cenia pracowników administracji, na giełdzie papierów...
TRANSCRIPT
Stanisław KałużnyStanisław Kałużny – uczeń Profesorów Tadeusza Kotarbiń-
skiego i Witolda Kieżuna. Absolwent Uniwersytetu Warszaw-
skiego i Szkoły Głównej Handlowej. Doktorat z nauk o orga-
nizacji i zarządzaniu w Instytucie Administracji i Zarządza-
nia. Seminaria habilitacyjne w Zakładzie Zarządzania PAN.
Staże zawodowe w Niemczech i we Francji. Pracował w Naj-
wyższej Izbie Kontroli, w Centrum Podyplomowego Kształ-
cenia Pracowników Administracji, na Giełdzie Papierów War-
tościowych. Jednocześnie prowadził wykłady i seminaria na
uczelniach w: Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu,
Lublinie, Olsztynie, Zielonej Górze i Częstochowie.
Na jego dorobek naukowy składa się 14 książek o charakterze podręcznikowym oraz
ponad 200 artykułów i rozpraw z zakresu: organizacji i zarządzania, teorii kontroli, sys-
temów kontroli, metodologii kontroli, socjologii pracy, psychologii kontroli, a także
humanizacji, kultury i etyki w zarządzaniu i kontroli, zamieszczonych w periodykach
fachowych lub wygłoszonych na konferencjach naukowych, również za granicą. Do
najbardziej znanych jego książek należą: Nadzór i kontrola w przedsiębiorstwie, Kontro-la gospodarcza w administracji, Kontrola w banku, Leksykon kontroli.W roku 2009 otrzymał tytuł doctor honoris causa, a w roku 2011 jego biogram został
umieszczony w Encyklopedii WHO IS WHO w Polsce.
Książka obejmuje pełny zakres wiedzy wymaganej programem dydaktycznym z dziedziny kontroli wewnętrznej. Tworzy podstawy do kształcenia oraz przygotowania kwalifi kacyjnych prac dyplomowych. Jest wynikiem wieloletnich studiów teoretycznych i doświadczeń autora, wyniesionych z pracy na uczelniach oraz w organach kontroli państwowej i w administracji publicznej, a także aktualnych badań empirycznych reali-zowanych w procesie naukowo-dydaktycznym.
Książka zawiera – z jednej strony – rozległą problematykę kontroli jako funkcji zarządzania w całym jej przekroju, a z drugiej – zwięzły i przystępny opis elementar-nych części składowych tej dyscypliny wiedzy. Spełnia wszelkie wymagania dobrego podręcznika akademickiego. Książka jest adresowana głównie do osób zdobywających na studiach podyplomowych tytuł zawodowy kontrolera wewnętrznego. Stąd podsta-wową jej warstwę stanowi część poświęcona warsztatowi kontrolerskiemu. Może też służyć jako pomoc organizacyjno-metodyczna dla szerokiej rzeszy pracowników tzw. instytucjonalnej kontroli zewnętrznej, a także dla kierowników różnych szczebli spra-wujących kontrolę funkcjonalną. Na kierunkach studiów z zakresu zarządzania i bizne-su może stanowić ważną literaturę pomocniczą. Obejmuje ona charakterystykę aktu-alnej problematyki dokonywaną przede wszystkim z perspektywy nauk o organizacji i zarządzaniu, a także wskazania na międzynarodowe, a zwłaszcza unijne determinan-ty tendencji rozwojowych kontroli.
Książka jest pierwszą tego typu pozycją w piśmiennictwie europejskim. Stano-wi bogate źródło wiedzy o uwarunkowaniach prawnych, metodach działania i wyma-ganiach proceduralnych kontroli wewnętrznej oraz o jej miejscu w strukturze przedsię-biorstw, jak i administracji publicznej. Autor podjął w niej próbę odpowiedzi na niezwykle ważne pytanie: czy kontrola wewnętrzna może być sumieniem przedsiębiorstwa/instytu-cji? Odpowiedź jest zdecydowanie twierdząca.
Stanisław
Kału
żny K
ON
TRO
LA W
EWN
ĘTRZ
NA
TEOR
IA I P
RA
KTY
KA
KONTROLA KONTROLA WEWNĘTRZNAWEWNĘTRZNA
TEORIA I PRAKTYKA
Warszawa 2016
Wydanie drugie rozszerzone
Stanisław KałużnyStanisław Kałużny – uczeń Profesorów Tadeusza Kotarbiń-
skiego i Witolda Kieżuna. Absolwent Uniwersytetu Warszaw-
skiego i Szkoły Głównej Handlowej. Doktorat z nauk o orga-
nizacji i zarządzaniu w Instytucie Administracji i Zarządza-
nia. Seminaria habilitacyjne w Zakładzie Zarządzania PAN.
Staże zawodowe w Niemczech i we Francji. Pracował w Naj-
wyższej Izbie Kontroli, w Centrum Podyplomowego Kształ-
cenia Pracowników Administracji, na Giełdzie Papierów War-
tościowych. Jednocześnie prowadził wykłady i seminaria na
uczelniach w: Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu,
Lublinie, Olsztynie, Zielonej Górze i Częstochowie.
Na jego dorobek naukowy składa się 14 książek o charakterze podręcznikowym oraz
ponad 200 artykułów i rozpraw z zakresu: organizacji i zarządzania, teorii kontroli, sys-
temów kontroli, metodologii kontroli, socjologii pracy, psychologii kontroli, a także
humanizacji, kultury i etyki w zarządzaniu i kontroli, zamieszczonych w periodykach
fachowych lub wygłoszonych na konferencjach naukowych, również za granicą. Do
najbardziej znanych jego książek należą: Nadzór i kontrola w przedsiębiorstwie, Kontro-la gospodarcza w administracji, Kontrola w banku, Leksykon kontroli.W roku 2009 otrzymał tytuł doctor honoris causa, a w roku 2011 jego biogram został
umieszczony w Encyklopedii WHO IS WHO w Polsce.
Książka obejmuje pełny zakres wiedzy wymaganej programem dydaktycznym z dziedziny kontroli wewnętrznej. Tworzy podstawy do kształcenia oraz przygotowania kwalifi kacyjnych prac dyplomowych. Jest wynikiem wieloletnich studiów teoretycznych i doświadczeń autora, wyniesionych z pracy na uczelniach oraz w organach kontroli państwowej i w administracji publicznej, a także aktualnych badań empirycznych reali-zowanych w procesie naukowo-dydaktycznym.
Książka zawiera – z jednej strony – rozległą problematykę kontroli jako funkcji zarządzania w całym jej przekroju, a z drugiej – zwięzły i przystępny opis elementar-nych części składowych tej dyscypliny wiedzy. Spełnia wszelkie wymagania dobrego podręcznika akademickiego. Książka jest adresowana głównie do osób zdobywających na studiach podyplomowych tytuł zawodowy kontrolera wewnętrznego. Stąd podsta-wową jej warstwę stanowi część poświęcona warsztatowi kontrolerskiemu. Może też służyć jako pomoc organizacyjno-metodyczna dla szerokiej rzeszy pracowników tzw. instytucjonalnej kontroli zewnętrznej, a także dla kierowników różnych szczebli spra-wujących kontrolę funkcjonalną. Na kierunkach studiów z zakresu zarządzania i bizne-su może stanowić ważną literaturę pomocniczą. Obejmuje ona charakterystykę aktu-alnej problematyki dokonywaną przede wszystkim z perspektywy nauk o organizacji i zarządzaniu, a także wskazania na międzynarodowe, a zwłaszcza unijne determinan-ty tendencji rozwojowych kontroli.
Książka jest pierwszą tego typu pozycją w piśmiennictwie europejskim. Stano-wi bogate źródło wiedzy o uwarunkowaniach prawnych, metodach działania i wyma-ganiach proceduralnych kontroli wewnętrznej oraz o jej miejscu w strukturze przedsię-biorstw, jak i administracji publicznej. Autor podjął w niej próbę odpowiedzi na niezwykle ważne pytanie: czy kontrola wewnętrzna może być sumieniem przedsiębiorstwa/instytu-cji? Odpowiedź jest zdecydowanie twierdząca.
Stanisław
Kału
żny K
ON
TRO
LA W
EWN
ĘTRZ
NA
TEOR
IA I P
RA
KTY
KA
KONTROLA KONTROLA WEWNĘTRZNAWEWNĘTRZNA
TEORIA I PRAKTYKA
Warszawa 2016
Wydanie drugie rozszerzone
Konsultanci naukowiProf. dr hab. Bolesław Rafał Kuc
Prof. dr hab. Tadeusz Zawadzak
Doc. dr Waldemar Stelmach
RecenzenciDr Ireneusz Badowski
Dr inż. Wojciech Cudny
Dr Tadeusz Wyszomirski
Mgr Ireneusz Jabłoński
Mec. Henryk Majcherek
Mgr inż. Ryszard Szyc
Mgr Czesław Trepner
RedaktorEwa Kosińska, Joanna Ross
Redaktor technicznyJolanta Czapska, Małgorzata Brzezińska
Wydanie pierwszePolskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2008
Wydanie drugie rozszerzone 2016© Copyright by DOSKO Stanisław Kałużny
Polski Instytut Kontroli Wewnętrznej
IBSN 978-83-917231-1-1
Zawartość podręcznika obejmuje program kształceniana kwalifikacyjnych studiach podyplomowych, dostosowany do wymogów ustanowionych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych MPiPS dla zawodu KONTROLER WEWNĘTRZNY.
Podręcznik jest rekomendowany do kształcenia kontrolerów wewnętrznych przez:
Stowarzyszenie Na Rzecz Dobrej Praktyki Administracji i Zarządzania „Wawelska 56”,
Stowarzyszenie zawodowe kontrolerów wewnętrznych – Polski Instytut Kontroli Audytu i Kontrolingu
i Polski Instytutu Kontroli Wewnętrznej.
Projekt okładki, druk, oprawa:Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski
ul. Sokołowska 12a, 01-142 Warszawa, tel. (22) 632-83-52, (22) 631-30-50, fax (22) [email protected], www.oficyna-drukarska.pl
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Część pierwszaELEMENTY TEORII KONTROLI
Rozdział 1 Geneza i rozwój instytucji kontrolnych . . . . . . . . . . . 171. Geneza kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172. Rozwój instytucji kontroli w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Rozdział 2 Ustalenia terminologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 221. Pojęcie kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2. Terminologia kontrolerska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243. Nadzór a kontrola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rozdział 3 Podział, funkcje i cechy kontroli . . . . . . . . . . . . . . 301. Kryteria wyodrębniania rodzajów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302. Funkcje kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343. Dysfunkcje kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364. Kryteria ocen kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375. Kontrola przez sprzężenie zwrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396. Standardy kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417. Model kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428. Związki teorii kontroli z praktyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459. Kierunki rozwoju teorii kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Rozdział 4 Ryzyka w zarządzaniu i kontroli. . . . . . . . . . . . . . . 491. Czynniki ryzyka w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Kontrola menedżerska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523. Ryzyka menedżerskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Rozdział 5 Dyscypliny wiedzy wspomagające kontrolującego . . . . . . 581. Nauka organizacji i zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582. Prakseologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593. Inne dziedziny wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Rozdział 6 Kontrola, kontroling, audyt . . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Kontrola a kontroling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632. Kontrola a audyt wewnętrzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Część drugaSYSTEMY KONTROLI W ZARZĄDZANIU
Rozdział 7 Klasyfikacja ogniw systemu kontroli w państwie . . . . . . . 691. O kontroli państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. O systemie kontroli w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703. Kontrola parlamentarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724. Kontrola rządowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735 Organy kontroli specjalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 736. Kontrola sądowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747 Inne organy kontrolujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 758. Kontrola społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769. Współdziałanie organów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Rozdział 8 Instytucje kontroli w państwie . . . . . . . . . . . . . . . 801. Inspekcje podległe Sejmowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802. Inspekcje podległe premierowi, ministrom i szefom urzędów centralnych . . . 90
Rozdział 9 Kontrola wewnętrzna w organizacji . . . . . . . . . . . . . 961. Miejsce kontroli w zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962. Kontrolowanie w firmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973. System samokontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984. Kontrola kierownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035. System kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1056. Wyodrębniona komórka kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077. Zagadnienie efektywności kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1078. Prawa i obowiązki stron w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1109. Implikacje i determinanty kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6 Spis treści
Spis treści 7
Rozdział 10 Funkcjonowanie instytucjonalnej kontroli wewnętrznej . . . . 1161. Kontrola w administracji publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1162. Kontrola w administracji rz¹dowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1173. Kontrola w organach samorz¹du terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194. Kontrola wewnêtrzna w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Część trzeciaWARSZTAT KONTROLERSKI
Rozdział 11 Zasady i metody badań kontrolnych. . . . . . . . . . . . . 1271. Zasady postępowania kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1272. Instrumenty kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323. Metody badań kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354. Przegląd metod badania kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395. Statystyka jako narzędzie kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Rozdział 12 Dowody w postępowaniu kontrolnym . . . . . . . . . . . . 1521. Pojęcie dowodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522. Klasyfikacja źródeł dowodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533. Poszczególne środki dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544. Rzecz i jej właściwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1575. Pracownik i jego wyjaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1596. Pracownik i jego oświadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1607. Biegły i jego opinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Rozdział 13 Proces kontrolowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631. Fazy i etapy procesu kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1632. Czynności przygotowawcze do kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693. Dokonywanie czynności kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1784. Postępowanie pokontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Rozdział 14 Poprawność językowa w kontroli
i inne elementy jakości pracy kontrolera . . . . . . . . . . . . . 1931. Język pisany i style językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1932. Język mówiony i funkcje językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943. Przykłady z dokumentów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1954. Inne elementy jakości pracy kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
8 Spis treści
Część czwartaCZYNNIK LUDZKI W KONTROLI
Rozdział 15 Osobowość i kwalifikacje etyczno-moralne . . . . . . . . . 2051. Model osobowości kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2052. Standardy etyczne w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2113. Zaufanie w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Rozdział 16 Kwalifikacje i ich doskonalenie . . . . . . . . . . . . . . . 2201. Uwarunkowania sprawności i skuteczności kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2202. Kwalifikacje zawodowe kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2253. Samokontrola i samokształcenie kontrolerów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Część piątaDOKUMENTY KONTROLI WEWNĘTRZNEJ
Rozdział 17 Dokumenty dotyczące organizacji kontroli wewnętrznej . . . . . 2431. Ramowy regulamin kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2452. Instrukcja w sprawie szczegółowych zasad i trybu wykonywania czynności
kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Rozdział 18 Dokumenty dotyczące wykonywania kontroli. . . . . . . . . 2831. O rodzajach i wzorach dokumentów z badań kontrolnych i z postępowania
pokontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2832. Wzory dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Międzynarodowe organizacje zawodowe kontrolerów. . . . . 315
Wykaz rysunków i tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321