir tutam sala altn sa- lnrd. Kzlar ise epriyle boi*** giyerdi, alnlarna teme- zi**** balar, sa rglerini bellerine kadar salarlard. Kzlarn belik saysnn krka kadar kt da olurdu. Gelin olan kzlardan balk paras alnrd. En yksek balk, yedi yz veya bin gm mecidiyeydi. Bu yzden hali vakti yerinde, aileler kzlarna

1 Kras: Kadnlarn daha o k ie giydikleri gmlek turi beyaz am ar.Xeftan: Kadnlarn,' tm giysilerinin stne giydikleri, deiik renklerde olab ilen n ak giysi.

Hevalkras: Kadnlar tarafndan ie giyilen beyaz am arlarn farkl paralardan olumas durumunda her bir parasna verilen ad.

Petamal: Kadnlarn ev veya tarla ii yaparken elbiselerinin kirlenm emesi iin nlerine taktklar, ancak krsal blgelerde yaayan Kurt kadnlarnn ayrlmaz bir aksesuar olan nln ad.

* * Kum: Kadnlarn balarna taktklar takke.Ktan: Kadnlarn baz yrelerde kum la, bazlarnda ise kum olm adan Taktklar uzun tlbentten rt.

emhk: Beyaz tlbent yerine renkli ipek kumalardan yaplan ba rtsnn ad.Epri: Daha ok gen Krt kzlarnn taktklar renkli ba rts.

Boi: Baz yrelerde poi ad da verilen, renklileri kadnlar tarafndan sade olanlar ise erkekler tarafndan kullanlan ba rts.

* * Temez: Krt kadnlarnn, baa taktklar kum larnn etrafn sardklar birden ok ve farkl renklerdeki ipek tr rt.

14

yedi yzlk, binlik diye seslenir, taklrlard. enliklerde kadn erkek el ele govend ekerlerdi, def ve zurna alnrd. Gnl ileri ok gizli yrtlrd ve bunlarn lmle sonuland da olurdu. Ama ak olanlarla baa klamazd. Tm riskine ramen ailesi tarafndan rza ile verilmeyen kz karlr, sonra aileler anlap barrlard.

steme ve nikaha gelince; biz ayn kyl ve i ie olduumuzdan birbirimizi iyi tanrdk. nce kz tarafna haber gnderilir, hsm olm a istei iletilirdi. Olumlu cevap verilirse, olann akrabalar saygn baz adamlarla birlikte kz istemeye giderdi. O gn kza bir armaan verilir, o gnden itibaren kz szl saylrd ve baka biri artk o kza talip olamazd. Birka gn sonra bir at yk kuru yiyecekle kzn evine gidilir, davetlilere datlr, nian taklrd. O gnden itibaren kz, gelin saylrd.

Dn tef ve zurnayla balar, ortalama bir hafta srerdi. Gelin almaya gidilirdi. Gelin bir ata bindirilir, etrafnda berb- lar la (nedime) olan evine gelinirdi. Damat evinin nnde, gelin eve girmeden nce bahi alnr, bazen berblara giysi sz verilirdi. Bir kadn, gelin sandna oturur para isterdi ve day hediyesi istenirdi. Day hediyesi, ounlukla tabanca veya tfekti.

Dn alay yola ktnda ok silah sklrd. Kadnlar ti li li* eker, stranlarla gelinin etrafnda dnerlerdi. Gelin kapdan ieri girmez, hediyesini isterdi. Hediye olarak tarla, ba, bahe veya koyun, kei sz verilir, attan inmeden nce gelinin eline kuruyemi ve para dolu bir tas verilir, gel onu yere saar, ayann altnda inedikten sonra ieri girerdi. Bu arada damat da damdan gelinin bana para ve eker dker, dklen yiyecek ve paralar ocuklarca kaplrd. O gece damat, adeta bir paa idi. Verdii emirlere harfiyen uyulmak zorundayd. Uymayanlar, falakaya yatrrlard. Damat o gece gelinle ilikiye giremezse, intikam sras dayak yiyenlere geerdi. Damadn bana toplanr, su dker, toprak dker, falakaya yatrrlard. Ama erkekliini ispat ederse, havaya bir el ate alr, bir gece nce ceza alanlar intikam alamazlard.

* Ti li li: K irt kadnlarnn dn ve enlikler ile henz evlenmemi gen kz ve erkeklerin cenazeleri kaldrlrken ektikleri zlgta verilen ad.

IS

Keyxwelerin kadnlar, krmzya boyanm kume heskifi ', srmal boiyi zarife takarlard. Havalar kyl kadnlardan ok farklyd. Bellerinde altn veya gm bir kemer gze arpard. Aann hanm (Xatn), Aa kyde olmad zaman aalk yetkisini kullanrd.

Keyxwelerin kyller ve bizim zerimizde ok ar basks vard. Bizi iliimize kadar smrdkleri gibi srekli tehdit ederlerdi. nsanlar ldrmek, zindana atmak, bir diree balayp dvmek, aza alnmaz kfrler etmek sk sk cereyan eden olaylard.

Keyxwe szcnn kkeni, Arapa muhtar anlamna gelen keye szcne dayanr. Ama eski Krt dilinde keyxwe, stn st anlamndadr. Kesra szc key ve serden gelir, bu da stn st anlamndadr. Keye serekan da yle. Eski Krt kltrnde kesrann iki meclisi (cemaat) vard: stnler meclisi; avam meclisi. Kesra sereklerin meclisi idi, cumhuriyetin meclisi ise bizircemhur idi.

H e s a r a N e r e d e n G e l m i i z ?Herkesin inand bir anlatma gre Pekend mirlerinden olan

atalarmz Mhemed ile Eli, bir kan davas yznden M ihelm i mirlerine snmlar. Mhelmi Miri de onlara Hesar vermi veya onlar Hesara keyxwe (muhtar) olarak atam. Byk karde Eli yal ve dkn olduundan aal Muhammede vermi. O gnden sonra bizim de iinde olduumuz Elinin soyunu srdrenler kyl, Mhammedin soyunu srdrenler ise Keyxwe Ailesi, yani aa olarak anlmlar. Elinin ailesine, yani bizim slaleye Sofi Eligiller (Mala Sofi Eli) denir.

Anlatldna gre Mhammed ok gzpek ve yaman biriymi. Hesara yerletikten sonra srekli gelimi, aalk sevdasna dm ve Mhelmi mirlerini dinlemez olmu. Mhelmi M iri, M- hemedin niyetini anlaynca uygun bir frsatta onu ortadan kaldr

* Kume Heskifi: H asankeyf (Heskif) yresine zg bir balk.05 Mihelmi: Mihelmi olarak adlandrlan kesimler orijin olarak Arap olan ancak

Krtleen airetleri ifade etmektedir. Krtler arasnda, zellikle Boran ve G arzan blgelerinde Mihelmi olarak adlandrlan ok sayda airet veya aile vardr.

1 6

maya karar vermi. Mhemed ise kurnaz ve sezgisi gl biriymi. Bu yzden bir trl tongaya dmyormu. Mhelmiler, en sonunda Mhemedi evlerine arp ldrmeye karar vermiler.

Mhelmi Miri evinde bir len hazrlam, tm airet byklerini ve Keyxweleri arm. Mhemed bu tuza fark etmemi ama Mhelmi M irinin hizmetkr M hemedin iyi dostuymu.

Henz yemein balarnda Mhemedin stne turu dkm, sonra da nezaketle:

Ltfen kusurumu balayn efendim!., deyip suyla leen getirmi, Mlemedi o bahane ile dar karm.

Bu yemek sana bir tuzaktr, demi gizlice, turuyu sana bu uyary yapabilmek iin bilerek dktm.

Mhemed, st ba turu bula, hzla atna atlayp drtnala Hesara srm ve bylece atnn ayaklaryla lmn kucandan kurtulmu. Keyxwe, byk Mhelmi Miri ile baa kamayacan bildiinden baka diyarlara gitmi ve M irin dmanlndan saknmak iin kr olduu, gznn niie akt sylentisini yaym. Bu ekilde yedi yl saklanm.

Bu srada Hesar yeniden M irin olmu. Yazlar kalmak iin Hesara ba evleri yaptrm. Gelip Hesara yerlemi. Kyde hl M irin adyla anlan yerler vardr.

Derken yllar sonra Mhemed, adamlarn akrabalarn toplayp Hesar basm, M iri ldrp aaln ilan etmi, bylece yeniden Hesarn sahibi olmu. M hemedin torunu Ebdrehman, kendi dneminde; Ganika, Gulika ve Kasika kylerinden o se- kiz-on dokuz tanesini kendine balam ve airet alanm geniletmi. O gnden sonra Keyxweler Hesar airetine aa olmular. Bazlar, Hesara Qeza ole, Qeza Hesare derdi.

Hesar civarnda birka airet daha vardr: Dekri ve Reman douya, Hebizbini* batya, Mhelmi ise H esarn aasna der. imdilerde Remanlarn arlkta olduu Bieri {Siirtin Beiri ilesi) ise Hesar blgesinin yukarsna der. Bu airetlerin arasnda zaman zaman ok kanl ve zorlu atmalar olurdu; kan dklr,

* G arzan blgesinde (Siirt, rnak ve M ardin arasndaki gen) etkin olan Dek- nri, Raman ve Hebzbini airetleri, halen Batm an ilinde, geni topraklara ve kylere sahiptirler.

>7

ralanlar yaplrd. Bu blmlerde benim dnemimde ve benden nce olan olaylardan birounu yazacam.

Miladi takvimle on dokuzuncu yzyln sonunda kyde bir kavga km. Bu kavgada iki amcam ldrlm, babam da Midyat cezaevine atlm. Geriye kalanlar da kanllarndan kaarak, M ardin ovasnda Qesra Qelederaya, Huseyne Sadoya snmlar.

Bir yl sonra babam cezaevinin duvarn delerek Qesra Qelen- deraya> amcamlarn yanna gelmi. Ben orada m, yoksa He- sarda m domuum, bilmiyorum.

Yedi yl sonra bizimkiler intikamlarn alp kye geri dnmler.Kyde dmanlk hi bitmezdi. Dmanlarmz da bizim gibi

erkeklik gsterisinde bulunurlard. Aa ise srekli ortam kztrr, bylece vergisini ve salmasn kolaylkla alr, bizi ynetirdi. Birlik olmayalm diye birimizi tekine ldrtr, kavgay krklerdi. Biz ise hibir zaman yan yana gelip aaya kar duramazdk.

Kavga sabahn krnde balam, ok gemeden dmanla aann kasrnda kar karya gelmiiz. Onlar kasrn drt yannda sipere yatm, kar koyuyormu. Kavgada adamlarmzdan.biri Kur- manci tfeinin mermisiyle vurulup lm. Onun kardei Osano, kardeinin vurulduunu grnce, ban ekip dmann stne yrm, tek bana onlarn siperlerine dalp ban birinin kafasna saplam. Adamn banda kee bir fes olduundan lmemi. Dmanlardan Heseno, Osmanoya ba saplayp ldrm.

ki kardein lm zerine dmanlar kap kasra snmlar.Bizimkiler de dmanlarn evlerini yakmlar ve o srada evde

olan bir kadn yanm. Aa dierlerinden yana olduu iin, kyn yaklmas ve kadnn lmn babamn stne ykp cezaevine attrm. ki adammzn lm yetmiyormu gibi babam da ieri tklm; dierleri ise Qesra Qelenderaya kam. Bir ksm akrabamz ise korkudan aadan yana grnmler ve olay grmezden gelmiler.

N T K A M

Bir gn amcam Xelilo, Qesra Qelenderada buday uvallarn yklemi, rmek iin Qurdis deirmenine gidiyormu. Y ol

18

da, sabahn afak vakti dar bir boazda bir Hesar kervanna rastlam. Korkmadan naray basm:

Ulan, hi bizim burada olduumuzu dnmediniz mi? Hangi cesaretle buradan geersiniz?

Aralarndan biri Xeliloyu uyarm: t, dikkat et kendine, Heseno da aramzda.Xelilo, Heseno adm duyunca kendinden gemi: Ulan Heseno davran! Bugn yiitlerin alma gndr! de

mi ve Kurmanci tfeini kapp ileriye atlm. Bunu gren Heseno da ondan geri kalmam:

Kim geri kalrm greceiz!.. Ben evimi barkm drm gelmiim buraya. Babama bile minnetim yoktur! Allahn izniyle seni de Osm anonun yanna gndereceim. Haydi davran!..

Amcam Hesenoya yaklanca tfeini gsne dorultmu ve tetie basm:

Bu yiitlerin cdr!Gel gr ki tfek patlamam. Bunun zerine Heseno, Ben er

kek babasym! Davran bakalm ... deyip tfei dorultmu, amcamn gsne dayayp tetii ekmi. ans bu ya, o da patlamam. Bunun zerine tfekleri atp baklar ekmiler. O darack yerde birbirlerinin yakasna yapp kavgaya girimiler. Yamatan yuvarlanp dereye kadar gelmiler. Suyun iinde amcam dengine getirip Hesenoyu alta alm, on drt bak sallam. Ama bir tuhaflk hissetmi:

Vurmasna vuruyordum ama, diyordu, adam bir trl dmez. Birde ne greyim! ilk darbede bak ona sapl kalm, elimde kupkuru sap. Kaptm onun ban, gsnn stne saplayp cesedinin zerinden kalktm.

Hesariler veya kervan diyelim bunun zerine ikiye blnm. Xelilo gzmzn nnde Hesenoyu ldrsn ama biz se

simizi karmayalm. Niye? Biz Yahudi miyiz? demi bir ksm.tekiler kar km: Dv teke tek olmutur ve Xelilo kardelerinin intikamn

almtr. Bize karmak dmez.Amcam uvallar atp yaralym gibi eeine binmi, evinin

yolunu tutmu. Nereden duymularsa duymular, babamlar silah

19

larn kapp olay yerine komular ama X eliloya yolda rastlamlar. Babam:

Doru syle, eer lmediyse gidip birka bak da biz vuralm.Xelilo yemin billal etmi ama dinletememi. Hasda Jo r iye gi

dip kadn feryatlar ve atlar duyunca inanmlar, mermilerini havaya boaltp geri dnmler. Bylece intikam alnm olmu.

Ksa bir sre sonra her eyi gze alarak Hesara yerlemiler. ok gemeden de barmlar, birbirlerine kz verip akraba olmular.

Ama aalarn kylnn bar iinde ve yan yana yaamasn onaylad nerde grlmtr? Kyl iinde dmanlk biter de birlik olurlarsa aann hali nice olurdu? Gel gr ki, kyl cahildi ve henz ilka yayordu, aadan, eyhten tesini gremiyordu.

Pek ok byk dman vard. En byk dman, igalcilerdi, dier dmanlar ise cehalet ve airet dzeni idi; aalar ve beylerdi, eyhler ve paalard...

Aalar, daha kolay ynetip smry srdrebilmek iin kylnn arasna fitne fesat sokuyordu, kavgay dmanl krklyordu. Bylece egemenlerle birlikte vergi topluyor, angarya uyguluyor, rvet alyorlard.

Aann kasrnn karsnda bizim Teyar dediimiz bir para toprak vard. Kavga orada cereyan etmiti. Bu nedenle o kavga aramzda Teyar Olay diye anlyordu. Bu olay bana Amcam Xeli- le Osman anlatt.

A v i K a v g a s Bu kavgada lm olmad. Aalar ikiye blnd. Ebdrehman-

larn ailesi, yani airetin esas aalan dmandan yana oldular. Kk karde brahim ise bizden yana tavr ald. Ehmed Heseno, Eb- drehmann glgesideydi, biz ise brahim Aay setik. Ky ikiye blnd. Baka aremiz olmadndan zayf aadan yanaydk. Biz sayca az olmamza karn dierlerine direniyorduk. Ayrca karya daha gl grnmek iin kendimizi Keyxwelerin amcazadesi olarak tantyorduk.

Tm kozlar bizim elimizdeydi. Buna ramen birka defa talana uradk. Bu talanlarn en nls Hesar Talandr ve dn gibi hat-

rmdadr. O zamanlar annemin eteine tutunup arkasndan koan bir ocuktum.

H e s a r T a l a n Hesar evresinde drt be airetin daha olduunu sylemi

tim. Bunlar arasnda da srekli dmanlk vard. Midyat evresindeki birka airet ise kaymakamla hareket ediyordu. Orada bir Trk kaymakam, veya Trklere hizmet eden atanm bir yerli kaymakam vard ve ii gc airetleri vuruturmak, rvet almak, ileri gelen aalar ldrmek, insanlar zindana atmakt.

Krtler henz ehirli olamadndan, yeterince ilerleyemediin- den, ya da Tiirklerin ifadesiyle dal vahiler olduklarndan, Krtleri Trk kltrleri iinde eritmek istiyorlard. stiyorlard ki Krt, hibir zaman kimlik kazanmasn, birbirini vursun, birbiriyle urasn.

Krt aa ve beyleri, Krt nderleri ve aydnlar bunu alaya- myordu. Onlarda ulus olmak, devlet olm ak, onurlu olmak diye bir dnce yoktu henz. ocuklarn okutup yksek makamlara oturtmak diye bir dertleri yoktu. Bayrak, ordu, ta ve devlet olmak nedir bilmiyorlard. Cahil, soyguncu, apulcu, hrszdlar; dmana uak, kendi milletlerine dmandlar.

Krdn by, ileri geleni byle olursa sradan kyl ne yapsn? Kyl dil bilmez, yol bilmezdi ve hi itirazsz aasnn beyinin peinden giderdi. Kaytsz ve artsz millet dmanlarnn uaydlar. Yllarca alp vergi ve hara verirlerdi.

Yirminci yzyln drdnc ylnda Kiirdistanda byk karklklar oldu ve her aa kendi padiahln ilan etti. Her yanda iddet, bask, talan, lm, yangn vard; alk kol geziyordu, yoksulluk diz boyuydu; kin, fesat, ikilik her kapy alyordu. Btn bu ahvalden Midyat ve evresi de nasibini ald.

evre airetler nasl yan yana gelmi, neden toplanmt bilmiyorum. nk bizim kyde, bizim airette her zaman dmanlk ve ikilik vard, yan yana geldiimiz grlmemiti.

Ebdrehman lmt, olu Mhemed de yaamyordu artk. Mhemedin iki olu Huseyn ve Selim aa olmutu. Bizim tarafn

aas brahim yal ve hastayd, yerine Zerar bakyordu. Selim, Diyarbakrda zindandayd.

Bu olayda bizim tarafn aas Zerar dmandan yanayd. Biz ve Zerar, Huseyne muhaliftik, onun aalktan alaa edilip yerine Zerarm geirilmesini istiyorduk. Ama hayallerimizin koca bir yanlg olduunu ok ge anladk.

Binlerce insan ky kuatmt. evrede eli silah tutan ne kadar Mhelmi, Remi, Hebizbini varsa Hesara dklmt. Biz ise Zerara inanyorduk:

Onlar bizim iin deil, HuseynIe adamlar iin geldi, diyor ve bununla avunuyorduk.

Huseynle adamlar kasra snm atyor, direnmeye devam ediyorlard. Bizim Zerar aamz gece gidip dmanla anlama yapm: Zerar airete aa olacak, sonuna kadar dost olacak, H- seyn ve adamlarnn mallarna ve silahna el konacak, Zerara ve adamlarna dokunulmayacak.

Bu anlamayla Zerar kandrld; onlarn yanndan gelip doru Huseynin yanna gitti:

Aalk ekimesi yznden ky talan ettirmeye demez, dedi, gel kyden k, sonra bir yolunu bulur, onlar kyden karrm.

Huseyn Aa hayr demedi. M erte ve onurluca oluk ocuunu toplayp kyden kt. Ky amcasnn oluna brakt.

Huseyn kye arkasn dner dnmez kuatmaclar kye kml gibi dalp talana balad. Zerar kim takar!.. apula baladlar, hatta taslara, sepetlere varncaya kadar ne var ne yok alp gittiler ve ky tamtakr Zerara braktlar. Hepimiz Zerar Aann yannda toplandk. Babas hastayd ve yataktayd. Onun zerinde yatt yata bile almlard. brahim Aa oluna kfrediyordu yatt yerden:

Keke oullarm yerine kzlarm olayd, diyordu. Keke tm oullarm kz olsaydlar, onlar kadn diye yeenlerime verseydim.

Talan ordusu birka gn daha kyde kald. Hatta Dibolar bile Elikadan kalkp talana gelmiti.

O gn, Mhelmi M iri* smail Beyi, Huseyn Aann kasrn y

* M ir: Krtler arasndaki giilii airet reisleri ile byk toprak sahibi olan beylere verilen ad.

karken grdm. Gn gelecek, yklan o byk kasr aga iin yeniden yapmak zorunda kalacaktk.

Talanclar kyden kp gidince Zerar aalktan atld. Hu- seyn kye dnd ama nasl bir kye? A ve perian insanlar, bombo evler, ahrlar ve ykk viran bir kasr...

Htseyn Aa kasrn bize zorla yeniden yaptrd. Bu iin sorumlusu bizdik ve her eye katlanmalydk. O olayda dolayl olarak suluyduk ve susmak zorundaydk. Eer biz Huseyle birlikte kar koysaydk bamza bunlar gelmeyecekti. Kasr savunabilir, onlar byk kayba uratabilir, belki de ky talandan kurtarabilirdik. Ama Zerara kandk. yle ya, Kurmancn dedii gibi; Madem kar olacaksn, hi deilse iyi adam se.

O gn bugndr kymz dirlik yz grmedi, ekmeimizi daima darlarda arar olduk, iki yakamz bir araya gelmedi. Babam altm-yetmi yandayd ve aiamyordu. On bir para topramz vard; ba, bir sulak tarla, geri kalannda ise sadece arpa-buday ekilebiliyord. Biz araziyi srmesi iin, mahsuln onda biri karlnda, bakasna kiraya veriyor, bu parayla geiniyorduk.

Annem iyi bir kilim dokuyucu, iyi bir a, iyi bir iplik eirici- siydi. Elinden pek ok ey gelirdi. Bizi bytp beslemenin btn yk onun omuzundayd. Cana yakn ve temiz kalpliydi; yetime, aa yrei dayanmazd. Darda grd gariban eve getirir, gnlerce bakard. Dkne, yetime gzya dker, hayflanrd. Btn bunlar babamn istei dnda yapard, ancak babam sesini karamazd.

Babam akrabalarn en yals, dolaysyla aile by idi. Ak szl ve erefli bir insand. eyhlere ve aalara dmand, iddeti ve zorbal sevmez, haramdan kanrd.

ok defa doruluk iin aalara kar koymu, korkmadan doruyu sylemitir. Tabii ki biz aann dengi deildik ve her zaman bize baskn gelirdi. Onun koskoca bir aireti vard, bizim ise sadece altm yetmi civarnda akrabamz.

Aaya kar koymak iin yine onlardan birini kendimize aa seer, zerlerine ancak yle yrrdk. Eer onlar bize baskn karsalar, bizi soyar soana evirirdiler; ou kez omuzlarmzdan sila

*3

hmz bile alrlard ama yine geri verirlerdi. nk kendileriyle dmanln daha ileriye gitmesini istemezdiler, ne de olsa ayn kyde yayorduk ve birlikte yaamak zorundaydk. Aalar bizi severdi ama varlk sahibi veya makam sahibi olmamz, uyanmamz istemezdiler. Hatta doyasya ekmek yememizi bile istemezdiler.

B R K A O L A Y D A H A

Hesar olayndan sonra Mhelmi Miri smail Bey ok glendi ve devlete kar birka defa ayakland. ok gemeden de jandarma kurunuyla ld.

Bu arada Renan aas Ehmede Heci Ebdlah ldrld ve birok Reman ky talan edildi. Aay kimin vurduunu bilmiyorum. Yalnz Ehmede Heci Ebdlah stne yaklm Bave Em in atn Meryem Xan hl sylemekte.

O dnemde XerzSde de ok kanl olaylar oldu ve Hesene O sman, Baximze kynde Bare etoya kar ayakland. Elikan yiite direndi.

Sindler ve Remolar, Elikan airetinin iki.koluydu ve Bare eto ya kar koydular. Peninar lideri Biare eto onlar ne olursa olsun ezmek istiyordu ve kalabalk bir grupla Baximze Kasrn sard. atma balad, amanszca savald.

Elden ne gelir? Onlar birbirini ldryor, birbirine kar savayor, kendilerini dmana kar zayf dryordular; bunun neye mal olacan ise bilmiyorlard.

Hesene Osman, Baxmzeden kp gitmek zorunda kald ve atmada bir olu ldrld. Kejikanlarn by Mhemede Dervvi de atmada lenlerdendi. Mhemed'in kzkardei Seyre, abisi zerine ok dokunakl ve vg dolu bir at yakmtr. (Bu ad Folklora Kurdi kitabmda okuyabilirsiniz.)

Remanlarn by brahime Heci Ebdlah, babasnn yerine aa oldu. ok gemeden asker kurunuyla ldrld. Hesari ve Dekri airetleri hem dost ve yanda, hem de day yeendiler. Dekri aas Ysfe Axe, Hesen emdini oluydu. Ysf, devletle aras iyi olan aalardan biriydi. brahime Ehmedi vurmas iin jandarma avuu Nadire ok rvet ve hediye vermiti. O-

dan dolay, kendisi de Liceli bir Krt olan Nadir avu, ke bucak lbrahime Ehmedi aryordu, onu yakalamak istiyordu.

Bir gn brahim, adamlaryla epe Rem andan geiyormu. Arkasndan Nadir avula bir manga asker belirmi. Ses vermi:

Nereye gidiyorsun aa? Ka gndr senin peindeyim. Kamak erkee yakr m?

brahim arkasna dnp bakm ve dmann tanm: Her kim ki korkup kaarsa, karsnn yazmasn bana tak

sn, demi.kisi de teke tek dvmeye yemin etmiler. Kamalarn ekerek

at stnde birbirlerine saldrmlar ve Diyarbakrn kanl rma Diclenin azgn sularna yuvarlanmlar. Onlar kaplanlar gibi bouurken, ikisinin de arkadalar suyun iki yakasnda kavgay seyretmiler. Atlar kineyip aha kalkm. Kamalarn akrtsna Dicle dalgalanm. Solumalarndan gs kafesleri yrtlacak gibiymi ve onlar vahi, yrtc aslanlar gibi birbirlerinin zerine atlyorm.

Nadir avu da Liceli bir Krtt. Uzun, ince boylu ve yakklyd. Siyah byklar vard, siyah giysiler iinde dolard. Siyah parlak tyl bir ata binmiti. Siyah dar bir izmesi vard ayaklarnda ve lmden korkmuyordu. Banda kara bir kalpak, kaytan srmadan avu rtbesi omuzunda parlyordu. Gz kara ve korkusuz biri olarak nam salmt.

Reman aas brahim, banda kume kolos \ srmal al apik giyinmi, gm kamasn yana salmt. Kvrak bir ata binmiti. Jandarmadan korkmazd ve Nadir avu onun gznde rakip bile deildi. nk o, onlarn dzeninin dman, Trkle- rin askeri idi.

Kurmanclar, Trklere Romiken cjunbclk** derlerdi. Bizim gzmzde onlar seviyesiz ve tembel idiler. Onlardan hi korkmazdk.

* Kume kolos: Erkeklerin, daha ok atm a veya sava zam anlarnda giydikleri, zrhl balk. al-aph Bir cins kuma pantolon ile stne giyilen gmlee verilen ad.

* * Ronttken qunbclk: Krtlere eziyet veren T rkler iin "kk kl Tiirkler anlam nda, kullanlm tr. Ancak K rtler, dier T tirkleri, batidakiler ya da batdan gelen anlam nda ve hakaret iermeyen Rom szc ile adlandrrlar.

*5

Devletin gznde ise Krtler, daha dorusu onlara isyan eden aalar, ekya ve hrszd. Sulu ve sank idiler, kan dkc barbardlar. Vahi, dal ve katildiler.

Bu kavgada taraflarn ikisi de Krtt. Krttler ama, kendini Krt saymyor, milliyetilik bilmiyorlard. Millete dmanlk yapyorlard, dmana altklarnn bilincinde deillerdi. Birbirlerini ldrerek dmana hizmet ettiklerini bilmiyorlard. lkelerini dman atlarna inetiyorlard. Kendilerini dman nnde kk drdklerinin farknda bile deillerdi.

Bu bouma ne kadar srm bilinmez. Dediklerine gre, brahim Nadiri baklayp akntya brakm, askerler de brahimi kurunlayp ldrmler. Bylece iki Krt yiidi D iclenin sularnda yitip gitmi.

kisinin lmnden sonra byk atmalar yaand. Kemanlar epey jandarma ldrdler. Ama len de ldren de Krtt; cahil Krt. Okumam, geri kalmtlar ve dmann esiri idiler.

Krtleri fazla deitii de sylenemez. Bu zavalllarn ii gc kavga dvt, karakollarda dolarlar, mallarn bakasna yedi- rirlerdi. imdi de dmann bir aferini iin milletlerine ihanet ediyorlard. ocuklarnn ekmek paras iin dmana ajanlk yapyorlard. Ne zaman bu pis huydan vazgeecek, ne zaman gzlerini aacaklard? Kendilerini ne zaman tanyacaklard?

N E Z A M A N D O M U U M ?

Nfus kadna gre doum tarihim miladi 1900. Benim Birinci Divanmda I9 0 3 te doduum yazldr. Ne zaman doduumu kesin olarak ben de bilmiyorum. Babam okur yazar deildi ve benim doduum yllar yokluk ve seferberlik yllaryd. Hatrladm ilk ey Berfa Giran veya dier adyla Berfa Sor dediimiz,

* Berfa Giran ya da Berfa Sor: Takvim kavramnn tam olarak yerlemedii dnemlerde, Kl tler tarafndan eitli tarihleri ifade etmek iin kullanlan deyimlerdendir. Birinin doumunu, lmn veya nemli bir tarihi ifade etmek iin, ilgin doa olaylarnn yaand yllar ifade eden bu deyimler esas olarak alnr. Berfa Sor, kzl renkli olarak yaan kar ifade eder. Bu iklim olay tm corafyalarda olduu gibi Krt corafyasnda da zaman zaman yaanm tr. T oz bulutuna karan kar, kzl renkli olarak yamtr. Berfa Giran ise kar yann youn olduu bir yl anlatr.

z 6

unutamadm ar k gnleriydi. Babam darda yakalad veya ldrd kular bize getirirdi. Dar kamyordum onun iin de o k ark giymeye gerek duymadan ierde geirmitim.

B e r f a G i r a n : Berfa Giran (Berfa Sor), bazlarnn dediine gre 1910 knda yaanm. Bazlarna gre ise 1911 ylnda... O yl on-on bir yalarnda bile deildim. nk dar kamayacak kadar kktm. Babam darda avlad kular ve av hayvanlarn, bana getirirdi. Be alt yanda ve latta daha kk olabilirdim.

Evimizin hepten kar altnda kaldn hatrlyorum. Babam evin merteklerini skyor, annem de onlarla ate yakp karlan atete eritiyordu; o sudan iiriyordu, o suyla yemek yapyordu. Damn zerimize keceinden korkuyorduk. Bir gn komumuz Seyidin seslendiini hatrlyorum:

Keke Hesen! (Haan Amca) Keke Hesen!.. Korkmayn, biz geldik.

Kreklerle her yanmz saran karlar krediler ve stleri balar kar iinde ieri girdiler. Artk rahat bir nefes almtk.

Bu arada yiyeceimiz bitmiti. Davara verecek bir ey kalmamt. Yazya yabana gidip geven getirir, yumuatp paralar, hayvanlara verirlerdi. Sokaklar ve ev aralar silme kar dolmutu. nsanlar evlerinin yolunu bulmakta bile zorluk ekiyordu. mrm boyunca bir daha yle bir k grmedim.

Bugn yetmi yandaym. Belki de daha fazla. Ama ben kesin yam hl bilmiyorum.

N U S A Y B N DE

Elde avuta bir ey yoktu. Kimsesiz, yoksul ve periandk. Bamzdan bela eksik olmazd. On bir para araziye ramen bir gn oturup gnlmiizce karnmz doyuramyorduk. alabilecek kimsemiz yoktu. Babam ok yalyd. Aabeyim Xelil ise kh fkh okullarnda, kh askerdeydi. Bense henz ocuktum.

Daha arpalar oraa gelmeden birka aile birleir Nusaybine giderdik. O t bier, ehirde satardk. Arpa zamannda kendi ilerimiz iin kye dnerdik. Nusaybinde alp denkletirdiimiz parayla aann ve devletin vergisini derdik ve bylecc onlarn basksndan ve zulmnden bir nebze olsun kurtulurduk. Ne bizim dn

1 7

mz ne de verdiimiz onca vergi, o zalimlerin zulmnden bizi ko- ryamyordu. Annem ve babam bitikleri otlar yklenir, sokak sokak dolaarak g bela satarlard.

Bir defasnda birka arkadala Qudr Beyin evinin bahesine girdik. Bey, balkonundan bize bozuk kurular att ve biz ocuklar kaptk. Ben o tozun topran iinde birkam ele geirdim. Anneme gtrdm, ok sevindi.

Bir defasnda da ehrin by Heci Necim Efendi, frnlardan ekmek alarak yoksullara ve ocuklara datt. Birkan da ben aldm. Ekmekle eve gelince annem kzd:

Ulan yoksa bunlar aldn m? diye endieyle sordu.ok korktum ve alelacele cevap verdim: Bunlar bana Heci Necim verdi.Ona olan biteni anlattm. Babam yine de ikircikliydi: Gtr aldn adama geri ver.E canm, ben nereden bulaym sahibini?

J A N D A R M A A V U U

Hesar, bir ara blgenin ynetim merkezi yaplm, kye bir karakol kurulmutu. Karakol avuu Mardinliydi. Sarho, kadn dkn ve serseriydi. Hrsz, rveti ve asalak biriydi. Mdr, aa ve avu gaspederek veya alp rparak bizim srtmzdan geinirlerdi.

Hara ve vergi vermediimiz hafta yoktu. Her gn bir angarya vard. Tehdidin, dayan haddi hesab yoktu. Bir gn iip sarho olmu avu, jandarmaya emir verdi:

Kadn erkek herkesi toplayp getirin!nsanlar ne maksatla topladn belki kendisi de bilmiyordu.

Herkes toplandktan sonra Evde avu sordu: Sizi neden buraya topladm biliyor musunuz?Hep bir azdan cevap verdik: Hayr, neden toplandmz bilmiyoruz.avu: Haydi kalkn govend* kurun bakalm, beni biraz elendirin.

* C ovend: Krt lalk oyunlarnn tmne verilen ad olmakla birlikte, zel olarak da halay anlamnda kullanlr.

28

Kim kar koyabilir? Hayr demek; sopa, kam, su, toprak, tkrme, hakaret demekti, herkes bunu biliyordu. avu Efendi sarhotu, gz kanl, ba akt. Salar yzne dm, kanl gzleri fldr fldr dnyordu. Kyller kendi kendilerine sevindiler:

yi ki baka bir ey istemiyor.Kadn erkek el ele tutuup govend ektiler. avu da oyuna

girdi ama oynamasn bilmiyordu. Kavala ayak uydurup oynarlarken, kylnn biri cesaret edip, Beyim sen oyun bilmiyorsun, dedi.

Bu sze ok bozuldu: Ben biliyorum, oyunun hasn oynarm ama kaval uymuyor,

deyip kaval ald, almaya alt, frd, beceremeyince krp yere ald.

Halay durdu, sesler kesildi. avu balad trk sylemeye: haydi haydi haydi! Kendi tempo vurup kendi oynad, biz sessizce izliyorduk. Yalnz akac bir kyl ona katlr gibi yapt, Ba Efendi kaval krdn, halay kavalsz olur mu? diye sordu.

Aklna yatmt Evde avuun. Cebinden iki altn karp kavalcnn eline tututurdu:

abuk Midyata git, bir kaval al getir, biz daha dalmadan yetitir.

Kavalc ard: Beyim Midyat ok uzak, dedi, orsbhde kaval alan biri

var. Jandarm a gnder onu getirt.avu iki altn daha karp bir jandarmaya uzatt: Git abuk getir. Ko!..Jandarm a iki altn ald, halaydan kt, gya orsbhe gide

cekti. Jandarmann ayrlnn zerinden ok gemeden avu yere yuvarland. Askerler onu yerden kaldrp ieri gtrdler. Kyller yava yava dalp evlerinin yolunu tuttu. Bu avu bazen salncaa girer, uyuyuncaya kadar kendini kylye sallatr, uykuya dalnca da bol bol osururdu! Eh, kim cesaret edip glebilirdi ki?..

Aa da onlarn orta, arkadayd. Birka gnde bir jandarma bir listeyle gelirdi. Listede ounlukla genlerin ad olurdu. Ya askere arlrd, ya da bir su yklenirdi, genlere. Kimi yakalasa gtrrdler. Bulamad genlerin yerine ana babalarn gtrr; so

2-9

pa, falaka, su, rrl eziyetler edip kelepe takar gezdirirlerdi. Ya para vereceklerdi veya eziyetlere raz olacaklard. Dayak fasl bitince kurtarc aa devreye girerdi. Ya da kyl bu resmilerin iti olan aaya gider yardm isterdi. Aa durumu bilir ama sylemezdi:

Hele birka mecidiye verelim de, belki avuu raz ederiz.Kylden bylece para koparrd. Aa, jandarmaya gider, her

kesin duyaca ekilde rol keserdi: Bu adamlar gariban, bo ver, vazge...avu da uygun bir dille: Haydi, Aann hatr iin, derdi.Ana babalar, aa ile avuun ayana kapanp per, onlara

dua ederlerdi. Sonra elleri koynunda eve dner, onlarn yapt iyilik iin minnettarlklarm bildirirlerdi.

A A B E Y M A S K E R E G D Y O R

Aabeyim Xelil, dier adyla Mele Xelil, benden on be ya bykt, ama onu pek gremiyordum. Feqilikten eve geldikten birka gn sonra, ar geldi, askere gitti. O zamanlar askerlik yld. Askerliini Rus arl snrnda yapt ve zor bir askerlikten kurtuldu. Xelil yoksulluumuzun bilincindeydi. Askerde yemeinden ksp satar, toplad paralar biriktirip bize gnderirdi. Yedi Osmanl altn, n altn dmeli kadife bir yelek, krmz bir fes gnderdiini hatrlyorum. Bama o tuhaf fesi, stme o kocaman yelei giydirir, Abin sana gndermi, derlerdi. Beni bylece bir gzel kandrr, gnlm alrlard. Oysa Xelil, terhisten sonra sivilde giymek iin gndermiti o kyafetleri.

O Z A M A N L A R K Y N A A S I H U S E Y N D

Hi phesiz bunlardan haberi olsa, Aa, bize yle kolay kolay yedirmezdi. Karnmz kasavetsiz doyurduumuz anlalrsa muhakkak bamza bir orap rerdi. Gzlerimizde yalar kurusun istemezdi.

smaile Elo, Aann kahyas ve ua idi. Nankr, gvenilmez biriydi, bize dmand. Neyse ki, Aann bizden yana honutsuzluu yoktu. Seydaye X an inin dedii gibi, Her garisek harisek

3

divetin / Her dartya bir ku lazm, lsmaile Elo, Seydaye X aninin dedii gibi Aann, yani garisin, haris iydi. Her eyi kafasnn estii gibi yapard. Onun bizden birinin evine gelmesi hayra alamet deildi, kt bir gelimenin habercisiydi. smaile Elo bir gn kzgn bir sesle babam ard:

Hesene Hemed, Hesene Hemed... Hseyn seni konana aryor!

ars tekin deildi. Bu arda hara, iddet, tehdit seziliyordu. O sesi, o kt sesi duyduumuzda, donup kaldk. imizden kimse buna karlk veremedi. Babam bastonunu alp yola dt. Annemin yznden endie ve korku okunuyordu, biliyordu ki bir uursuzluk kapdayd. Allah hayrlsn etsindi! Kimse ne olduunu bilmiyordu. Ama lsmaile E lonun ars, babamn gidiinin hayra yorulamayacann iaretiydi, bunu annem biliyordu. smail bizi hi sevmezdi ve XeliPin para gnderdiini biliyordu. Belli ki aa bize bunu yedirmeyecekti.

Annem kendi kendine homurdanp duruyordu, homurtularda sadece zalim kelimesini ayrt edebiliyordum. O korku ve ikircikle, akrabalara, komuya gidip gidip geldi. Onlara ne anlatyor, ne istiyordu bilmiyordum.

Az sonra babam dnd, ama nasl? Oraya bastonla gitmi, omzunda aynal bir tfek, belinde iki sra fiekle dnmt.

P A D A H L ET R K A Y D I N L A R I N I N M C A D E L E S

Bu arada Trk aydnlar ile padiah arasnda bir mcadele sryordu. Aydnlar diktatrle kar, zgrlk iin mcadele veriyorlard. Her iki tarafn da blgede taraftar vard. Her iki taraf da kendi propagandasn yapyordu. Padiah srtn aa, eyh, mele ve beylere dayam, her yanda rgtleniyordu. Emin Eli Bedir- xan, Seyid Ebdlqadire Nehri gibi nl alimler de bu rgtlenmelerde yer almt. Haydaranl Kr Huseyn Paa, Mili brahim Paa, Zirikli Seyfidin Paa, Mustafa Paaye M iri gibi cahil haydutlar da general olmutu.

Hamidiye Alaylar ad verilen kan dkc yenieriler gibi bir ordu da Krt blgesinde kurulmutu. Bununla Jn Trkleri kor

31

kutmay amalyorlard. Padiah tahtn tacn korumak iin, bu etelerden faydalanyordu. Bir de tannm din adamlarn rgtleyip kullanyordu.

Seyfidin Paay yenilikiler vurdu, dierlerini daha sonra teker teker anlatacam. Gerekten o dnemde bilinli bir Krt varl olsayd kolaylkla kimliine sahip kabilir, Krdn kara talihini deitirebilirdi. Ama ne yazk ki, elinde g olanlar, ulusal bilince sahip olmayan birtakm derebeyleriydi.

Bu tartmalarda Kirdistanda etkili ve birbirine kar olan iki byk mele vard:

Mele Said Nursi (Bedizzeaman) ve Mele Selime Hizani (Halife Selim). Mele Said, ittihatlardan; Halife Selim ise padiahtan yanayd, eski dnceliydi. Her ikisi de Arapa birer kitap yazmt ve ikisi de saygn alimlerdi. Mele Said zgrlkleri vyor, Mele Selim ise kar kyordu. Her iki kitabn balangc da hl aklmda.

Mele Said Efendi diyordu ki:

H uriyetun etiyerurehm ani z eneha textes b ilim an i

O hrriyet ki R ahm ann bize sunduu O im anm za m ahsus o lu nu r

Mele Selim ise:

H uriyetun heriyetn binari z eneha textesi b ilk u fari

A te ile yakan o hrriyet O kfrm ze m ahsus o lu n u r

Bu iki kitap ve bu iki dnce, Kiirdistann drt yannda etki yaratm, propaganda arac olmutu. Aydnlar, meleler, eyhler ikiye blnmt; kimi eyh Saidin, kimi Mele Selimin taraftar haline gelmiti.

Mele Selim, ok sayda Krte iir yazmt. Bunlardan olduka uzun olan birinin ilk ktas hl ezberimdedir:

3 1

H ela rab in gele K urdan J i b a ja ra n heta gundan Bi yek m im e me din berdan W eha nine m usulm ani.

U yann ey ciim le K rtler,K ylerden ta ehirlere kad ar B ir tek iaretli dini b rak tk B yle deil m sl m anlk .

Kurmanclar arasnda ok byk bir ne sahipti bu iir. Mele Selim o evrede ok nlenmi ve ok sayda taraftar kazanm, bal bana bir g haline gelmiti. Daha sonra halkla beraber ayaklanarak Bitlis ehrini kuatt. H er ne kadar eyh Selim nlenmi idiyse de, hareketi asl yneten adam eyh ehabedindi. ehrin yann alnca ehrin valisi Kuran srklarn ucuna geirip bar istedi.

eyh Selim bar tarafls olmasa da, eyh ehabedin onlarla bart. Vali onlara yardm edeceine ve onlardan yana olacana dair yemin etti. eriatn, Kuranm yasa saylmas gerektiini art kotular. Vali:

Dediklerinizde haklsnz ve bunlar yerine getirilecektir, diye sz verdi.

Ancak her iki taraf da oturduklar yerde tedirgin, stanbulun tepkisini bekliyorlard. stanbuldan bekledikleri, anlama ile ilgili grt, ama onlar asker gnderdiler. Diyarbakr, Mardin ve Vanda ne kadar asker varsa Bitlise ydlar. Bir sabah uyandklarnda ehrin drt yandan sarldm ve toplarn evreye konulandrldn grdler. ehirden kamaya altlar ama nafile. Nereye kaabilirlerdi ki?

eyh ehabedin ile Seyid Eliyi yakalayp idam ettiler. Mele Selim ise Rus konsolosluuna snd. 1914 te byk sava patlaynca, Osmanllar eyhi konsolosluktan karp kuruna dizdiler.

Bu olay zerine yaklm ok sayda at ve destan vardr ama ben hatrlamyorum. Yine eyh ehabedini astklarnda birka defa ipin koptuu ve o gn gnein tutulduu sylenir. Btn bunlar, bana gre akla izana sacak eyler deil. Eer olmusa, gne tutulmas sadece bir tesadftr.

33

Ayaklanmann nderlii aydn ve ulusal bir z tasayd baar mmknd. Kurana olan kr krne inan ve dmann szne kanlmas yenilgi getirdi. Olaya geni bir ufukla baklmad ve ayaklanmada taktik bilinmedii iin kalc baar salanamad.

Blgedeki btn ayaklanmalarda da bu aa yukar byle olmutur ve her zaman halk bu ayaklanmalardan ok zarar grmtr.

B R A H M P A A Y f i M L A Y A K L A N M A L A R I

Daha nce sylediim gibi, Padiah Abdlhamid, Krdistana drt paa tayin etmiti. Bana anlatlanlara gre Haydaranl Kr Huseyn Paann on iki alay askeri vard. brahim Paa ise bin silahl Krt ve Arap svarisine sahipti. Bin kadar Krt svarisi de Mustafa Paann emrindeydi. Seyfidin Paann gc hakknda herhangi bir bilgim yok.

Diyarbakrdan Abdulaziz (Elaz) dalarna, Nusaybinden Barzana kadar uzanan blgeler brahim Paanmd ve byk bir derebeylik kurmutu. Arap emer kabilesiyle ok kanl atmalar oldu. Ben bunlardan ikisini anlataym.

B i r i n c i a t m aemer halk g katarlaryla M ilin merkezi Viranehire do

ru gidiyordu. Kik, Deqor, Xelecan gibi Krt airetleri de bunlarla idi. Onlar Mil Airetinin onlara kar koyamayacan sanyorlard. Oysa brahim Paa taktik ve sava bilen biriydi. stelik onlarn iinde kendisine haber ulatran ok sayda adam vard.

Paann askerleri mavzer tfekli, kar tarafn askerlerinin ou ise kl ve mzraklyd, geri kalanlar ise eski silahlara sahipti. Daha da kts, emerler henz yklerini develerin srtndan in- dirmemilerdi.

Paa hcum emri verdi ve kurun yamuru balad. Bunun zerine Araplar dald ve mallarn byk blm Krtlerin eline geti. Bir daha toparlanp kar koyamadlar. il yavrusu gibi daldlar ve can telana dtler. Ama atllardan kaamadlar. An

34

neler bile ocuklarn brakt. Bir daha el kaldramadlar ve balar nde gerisin geri dndler.

Bu atmada Deqor Aas Mhemed esir dt. Ama Paa onu serbest brakt ve, Siz Krtlerin zorla savaa itildiinizi biliyorum , dedi.

Geri onunla baz konularda bir anlama yaptn sylerler ama bu konularn neler olduunu bilmiyorum.

Bu olay Birinci Dnya Savandan ncedir. Hikyeyi Deqor yallarndan duydum ve buraya yazdm. Detaylar bilmiyorum.

i k i n c i O l a yAadaki anlatmlar Hac Evde M ereye aittir:Paan adr H ilkoda kurulmutu. emer, Tey, Cibr ise

Zendann dousunda adrn kurmutu. Biz yetmi svari Mustafa Aann olu brahim Aaye Koer ve emer eyhi Hadi ile brahim Paaya kar savamaya gitmitik.

atma Nusaybinin gneyinde cereyan etti, yani imdinin Kamlsmdan daha gneyde. Hilko ile Zenda kyleri kar karyayd ve Ceqceq Suyu (eski adyla Himas Suyu) iki ky birbirinden ayryordu.

Hadinin amcazadesi Evdlkerim, Paann taraftaryd ve birok insan sorunun iyilikle zmnden yanayd. brahim Paa art kotu:

Eer toplant benim adrmda olmazsa ve son sz ben sylemeyeceksem hi olmasn daha iyi.

Bylece kavgaya yol vermemek iin Paann adrnda toplandlar.

Tey eyhi, Nusaybin airetimin otladr, diyordu. Cibr eyhi ise, Habur ve evresi benim airetimindir, iddiasndayd. emerler de bunlardan aa kalmyor, Cizre Ovas eskiden beri benimdir. yle de kalacaktr, diyordu.

Sonunda Tey eyhi Paaya sordu: Ee Paa, sen syle, senin kararn nedir?brahim Paa dizlerinin stne doruldu: Tey eyhi doru syler, o Cizrenin sahibidir. Bu gece adr

35

larn gtrp Nusaybine kurabilir. Habur ise Cibrundur, gtrn bu gece adrnz Tabana kurun. Mhemede Evdlkerim, biz Milanilerin bir huyu var, hemen adrn gtr M ilann altna kur, dedikten sonra sesini kesti. Hadinin babas eyh Asi sordu:

Ya biz? Paam biz ne olacaz?Paa cevap verdi: Siz Emanllar raklsnz. Sizin adrlarnz toplayp Iraka

gitmeniz lazm. Yok eer gtrmezseniz olacaklara hazr olun.Oradakiler sylendi: Vallahi doru!.. Hem de ok doru.eyh Asi karlk verdi: Hayr Paa, hayr. Biz Irakl deiliz, Hilkoda tapularmz

var.Paa kzd: Eh, tapularnz var m yok mu, yarn size gsteririm.Yani anlayacan Paa resmen tehdit etti.Hemen o gece herkes Hadiden ayrlp Paann gsterdii yer

lere gitmek iin yola koyuldu. Biz birka Krt svari H adinin yannda kaldk. Byk adra gidince eyh Asi bize hikyeyi anlatt. Bunun zerine Hadi:

Aslnda arkadalarmz bize yanl yapmlar. Hadi kalkn adrlarnz toplayn, buradan gidelim. Allah vekil, Paa yarn kalkar da bizi burada grrse yandk.

Biz tam hazrlanm giderken Paann adamlar kurun yadrd. Birden neye uradmz ardk, atlarmz bizi nereye gtrd ise o yana katk. Paann adamlar peimize dt. Mhe- med Evdlkerimin yannda olan Araplar da onlarla idi.

Biz Krt svariler var gcmzle kap kurtulmaya alyorduk. Hadi, bazen tek bana geri dnyor, nara atp kar koymaya alyordu. O dnnce Paann askerleri bir su dalgas gibi geri vuruyordu ama, ayn anda da toparlanp yeniden hcum ediyorlard.

Hadi bize seslendi: Ulan kerata Krtler, eer develeri kurtarrsanz, bir ey

kaybetmi saylmayz.Ama biz o develeri kurtaramadk. Develer o karmaada Pa-

amn tarafna kouup onlarn eline geti. Hadi:

36

Vazgein, dedi, bugn her ey ondan yana. Kendinizi kurtarn bari.

emerler yiite kar koyuyorlard ama baarl olamyorlard. H adinin yiitlii tm Cizrede, Derazorda bilinirdi. Korkusuz ve atlgand, kimse ona kar duramazd. Ama emerler iindeki ikilik, dmann say stnl onu malup etmiti.

eyh Mhemed klcn ekip, bir kadn grubuna hcum etti. Paa birden ararak:

Niye kadnlara saldryor? diye sorunca, Araplardan biri cevap verdi:

Paa, kadnlarn arasnda M hemedin bacs var. Abisine beddua ediyor, sitem ediyor. Mhemed onu yle kt halde greceine lsn istiyor.

Bunun zerine Paa derhal emir verip sava durdurdu: M hemedin hatras iin, deyip, bizzat Mhemede gitti ve

geri evirdi.Paa adrnda Ebdlkerime: Yeenim, demi, bu adamlar kendileri iin benimle sava

yorlar. Peki sen amcandan ne istiyorsun? Burnunu kessem, Araba kzd, Kurmancn burnunu kesti, diyecekler. Seni M ustafa Paaya balyorum.

Kimine gre Evdilkerime deil, M ustafa Paanm olu brahime demi, bunlar. Ama O olduunu tahmin etmiyorum. nk Ebdlkerim, brahimden kkt. brahim, O nu Hadiye yardm olarak gndermiti.

n c O l a ync atma devlete kar yapld. Zaten brahim Paa bu

savata hastalanarak ld.Paann Abdlhamit yanls olduu bilinir. Abdhamit zor

duruma dnce Krdistandaki paalar, onu ve askerlerini gemiyle stanbula padiaha yardm olarak gndermek istediler. am valisi buna karyd. nk vali, Abdlhamit kart bir ittihat idi. Bir emirle brahim Paay yakalatp hapse attrmak ve ldrtmek istiyordu.

37

Krt Ebdrrehman Paa, brahim Paay gizlice kahvaltya davet edip:

Vali seni yakalayp ldrmek istiyor, diye uyard. Padiah Abdlhamiti tahttan indirip zindana atmlar ama sana sylemiyorlar. enle askerlerini gafil avlamak istiyorlar.

Bunun zerine Paa askerlerini alp ehrin dna bir yere gtrd. Bir gecede her eyini toplayp amdan uzaklatlar. Devletin askerleri ise onlarn peine dp yakalamaya alt. Paann ordusu yol boyunca nne kan ok sayda ky talan ediyordu. Bu arada Frat at srtnda geerlerken bir svarisi bouldu.

G bela M ilann merkezi Viranehire vardlar. Ama dman askerleri, onlarn toparlanmasna frsat vermedi, kan kk apl atmalarda Paa stnlk salayamaynca, varn younu toplayarak engal dana ekilmek istedi. Orada da nlerine emerler kt. Orada hastalanarak ld ve bedenini souk topraa brakt.

lmeden nce geride kalanlara, En iyisi Nusaybine gidin, devlete teslim olun. Onlara teslim olmak, emerlere yenilmekten evladr, dedii sylenir.

S E Y F D N P A A N I N L M

Haco Aa'dan* aktaryorum:Seyfettin Paay kolorduya getirdikleri zaman ben Diyarba

krdaydm. Kolordunun merdivenlerinden yukar karken, gsne tekmeyi yiyince bir top yumak gibi merdivenlerin altna kadar yuvarland. Elini ayan balayp cipe attlar, stanbula gnderdiler. Yolda souktan ldn sylerler.

Seyfettin Paa, yal, ufak telekti ve bir gz krd.Bundan baka bir bilgi sahibi deilim. Daha fazla detay iin

baka kaynaklara sormam gerekiyor.

* Haco Aa; Suriye denetimindeki Krt blgesinin ileri gelenlcrindendir. Halen de Suriyedeki Krtler arasnda en geni aile olarak bilinirler. H aco Aa, 1925 Krt isyanndan sonra Suriyeye geerek etkinliini orada gelitirdi. Zam an zaman Krt rgtlenmelerinde etkin yer alm akla birlikte, Fransz, Suriye ve Trk hkmeti bata olm ak zere birok kesimle de farkl dzeylerde ilikiler gelitirmekten ekinmeyen H aco Aann ailesi, Suriyede Mala Haco ya da Haco- lar olarak bilinir.

38

Daha sonra Kr Huseyn Paa ile M ustafa Paay anlatrken buna da deineceim.

A R E T L E R , K A B t L E L E R

evremizde birka airet ve kabile vard. Omeranda M ah- mdki ve Etmanki airetleri vard. M helm ide, sa Begle Xelil Beg airetleri vard. Dekri, Heverki de nemli kabilelerdi. Dek- ri devlet yanlsyd, Heverki ise devlete dmand.

H e v e r k i B y k l e r i

Eskiden Heverkilerin by Eliye Remolar idi. Xelile Sile- manlar ise seyitlik yapan maneviyat bir aileydi.

Son birka yzyldr, H acolar veya Osmanlar olarak bilinen aile onlar ynetiyordu. Bunlar hakknda farkl sylentiler var. Kimi B at kynden gelmi diyor, kimi de Teyden gelme Arap olduklarm iddia ediyorlar. Mardinli Trk Kasm Paann soyundan olduunu syleyenler de vardr. Dorusu nereden geldikleri pek nemli deil. Heverkinin ba olmular ve kendilerine He- verka Sultanlar diyorlard.

ki ayr koldular: H acolar Heverkede; elebiler ise Dekrda kalyordu.

K k H a c o O l a y Aadaki yky Hesen Aa (Kk Haco Aann olu) an

latt:Haco, yirmi babanm ynetimindeki Heverkeyi ele geirip,

Ait sancana gz dikti. Aite reislik yapan Usive Hesenler, onlarn bu niyetine engel oldu. Usive Hesenler, Aznavurda kalyordu, etraftan da birka ky kendine balamlard. Xelef Aann sanca olarak bilinen Ait Sanca, Mhelmi, Kasik, Dorik ve Heci Si- lemanan olarak bilinen drt kola sahipd. Kuresa ile apisni; Ait ile Nusaybin arasnda kalan birka kylk airetlerdi.

Bir gn Haco Aa kalabalk bir gurupla, Tilm inarn etrafn sarm. Her ne kadar Usivler kararl bir ekilde direnmise de, kar taraf ok kalabalk olduundan hcumu durduramam. iki

39

taraf da epeyce kayp verdi. H aconun askerleri Tilm inar talan edip, Usivi birka yerinden yaraladlar. Ama O, atyla D iyarbakra kamay baard. Usiv, H acoyu ihbar ederek hakknda yakalatma emri kartmay baard.

Haco, btn kyleri talan ettikten sonra, Dekriye yneldi. Onlarn da birka kyn zorla ele geirip talan etti. Dekr silahlanp toparlanrken, devlet de onlarn yardmna geldi. Birlikte Heverkiye kar savamaya baladlar. Heverki Krt kylerini yakt, talan etti, ok sayda insan ldrp esir ald. En sonunda Heverki ezildi. Birka ay sonra, Haconun etrafnda kimse kalmad. Bir iki yakn adamyla daa ekilip sakland.

Bir gn dman askerlerinin ortasnda at srtnda bir kadn grd, Midyata gtryorlard. Onu kars Eyan sand. O anda arkadalaryla helalleti:

Bir namusum kalmt, o da dman elinde. Kendim teslim olup, onu kurtaracam, dedikten sonra, tfeini arkadalarna verdi, yola inerek askerlere seslendi:

Heyy! Ben H acoyum, devlete teslim olmak istiyorum.O arada kadnn Eyan olmadn fark etti. Ama artk ok

geti. Yakaladlar, idam emrini yerine getirdiler. H aconun kellesini Torabani aas Cino, kesti.

Derler ki, Cimo haneri H aconun grtlana dayad zaman Haco:

Olum, demi, kurban edilen kolarn boaz kesilir. Erkek adamn kellesi senin gibi koparlmaz.

Derler ki, Cimo onu kesmeden nce, fesini alp, ipini zm, izleyenleri gldrmek iin yeniden bana takm. Bunun zerine, Dekr aas smail, kendi fesini, mendilini H aconun bana rtp, Haco gibisi, alaya layk deildir, demi.

O gnden beri, Hacolar, Hesen emdinlere, yani smail Aann akrabalarna minnettardrlar; o gnden beri aralarnda dostluk vardr.

O talanda, o savata iki airet de ok ey kaybetti. Kime yarar oldu bunun? Sadece dmana, sadece kan dkc barbarlara.

40

Alk, plaklk, yangn, talan; Krt milletinin payna den bu oldu. Namus, dman ayaklarnca inendi.

H aco ld ama, Heverki bunu unutmad. nk bir Heverki, Torabanl Cimo tarafndan ldrlmt. Bu intikam alnmalyd. Cimo gibi birisi, nasl olur da Aay ldrrd?

H aconun ldrld gn, kars Eyan gebeydi. Aa ldkten birka ay sonra doum yapt. ocuunun adn Haco koydu.

Kk Haco byd, akrabas Serhan Aanm kzn karp dalara kt. Saklanacak yer kalmad. Onun iin babasnn kanls Cimoya snd. Cimo dmanna iyi davrand, kasrn ona brakt.

Bir gn Cimo, H aconun karsna dil uzatt, deyip kardei M - hemedi ldrd. Haco kendi kendine, Eski dman dost olmaz. Kardeini ldren, beni de bir gn ldrr, deyip oradan ayrld.

Dekr aas Usive Hesen, emdine snd. Usiv ona ok deer verdi. Kasrndan bir oda ayrd. Heverkan iinde giderek sevildi. Onu alp Heverkann merkezi M izizexte aa yaptlar.

Bir gn Usivin evinde iiyorduk. Kahvaltda Aa, H aconun odasn gsterdi:

Bu odaya hl H aconun odas deriz, dedi.O odada birlikte yemek yedik. Usiv Aa epey bilgili, grm ge

irmi bir adamd. Sigaray bana o braktrd. O gnden beri imem.

Cim o, H aconun namusu iin kardeini ldrmt ama, Heverki intikamdan vazgememiti. Bir gn H aconun amcazadelerinden biri olan Elike Bete, Cim onun yolunu kesti. Cimo ile olu Hseyini ldrp intikam ald. Derler ki Eli, Cim onun banda, Ben ko erkeim Cimo, H aconun intikam iin, senin canna kyacam, diye haykrm.

Cim o, Ben, intikam alnamayacak kadar yalym, demi. Eer Huseyni ldrdiiysen intikamn zaten almsn.

Gzn a bak, olunun cesedini gr de iin yansn.Cim o gzn yummu: Doru, amcann intikamn aldn, ama aslnda ko deil

kuzusun. Baban ko olamad ki sen de olasn.Eli, baba-oulun kafasn kesmek istemi. Oradan bir seyit k-

m, yeilini stne atm:

41

Eli, demi, ikisini de ldrp cn aldn. Daha fazlas Allaha reva deildir. Allahtan kork.

Bunun zerine Eli vazgemi. Olay tm evrede ksa srede yayld. Elike Betenin n her yan sard. Elike Beteden ilerde tekrar sz edeceim.

O m e r i B y k l e r i

Osmanlar, Heverka Sultanlar diye anlrd. Mhemede Cizi- riye alenin Sahibi derlerdi. ale, airetin merkezi idi, Nusaybinin yukar tarafna derdi.

Omeriler ok sayda atma yaad. Eliye Ehmede smail bir defasnda Tiirklere kar ayakland. Sadece bu ayaklanmada yz sava kaybetti. Bu konuya sonra deineceim.

Omerilerin gemii Atman Aaya dayanr. Ondan geriye oul kald: Mhemede Ciziri, Mustafa H aco, brahim...

I - M h e m e d C i z i r i : Derler ki Atman Aann on iki olu vard. Bir gn Botan Miri ona misafirlie gelmi. On iki olu, Botann hakimi M irin divanna gelmi. Botan hkmdar Aaya, Bir ocuunu bana zekat ver, demi.

Aa cevap vermi: Tabii M irim, hepsi klen olur. Hangisinin elini tutarsan e

nindir.Bylece Mhemed, Mirin ocuu olmu. M ir onu kendi ocuk

laryla konakta bytm. Babas ldkten sonra Om eriye Aa yapm. Ondan dolay ad Mhemede Ciziri olarak kalm.

I I - E t m a n A a n n O l u b r a h i m : Bildiim kadaryla Etman Aann olu brahim'den geriye ocuk kalmam. Kalmlarsa bile bunlarn ad sam pek duyulmam.

I I I - M e l e M s t e f a : Bilindii gibi Heci Hesen Aa, Mele Mstefann oludur. Heci Hesen Aadan geriye Tahir, Bekir, Eli, smail ve Osman adlarnda alt oul kalm.

Omeriler de dier Krt airetleri gibi, yaanan sorunlar nedeniyle birka kez blnd. atmalar nedeniyle nceki yllarda bu airetten ilk olarak Mehmudki ve Atmanki adnda iki yeni airet tremi. Mele Mstefa Mehmudkilerin aaln srdrm. M-

4 1

hemed Ciziriler ise Atmankilerin aaln stlenmiler. Bu blnme son yllarda artt. Bu kez Osm anlar, Suleymanlar ve Ehmede Ismailler olmak zere kola ayrldlar. Ancak Aalar olarak bilinen bu kollarn herbirinin bir iki ky vard ve tm geimlerini Omeriler zerinden srdrrlerdi. nceki dnemlerde kendi kollarnn aaln srdren Osman, Sleyman ve Ehmede sm ailin ocuklar, son yllarda aalk, airetilik yapmadlar. Her biri kendi iine bakt.

T n a t a t m a s Heverkann iinde Elike Bete kadar, Hebizbini aas izedin de

Dekride nam salmt. Ehmede Sleyman ise Omeri lideriydi.Mele Osman, Ehmedden kaarak Elike Beteye snmt.

Elik, Osm an bahane ederek Omeriler zerinde bask kurmak istiyordu. Bu da Ehmede Sleyman tedirgin ediyordu. Bundan dolay T nat olay patlak verdi. Heverkiler, Omeri ileri gelenlerinden birinin ky olan T nata girdiler. Byk bir atma oldu ve iki taraf da ok kayp verdi. Uzun ve etin geen bir dmanlk dneminden sonra Izedinle Elik nihayet yan yana geldi, izedin:

Eliko, dedi, gel mz el ele verip baralm ve kendi devletimizi kuralm. Belki daha hayrl olur. Bak, tngilizler burnumuzun dibinde, Musulda. Onlardan da yardm isteyelim ve kendi Krt devletimizi kuralm.

Elik: Gzel sylersin, ho sylersin. Ama bilirsin biz Osmanlar,

kendimizin stne kimseyi istemeyiz, ikiniz de bana kurulacak devletin ba olacama dair imzal mhrl kt verirseniz bu ite varm.

Bunun zerine izedin, Ehmede Sleymann safn seti. Hebizbini, Hesari, Kosi, Drveri, bir ksm Mhelmi ve Omeride onlarla bir olup hep beraber Heverkiye saldrd. Bunlara Trk ordusu da katlnca Elik, Tnat brakmak zorunda kald ve atmada ldrld. ok sayda Omeri ve Heverka ky yaklp ykld.

Elike Beteden geriye iki olu kald: Yusf ve Nezir. Kardei Kelde Bete de atmada ld. Onun ocuklar hakknda bilgim yok.

43

M E H M E T R E A T V E T T H A T I L A R

Birinci Dnya Sava balamadan nce Trk yenilikiler Ab- dlhamiti tahttan indirip yerine Mehmet Reat getirdiler. Os- manlnm ynetim biimi deiti; merutiyet ilan edildi ve parlamento kuruldu. Artk padiahlarn yetkileri kstlyd. zgrlklerin slogan hrriyet, adalet, msavat ve kardelikti.

Jn Trkler bu ilkelerle devlet snrlar iindeki Arap, Krt ve teki ulus ve milliyetleri ho tutmak istiyordu. Buna ramen uluslar hzla ve daha kararlca bamszlk ilan ediyordu. Herkes kendi ulusal kaderini kendi belirlemek istiyor, Trkler ise buna kar koyuyor, bu uluslar kendi iinde eritip yok etmek istiyordu. Egemenlik altndaki Krt, Arap ve Ermeniler siyasi ve politik faaliyetlerini gizli yrtyordu. Dnya savandan sonra kurulan Cemiyeti Akvamn amac kk uluslarn bamszlklarn vermekti.

Ne yazk ki bu kurum Amerika, ngiltere, Fransa ve Rusya gibi birka byk devletten kuruluydu ve bu lkeler Cemiyeti Akvam zayf ve kk uluslar kendi aralarnda pay etmek iin kullandlar. Kk veya zayf uluslar k ey beklediler, bu kurumdan; Lenin dahi bu kurumu destekledi.

Krt ve Ermeniler de bamszlk isteklerini bu kuruma sundular. Ermenilerin Hristiyan oluu, dinsel balarla Avrupayla ortak ynlerinin varl ve Sovyetlerle komu olular, onlar Krtlerden daha avantajl bir konuma getirmiti. Ama buna ramen hem Ermenistann snrlar hem de Ermenilerin siyasi istekleri belirsizdi.

Bamsz bir lke istekleri va d ama danktlar. Her ehirde ve her kyde vardlar ama hemen hibirinde ounluk deillerdi. Krt airetleri iinde kaybolup gitmilerdi. Byk ounluk ise Avrupa ya da Amerikaya gitmi veya stanbul gibi ehirlere yerlemiti.

Byk Ermenistan iddialar vard ve bu Ermenistann bir ucu Azerbaycana, br ucu Kilikyaya kadar uzanyordu. Oysa bu topraklarda on milyon Mslman vard ve bu on milyonluk nfusu yok sayyorlard. Krdistandaki Ermenilerin byk ounluu, Krt aalarn ve airetlerin himayesindeydi. Krt airet

44

leri iinde ve Krdistanda g sahibi deildiler ve ayaklanma derecesinde gleri yoktu. Tarihsel olarak bakldnda bugn dahi yaadklar topraklarn Sobar, Nayri, M it, Hevvr ve Karduk Krt- lerinin eski meknlar olduu anlalr. Hicri drdnc yzylda Van Glnn kuzeyinde kurduklar Ermeni Derebeylii ise bazen Krtlerin, bazen Parslarn, bazen de Bizansllarn himayesini kabul etmitir.

Sason ve evresinde bulunan Ermeni topluluklar ise, M enva- ne Krdn olu Ehmede X n inin, yani Diyarbakr, Silvan, Ahlat, Cizre ve Urfa hkmdarnn himayesinde idi. Sason ve evresi Seluklu hkmdar Melikah tarafndan ele geirilince, Erme- niler Krt kylerine daldlar. Birinci Dnya Savana kadar da o yaylalarda yaayan Ermeniler Krtlerle birlikte yaamlarn srdrmtr. Hicri 5 . yzylda Kilikyada, Aksu (Ava Sipi) evresinde bir Ermeni Devleti vard ve o dnemde Krt hkmdar Sela- haddine Eyybi ve Krt Devleti ile dostane ilikiler iindeydiler. Bu devlet, Seluklu Trkleri (Konya Seluklular) tarafndan ykld ve tarihten silindi. O gn bugndr, yani bin yldr Ermeni kardelerimiz Krt airetleri arasna Krdistana daldlar. Bugne kadar da herhangi bir devlet ve toprak talebinde bulunmadlar. u var ki Ermeni, kendi topraklarndan uzakt.

Tarihte, Krt padiah Deysem dneminde Ermenistanda, bugnk Erivanda kurulan bir Ermeni derebeyliinden sz edilir. Hkmdarnn ad Haciqe Derani idi. Merziban Salar adndaki Krt hkmdar Huseyn olu Deysemi yenip Azerbaycan igal edince Deysem, Ermenilere snd. Haciqe Derani, Merziban Sa- larn dmanlndan korkarak Deysemi ona teslim etti. Bu tarihte grlmemi bir eydir; bununla da Ermeniierin o dnemden beri zayf olduu anlalyor.

Bunlar sylerken Ermeni kardelerimi karalamak istemiyorum. Ben her zaman Ermenileri, ezilen kk ulus ve milliyetleri karde ve dost bildim, onlarn bamszlk ve zgrlk mcadelesinin yannda oldum. Onlarn kendi lkelerinin sahibi, topraklarnda zgr olmalar en byk dileimdir.

Bunu yazmamdaki kast o dnemdeki Ermeniierin durumunun bilinmesidir. Bamszlk istiyorlard fakat zayf ve danktlar,

45

siyasi istekleri belirsizdi. O topraklarda on iki milyon Mslman vard ve Ermeniler o topraklarda bir Byk Ermenistan kuracaklard. nsan Ermeni kardelerimizin bu byk ve geni lke isteklerini duyunca ap kalyor. nk Kilikyadan Azerbaycana kadar bir lke mantn alamayaca bir eydi.

O dnemde sormak gerekiyordu: Peki her kye ka Ermeni derdi? Peki milyonlarca Krt nereye gidecekti? Ya da on iki milyon Mslman milyon Ermeninin emrinde kle gibi mi yaayacakt? Yoksa kardee mi yaayacakt? Yoksa kurulacak devlete ounluk olan ulus ad verilip, Ermenilere federasyon nerilse daha iyi olmaz myd?

Benim dnceme gre Ermeniler Erivanda toplanmal, gneyde bir ulusal devlet kurulduunda ise Ermenilere ksmi bir toprak hakk verilebilir. Onlar da Kilikyay brakr. ki ulus eskiden olduu gibi yan yana, kardee yaar.

Konumuza, Krt ve Ermenilerin mcadelesine dnelim. Krt ve Ermenilerin birlikte hareket ettiini ve bir lke kurma isteklerini fark eden Jntrkler, iki ulusun din farkn kullanarak, iki halk kar karya getirdi ve birbirine dman etti. Ermenileri slam dininin dman ilan edip Krtlerle onlar birbirlerine saldlar. Ermeniler Krdistanl igal edecek. Hamile Krt kadnlarn ldrp karnlarn demiler, maarada bir Krt aileyi ldrp gsne ha izmiler ve Mslmanlarn sonu budur diye yazmlar. Mslman bir kadn ldrp memelerini kesmiler ve tecavz etmiler, gibi sylentiler, o dnem Jntrkler tarafndan yayld.

Gerekten de Ermeni eteler Krt, Mslman, kadn, erkek demeden insan ldryorlard. Krtlerle Ermeniler arasnda ok kanl olaylar oluyor, iki taraf da byk kayplar veriyordu. Ama her nedense Trklerin doru veya yanl propagandas hep olaylardan nde gidiyor, insanlarn iine bir ate topu gibi dyordu:

ocuklar ldrmler, kadnlarn karnn demiler, Ms- lmann boynuna ha asmlar, kadnlar M oskoflara peke ekmiler, vs...

Olayn yanll doruluu bir yana, ama iki halk kar karya getirmekti. Bylece Krt ve Ermeni uluslarn ulusal haklan

4 6

unutulacak, bu kargaada kaybolacakt. Onlar imparatorluu kurtarma ve yaatma derdindeydi.

Ermeniler Mslman olmadklar iin, bir gn ayrlma talebinde bulunacaklar biliniyordu. Bu yzden de nlem alnyordu. Ama Krt cahilleri, Mslmanla kr krne sadakat gsteren Krt feodalleri Trkler iin son derece gvenilir mttefiktiler. Onlarn amac Krrleri yok edip, snr ine Trkistana dayanan bir Turan lkesi kurmakt. Bu gerici dnceler Araplar bamszla yneltti ve Krtlerin de uyanmasna neden oldu. Bugn dahi, bu rk dnceler mevcuttur. Bugn bile milyonlarca Krd yok sayan, asimile edip tarihten silmek isteyen dnceler var.

Tabii ki o dnemde Krt ve Ermeni halk bu sorunu zebilecek ve birlik olabilecek bilinte deildiler. Dmanlarnn oyunlarm ve politikasn anlayacak tecrbeden yoksundular. Sonuta birlikte yaamann ve ortak hareket etmenin gereini anlayamadlar.

Sonradan Osmanllar, Ermeniler hakknda lm emri kard. in asl her iki ulus hakknda da ayn anda lm ferman karlmt, ne ki Ermeniler ilk sradayd. ok gemeden kadn erkek, ocuk bebek demeden ldrleceklerdi, ie ehirlerden baland. ehirlerden kylere kaan Ermeniler, Krt cahilleri tarafndan acmaszca katledildi. Propaganda ok basitti:

Ermeni kanna giren cennetlik olur!... Ermeni birini ldren Allah yolunda Mslmanla hizmet

etmi olur!.. Yakalanan bir Ermeninin zerinde on bin altn bulun

mu!.. Falancas, Ermenilerden dnya gzeli bir kz (veya olan)

alm!.. eyh Ermeninin katli vaciptir dedi!..Aalarn ve eyhlerin tam da arad ortamd bu. lenlerin

mallar onlara kalacakt. Bylece hem devlete yaranacak, hem de eli yeile brnecek, cennete gidecektiler.

Ama dorusunu sylemek gerekirse, insanca bir tutum sergileyen aa, bey, eyh ve meleler de vard. Kylerinde, yan balarnda yaayan komularn ldrmediler ve lm de tasvip etmediler. Birou onlar korudu veya gvenli yerlere gtrd. Bazlar

47

da onlar evine ald, akraba sayd ve onlar lmden kurtarmak iin yaknlar veya ocuklaryla evlendirdiler. Bazs da katliamdan korunabilmek iin Mslman oldu ve Mslmanla evlendi. Kimisi de Krtleri yardmyla veya para karlnda Halepe, Avrupaya gitti.

G A R A B E T , H E S A R M D R

Ermeni krm balamadan nce, Diyarbaktrl bir Ermeni Hesar blgesi mdrlne getirildi. Zalim, katil ve zorbayd. Hesar, Garabet Efendinin jandarmasnn postallar altnda eziliyordu. Beylerin, aalarn adamyd Garabet. Ermeniye ve Krde dmand. Devletin uayd. Namussuz, rveti, zr deli ve serseriydi.

O dnemde Krt genleri milis olarak H asankaleye, Karsa, Ardahana gnderiliyordu. Onlara Trk dilinde gnll deniliyordu. Reman aas Mhemede Heci Ebdulahn olu Sebri, He- bizbini aas zedine Heci Eli, Hesar aas smaile Mhemede Eb- drehman ile el ele veren Garabet, bizim akrabalara kafay takmt, Hesar bize dar etmiti.

Bir defada, srf Hesardan tam yz adam toplayp sevk edilmek zere Midyata gnderdiler. ehire varncaya kadar bizim krk be adammz dndakileri para karlnda serbest braktlar. Aabeyim Mele Xelil yl askerlik yapt iin Trke biliyordu. Kaymakamla gidince, Garabet ve aay ikyet etmi. Bylece kaymakamla direk iliki kurmak, ii aalara brakmamak istiyormu:

Beyim, demi, biz gelirken yz kiiydik. Yolda hepsini rvetle serbest braktlar, bizi brakmadlar. nk bize dmanlklar var ve yolda bizi ldrmek istiyorlar.

Bunun zerine kaymakam Mele X elilin yanma jandarma katm, G it, demi, orada ne kadar adamn varsa al getir.

Mele Xelilin jandarmayla klaya geldiini gren bizimkiler, onun tutuklandm ve cezaevine gtrleceini sanp kamlar; ehire dalp daha sonra kye dnmler. Kaymakam bu olayda Ga- rabete ok kzm, kfr etmi, hatta onu tokatlam. Ama Mele Xe- lil askere gitmekten kurtulmam. Garabet onu da bir asker kaa g- rubuna katp Rus cephesine sevk edilmek zere Siirte gndermi.

48

Onlar gtren jandarmalardan biri Ebdrehmane Keyxweni olu Sdqiymi, ki Sdqi hem Hesarlmn hem de babamn iyi bir dostuydu. Dier jandarma ise Dekr aalarndan Necmedindi. Necmedin, Mhemed Emin Hesene emdinin oluydu ve o da bizim aile dostumuzdu. Kercevvste birbirlerine danp, Yahu Hesene He- medn olunu bile bile lme gnderiyoruz. Ne kadar gnah ve ayp, deyip Kercevvste serbest brakmaya karar vermiler. Ama jandarmann esas sorumlusu Ezizke Mhemedin olu Midyatl Nuri Efendi raz olmam. Bunun zerine Sdqi ile Necmedin silahlarm ekip birka el ate edip barmlar: Haydi, herkes kendi evine!

Bylece Xelil de kam. Kam kamasna da nereye gidecek? Garabet mdr, smail de aa. kisi de korkun, ikisi de dman. Ellerine geirseler sopalayarak ldrecekler.

Bu korku ve endie, annem ve babama rahat vermiyordu. Ben korkuyu hissediyordum. Yzlerinden byk bir tela ve aresizlik okunuyordu. Ama neden bu kadar endie duyduklarn pek anla- yamyordum.

Oullarnn cepheye gitmeyerek lmden dnm olmasna sevi- nemiyorlard. Yarn Garabet duyarsa eer, kyamet kopacakt. O zorbadan kurtulmak mmkn deildi. Ya da aa onlarn mallarn elinden alr, bana gelmedik brakmazd. Xelil bir lmden kam, bir baka lmn kucana gelmiti. Garabet'ie Aann errinden kimse kurtulamazd. Yarn Xelili ihtiyar babamdan isterlerdi. Olunu vermezse, sonu pek iyi olmazd; olunu verse hi olmazd.

Ya babam ldreceklerdi veya X elili verecektik, bylece Xelil ldrlecekti. Teslim olsa kime olacakt? Dayak, lm, talan; a bir vahi hayvan gibi azn am bizi bekliyordu. Bir lokmada yutacak, bir penede paralayacak gibi. aresizlik zinciri boazmz sktka skyor, sesimizi soluumuzu kesiyordu.

Devrin stne kara bir perde dm gibiydi ve yoksulluk, aresizlik, zulm ve alk dalgalaryla yutmak istiyordu bizi. Dalar, bizi derinliklerinde saklayamyordu; toprak ayaklarmzn altndan kayyor gibiydi. Scack gzyalar anamn yanaklarndan usulca szlyordu. Korku ve endie bizi bouyor, bunalyoruz. Onlara bakyor, syleyecek bir ey bulamyordum. Bizi neler bekliyor, ne olacak kestiremiyordum.

49

Neden sonra Xelii: Kalkn buralardan gidelim! dedi. aremiz yok, kaalm.

Eer leceksek adam gibi lelim.Babam: Nereye? Kime gidelim? Kim kendini bize feda eder, kim bizi

o zorbalardan koruyabilir?Annem araya girdi: Hesen, are yok! Durduumuz hata. Daha zamanmz var.

Gece bitmeden Hebizbini Kasrna, Osmane Hesene Tem o Gew- renin evine yetiebiliriz. Osman iyi arkadandr. Bizi birka ay saklar.

Annemin nerisi akllarna yatt. Her biri bir yatak srtland. Ben de ellerim bo arkalarndan yrdm, evimizi yurdumuzu terk ettik. Mal mlk, davar sr geride braktk. Yalnz Xelil bir danann boynuzundan tutup nne katt. Babam itiraz etti:

Madem braktk hepsini brak, brak o da kalsn.Ama Xelil dinlemedi. Osm ann evine gelince dana aniden ka

maya balad ve Osm ann olu ile Xelil de peine dtler. Babam seslendi arkalarndan:

Yakalayamazsanz ate edip ldrn. Az sonra yakalayp getirdiler ve orackta kesip kazana koydular.Geride brakp geldiimiz .onca ba bahe, mal mlkten sonra

danaya acmyorduk artk. Biz o danay takip ederek bizi bulacaklarndan da korkmutuk. Artk gn aydnlkt, danay her gren Kasrdan geldiini anlayacak ve bylece izimizi bulabileceklerdi. O zaman bizim de Osman Hesenin de ekecei vard. Bizim kaak olduumuzu ve Kasrda olduumuzu kimse fark etmfcdi. Bizi bir ay boyunca evde konuk ettiler, gizlediler.

Garabet, her yerde bizi aryordu, her yana adam salmt; anlalan canmza okuyacakt. Babam daha gvenli olmas iin bir gece te beriyi srtlanp bir solukta Bedermemo kyne gtrd bizi. Orada teyzemin ocuklar vard. Kyn sahibiydiler ve ky bir akraba kyyd. Yabanc yok, ikilik yoktu. Oraya varncaya kadar da babam nereye gideceimizi sylemedi. yle ya yerin kula vard.

Bedermemodaki akrabalar bizim iin, ellerinden gelen her eyi yaptlar. Annemin teyzesi Erebin ocuklar keyalk yapyordu,

5

nk kyde tm akrabayd ve aralarnda herhangi bir husmet yoktu. Dmansz ve dedikodusuz ky tam da bizim gibi kaaklarn yeriydi.

Bedermemoda akrabalarn arasndayz. Bir dediimiz iki olmuyor. Tek korkumuz Garabetin hm. Hatta bir gn Garabet yetmi seksen jandarmayla Bedermemoyu sarm; bizi, zellikle Mele Xelili aryoriarm. O sra keya Saidoydu. Byk fedakrlklarla bizi saklamay baard. Bizi dmann eline, devletin, zorba Hesar mdr Garabetin eline teslim etmedi. Babamla Xelil sakland, annem kadnlarn arasna kart, ben Mele Saidin evinde ocuklarla kaldm.

Garip bir tesadf, kyn melesinin ad da Saiddi. Bu iki adan karlar da adat ve her ikisinin kzlarnn ad da aynyd: Se- kina. Mele, Hldihe kyndendi ve Mhelmi idi.

M ele, Keyayla olan bu benzerlie glerdi: Ben Said sen Said, benim karm Eye seninki Eye, benim k

zm Sekina seninki de Sekina. Eer Allah izin verirse ok iyi dost olacaz.

eyda bana ok iyi davranyordu. Hep onun yannda kaldm. Bana zorla ders verir, beni eitmeye alrd. Sorard:

Neden okumak istemiyorsun? eyda, babam diyor ki Biz firarz. Sevda sana ders verirse

bedelini vermeye altnmz m var?M ele, cevabm zerine elimden tutup babama gtrd: Keke Hesen, bu ocuu bana ver.Babam gleryzl: eyda biz de istiyoruz ama elde avuta bir ey yok ki, dedi.

Sana kar mahcup olmak istemiyorum. Yok yok, senden bir ey istemiyorum. Yemesi imesi benden

olsun. Bunun gibi bir ocuk okumasa yazk olur.Beni alp evine gtrd ve okuttu.Garabet birka gn Bedermemo kylerinde kald. Kylye dile

gelmez ikenceler etti. Hele Keyaya... Boynuna bir aa, koluna bir aa balarm. yle balarm ki adam bu halde kapdan ieri giremezmi ama o arkasndan dve dve ieri sokmaya alrm. nne karpuzla hayvan pislii koyup emretmiler:

Haydi ye bakalm!

51

Adam aresiz karpuzla birlike boku da yemi.Bu kadar snrsz ikenceye ramen hibir kyl, onursuz bir

davran gstermedi. Keya biitn bu zulme sessizce katlanp kimseye zarar vermemi. Birka gn sonra ekip gittiler, biz de lmden kurtulduk.

B R N C D N Y A S A V A I

1914 te byk bir dnya sava balad. Bu korkun savan ilk kvlcmlar Srbistanda akt. Avusturya kralnn olu Aridk Srbistanda ldrld. Bunun zerine Avusturya Srbistana sava at ve Almanlar da onlar destekledi. Bu arada Ingilizler ve Rusiar ise Srbistana yardm ettiler. Jntrklerin Almanyada olmas, Trkle- ri Rusyaya kar Azerbaycan ve Kafkasya zerinde hak iddialar ve Turan emelleri onlar Almanlarn saflarnda yer almaya itti. Bu sava bizim lkemizi de sard. Krtler bu savatan ok zarar grd.

Sava balaynca Ermeni eteler silahlanp dalara kt. Erme- niler hakknda vur emri kt. Anadolu ve batdaki Ermeniler douya kayor, kendini bilmez Krt cahiller tarafndan katlediliyorlard. Midyat T o r Hristiyanlar Eynvverd kynde ayaklannca, evrede ne kadar Krt aa ve eyhi varsa toplanp slam adna Ya- qubi Hristiyan Krt kardelerini krmaya baladlar. Kadn ocuk demeden katletmeye, yakp ykmaya, mallarn gaspetmeye baladlar. Bu arada kendileri de vuruluyordu. Ermeniler, devletin ve Krt airetlerinin kuatmasna ramen yiite direnmesini bildiler. Bu arada Heverkan da onlara yardm etti; yiyecek ve silah gnderdi. Die di bir mcadeleyle kendilerini lmden kurtardlar. Yerlerinde kaldlar ve ok sayda dman da ldrdler.

O sra biz Bedermemo kylerindeydik. Garabeti de yakalayp gtrmler. Garabet yolda, Sileben kynde Hesarl biri tarafndan vurulup ldrlm. Artk Garabetten kurtulmutuk. Onun lmn duyunca kye dndk. ok ektik, daldk ama nihayet kendi kymzde, kendi evimizdeydik.

ok gemeden Xelili bir daha yakaladlar. Hemen zmire, Bat cephesine gnderdiler. Rusiar kuzeyden lkemizi igal eni. Ermeni eteleri nde, Rus ordusu arkasndan zaten perian olan Krt blge

se

sine girdiler. Kyler yanyor, insanlar lyordu. Krtler yerlerini terk ederek gneye indiler. Yamur, kar, souk demeden dmandan kamaya altlar. Ordu ise kar koyamyordu. Kars, Ardahan ve Hasankalede ok kanl savalar oldu. O zamanlar derviler Hasankale zerine atlar syler, kadnlar alatrlard. Bu olaylar Krt halknn yreine ok byk bir Rus ve Ermeni dmanl yerletirdi. Onlara kar lmek; slam dini iin lmek, namus iin lmek olarak grlyordu. Herkes her eyini feda etmeye hazrd.

Seferberlik balad. Alk kol geziyordu. eyhler ve aalar gnll askerler topluyor, kendileri de banda savaa, slam dini iin arpmaya ve lmeye gidiyorlard. ok sayda Krt soukta, kta, karda yitip gitti. Saysz ocuk babasz, saysz kadn kocasz ve sahipsiz kald. Bir yandan sava, bir yandan alk lkeyi ve ulusu kasp kavuruyordu. Bizim kyde de birok ocak snd. M ilyonlarca kadn, ocuk, erkek; duvar diplerinde koleradan, tifodan yaamlarn yitirdiler. Yz binler sava meydanlarnda can verdi veya esir dt. Yine yz binler Krt dman Trkler tarafndan da balarnda ve yollarda kaybedildi.

Devlet, muayene ad altnda bizden varmz youmuzu alyor, a ve sefil brakyordu. Dayak ve kam , Krt insannn srtnda, yal ve ocuun bedeninde kapkara yaralar ayordu. Hepimiz hasta, a, yalnayak, yersiz ve yurtsuz; kara soua kar koymaya alyorduk. Kuzeydeki halk dmandan, slam dininin dmanlarndan cann kurtarmak iin bize gelmiti. Biz a, onlar a srgn, sersefil, yol bilmez, iz bilmezdik.

Onlarn tek bildikleri din dmanlarndan katklaryd; baka bir bildikleri yoktu. Bir tek amalar vard: lmden kurtulmak... Oysa lme daha ok yaklamaktaydlar. bal bir devin; souk, hastalk ve aln kucana dmlerdi. Byk sava lkeyi mikroba ve hastala bomutu. Souk, koca bir dev gibi Kr- distan ezmiti. Gidecek, snacak bir yer yoktu. lm ke bucak onlar aryordu. oluk ocuu dmandan kurtarsalar da, savatan kurrulsalar da, hastalktan, souktan ve alktan kurtulu yoktu. Gerekte onlarn yapt yamurdan kap doluya tutulmakt. Kan dkcden kap kan emiciye snyorlard. Duvar diplerinde can verip gidiyorlard. Kefensiz ve sabunsuz kara top

53

raklara giriyorlard. Dileniyorlard. Dmandan katklar doruydu ama Krt ve Trk kardeleri dman hi aratmyordu.

lke tarifi zor bir barbarln ve sefaletin iinde yzyordu. Her ke lm, her yer viran, her toprak igal demekti. Evine birini alamazdn. Karstan, Ardahandan Bitlise kadar olan yerler terk edildi. Kyler alev alev yanyordu ve yiyecek ekmek yoktu. Ruslar ne yapacaklard bombo topraklar?

Bu yzden baz Krt ileri gelenlerine arda bulundular: Sizi ldrmeye, talana gelmedik; size devlet kurmaya geldik, zgrletirmeye geldik. Topraklarnza dnn, lkenizi kurun. Bu bir ibirlii neriiydi.

Bunu mektupla Krt aydnlarna ve aalarna bildirdiler. Bu nerilerini, Bedirxan Paann oullar Kamil Bey ve Ebdirezak Bey kanalyla nde gelen aalara ve beylere bildirdiler. Mektubu alanlarsa unlard: Kr Huseyn Paaye Heyderi, Cemile etoye Xerzi, Mthemede Eli Sasoni.

Kr Huseyn Paa Heyderi daha sonra, Hac M usa Bege Xw e- ti ve aileleriyle Trkiyeden kap Amuda geldiler. Birka defa birlikte oturup sohbet etme frsat buldum. Her eyi ak ak anlatt. Baz syledikleri gerekten beni etkiledi:

eyda, ok adam ldrdm, ok soygun yaptm, diye anlatyordu. Ama br dnyada Allah katnda kendimi gnahkr saymyorum. Ama Kamil Beyin mektubuna verdiim cevab, ona kar kullandm dili hi unutamyorum. Kendimi ok gnahkr hissediyorum ona kar.

Byle diyor ve san ban yoluyordu. Sonra yumruuyla kafasna vurup:

Ulan Huseyn, ulan kr!., diye hayflanyordu. br dnyada ne cevap vereceim Kamil Beye?

Bazen i ekiyordu: Keke daha saken Haydaran bir grebilsem.Haydaranl Kr Huseyn Paa daha sonra Hac Musa Beyin o

lu Medeni tarafndan ldrld. Bunun zerine Mele Mustafaye Berzani, ceza olarak Musa Beyin kardei Nuh Beyi ldrd. M edeni ise ok sonra Huseyn Paann adamlar tarafndan ldrld.

ikinci ve nc mektuplar Evdrehman Eliye Yuns anlatyor:

54

Mektup, kardeim Mhemedin eline gemiti. Birlikte Cemile etonun yanna gittik. Mektubu okuduk. Gld, Yahu bunun ayns bana da geldi ama ne cevap vereceimi bilemiyorum, dedi. Babamn ba zerine yemin ederim ki, eyh Mehmde Zoqeyde evet demezse bu i olmaz.

mz binip eyhe gittik ve durumu anlattk: Biraz yalnz brakn da dneyim, dedi eyh.Yarm saat sonra cevap verdi: Valla Cemil, ben yetmi yandaym. Bu yatan sonra Ms

lmanlarn namusunu Ruslarn ayaklar altna atamam. Ama eer bir lke kuracaksanz varn kurun, beni kartrmayn.

eyhin evinden ktktan sonra Cemil: Eer eyh Mehmud olur demezse karlarmz bile yatana

almaz bizi.Bunun zerine olay unutup evlerimize gittik.Bu olaylar hatrladmz zaman elimize birok frsatn gelip

getiini grrz. Ama btn bunlar eyh ve aalarn eline gemitir. nk onlarn dnda muhatap yoktu Krdistanda. Hayr da er de onlardan sorulurdu. Bu onlarn gnah deildi sadece, okuyamam olmann ve aydnlanmam olmann da rol vard bunda. Din ve airet dzeni bamzdaki en byk dmanlardand. Kiirtler geriydi. zgrlk, uzak bir deryann grnmeyen dalgalar gibiydi.

Airet tresi kskacndan kamamtk. Din istismar insanlarn iliine ilemiti. Buna are bulacak, milleti ileriye gtrebilecek bir babayiit ise ufukta grnmyordu.

A N N E M L E B A B A M

Annem ksa boylu ve imand. ok sempatik ve iyi kalpli biriydi. Yumuak mizalyd, dknn ve yetimin dostuydu. Delileri, kimsesizleri, alar korurdu. Hastalar, kelleri etrafna toplar, stlerini balarn ykar, karnlarn doyururdu. Herkesin vgsn, sevgisini zerinde toplamt. ok iyi pamuk ve yn eirirdi, iyi bir ayd. ok lezzetli eriteler yapard. Trk ve hikye de bilirdi. Okumas yazmas yoktu ama grgs vard. Annesi Xeco,

55

Keyxwelerden Huseynin kzyd. Ondan dolay aa yeeni saylrdk. Tahminime gre ellisinden az deildi.

Babam ince, uzun boyluydu. Altmndan fazla gsteriyordu. Vicdan sahibi ve dobra bir insand. Kyde kan anlamazlklarda, karar babamn vicdanna brakrlard. Aaya, ailesine hep kar kard. Onlara dman deildik. Zaten kendimize hep onlardan birini aa seerdik.

Hibir gleri olmazd aalara kar. Ne yapsnlar? Her zaman yoksul, her zaman zayftlar. Kendileri aalk yapamazlard ama aalarn yaptklarn ise kabullenemezlerdi. Babam, annemin bu kadar mfik ve eliak olmasndan honut deildi ama yaptklarna da pek ses karamazd.

Evimizde Medina adnda kr bir kz vard. Ona annem bakyordu. Biz onunla hi geinemez, daima kavga ederdik. Diyelim o gn yemekte et var, hemen anneme krd:

Olunun eti niye benimkinden fazla?Annemin onun elini tutup etlerin zerinde gezdirmesi, eit ol

duuna ikna etmesi gerekiyordu. Babam bir yl M idyat cezaevinde tutuklu kalm, yllarca da Qesra Qe'lenderde kaak olarak yaam. O dnemi hatrlamyorum. Hatrladm ilk ey, annemin ve babamn apak salaryd.

Babam batan ayaa ak kyafetler iindeydi. zgvene sahip bir insand. Yal haliyle aaya kar kard. Bu kavgalarda ok defa Aa evine gelip ziir di