centar za nauku i orazovanje – naukakom novi pazar …

CENTAR ZA NAUKU I ORAZOVANJE – NAUKAKOM NOVI PAZAR

CENTAR ZA STRATEŠKA ISTRAŽIVANJA NACIONALNE BEZBEDNOSTI CESNAB

– BEOGRAD

CENTAR ZA NOVE TEHNOLOGIJE I ODRŽIVI RAZVOJ – CENTEHOR – NOVI PAZAR

GRAD NOVI PAZAR

ZBORNIK RADOVA

“NOVE TEHNOLOGIJE I INOVACIJE U AGRO-SEKTORU I MOGUĆI PRAVCI RAZVOJA NOVOG PAZARA I OKOLINE”

NAUČNA KONFERENCIJA SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM

Editor

Prof.dr Mirsad Nuković

Novi Pazar, 2019.

1

NAUKAKOM – CENTAR ZA NAUKU I OBRAZOVANJE NOVI PAZAR

U saradnji sa:

CESNAB-Beograd

CENTEHOR, Novi Pzar

Za izdavača:


Redakcija: Jusuf Nuković, Nedžad Azemović, Eržika Antić, Mirjana Marinković, Ismet Suljović,Elez Osmani, Yllka R.Imeri, Fatima Kriještorac, Izet Mulić, Edib Hajrović, Džemil Nuković,Nermin Gicić,

Lektor:

Zehra Nuković

Grafička priprema i prelom:

Emina Gicić, Jasmin Nuković

Korice:

Drago Đokić

Štampa

Novi Pazar

Tiraž

50

ISBN- 978-86-81204-00-9

Novi Pazar, 2019.

2

“NOVE TEHNOLOGIJE I INOVACIJE U AGRO-SEKTORU I MOGUĆI PRAVCI RAZVOJA NOVOG PAZARA I OKOLINE”

NAUČNI ODBOR:

Prof.dr Ljubinko Ilić, Srpska kraljevska akademija inovacionih nauka SKAIN, Beograd

Prof.dr Ibrahim Jusufranić, Internacionalni univerzitet u Travniku

Prof.dr Slobodan Nešković, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu

Prof.dr Mladen Bodiroža, Internacionalni univerzitet u Travniku

Prof.dr Mersad Mujević, Uprava za javne nabavke, Vlada Crne Gore

Prof.dr Mithat Asotić, Farmaceutsko zdravstveni fakultet u Travniku

Prof.dr Elez Osmani, Centar za ekonomska istraživanja, Ulcinj

Prof.dr Mirsad Nuković, NAUKAKOM, Novi Pazar

Prof.dr Tibor Petreš, Pravni fakultet Univerziteta u Segedinu

Prof.dr Violeta Šijak, ECPD, Beograd

Prof.dr Sabahudin Mekić, DUNP

Prof.dr Slobodanka Đolić, Skain Beograd

Prof.dr Mitar Lutovac, Union Nikola Tesla, Beograd

Prof.dr Senad Bušatlić, Internacionalni univerzitet u Sarajevu, Ilidža

Prof.dr Željko Bartulović, Pravni fakultet u Rijeci

Prof.dr Selim Šaćirović, Univerzitet u Nišu

Dr Danijel Dobrev, Trade and Economic Office, Bulgaria

Dr Bojan Kocić, visoka poslovna škola Blace

Dr Mirko Tešić, Internacionalni univerzitet u Travniku

Prof.dr Predrag Dašić, Ukrainska akademija

Prof.dr Svetlana Stevović, Univerzitet Union Nikola Tesla Beograd

Prof.dr Zoran Cvetković, Fakultet za pravo, bezbednost i menadžment, Niš

Prof.dr Kasim Bajrović, Institut za biološka istraživanja, INGEB Sarajevo

Doc.dr Eržika Antić, Farmaceutsko zdravstveni fakultet Travnik

Doc.dr Mirjana Marinković, Univerzitet u Nišu, Medicinski fakultet

3

Doc.dr Jusuf Nuković, Farmaceutsko zdravstveni fakultet Travnik

Dr Dragan M. Kolev, VSŠ trž.komunikacija, Beograd

Prof.asoc.dr Edmond Beqiri, University“Haxhi Zeka“

Prof.dr Harun Hadžić, Univerzitet u Novom Pazaru

Prof.dr Redžep Škrijelj, DUNP

Prof.dr Rade Biočanin, Internacionalni univerzitet u Travniku

Doc.dr Muamer Kalić, Univerzitet u Goraždu

Prof.dr Šeket Krcić, Univerzitet u Novom Pazaru

Prof.dr Milutin Đuričić, Visoka škola Užice

Dr.sc. Mujo Dacić, Univerzitet u Prištini, Fakultet PZB u Peći

Doc.dr Adem Preljević, Akademija fudbala, Novi Pazar

Doc.dr Milutin Matić, Svetionik, Kragujevac

ORGANIZACIONI ODBOR

Msc Ismet Suljović, Doc.dr Fatima Kriještorac, Msc Aleksandar Nešković, dipl.ing. Elvis Murić,prof. Rizah Gruda, vajar Đokić Drago, prof. Ramiz Šaćirović, Mr Sabahudin Šušević, OsmanBihorac, Milan Jovičić, Doc.dr Adnan Tutić, Doc.dr Nedžad Azemović, Doc.dr Eržika Antić, Doc.drEdib Hajrović, Dr Elmedin Biberović, Prof. Dževad Jusufović, prof.Branko Latas, Dr Fuad Ugljanin,Dr Šefadil Spahić, Dr Munir Šabanović, Mr Izet Mulić, Zehra Nuković, Jasmin Nuković, AzraMurić, Mr Izet Bronja, Armin Ljaić, Nermin Gicić

4

PREGOVOR

Konkurentnost srpske poljoprivrede mogla bi da se podigne primenom inovacija i boljimumrežavanjem sa obraznovnim i naučnim ustanovima. Ukoliko se želi razviti privreda, znanje,inovacije i usvajanje novih tehnologija moraju biti prioritet. Poslednjih godina u Srbiji se dostagovori o efikasnosti projekata i njihovom uticaju na razvoj privrede i društva u celini. Bez obzira okojoj vrsti projekta se radi, bilo IT, marketinškom ili nekom drugom, treba istaći da je boljaefikasnost jedino moguća uz pomoć projektnog menadžmenta i da se u svetu ova upravljačkadisciplina redovno koristi za poboljšanje svih rezultata projekta. Agrobiznis je jedan od sektora ukoje očekujemo talas stranih ulaganja. To, osim kapitala, znači i otvaranje novih izvoznih kanala,kao i novih poslova za naše firme i poljoprivredne proizvođače, njihove kooperante. Investicijepodižu tehnološki nivo naše privrede i uvode međunarodne standarde u proizvodnji, poslovanju iupravljanju, podstičući domaće proizvođače da budu efikasniji i konkurentniji i da jačaju sopstveniizvozni i investicioni potencijal.


5

Akademik prof. dr Slobodan NeškovićUniverzitet privredna akademija u Novom Sadu, FIMEK;

Professor Honoris Causa St. Cyril and St. Methodius, University of Veliko Turnovo Bulgaria; CESNA B, Beograd, SKAIN;

Ukrajinska Tehnološka Akademija, Kijev

SUVERENITET KAO ESENCIJALNO OBELEŽJE DRŽAVE UMEĐUNARODNOJ POLITICI

Apstrakt: Suverenitet ili suverena vlast predstavlja esencijalno obeležje svake državne tvorevine u svimperiodima ljudskog društva. Fenomen vrhovne vlasti oličen u suverenosti i ugrožavanje drugih zemalja,oduvek su bilu atraktivni temati za istraživače procesa u međunarodnoj politici. Relevantni teoretičari sarazličitih stanovišta uglavnom identično definišu sadržaj i manifestacije ove pojave. Sintagma ograničenisuverenitet, kao posledica trijumfalističke ekspanzionističke politike velikih sila označava permanentnukarakteristiku civilizacijskog razvoja. Stalni konflikti, ratovi i drugi vidovi ugrožavanja čovekove egzistencijesu nesporne reperkusije ugrožavanja državnog suvereniteta. Trendovi vesternizacije i amerikanizacijeproizvode planetarne konotacije sa postmodernim paradigmama relativizacije fenomena suverenosti.Međunarodna zajednica konceptualno ima obavezu da implementira postojeću pravnu legislativu i institucijeu svrsi obezbeđenja suverene vlasti država.

Ključne reči: suverenitet, država, vlast, globalizacija, međunarodna politika, međunarodno pravo, Ujedinjenenacije

SOVEREIGNTY AS ESSENTIAL FEATURE OF THE STATE ININTERNATIONAL POLICY

Abstract: Sovereignty or sovereign power is an essential feature of any state formation in all periods ofhuman society. The phenomenon of supreme authority embodied in the sovereignty and endangering of othercountries has always been attractive topics for process researchers in international politics. The relevanttheoreticians from different perspectives generally identically define the content and manifestations of thisphenomenon. The limited sovereignty of Syntagma, as a result of the triumphalistic expansionist policy ofgreat powers, signifies the permanent characteristic of civilization development. Persistent conflicts, wars andother forms of endangering human existence are indisputable repercussions of endangering state sovereignty.Vesternization and Americanization trends produce planetary connotations with postmodern paradigms ofrelativization of the phenomenon of sovereignty. The international community conceptually has an obligationto implement existing legal legislation and institutions for the purpose of securing the sovereign power ofstates.

Key words: sovereignty, state, power, globalization, international politics, international law, United Nations

6

UVOD

U međunarodnim odnosima, pod pojmom suverenosti se najčešće misli na pravo subjekatameđunarodnog prava da slobodno odlučuju ne samo o svom unutrašnjem uređenju, u smislu ekonomskog,društvenog i političkog uređenja, već i o svojoj spoljnoj politici. Spoljna politika podrazumeva pristupanjesavezima, međunarodnim organizacijama, potpisivanja međunarodnih ugovora i slično. Pored toga, pojamsuverenosti se u praksi često upotrebljava u cilju oznake ukupnosti svih prava koja međunarodni subjektiodnosno države vrše, upravo zato što poseduju svojstvo suverenosti.

Danas se prema brojnim autorima, kao polazna osnova u raspravama o suverenitetu uzima Bodenovateorija suvereniteta, na osnovu koje se može i polemisati o ispoljavanju svojstva državne vlasti prema spolja iprema unutra. Danas u savremenim državama koje su dostigle nivo političke razvijenosti, demokratski sistem,vlada mišljenje da je narod nosilac suvereniteta. Ipak, kako narod ne može sam da sprovodi vlast, on tajsuverenitet prenosi na državnu vlast.

Klasifikacija osnovnih prava i dužnosti država, koja utvrđuje konkretne karakteristike država, naosnovu čega se one i razlikuju od ostalih subjekata međunarodnog prava, nije jedinstvena ni u teorijimeđunarodnog prava, a ni u praksi. Pod uticajem teorijskih pristupa i duha vremena u kojem su klasifikacijenastajale, kao i obimu i razlikama između subjekata međunarodnog prava, razlike po ovim potanju, odteorijskih početaka pa do danas su značajne. Tako je, još u 18. veku E.D. Fatel (Emerich De Vattel), smatraoda svi narodi čine univerzalnu ljudsku zajednicu, koja je potčinjena pravilima koja određuju da: „svaki narodmora doprineti sreći i usavršavanju drugog, te da svaka nacija mora posedovati slobodu koju joj je prirodadala“. Ovde su za Fatela osnovne karakteristike nezavisnosti upravo pravo svakog naroda na opstanak idužnost drugih da to poštuju.

Suverenitet se, sa svim svojim mogućim značenjima ovog pojma, u teoriji i praksi, stavlja u odnos sasavremenim međunarodnim pravom. Razlog ovome je taj, što se smatra da državni suverenitet svoju pravufunkciju dobija u vreme izumiranja država koje su vladale po principima univerzalne imperije, i formiranjamanjih nacionalnih država koje međusobno komuniciraju na relativno maloj teritoriji. U toj, sve tešnjojkomunikaciji država između sebe, države, od kojih mnoge izjednačene po snazi, nastoje da uspostavemehanizme i određena pravila po kojima će međusobnu komunikaciju urediti, a pravila će pre svega bitiunapred propisana. Ovakav pristup je uslovio i pojavu međunarodnog prava, kao sistema pravnih pravila iprincipa kojih će se države pridržavati. U protivnom, njihov bi odnos bio zasnovan na odmeravanju snaga istalnim sukobima koji bi u krajnjem slučaju slabili svaku državu pojedinačno. Međunarodno pravo nijemoguće bez sistema više država, koje su svesne sopstvenog suvereniteta i izbora između uređenih odnosa ianarhije.

Državna suverenost se uvek vrši u korist užih ili širih slojeva stanovništva (manjine ili većine), ali nijedna grupa ne može obezbediti apsolutnu vlast u državi, pa mora da čini određene ustupke drugim, usledčega suverenitet treba shvatiti u relativnom smislu. Savremena teorija i praksa, usvaja pojam suverenitetaograničenog na međunarodnom planu, pravilima međunarodnog prava, ali i političkim i ekonomskimmehanizmima međunarodnog života. Suverenitet, zbog realnosti međunarodnih odnosa danas se sve češćeposmatra i shvata relativno – u funkcionalnom smislu. Naprosto ideja „apsolutnog suvereniteta“ je nespojivasa idejom organizovane međunarodne zajednice, te je i demantovana u praksi. Razlog ovome je što razvojniput ljudskog društva i civilizacije prati kontinuiranu i progresivnu međuzavisnost ljudi na svim područjimadelatnosti, pa samim tim i u međunarodnim odnosima.

7

1. POJAM SUVERENITETA

Reč „suverenost“, potiče od latinskog jezika od reči superanus, što u prevodu znači najviši, vrhovni, aupotrebljava se da označi kvalitet nekog subjekta da je vrhovni u svom domenu, da su svi ostali zavisni,budući da su niži od njega. Dakle, termin suverenitet koristi se da bi se označio neki subjekt koji je vrhovni usvom domenu. To ustvari znači da je subjekt koji je suveren nezavisan od drugih subjekata, te da su oni uodnosu na njega niži i u odnosu na njega zavisni. 1

Suverenost kao pojam, sa značenjem koje je danas uobičajeno i opšteprihvaćeno, počinje da se javljakrajem srednjeg veka. Antičko shvatanje prava kao svesne ljudske tvorevine, u srednjem veku, zamenjeno jeuverenjem da je ono „samonikli izraz kolektivnog života, oličen pre svega, u starovremenskim običajima“. Sobzirom da je u to doba većina društvenih odnosa i načina postupanja državnih organa, bilo regulisano upravoobičajima, ne može se govoriti o suverenitetu u klasičnom smislu te reči. Suparništvo između duhovne isvetovne vlasti, na početku epohe srednjeg veka, pa i ceo feudalni sistem, po kome se državni život izvodio izprivatno-pravnih odnosa, doprineli su da karakterne crte države nisu bile izražene u tolikoj meri kao kodstarih Grka i Rimljana. Kako su se društveni odnosi brzo menjali, postaje vidljiva i neophodnost da sestvaraju novi načini njihovog regulisanja, odnosno javlja se potreba za stvaranjem pisanog prava. Na ovajnačin, država postepeno na sebe preuzima tu delatnost i na određeni način pomaže teorijskom uobličenjupojma suvereniteta državne vlasti. U tom periodu, dolazi i do intenzivne recepcije rimskog prava, koje dobijai svoje novo mesto u istoriji. U svrhu određivanja sadržine pojma suverenosti, naročito je poslužilaUlpijanova izreka da: „ono što se princepsu svidi, ima snagu zakona, zato što je narod, zakonom o vladavinikoji je donet povodom njegove vlasti, preneo njemu i u njega, svu svoju najvišu vlast i ovlašćenja“.Učvršćivanje ovog kvaliteta državne vlasti, omogućilo je postepeni nastanak nacionalnih, suverenih država. 2

Poreklo suvereniteta i njegovo teorijsko uobličavanje, najtešnje je povezano sa političkom situacijomu Evropi krajem 16. i početkom 17. veka. Po shvatanju nekih britanskih teoretičara, suverenitet definisan usmislu isključive vlasti i kontrole nad teorijom i ljudima nastanjenim na njoj, jeste pojava koja prati sve oblikeživota grupa, plemena itd. Pojam suvereniteta međutim, rezultat je dubokih političkih vrenja u Evropi uperiodu od 12. do 13. veka, kada su razoreni temelji starog srednjevekovnog svetskog poretka, zasnovanog nashvatanjima katoličke crkve i vrhovništvu pape. Tada su uspostavljeni temelji novog poretka, čiji suodlučujući politički subjekti nezavisne nacionalne države. Pojam suvereniteta je izrastao iz raznih shvatanja oodnosu pojedinca i određene vlasti, o korelaciji njihovih prava i dužnosti na određenoj teritoriji i izpostepenog razgraničavanja međusobnih odnosa država kao subjekata međunarodnog prava. 3

Ipak, u takvoj zajednici mnogih država, u kojoj su neke velike i moćne, dok su druge slabije i manje,postojala je opasnost po ove manje da izgube vlast iz svojih ruku. Ovo je naročito vidljivo u tome, što supravila kojima su se regulisali međusobni odnosi, a koja se danas nazivaju međunarodno pravo, nastajalasaglasnošću volja država. Samim tim vrlo je verovatno, da se raznim pritiscima postizalo da slabija državapoklekne pred voljom one jače države, na šta države uostalom nisu imune ni danas. Kako bi se podmirilizahtevi, da se države sporazumeju o svojim budućim međusobnim odnosima, što bi omogućilo stvaranjekoliko toliko predvidivih tokova u međusobnoj komunikaciji, sa jedne strane, i prihvatljivosti pravila za svesa druge strane, morala se pronaći granica u komunikaciji između država, ispod kojih one ne bi mogle ići, ada ne izgube svoju državotvornost. Ta granica, bila je vidljiva u uspostavljanju principa državnogsuvereniteta, koji je značio svojevrsnu branu bilo kakvom spoljnjem uticaju u unutrašnje stvari određenedržave. Kako je to u svojoj studiji obrazložio profesor Bartelson (Jens Bartelson): „suverenitet istovremenouspostavlja rukovodeći princip rukovodeći princip onoga što se smatra unutrašnjim pitanjem države i onoga

1 Jovičić, D., Suverenitet kao strukturalni element države u 21. veku. 8. Naučni skup sa međunarodnim učešćem„Singerija“, 2011, str. 193.2 Jovanov, I., Povratak ka izvornom značenju pojma suvereniteta. NBP –Žurnal za kriminalistiku i pravo, 2/2015.Kriminalističko policijska akademija, Beograd, 2015, str. 149.3 Neskovic, S., Dihotomy of Economic Diplomacy and Spiegeling from Angle of Social Development, Tematski Zbornikradova knjiga 27, "Društveno - ekonomski razvoj i bezbednost zajednice sa akcentom na Grad Valjevo i Kolubarskiokrug" Beograd: Centar za strateška istraživanja nacionalne bezbefnosti - CESNA B i Internacionalni UniverzitetTravnik u Travniku, BiH, 2019, str. 46.

8

što je spoljašnje.“ U dugom periodu ljudske istorije, samo države su bili akteri u međunarodnim odnosima, paje i spoljni uticaj mogao dolaziti samo od strane neke druge države. Tako je i pojava međunarodnog prava,uslovila i afirmaciju doktrine državnog suvereniteta. 4

2. SUVERENITET, OSNOVNA PRAVA I DUŽNOSTI DRŽAVA U MEĐUNARODNOMPRAVU

Država je osnovni i sigurno najvažniji oblik političkog organizovanja svakog klasnog društva. Samtermin država, upotrebljava se u više različitih značenja, a u najužem smislu se pod državom podrazumevasam državni aparat, odnosno hijerarhijska organizacija sastavljena od individualnih i kolektivnih nosilacadržavne vlasti i svih činovnika i službenika koji ulaze u sastav različitih državnih organa. Svakako stojičinjenica da je država osnovni subjekt međunarpdnih odnosa, pa se u širem smislu pod državom podrazumevacelokupno sruštvo koje je obuhvaćeno jednom državnom organizacijom. Dakle ne samo državni aparat, već iteritorija i stanovništvo koji su podvrgnuti istoj državnoj vlasti. 5

Kao subjekti međunarodnog prava, države imaju i preduzimaju određena prava i obaveze koje presvega, proističu iz pripadnosti međunarodnoj zajednici, pri čemu su ta prava i obaveze zaštićenameđunarodnim pravom. Konkretna prava i obaveze koje države, kao subjekti međunarodnog prava poseduju,mogu se podeliti na:

- Osnovna (originarna) i

- Ugovorna (derivativna) prava tj. obaveze.

Kada je reč o osnovnim pravima i obavezama, shvatanje prema kojem države samim nastajanjemstiču određena prava, razvilo se na osnovu škole prirodnog prava, sledom principa da ljudsko biće samimčinom rođenja stiče jedan zagarantovani obim prava. Ta prava, koja države stiču samim nastankom, neotuđivasu i jednaka za sve, pa se u literaturi često nazivaju originarnim, odnosno izvornim ili osnovnim i apsolutnimpravima. Ta osnovna prava država stiče pojavom u međunarodnoj zajednici, bez posebnog ili izričitogpriznanja. Glavna razlika između osnovnih i ugovornih prava i obaveza ogleda se u tome što su ova prvaneotuđiva i jednaka za sve države, dok ugovorna prava proizlaze iz konkretnih međunarodnopravnih ugovorajavnog karaktera koje države dobrovoljno zaključuju sa drugim subjektima međunarodnog prava, a to su, tzv.stečena ili preuzeta prava i obaveze. S obzirom na činjenicu da države nastankom uživaju (dobijaju) određeniobim prava, podrazumeva se da samim činom nastanka preuzimaju i određene obaveze. 6

U teoriji međunarodnog prava, suverenitet se razmatra kao jedno od osnovnih prava država, kao jedanod oblika ispoljavanja nezavisnosti države i kao jedno od osnovnih načela međunarodnog prava. Pod pojmomsuverenosti u međunarodnim odnosima, često se misli na pravo subjekta međunarodnog prava da slobodnoodlučuje ne samo o svom unutrašnjem uređenju (ekonomskom, društvenom i političkom), nego i o svojojspoljnoj politici, pristupanju savezima, međunarodnim organizacijama, potpisivanju i ratifikacijimeđunarodnih ugovora itd. Pored toga, naziv suverenost, upotrebljava se u praksi i doktrini kao oznaka zaukupnost svih prava koja međunarodni subjekt vrši, upravo zato što poseduje svojstvo suverenosti; ponekadse međutim, razlikuju pojedina prava od kojih se suverenost sastoji. Klasično međunarodno pravo, poznavaloje i kategoriju nesuverenih država. Tako je Alfons Rivije u Osnovama međunarodnog prava (1898), smatrao

4 Ganić, S., Državni suverenitet u svetlu savremenog međunarodnog prava. Doktorska disertacija. Pravni fakultetUniverzitet u Beogradu, 2012, str. 17.5 Jovičić, D., Suverenitet kao strukturalni element države u 21. veku. 8. Naučni skup sa međunarodnim učešćem„Singerija“. 2011, str. 194.6 Savić, M., Suverenost, nezavisnost i jednakost u kontekstu osnovnih prava (i dužnosti) država u savremenim izazovimameđunarodnog prava. Godišnjak pravnog fakulteta univerziteta u Banja Luci. Br. 37/2015, 2015, str. 206.

9

da je država samostalna sa gledišta međunarodnog prava: „onda kada je u vršenju svojih međunarodnihobaveza spolja, i načinu svoga unutrašnjeg života i uprave, potpuno nezavisna od ma koje druge države“. 7

Međutim, da bi postigla svoju svrhu, načela o temeljnim pravima i dužnostima, moraju bitikodifikovana, čime ona prerastaju u pravila opšteg međunarodnog prava. Odnosno, moraju postati izvoromprava i dužnosti za sve države sveta u formalnom smislu. Najznačajniji međunarodnopravni dokument ukojem su obuhvaćena prava i dužnosti, što ih, u određenoj meri, čini pravilima međunarodnog prava, jestePovelja Ujedinjenih nacija. Savremeno međunarodno pravo prihvata suverenitet ka jedno od bitnih obeležjanezavisnosti država. Tako se, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija 8, odnosi među članicamameđunarodne zajednice moraju, pored ostalog zasnivati i na načelu suverene jednakosti, odnosno nameđunarodnom priznanju ravnopravnosti, nezavisnosti i odricanja od mešanja u unutrašnje poslove država.Pojam suverenosti, shvaćen u smislu savremenog međunarodnog prava, definisan je principom suverenejednakosti država u Deklaraciji o osnovnim principima međunarodnog prava o prijateljskim odnosima isaradnji država u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija, koju je Generalna skupština Ujedinjenih nacijausvojila rezolucijom 2625/XXV, 24. oktobra 1970. godine.

U ovoj Deklaraciji, između ostalog stoji i da je: „dužnost država da se uzdrže, u svojimmeđunarodnim odnosima, od prinude vojne, političke, ekonomske ili druge prirode, usmerene protiv političkenezavisnosti ili teritorijalnog integriteta neke države.“ Ovde je potvrđen i princip: „da se država uzdržava, usvim međunarodnim odnosima, od pribegavanja pretnji ili upotrebi sile, bilo protiv teritorijalnog integriteta ilipolitičke nezavisnosti svake države, bilo na svaki drugi nesaglasan način sa ciljevima Ujedinjenih nacija.“ 9

Kada se govori o istorijskom razvoju suverenosti i evolutivnim začecima pravog značenja ovogpojma, već u robovlasničkoj epohi pojavljuju se izvesna gledišta o suverenosti, i formulišu se neki stavovikoji su slični današnjim. Još je Aristotel razmatrao pitanje: „kome se u državi treba pokoravati, odnosno, ko udržavi treba da vrši najvišu vlast, zapravo, ko u državi treba da bude suveren?” Aristotel je odgovarao da totreba da bude zakon, i u tom je smislu bio blizak nekim savremenim pristupima i modernim teorijama. Misaoo državi i vlasti, Rim je u velikoj meri preuzeo iz helenističkog nasleđa a pojam suverenosti razvijaju onakokako su ga poznavali i helenistički gradovi.10 Pored helenske civilizacije, sličan razvoj suvereniteta, zapaženje u dolini Ganga, u vreme nastanka indijske civilizacije i u feudalnoj Kini. 11

Tokom istorije, postojali su međunarodni sistemi bez suvereniteta i međunarodni sistemi sasuverenitetom. Međunarodni sistemi sa suverenitetom, razvijali su se u uslovima kada je uporedo postojaloviše centara moći u okviru jednog civilizacijskog kruga. Najčešće se smatra da je suverenitet u međunarodnimodnosima nastao početkom modernog doba u zapadnoj Evropi. Međutim ima i autora koji ukazuju da se onjavljao i ranije, uvek kada su uslovi za njegovu pojavu bili povoljni. Autori su saglasni u tome da jesuverenitet bio poznat još antičkim narodima. Tako u „Problem suverenosti u povelji i praksi Ujedinjenihnacija“, Đuro Ničić (1967), navodi da se već i za grčke državice može reći da su nezavisne i suverene, i dameđusobne odnose regulišu helenskim pravom, međunarodnim pravom starog grčkog sveta. On, međutimzaključuje da je antički pojam suvereniteta ipak bio ograničen specifičnostima istorijskih uslova u kojima jenastao, te da su zato njegove sličnosti sa savremenim pojmom suvereniteta više formalne nego suštinske. 12

7 Đelic, T. A., Neskovic, S., Ketin, S., Lutovac, M., Economic and Environmental Context of Organic Agriculture andFarms in Serbia - Case Study, Fresenius Environmental Bulletin - FEB, Volume 28 - No. 1 / 2019, p. 88.8 Savić, M., Suverenost, nezavisnost i jednakost u kontekstu osnovnih prava (i dužnosti) država u savremenim izazovimameđunarodnog prava. Godišnjak pravnog fakulteta univerziteta u Banja Luci. Br. 37/2015, 2015, str. 207.9 Milić, T., Značaj odluka Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija u razvoju međunarodnih pravila o regulisanju upotrebesile u međunarodnim odnosima. Doktorska disertacija. Univerzitet u Beogradu. Fakultet političkih nauka. 2016, str. 23.10 Ganić, S., Državni suverenitet u svetlu savremenog međunarodnog prava. Doktorska disertacija. Pravni fakultetUniverzitet u Beogradu, 2012, str. 21. 11 Neskovic, S., Dihotomy of Economic Diplomacy and Spiegeling from Angle of Social Development, TematskiZbornik radova knjiga 27, "Društveno - ekonomski razvoj i bezbednost zajednice sa akcentom na Grad Valjevo iKolubarski okrug" Beograd: Centar za strateška istraživanja nacionalne bezbefnosti - CESNA B i InternacionalniUniverzitet Travnik u Travniku, BiH, 2019, str. 57.12 Ibid, str. 23.

10

Kroz celokupnu istoriju, unutar međunarodnih sistema, sa suverenitetom, mogu se razlikovati dvepodvrste. U nekim slučajevima, države – članice određene međunarodne zajednice, uživale su pun formalnisuverenitet, kakav je bio slučaj sa indijskim i grčkim državicama. Ponegde je to bio samo faktički suverenitet,jer su države – članice dotičnog međunarodnog sistema, formalno priznavale vrhovnu vlast centralnih organameđunarodne zajednice. Takav je bio slučaj sa srednjevekovnom Italijom u periodu od 12. do 14. veka.Italijanske državice formalno su priznavale vlast rimsko-nemačkih careva ili rimskog pape, što je zavisilo odtrenutnog odnosa snaga između ove dve univerzalističke snage evropskog srednjeg veka.

U hrišćanskom svetu, pojam suvereniteta pojavio se u Italiji, odakle se zajedno sa drugim tekovinamaitalijanske kulture, u 16. veku proširio i na ostala evropska područja. Prve centralizujuće tendencije,pojavljaju se u katoličkoj crkvi, koja je izvršila koncentraciju ekonomske i političke moći, za koju nisu bilisposobni ni feudalni vladari, ni pocepano plemstvo. Upravo ova koncentracija vlasti, poslužila je kasnije kaomodel svetovnim vlastima. Sa druge strane, univerzalističke tendencije katoličke crkve su znatno usporavaleproces emancipacije nacionalnih država. Početkom 16. veka i uobličavanjem otpora suprematiji Vatikana upokretu reformacije, promenjeni su uslovi u kojima se razvijala ideja suvereniteta. Međutim, ni katoličkacrkva, ni rimsko-nemačko carstvo, nisu se odrekli svojih pretenzija, sve do Vestfalskog mira iz 1648. godine.

Kao jedan od osnovnih principa međunarodnog prava, suverenitet i njegovo pojmovno određenje kojese i danas javlja kao široko prihvatljivo, svoje korene ima u načinu na koji su se evropske državeorganizovale, upravo nakon sklapanja Vestfalskog mira, kojim se je okončao krvavi tzv. tridesetogodišnji ratkoji je besneo evropskim kontinentom. Istoričari i pravnici koji se bave međunarodnim pravom, sujednoglasni u tome, da su mirovni ugovori u Vestfaliji iz 1648. godine utemeljili moderni evropski sistemdržava kao i prava koje se među tim državama primenjuje.

U 17. veku počinje novi proces homogenizacije evropske ideologije na načelima apsolutnogsuvereniteta i nezavisnosti velikih evropskih monarhija Engleske, Francuske i Holandije. Uprkos povremenimuniverzalističkim tendencijama pojedinih vladara, povratak na staro više nije bio moguć. Osnovni subjektimeđunarodnog sistema definitivno su postale suverene nacionalne države.

Posle 1945. godine, u periodu 20. veka, učinjen je niz pokušaja da se pitanja prava i dužnosti državaurede međunarodnim dokumentima od kojih se mogu navesti: Deklaracija američkog Instituta zameđunarodno pravo, Interparlamentarna unija, te Deklaracija o načelima međunarodnog prava o prijateljskimodnosima i saradnji između država u skladu sa Poveljom UN, Generalne skupštine Ujedinjenih nacija iz 1970.godine. Međutim, ove inicijative završavale su u formi predloga koji nije u potpunosti formulisan, ostajućidaleko od završnog teksta koji bi mogao stupiti na snagu. Sa druge strane, na regionalnom nivou rezultati subili vidljiviji. Tako je, npr. formulisano prvih pet principa miroljubive koegzistencije, u zajedničkoj izjavipremijera Indije i Kine iz 1954. godine, čemu su se kasnije, na bilateralnoj osnovi pridružili i šefovi SFRJugoslavije, Sovjetskog Saveza i Burme. Ipak, međunarodno pravo insistira na jednakosti i ravnopravnosti usmislu subjektiviteta, pa tako i Povelja UN u članu 1. stav 2. definiše ciljeve Ujedinjenih nacija kao„razvijanje prijateljskih odnosa među nacijama koji su zasnovani na poštovanju načela ravnopravnosti i pravanaroda na samoopredeljenje, te preduzimanje drugih odgovarajućih mera radi učvršćivanja mira u svetu“.

U tački 1. član 2. Povelje UN sadržano je pravo na suverenu jednakost država. U formulaciji principasuverene jednakosti država, prihvaćenoj od strane Specijalnog komiteta Generalne skupštine Ujedinjenihnacija, za razmatranje pravila međunarodnog prava o saradnji i prijateljsim odnosima između država, njegovasadržina je utvrđena na sledeći način:

- Sve države uživaju suverenu jednakost. Kao subjekti međunarodnog prava one imajupodjednaka prava i dužnosti.

- Suverena jednakost posebno sadrži sledeće elemente:

- Države su pravno jednake.

- Svaka država uživa prava svojstvena punoj suverenosti.

11

- Svaka država ima dužnost da poštuje pravnu ličnost ostalih država.

- Teritorijalni integritet i politička nezavisnost država su nepovredivi.

- Svaka država ima pravo da slobodno bira i razvija svoj politički, društveni, ekonomski ikulturni sistem.

- Svaka država ima dužnost da ispunjava u potpunosti i dobroj veri svoje međunarodneobaveze i da živi u miru sa drugim državama.

U nauci ni danas ne postoji jedinstveni stav po pitanju porekla teorije suvereniteta, ali zna se da jepolitička misao počela njime da se bavi veoma rano, sa nastankom samih država. Isprva se to odvijalo uokviru svetovne i crkvene filozofije, a kasnije kroz čitav niz disciplina: ustavno pravo, međunarodno javnopravo, teorije države i istorije političkih i pravnih teorija. Elementi teorije o suverenosti javljaju se po prvi putjoš u starom Egiptu, tri milenijuma pre naše ere, u sklopu učenja o socijalnoj piramidi, na čijem vrhu je bog, azatim slede faraon, žreci, zemljoradnici i robovi. Platon je smatrao da su filozofi nosioci suverene vlasti, dokće kasnije tu funkciju pripisati zakonima, sa čime se slaže i Aristotel. Pored njih, u antičko doba, problemomsuvereniteta su se bavili i Pitagora, Tukidid, Sokrat. Antičku filozofiju je najviše zanimalo pitanje kome valjapoveriti suverenu vlast: jednom čoveku, jednoj klasi ili većini ili pak filozofima. 13

Prva potpuna teorija suvereniteta je Bodenova. Ukoliko se počne sa Bodenovim, klasičnim pojmomsuvereniteta, koji se danas uzima kao polazna osnova i uobičajeno navodi u svim raspravama o suverenitetu,onda se može polemisati i o ispoljavanju svojstva državne vlasti prema spolja i prema unutra. Ipak pre toga,mora se razmotriti pogled o nosiocu, izvoru suvereniteta. U savremenim državama, koje su dostigle određeninivo društveno-političkog razvitka koji se obično naziva demokratijom, vladajuće mišljenje jeste da je titularsuvereniteta narod. Kako narod ne može sam i neposredno da sprovodi vlast, on taj suverenitet prenosi nadržavnu vlast koja „društvenim ugovorom“ stiče svojstvo suverene vlasti. Boden je tvrdio da je suverenitetnedeljiv, ali samo jedna vlast može biti najviša. Međutim, kao izraz borbe protiv apsolutizma, iz želje narodada na neki način ograniči svemoć ndržavne vlasti, nastala je teorija o podeli vlasti. Ustanovljenjem nekolikonosilaca državne vlasti, koji bi se međusobno kontrolisali, bilo bi nemoguće prekomerno vršenje vlasti premanarodu. 14

U svom delu „Šest knjiga o republici“, Žan Boden je prečistio pojam suvereniteta, definišući ga kaonajvišu vlast države nad podanicima, i građanima, koja nije ograničena zakonima. Ova teorija je ipak, kako jenaveo profesor Radomir Lukić, nastala da bi podržala monarhijsku političku centralizaciju protiv težnje zauniverzalnom dominacijom katoličke crkve, sa jedne strane i u borbi protiv unutrašnjih protivnika sa drugestrane. U tom kontekstu, Boden shvata suverenost, kao neograničenu, jedinstvenu, neodgovornu, stalnu ineotuđivu vlast. Po njemu, jedino monarh, budući da oličava celokupnu državnu vlast, može biti pravnoneograničen, odnosno apsolutan.

Shvatanja protivnika teorije apsolutnog suverenitea (monarhomaha), kakva je bila Bodenova,sistematski su izneta u delu Johana Altuzija, „Sistematsko izlaganje politike“. Po monarhomasima,suverenitet ne pripada monarhu, već narodu, pod kojim se ne podrazumevaju narodne mase, već staleži.Vršenje suverenosti, narod putem ugovora prenosi na vladara, zadržavajući suverenu vlast koja se očituje upravu da se vladar zbaci.

Dok su neki teoretičari mislili da suverenitet pripada monarhu, monarhomasi su smatrali da onpripada staležima (narodu). U epohi buržaskodemokratskih revolucija, napuštena je ideja o državi kaonosiocu suvereniteta, i kao njegov nosilac proklamovan je narod u svojoj ukupnosti, čime je prihvaćen principdemokratije, nezavisnosti i samostalnosti naroda (nacije) i njegove države kao međunarodnog subjekta.Posebno je značajna francuska revolucija koja je naglasila progresivni karakter suverenosti, obogativši njen

13 Đelic, T. A., Neskovic, S., Ketin, S., Lutovac, M., Economic and Environmental Context of Organic Agriculture andFarms in Serbia - Case Study, Fresenius Environmental Bulletin - FEB, Volume 28 - No. 1 / 2019, p. 88.14 Ganić, S., Državni suverenitet u svetlu savremenog međunarodnog prava. Doktorska disertacija. Pravni fakultetUniverzitet u Beogradu, 2012, str. 23.

12

sadržaj. Ekvivalent slobodi i jednakosti pojedinaca na unutrašnjem planu, na međunarodnom planu, bio jenezavisnost i ravnopravnost država, pravno formulisana kroz suverenitet.

Najznačajniji predstavnik teorije narodnog suvereniteta jeste Žan Žak Ruso, koji ističe da narod imasvoju volju, a da suverenost predstavlja ostvarenje te opšte volje, koja se izražava u zakonima. Neposrednademokratija predstavlja uslov ostvarivanja narodnog suvereniteta. Kao svojstvo naroda, suverenitet jeneotuđiv, nedeljiv i nezastariv, pa time i neprenosiv.

Nakon bezobzirnog gaženja suvereniteta tokom Drugog svetskog rata, Povelja Ujedinjenih nacijaproglašava suverenu jednakost jednim od svojih osnovnih načela. Ono je ugrađeno u celokupni političko-pravni sistem Organizacije UN i njen sistem vrednosti baziran na osnovnim načelima, kao što su zabranapretnje i upotrebe sile u međunarodnim odnosima, samoopredeljenje i ravnopravnost, obaveza miroljubivogrešavanja sporova i drugim, a sve u funkciji osnovnog cilja UN – održavanja međunarodnog mira ibezbednosti. Odredbe Deklaracije Organizacije UN iz 1970. godine, određuju sedam načela, to:15

1. Načelo zabrane sile

2. Načelo mirnog rešavanja međunarodnih sporova

3. Načelo neintervencije

4. Dužnost država da međusobno sarađuju u skladu sa poveljom

5. Načelo ravnopravnosti i samoodređenja naroda

6. Načelo suverene jednakosti država

7. Načelo ispunjavanja prihvaćenih međunarodnih obaveza u dobroj veri.

U jugoslovenskoj literaturi koja se bavi međunarodnim pravom, nailazimo na više definicijasuvereniteta. Profesor Milan Bartoš govori o pravu država na nezavisnost (suverenitet), ko o „pravu država naslobodnu akciju u međunarodnim odnosima i unutar svojih teritorijalnih granica, bez neovlašćenog mešanjadrugih država ili organizacija u takve akcije.“ Po mišljenju profesora Juraja Andrašijua suverenitet „obuhvatapravo naroda svake države da određuje i menja svoje ustavno uređenje po svojoj volji, da sklapa ugovore sadrugim državama, da na svom području vrši isključivo gospodstvo i sudbenost nad osobama i stvarima.“Konačno, po mišljenju profesora Smilje Avramov, „pod suverenošću se podrazumeva pravna i faktičkasposobnost države da ostvaruje svoje funkcije unutar države i u međunarodnim odnosima, nezavisno od makoje druge vlasti.“ Gotovo svi teoretičari međunarodnog prava sa prostora bivše SFR Jugoslavije pravo nasuverenost objedinjuju sa pravom na jednakost. Vojin Dimitrijević, u „Osnovi međunarodnog javnog prava“,kao i većina autora sa područja bivše SFRJ, izvršava kategorizaciju navodeći sledeća osnovna prava drava:pravo na suverenost, pravo na jednakost, pravo na samoodržanje, pravo na međunarodno opštenje i pravo napoštovanje. Već spomenuta, Smilja Avramov takođe obuhvata sva navedena prava i dužnosti, uz izmenu kodprava na međunarodno opštenje koje je zamenjeno pravom na saobraćaj. 16

3. OGRANIČENI SUVERENITET

Potpuni, odnosno apsolutni suverenitet predstavlja idealni tip, zapravo apstrakciju. Bez obzira na tošto je državna vlast pravno nezavisna i neograničena, ona faktički trpi određena ograničenja, kako naunutrašnjem, tako i na spoljašnjem planu. Pored ograničenja koja su, kao i kod svake ljudske aktivnosti

15 Savić, M., Suverenost, nezavisnost i jednakost u kontekstu osnovnih prava (i dužnosti) država u savremenimizazovima međunarodnog prava. Godišnjak pravnog fakulteta univerziteta u Banja Luci. Br. 37/2015, 2015, str. 208.16 Jovičić, D., Suverenitet kao strukturalni element države u 21. veku. 8. Naučni skup sa međunarodnim učešćem„Singerija“, 2011, str. 195.

13

uslovljena samom prirodom (takozvana faktička, prirodna ili fizička ograničenja), suverena vlast samu sebeograničava i iz političkih i drugih razloga (etičkih i slično).

Još od vremena renesanse, traga se za ograničenjima suvereniteta koja se prvo nalaze u božijoj volji.Ako je vladar nezavisan od svojih podanika, on je podvrgnut božijim zakonima i volji. Svi branioci apsolutnemonarhije, smatrali su da vladar nije toliko svemoćan da bi mu bilo dopušteno da vlada nasuprot verskommoralu kao izrazu božije volje. Demokratska škola, suprotstavljala se samovolji vladara. Ako bi se prihvatioapsolutni suverenitet, država ne bi poznavala nikakvu višu snagu, pa ni snagu morala, ugovori koje bisklopila, bili bi obavezujući u meri u kojoj to njoj odgovara, nadležnost stranog suda ne bi priznavala ni ukom slučaju, što praktično znači da bi bila potpuno neodgovorna.

Suverenost, shvaćena u političkom smislu, može za posledicu imati različite zloupotrebe, i iz ovograzloga se kao nužno nameće postojanje pravnog okvira. Državna vlast je je u društveno-politički razvijenimdržavama u izvesnom smislu podeljena, a ni jedna nema apsolutni karakter. Ako se kao ogledno polje uzmeEvropska Unija i prouči pravni uticaj organizacije na države koje nisu članice, onda se može zapaziti da njegazapravo i nema. Države koje nisu članice, nisu u obavezi da primenjuju EU pravo, niti postoji pravnimehanizam koji ih može naterati da postanu članice. Sa druge strane, kada je reč o zemljma članicama,situacija je drugačija. Osnivačkim ugovorima, predviđeni su različiti pravni instrumenti neophodni zafunkcionisanje zajednice. Oni se razlikuju, između ostalog i u pogledu toga da li proizvode neposredna pravnadejstva ili zahtevaju implementaciju u nacionalno zakonodavstvo. EU ne raspolaže nekakvim aparatomfizičke prinude kojim bi obezbedila poštovanje svojih pravila. Zbog toga, ona moraju na neki način bitipriznata od strane država članica kako bi našla svoju primenu, kao i državnu sankciju u slučaju neprimene.Tek kada je uneto u nacionalni pravni sistem, pravo EU može proizvoditi i pravno dejstvo. To priznanje nedolazi u odnosu na svaki akt pojedinačno, već se države članice potpisivanjem ugovora o pristupanju EUobavezuju da pojedine akte neposredno primenjuju, i bez posebnog akta o ratifikaciji. To su oni akti koji sutako formulisani da ne zahtevaju neku posebnu konkretizaciju od strane nacionalnog prava.17

Stavljajući po strani različite stavove o pitanju pravne prirode prava EU, nema sumnje da osnivačkiugovori po načinu nastanka i njihovom pravnom dejstvu predstavljaju međunarodne ugovore. Jednom kada ihdržava zaključi, prema pravilima međunarodnog prava, ima obavezu i da ih poštuje. To dalje ima za posledicuprimenu pravno obavezujućih pravila koje stvaraju organi EU. U suprotnom, može se ići sve do Suda EU kojiće doneti odgovarajuću presudu, ali ne i dalje. Iako odluke Suda obavezuju države članice, nema monopolasile, te se njima prepušta da svojim unutrašnjim aktima sprovedu presudu. Zato se nezaobilazno namećepojam političkog suvereniteta, jer će se, po pravilu političkim odlukama, vršiti različiti pritisci koji ćepogoditi određenu državu. Iz tog razloga, države u najvećem broju slučajeva prihvataju izvršenje ugovorimapreuzete obaveze i one obaveze koje nameće pravo EU.

ZAKLJUČAK

Pojam suvereniteta proizašao je iz raznih shvatanja tokom istorije ljudskog društva, a koja se tičuodnosa pojedinca i određene vlasti, odnosno o pravima i dužnostima na određenoj teritoriji, kao i izrazgraničavanja međusobnih odnosa između država kao subjekata međunarodnog prava. Sa svim svojimznačenjima, suverenitet se danas stavlja u korelaciju sa savremenim međunarodnim pravom.

Država kao subjekt međunarodnog prava jeste najviši vid organizacije svakog društva. Kao subjektisavremenog međunarodnog prava države uživaju određena prava ali i preduzimaju određene obaveze, štoprvenstveno proističe iz njihove pripadnosti međunarodnoj zajednici.

17 Jovanov, I., Povratak ka izvornom značenju pojma suvereniteta. NBP –Žurnal za kriminalistiku i pravo, 2/2015.Kriminalističko policijska akademija, Beograd, 2015, str. 155.

14

Danas se suverenitet zbog realnosti međunarodnih odnosa, sve češće posmatra i shvata relativno,osnosno u funkcionalnom smislu. Savremena teorija i praksa usvaja suverenost, koja je ograničena nameđunarodnom planu, odnosno pravilima međunarodnog prava, kao i političkim i ekonomskim mehanizmimameđunarodnog života.

U poslednje dve decenije a naročito nakon 11. septembra 2001. (serija koordinisanih terorističkihnapada protiv SAD), dolazi do promene u odnosu na pojam suverenosti, odnosno eksponiranje suverenosti upraksi. Rasprave o promenjenoj ulozi nacionalnih država u procesu globalizacije, koji se poslednjih decenijasve intenzivnije dešava, idu od toga da se govori o sve manjoj ulozi države, preko tzv. „ispražnjeneautonomije i suvereniteta država“, pa do toga da suverenitet nacionalnih država nije uopšte ugrožen i da one idalje predstavljaju ključne aktere na međunarodnoj sceni. Iako nacije zadržavaju svoju važnost, ostaječinjenica da se suverenitet nacije pomera, pa se time i izgled nacionalne države menja, pa su one prisiljene daponovo otkrivaju svoje identitete. Dakle smatra se da je suverenitet nužna karakteristika države, ali svi smosvedoci činjenice da je danas u Evropi prisutan trend desuvreneziacije države, odnosno država. I samaOrganizacija Ujedinjenih nacija je sastavljena od suverenih država, što niko ne osporava, ali usled izmenjenihokolnosti na svetskoj sceni, danas nije nimalo lako utvrditi značenje pojma suverenost.

Celokupni sistem međunarodnog prava, posebno delovanje i formiranje međunarodnih organizacija,predstavlja ograničenje suvereniteta. Savremena praksa umnogome odstupa od prava na suverenost inezavisnost. Tako su, države koje su se integrisale u EU, prenele veliki broj nadležnosti na institucijeevropskog saveza država, čime su se i odrekle apsolutnog ekskluziviteta na sopstvenu suverenost. Nakon1993. godine i potpisivanja Mastrihtskog sporazuma (Mastrihtski ugovor je stvorio novi politički entitet -Evropsku uniju), države potpisnice zasigurno više nisu suverene. Kada bi eventualno došlo do usvajanjaEvropskog Ustava, one bi zapravo dobile status federalne jedinice. Nakon ovog poustavotvorenja Evropskeunije zajednica bi prerasla u (super)državu.

LITERATURA

1. Ganić, S., Državni suverenitet u svetlu savremenog međunarodnog prava. Doktorska disertacija.Pravni fakultet Univerzitet u Beogradu, 2012.

2. Đelic, T. A., Neskovic, S., Ketin, S., Lutovac, M., Economic and Environmental Context of OrganicAgriculture and Farms in Serbia - Case Study, Fresenius Environmental Bulletin - FEB, Volume 28 -No. 1 / 2019.

3. Jovanov, I., Povratak ka izvornom značenju pojma suvereniteta. NBP –Žurnal za kriminalistiku ipravo, 2/2015. Kriminalističko policijska akademija, Beograd, 2015.

4. Jovičić, D., Suverenitet kao strukturalni element države u 21. veku. 8. Naučni skup sa međunarodnimučešćem „Singerija“, 2011.

5. Nešković, S., Ograničeni suverenitet. Viša poslovna škola, Čačak, 2007.

6. Nešković, S., Evropske integracije i razvoj turizma u zemljama Jugoistočne Evrope, Međunarodnakonferencija Savremeni trendovi u razvoju turizma, Travnik: Internacionalni Univerzitet Travnik, 28-29. mart 2013.

7. Nešković, S., Saobraćajni koridori u funkciji progresa zemalja Jugoistočne Evrope, Međunarodnakonferencija Mobilnost i sigurnost cestovnog prometa, Travnik: Internacionalni Univerzitet Travnik,30-31. maj 2013.

8. Nešković, S., External Security Policy of the European Union and the Position of the Republic ofSerbia – Case Study, Belgrade: Center for Strategic Research on National Security – CESNA B andTechnical Faculty of Bor, 2016.

15

9. Nešković, S., Geostrategic Position and Security Synergies of the Black Sea Region throughCooperation with the European Union, Cross - Border Book Series "New Challengs to Security andDevelopment of the Balkans" Vol. 5, Cross - Border Cooperation, Security and DevelopmentPerspectivies of the Wider Black Sea Region, St. Cyril and St. Methodius University of VelikoTurnovo, Bulgaria, 2018.

10. Nešković, S., Sredstva međunarodne politike sa posebnim osvrtom na ekonomske resurse,Međunarodna politika, Beograd: Institut za međunarodnu politiku i privredu, 2013.

11. Nešković, S., Ekonomska diplomatija i zakonodavstva država Jugoistočne Evrope u kontekstuevropskih integracija, Zbornik radova br. 10, Međunarodna konferencija "Pravni i ekonomski aspektikoncepta integracije zemalja Jugoistočne Evrope u EU sa posebnim osvrtom na Bosnu iHercegpvinu", Travnik: Internacionalni Univerzitet Travnik, Travnik, Bosna i Hercegovina, 2014.

12. Nešković, S., Foreign Policy Orientation and Security of the Western Balkans, New Challenges to theBalkan Security, Vol. 2, Thematic Collective Book, Veliko Turnovo, St. Cyril and St. MethodiusUniversity, 2015.

13. Nešković, S., Biznis diplomatija i pravna regulativa u kontekstu evropskih integracija RepublikeSrbije, Zbornik radova br. 15. "Srbija na putu ka Evropskoj Uniji", Beograd: Centar za strateškaistraživanja nacionalne bezbednosti - CESNA B Beograd, 2015.

14. Nešković, S., Lobiranje i delovanje interesnih grupa u Evropskoj Uniji sa posebnim osvrtom naSrbiju - studija slučaja, Zbornik radova br. 18. "Obrazovanje i društveni razvoj Srbije sa akcentom naBor i Istočnu Srbiju", Beograd: Centar za strateška istraživanja nacionalne bezbednosti - CESNA BBeograd i Tehnički fakultet u Boru Univerziteta u Beogradu, 2016.

15. Nešković, S., Ketin, S., Šećerov, P., Đelić, T., A., International Politics and Ecology: Special Focusto the Protection of Air, Frensenius Environmental Bulletin - FEB, Vol. 27. No 11 / 2018.

16. Neskovic, S., Dihotomy of Economic Diplomacy and Spiegeling from Angle of Social Development,Tematski Zbornik radova knjiga 27, "Društveno - ekonomski razvoj i bezbednost zajednice saakcentom na Grad Valjevo i Kolubarski okrug" Beograd: Centar za strateška istraživanja nacionalnebezbefnosti - CESNA B i Internacionalni Univerzitet Travnik u Travniku, BiH, 2019.

17. Savić, M., Suverenost, nezavisnost i jednakost u kontekstu osnovnih prava (i dužnosti) država usavremenim izazovima međunarodnog prava. Godišnjak pravnog fakulteta univerziteta u Banja Luci.Br. 37/2015, 2015.

18. Tešić, V., Dimitrijević, I., Bezbednosni problemi Zapadnog Balkana, Istraživački centar za pitanjabezbednosti Zapadnog Balkana, Beograd, 2015.

16

PREDNOSTI KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U PRAVCU IZGRADNJE TRŽIŠNEPRIVREDE ZEMALJA U TRANZICIJI, SA AKCENTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU

1.Mirko Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RS BiH.

2.Mišo Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RS BiH.

3. Boban Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RS BiH.

Sažetak: Danas se gotovo ne može govoriti o uspješnoj i efikasnoj kompaniji koja ne primjenjuje ine unapređuje standarde korporativnog upravljanja. Empirijska istraživanja, koje ne analizirajupovezanost između korporativnog upravljanja i efikasnosti poslovanja, pokazuju da kompanije kojeimaju i primjenjuju standarde korporativnog upravljanja ostvaruju bolje rezultate od kompanija kojeto ne čine. Ekonomska transformacija i stabilizacija u pravcu izgradnje efikasnije tržišne privrede jeosnovno opredjeljenje zemalja u tranziciji. Takvo opredjeljenje nije imalo alternative ni u slučajuizbora Bosne i Hercegovine sa ekonomskim posljedicama proizišli iz ratnih događaja, niskognacionalnog dohotka, tehnološke zastarjelosti, izgubljenih tržišta i drugih teškoća. Ekonomskereforme, koje treba da dovedu do efikasnije, samoodržive privrede su složeni procesi koji seneminovano odražava na rezultate tekućeg poslovanja. Prva faza provođenja reformi, u pravilu jeobilježena tranzicionom recesijom čiji intezitet i dužina trajanja zavise od izabranih rješenja iefikasnog provođenja reformi.Ključne riječi: Korporativno upravljanje,kompanije, reforme, tržišna privreda,

BENEFITS OF CORPORATE GOVERNANCE IN THE LAW OF BUILDING A MARKETMARKET IN THE TRANSITION WITH ACCESS TO BOSNIA AND HERZEGOVINA

Summary: Today, it's almost impossible to talk about a successful and efficient company that doesnot apply and does not improve the standards of corporate governance. Empirical research, whichdoes not analyze the correlation between corporate governance and business efficiency, shows thatcompanies that have and apply corporate governance standards achieve better results than companiesthat do not. Economic transformation and stabilization in the direction of building a more efficientmarket economy is a basic commitment of countries in transition. Such an orientation did not havean alternative even in the case of Bosnia and Herzegovina's election with economic consequencesarising from war events, low national income, technological obsolescence, lost markets and otherdifficulties. Economic reforms, which should lead to more efficient, self-sustaining economies, arecomplex processes that inevitably reflect on the outcome of current business. The first phase of theimplementation of reforms, as a rule, was marked by a transitional recession whose intensity andduration are dependent on selected solutions and effective implementation of reforms.Key words: Corporate governance, companies, reforms, market economy,

UVOD

U zadnje vrijeme u Bosni i Hercegovini - Republici Srpskoj vodi se, pod uticajem živih investicionihaktivnosti, rasprava o tome šta je to korporativno upravljanje, te u vezi s tim, koji su djelotvornimehanizmi da se omogući nadzor nad radom uprava akcionarskih društava. U takvoj situacijimogući su i sukobi interesa različitih učesnika u akcionarskim društvima – akcionara, zaposlenih,povjerilaca i kreditora. S druge strane, potencijalni investitori žele da imaju potpuni uvid uposlovanje akcionarskih društava kako bi mogli donijeti odluku da li da investiraju u konkretnoakcionarsko društvo. I u poslovnoj praksi Bosne i Hercegovine, Republike Srpske postavlja se

17

pitanje efikasnosti postojećeg modela korporativnog upravljanja, pa se u tom smislu čine napori dase taj model, koji u osnovi pripada kontinentalnom modelu, unaprijedi o čemu svjedoče i nedavnodoneseni Standardi upravljanja akcionarskim društvima. Dakle, upravljanje i odlučivanje ukompanijama se sagledava sa aspekta pravne doktrine u zadanom društvenom kontekstu u kojemdejstvuje formalno pozitivno pravo, te je, po pojedinim autorima, korporativno upravljanje predmetproučavanja posebne pravne grane koja je proizašla iz opšteg trgovinskog prava, i posebno,statusnog trgovinskog prava. I pored mnogobrojnih definicija korporativnog upravljanja, trebasmatrati da je korporativno upravljanje, u najširem smislu, sistem upravljanja i nadzora nadupravljanjem u akcionarskom društvu.Kada se govori o korporativnom upravljanju u akcionarskim društvima, treba imati na umu uticaj različitihelemenata na sistem upravljanja i nadzora nad akcionarskim društvima. S jedne strane se analizira efikasnosti struktura unutrašnjeg uređenja akcionarskog društva, a naročito odnosa upravnih i nadzornih tijela unutarakcionarskog društva, tada se govori o unutrašnjem korporativnom upravljanju. S druge strane, naakcionarsko društvo i sistem korporativnog upravljanja utiču i spoljni faktori, naročito tržišta kapitala, te sedolazi do pojma spoljnjeg korporativnog upravljanja. Osim toga, između unutrašnjeg i spoljnjegkorporativnog upravljanja pojavljuju se pravne obaveze izrade finansijskih izvještaja i transparentnostiposlovanja akcionarskih društava te revizije finansijskih izvještaja. Izrada finansijskih izvještaja i njihovarevizija odvijaju se unutar akcionarskog društva, ali imaju svoje reperkusije na tržište kapitala. Zato se govorio mješovitom korporativnom upravljanju.

Problematika korporativnog upravljanja inicirala je izradu nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanjapočetkom devedesetih godina dvadesetog vijeka u evropskim državama. Prvi nacionalni kodeks donijet je uAustraliji 1991. godine pod nazivom Bosch Report u čijoj izradi su učestvovala različita australijska strukovnatijela članova upravnih odbora, revizora, računovođa, pravnika i ekonomista. Prvi evropski nacionalni kodeksdonijet je u Velikoj Britaniji 1992. godine pod nazivom Cadbury Report i uticao je na izradu nacionalnihkodeksa ostalih evropskih država, njih je oko pedesetak donijeto u razdoblju do 2004. godine. U SjedinjenimAmeričkim Državama prvi kodeks je donijet od strane upravnog odbora General Motors-a. Nameđunarodnom nivou treba spomenuti Principe korporativnog upravljanja Organizacije za privrednusaradnju i razvoj (OECD Principles of Corporate Governance) iz 1999. godine, a objavljen je i Nacrtizmijenjenog teksta Principa korporativnog upravljanja 2004. godine. Ovaj akt je doprineo nastankunacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja u brojnim istočnoevropskim, azijskim i latinskoameričkimdržavama. Održani su brojni regionalni okrugli stolovi u saradnji sa Svjetskom bankom na kojima su seanalizirali prijedlozi za reforme nacionalnih zakonodavstava pojedinih država, usvajale su se tzv; bjele knjigekao planovi za buduće radnje na reformama nacionalnih zakonodavstava, te podsticalo na izučavanjeproblematike korporativnog upravljanja i njegovog značaja.

1.TRANSPERENTNOST, “OECD”-PRINCIPA

Uprkos talasima pivatizacije, državna preduzeća su i dalje istaknuta karakteristika širom svijeta. UBiH, preduzća u državnom vlasništvu još uvijek čine veći dio BDP-a, zapošljavanja i kapitalizacijetržišta, nego privatna preduzeća. Ona su zastupljena u strateškim industrijskim granama, velikimjavnim državnim preduzećima kao što su: električna enrgija, gas, telekomunikacije, transport,upravljanje šumama, rudnicima i ukupno nacionalnim bogatstvom, čiji je rad od velikog značaja zaveliki broj segmenata populacije i za druge dijelove ekonomije.

Tipični izazovi sa kojima se suočavaju državna preduzeća na različitim nivoima su :1. Vlada:

višestruke vladine akcije sa konfliktnim ciljevima; ostale vladine agencije koje takođe pokušavaju vršiti uticaj na državna preduzeća; i problemi agencija za nivoima akcionara i menadžmenta.

2. Odbor:

18

odbori sa malo ili nikako ovlašćenja, uključujući mogućnost da zaposle / otpustedirektora;

odbori u kojima dominiraju politički bazirani članovi, koji ne posvjećuju dovoljnovremena pitanjima koja odbor razmatra;

odbori koje akcionari i menadžment zaobilaze.3. Menadžment:

nedovoljno sredstava za motivisanje i disciplinovanje menadžmenta kroz kompenzacijui/ili okončavanje.

Ključni elementi za prevazilaženje ovih izazova su: postavljanje jasnih ciljeva za državna preduzeća; jasan mandat; jasna mjerila učinka i smjernice vezano za razmjene (trgovanje); i troškovi nematerijalnih ciljeva.

Pružanje motivacije i uvođenje discipline: plaćanje i praćenje na bazi tržišta i učinka; i stvarne posljedice lošeg učinka.

Izolovanje državnih preduzeća od političkog uticaja: konsolidovano vlasništvo i nadzor; nezavisan odnos sa drugim organcima vlade; i profesionalni članovi odbora.

Transparentnost i objelodanjivnje: detaljena objelodanjivanja od strane državnih preduzeća i vlade; konstruktivan dijalog između vlade, državnih preduzeća i javnosti.

Javna preduzeća treba da razviju kozistentno i zajedničko izvještavanje o javnim preduzećima ijednom godišnje objavljuje zajednički izvještaj o javnim preduzećima.Javna preduzeća trebaju da razviju zajedničko izvještavanje koje pokriva sva javna peduzeća i da gaučini ključnim sredstvom za objelodanjivanje usmjereno ka javnosti, parlamentu i medijima. Ovoizvještavanje treba da bude razvijeno na način koji omogućava svim korisnicima da ostvari jasanuvid u ukupni učinak javnih preduzeća. Pored toga, zajedničko izvještavanje je takođe instrumentkoji pomaže vlasniku da probudi svoje razumjevanje učinka javnih preduzeća i pojasni svoju vlastitupolitiku. Izvještaj treba primarno da se fokusira na finansijski učinak i vrijednost javnih preduzeća.

On treba da obuhvata: pokazatelj ukupne vrijednosti državnog portfolija; generalni izvještaj o državnoj vlasničkoj politici, i informaciju o tome kako je država tu

politiku provela; informaciju o organizaciji vlasničke funkcije, kao i pregled evolucije javnih preduzeća,

finansijske informacije i izvještavanje o promjenama u odborima javnih preduzeća; glavni finansijski pokazatelji, uključujući obrt, profit, gotovinske tokove, bruto investicije,

prinos na vlastiti kapital, odnos vlastiti kapital/sredstva i dividende; i informacije o metodama koje se koriste za skupljanje podataka. U nekim zemljama se

pokazalo korisnim za javna preduzeća da izrade web sajt, koji javnosti omogućava lakpristup informacijama.

1.1.Sistem kontrola

Kao i u velikim javnim preduzećima, za velika državna preduzeća je neophodno da uspostave sisteminterne kontrole koji će donijeti sistematski i disciplinovan pristup poboljšanju upravljanja rizikom,finansijske kontrole i procesa upravljanja. Interni revizori su važni za osiguravanje efikasnog ičvrstog procesa objelodanjivanja. Oni treba da definišu procedure prikupljanja, sastavljanjapredstavljanja dovoljno detaljnih informacija. Interni revizori, takođe, treba da izvještavajumenadžment, s obzirom na to da su oni važni direktorima da ocjene koliko su poslovanje i učinakkompanije efikasni. Da bi povećali svoju nezavisnost i autoritet, interni revizori treba da budu podkontrolom i izvještavanjem odbora i njegove komisije za reviziju u jednostepenom sistemu,

19

nadzornog odbora u dvostepenom sistemu, ili odbora za reviziju u slučajevima gdje oni postoje.Interni revizori treba da imaju neograničeni pristup predsjedavajućem i članovima cijelog odbora injegove komisije za reviziju. Kako je to sada postalo veoma uobičajeno, konsultacije izmeđueksternih i internih revizora treba ohrabriti.

1.2.Kontrole i njihova nezavisnost

Državna preduzeća preba da budu podvrgnuta godišnjoj nezavisnoj eksternoj reviziji zasnovanoj nameđunarodnim standardima. Postojanje konkretnih procedura državne kontrole nije zamjena zanezavisnu eksternu reviziju. Od državnih preduzeća se ne zahtjeva baš uvijek da budu podvrgnutareviziji od strane eksternog, nezavisnog revizora. Često je to zbog specifične državne revizije isistema kontrole koji se smatraju dovoljnim da garantuju kvalitet i sveobuhvatnost računovodstvenihinformacija. Ove finansijske kontrole vrše specijalizovane državne revizorske službe, koje moguizvršiti inspekciju i u državnom preduzeću i u tijelu vlasnika. U mnogim slučajevima, oni, takođe,pisustvuju sastancima odbora, i često su zaduženi da direktno izvještavaju parlament. Da bi seojačalo povjerenje u informacije koje daju državna preduzeća, država treba da zatraži od državnihpreduzeća da dostave, pored specijalnih državnih revizija, takođe, i eksterne revizije u skladu sameđunarodnim standardima. Ovo posebno vrijedi za velika državna preduzeća. Najvažnije je daeksterni revizori budu nezavisni od menadžmenta, kao i od države. Oni stoga treba da budupodvrgnuti istim kriterijumima nezavisnosti, kao i kompanije u privatnom sektoru. Ovo obuhvataograničenja na pružanje konsultantskih ili drugih ne-revizorskih usluga državnim preduzećima okojima je riječ, kao i rotaciju revizorskih partnera ili revizorskih firmi.

1.3.Važnosti objektivnog informisanja državnih preduzeća

Državna preduzeća treba da budu podvrgnuta istim visokim standardima kvaliteta računovodstvenihi revizorskih usluga, kao i preduzeća koja kotiraju na berzi. Velika državna preduzeća ili ona kojakotiraju na berzi treba da objelodane finansijske i nefinansijske informacije u skladu sa najboljimmeđunarodnim praksama, kao i državna preduzeća koja imaju važnu javnu političku ulogu iliciljeve.Kako je javnost krajnji korisnik, državna preduzeća treba da budu bar onoliko transparentna kolikosu to preduzeća kojima se javno trguje. Bez obzira na njihov pravni status, pa čak i to da li kotirajuna berzi ili ne, sva državna preduzeća treba da izvještavaju u skladu sa najvišim računovodsvenim irevizorskim standardima. U mjeri u kojoj je moguće, potrebno je izvršiti poređenje prihoda itroškova, kako bi se utvrdilo koje državno preduzeće treba podvrgnuti višim standardimaobjelodanjivanja. Ova analiza treba uzeti u obzir da zahtjevno objelodanjivanje predstavlja imotivaciju i sredstvo za odbor i menadžment, da profesionalno izvrše svoje obaveze. Takođe, trebauzeti u obzir da je visok kvalitet objelodanjivanja od suštinske važnosti za izgradnju povjerenjajavnosti u način na koji država upravlja državnim preduzećima. Državna preduzeća ispod određenogpraga, u smislu veličine mogu biti izuzeta, pod uslovom da nemaju važnu javnu političku ulogu.Odluka o tome koliki je prag u smislu veličine, može se donijeti samo na pragmatičnoj osnovi, irazlikovaće se po zemljama, industrijskim sektorima i veličini ukupnog državnog sektora. Zadržavna preduzeća koja imaju važnu političku ulogu ili ciljeve, visok nivo objelodanjivanja sanjihove strane je ipak važan. Takođe, neophodno je uvijek kada bi mogli imati više globalandruštveni uticaj, u Evropskoj Uniji, na primjer, od državnih preduzeća koja imaju pravo na državnesubvencije za izvršenje usluga od opšteg interesa, zahtjeva se da vode odvojene račune.Državna preduzeća treba da objelodane materijalne informacije o svim pitanjima koja su opisana uOECD–ovim Principima korporativnog upravljanja, i, pored toga, fokusirati se na oblasti od značajaza državu kao vlasnika i za javnost.

1.4.Kodeks korporativnog upravljanja

Sva preduzeća treba da ispune bar ove zahtjeve, uključujući finansijske i operativne rezultate,politike nadoknada za rad članova odbora i ključnog osoblja, transakcije povezanih strana i struktureupravljanja i politike. U tom pogledu, veća preduzeća treba da objelodane da li prate kodeks

20

korporativnog upravljanja. Štaviše, državna preduzeća bi trebala biti opreznija, posebno prirješavanju pitanja koja imaju tendenciju da budu problematična ili da im nedostaje transparentnosti.Jasna izjava o ciljevima kompanije treba da bude predstavljena generalnoj javnosti, kao i izvještaj oispunjavanju ovih ciljeva. Državna preduzeća treba da izvještavaju o tome kako su ispunila svojeciljeve, kroz objelodanjivanje pokazatelja učinka. Vlasnička i struktura glasanja državnih preduzećatreba da bude transparentna.Treba da bude jasno koje različite javne agencije ili uprave kojezadržavaju zakonsko pravo i prava glasa, kao i državna tijela koja su zadužena za vršenje(korišćenje) ovih vlasničkih i glasačkih prava.

Specifična pažnja treba da se posveti adekvatnom objelodanjivanju faktora materijalnogrizika. Objelodanjivanje rizika je važno jer su brojna velika državna preduzeća unovoliberalizovanim sektorima i sve više se internacionalizuju. Shodno tome, suočavaju se sabrojnim novim rizicima, kao što su politički, operativni ili kursni rizici. Bez ovog, državnapreduzeća bi mogla pogrešno predstaviti svoju finansijsku situaciju i cjelokupan učinak.

Izvještavanje treba da sadrži detalje svih fiansijskih pomoći, uključujući garancije dobijeneod države i obaveze koje je preuzela država u ime državnog preduzeća. Da bi se dala kompletna i ferslika finansijske situacije u državnom preduzeću, takođe je potrebno objelodaniti uzajamne obaveze,finansijsku pomoć ili mehanizme podjele rizika između države i državnog preduzeća.

Objelodanjivanje treba da obuhvati sve garancije koje država dala državnom preduzeću, a usvrhu njegovog poslovanja, kao i sve obaveze koje država preduzima u ime preduzeća ili vlada.Smatra se da je dobra praksa da parlament prati garancije vlade, kako bi se poduprle budžetskeprocedure.Šta je potrebno u BiH da bi se promovisali transparentnost i objelodanjivanje državnih preduzeća.BiH treba efikasan zakonski i regulatorni okvir koji promoviše transparentnost i objelodanjivanjedržavnih preduzeća. Ovo bi trebalo pokriti najmanje zahtjeve finansijskog i nefinansijskogizvještavanja, adekvatne funkcije i procedure interne revizije, godišnje nazavisne revizije,računovodstveni i revizorski standardi kojih se treba pridržavati, i objelodanjivanje materijalnihinforamcija.

Pored toga, vlade moraju imati sposobnost da definiše i izmjeri učinak državnih preduzeća.Osiguravanje veće pouzdanosti kroz bolje mjerenje učinka, pomoću međunarodnih odrednica /pokazatelja učinka / zabilješki i ponovnog razmatranja učinka / motivaocionih ugovora zasnovanihna novijim iskustvima, koji će takoće povećati transparentrnost.

2.STRUKTURA STANDARDA KORPORATIVNOG UPRAVLJANJAStrukturu važećih standarda korporativnog upravljanja u Bosni i Hercegovini, i Republici

Srpskoj čine standardi koji se odnose na:1. prava akcionara, i to:

pravo na upravljanje akcionarskim društvom; pravo na pravovremeno i redovno dobijanje relevantnih informacija o društvu, pravo na dio dobiti akcionarskog društva; pravo na prenos akcija; pravo na sigurnu i brzu registraciju vlasništva; pravo akcionara da biraju i da budu birani u upravni odbor; i pravo na dio likvidacione mase. ravnopravan tretman svih akcionara, ulogu drugih zainteresovanih strana, nosilaca interesa u akcionarskim društvima, objavljivanje i javnost informacija, i ulogu i odgovornosti odbora.

Objavljivanje informacija u skladu s Zakonom o privrednim društvimaObaveza informisanja akcionara o poslovanju i finansijskom položaju kompanije primarno je

uređena Zakonom o privrednim društvima. Akcionarima je neophodno učiniti dostupnim sveinformacije i dokumenta za koja je zakonom, osnivačkim aktom ili statutom društva utvrđeno da semoraju učiniti dostupnim.

Privredno društvo koje izdaje hartije od vrijednosti putem javne ponude dužno je da objaviodgovarajuće informacije u dokumentima utvrđenim zakonom kojim se uređuje tržište hartija od

21

vrijednosti i propisima Komisije za hartije od vrijednosti. Ako društvo stiče sopstvene akcije,upravni odbor društva je u izvještaju o finansijskom stanju društva dužan da navede razloge sticanja,broj i nominalnu vrijednost stečenih akcija, označenje da li ih je društvo steklo sa naknadom ili beznje i uz navođenje iznosa i broja sopstvenih akcija koje društvo već drži i broja tih akcija koje jeponovo izdalo. Upravni odbor akcionarskog društva dužan je, takođe, da skupštini akcionara nagodišnjoj sjednici usvajanje podnese finansijske izvještaje i izvještaje o poslovanju, izvještajnezavisnog revizora, kao i druge izvještaje u skladu sa zakonom.

U izvještaju o poslovanju otvorenog akcionarskog društva moraju se objektivno prikazatirazvoj, rezultat poslovanja društva i finansijsko stanje u kome se ono nalazi, uz opis glavnih rizikakojima je izloženo. Ovaj izvještaj treba da sadrži analizu rezultata poslovanja i finansijskog položajadruštva, a ako je to potrebno, i druge pokazatelje koji se odnose na pojedinačne poslove, uključujućii obavještenje o zaštiti okoline i obavještenje radnicima. Kada je to potrebno, u analizi se morajuobrazložiti iznosi navedeni u godišnjim finansijskim izvještajima.

ZAKLJUČAK

Korporativno upravljanje (eng.Corporate governance) je sistem putem kojeg se organizacijamaupravlja i nad njim vrši kontrola. Struktura korporativnog upravljanja određuje raspodjelu prava iobaveza među različitim učesnicima u korporaciji, poput odbora, menadžera,akcionara i drugihinteresni strana i propisuje pravila i procedure odlučivanja o korporativnim pitanjima. Ovim setakođe obezbjeđuje struktura pomoću koje se uspostavljaju poslovni ciljevi kompanije, kao isredstva za postizanja tih ciljeva i kontrola efikasnosti. Takođe, korporativno upravljanje definišemokao skup mehanizama kroz koje kompanija funkcioniše, kada je svojina odvojena od upravljanja.Uobičajena definicija korporativnog upravljanja je ona data u izvještaju, Lorda Kadberija:„Korporativno upravljanje je sistem kojim se kompanije upravljane i nadzirane“. Jednostavnorečeno, korporativno upravljanje predstavlja ono što dobijete kada se „oprostite“ od vašeg novca ikupite akcije neke kompanije.Danas se gotovo ne može govoriti o uspješnoj i efikasnoj kompaniji koja ne neprimjenjuje i neunapređuje standarde korporativnog upravljanja. Empirijska istraživanja, koja analiziraju povezanostizmeđu korporativnog upravljanja i efikasnosti poslovanja, pokazuju da kompanije koje imaju iprimjenjuju standarde korporativnog upravljanja ostvaruju bolje rezultate od kompanija koje to nečine.Implementacija standarda korporativnog upravljanja i razvijanje adekvatnih i primjenjivihmehanizama kontrole i upravljanja, omogućava prevazilaženje agencijskih problema, poboljšanjeorganizacione strukture i bolje funkcionisanje cjelokupnog procesa odlučivanja. Korporativnoupravljanje ima direktan uticaj na financijsko tržište i mogućnosti finansiranja preduzeća,prvenstveno posredstvom tržišta kapitala.Bez adekvatnih mehanizama korporativnog upravljanjasmanjuju se mogućnosti privlačenja investitora, čime se značajno ograničavaju razvojne mogućnostikorporacije. Sa inteziviranjem financijske i ekonomske krize, korporativno upravljanje sve višedobija na značaju, pri čemu se kao imperativ nameće zahtjev da privredna društva poboljšaju svojestandarde i na ovom polju kako bi preživjela.Dobro korporativno upravljanje zavisi od usklađenosti između različitih mehanizama kojiomogućavaju efikasno upravljanje i rješavanje konflikta koji nastaju u korporativnim strukturama. Uzadnje vrijeme u Bosni i Hercegovini- Republici Srpskoj vodi se, pod uticajem živih investicionihaktivnosti, rasprava o tome šta je to korporativno upravljanje, te u vezi s tim, koji su djelotvornimehanizmi da se omogući nadzor nad radom uprava akcionarskih društava. To sve u kontekstučinjenice da kod društva kapitala, čiji je tipični predstavnik otvoreno akcionarsko društvo, postojiodvojenost akcionara kao vlasnika vlasničkih udjela izraženih u akcijama, i uprave akcionarskogdruštva koja u odnosu na akcionare postaje sve samostalnija i oslobođena nadzora nad svojimradom.O pojmu i prirodi korporativnog upravljanja vodile su se i vode mnoge rasprave sve sa ciljem da seobjasni i unaprijedi korporativno upravljanje kojem je svrha zaštita investitora u akcionarskadruštva. Kako sve ovo treba biti popraćeno u slovu sa zakonom, veliku ulogu ima i etika, kodeksponašanja u korporativnim društvima.

22

Etika objedinjuje u sebi ponašanje privrednika na poseban, neobičan, inovativan, kreativan i nad sverizičan način, koji mora zadovoljiti osnovne specifične norme ponašanja okruženja gdje djeluje. Onapodrazumjeva tretiranje drugih s poštovanjem. Iznošenje ideja, proizvoda, zahtjeva na način da budeprepoznatljiv, s ponosom, a da se istovremeno niko ne osjeća povrijeđenim, inferiornim i sl. Etika ukorporativnim društvima isključuje pogrešno predstavljanje svog rada bilo prema potrošačima,zakonodavcima,dobavljačima, a uključuje pravilne postupke i davanje obećanja koja se moguispuniti. Preduzetnička etika se takođe bavi zaradom. Ugled privrednog društva je sve i ako nekoprevari svoje klijente, rukovodioce ili dioničare, to će se svakako odraziti na profit.

LITERATURA

1.Jusufranić. I, Biočanin. R.Korporativno-društvena odgovornost za uspješnost u poslovanju iočuvanju životnog ambijenta. Internacionalni Univerzitet Travnik decembar.2018 zbornik radova, str.472-482.

2.Jusufranić,I. Menadžerska ekonomija. IU Travnik.

3.Jusufranić, I. Trendovi razvoja zemalja zapadnog balkana zasnovani na znanju sa posebnimosvrtom na BiH u procesu pristupanja EU. IU Travnik

4.Tešić,M. Korporativno društvena odgovornost. Doktorska dizeracija. IU. Travnik 2015

23

VAŽNOST ZAŠTITE ŠUMA KAO JEDNOG OD FAKTORA U OČUVANJU ŽIVOTNESREDINE

Jasmina Tahirović, MA,Općinski sud u Travniku, Vezirska bb 72270 Travnik

Sažetak: Životna sredina u savremenim tokovima se posmatra kao jedan neiscrpan prostor zaiskorištavanje u određene svrhe.Kao jedan od vodećih individua u tom kontekstu jeste čovjek.Naime, savremeni tokovi iziskuju i određenu ulogu čovjeka u mnogim aktivnostima kao što je iuloga u razvoju industrije. Naime, u tim aktivnostima neizostavni faktor za uspjeh jeste upotrebaresursa koje pruža životna sredina.Upotreba resursa se ne posmatra kao izvor koji jednog dana možebiti jako sužen ili nasuprot tome uništen.O tim posljedicama bi se trebalo više razmišljati.Ukontekstu predmetne tematike,neophodno je ukazati na važnost šuma i njhovog opstanka kao iposljedice prekomjernog uništenja tog dragocjenog dijela životne sredine.

Ključne riječi:životna sredina,prirodni resursi, šume,uloga čovjeka.

Importance of forest protection as one of the factors in the preservation of the environmentJasminaTahirović, MA, Općinskisud u Travnik, Vezirska bb 72270 Travnik

Abstract: The environment is seen as an inexhaustible space for exploitation for certain purposes incontemporary flows. As one of the leading individuals in this context is a man. Namely,contemporary flows also require a certain role of man in many activities, as well as the role in thedevelopment of the industry. Namely, in these activities an inescapable factor for success is the useof resources provided by the environment. The use of resources is not seen as a source that one daycan be strongly narrowed or destroyed. These consequences should be considered more. In thecontext of the subject, it is necessary to point to the importance of forests and its survival as well asto the consequences of excessive destruction of this precious part of the environment.

Key words: environment, natural resources, forests, role of man.

1. UVOD

Savremeno doba djeluje na razvoj industrije a time na ulogu i aktivnosti čovjeka u tomsegmentu.On u tim aktivnostima nastoji da prati mehanizacije savremenog vremena i opstanka unjemu.Kao dio takve jedne mehanizacije učesnik je i u razvoju industrijea ima za cilj ostvarenjeprofita.Dakle,profit je i cilj takve jedne aktivnosti.Naime, postavlja se pitanje: „Na koji načinpostizati i opravdati svoju ulogu i aktvnosti, kako bi bio pozitivan pokazatelj u ostvarenju konačnogciljaa da pri tom ne djeluje negativno na životnu sredinu?“ Odgovor je osvrnuti se oko sebe isagledati važnost prostora ukojem živimo.U tom kontekstu, prostor u kojem živimo treba sagledati

24

na način da bude moguć i kao izvor resursa koji su mu potrebni, kako bi se snašao u tojneizostavnoj utrci savremenih tokova.Ovo iz razloga što čovjek,kako bi potakao razvoj industrije,upotrebljava prirodne resurse koje nalazi u okruženju.U tome je usmjeren na važnost realizacijekonačnog cilja, ali ne vidi posljedice ili ne želi vidi a koje nastupaju zbog kontinuirane upotrebešume kao važnog faktora životne sredine.Upravo iz tog razloga u ovome radu se nastoji ukazati naštetnosti koje može uzrokovati ljudskodjelovanje na šume i šumski prostor.Prije svega prikazati će sevažnosti šuma za životnu sredinu,dakle važnost njihove uloge kao i posljedice uništenja šuma kaovažnog prirodnog resursa.

2. ŽIVOTNA SREDINA

„Životna sredina, čovekova okolina ili okruženje predstavlja sve ono što nas okružuje, odnosno sveono sa čime je direktno ili indirektno povezana čovekova životna i proizvodna aktivnost. Prirodnasredina predstavlja blizak pojam pri čemu ovde ne moraju biti prisutne aktivnosti čoveka niti čovekmora imati direktnih uticaja. Ipak, u pogledu tehnološkog napretka, razvoja industrije i sve većeguticaja čoveka na globalnom nivou na prirodu i ekosisteme granica između ova dva termina postajesve nejasnija.Tokom svojih aktivnosti, koje mogu biti urbanizacija ili eksploatacija, čovek menjaprirodno okruženje i to često tako što narušava prirodnu okolinu. Izgradnjom hidrocentrala iakumulacija, sečom šuma, pošumljavanjem, eksploatacijom mineralnih sirovina,stvaranjem deponija, emisijom gasova, nuklearnim probama i dr. čovek utiče na promenu čitavihpodručja. Kao rezultat čovekovih aktivnosti dolazi do promena ili narušavanja ekosistema iklimatskih promena na lokalnom i globalnom nivou.“18

Dakle, ljudski faktor svojim aktivnostima ima uticaj na životnu sredinu.Ovo se reflektira u smisluiskorištavanja resursa iz iste a pri tome zanemaruje jačinu tog svog djelovanja i posljedice kojeuzrokuje na taj način.Čovjek živi i djeluje u životnoj sredini,dakle u tom okruženju koje predstavlja iprostor za život u jednom širem smislu.Upravo taj prostor treba da bude okruženje koje će ne samokoristiti nego i zaštiti.Pri tome, ako u tom okruženju pronalazi izvor za napredovanje u smislu daodgovara na zahtjeve savremenih uslova, onda taj prostor treba da sagleda i na drugačijinačin.Naime, ovo treba da se ogleda u tome da se nastoji očuvati i stvoriti mogućnost i za daljeegzistiranje resursa koje iskorištava.Naime,razvoj savremene industrije zahtjeva konstantnunadgradnju i načine za opstanak Obzirom da je tema ovoga rada akcentirana na zaštitu šuma, onda utom kontekstu je i akceant na zaštiti šuma kao važnog dijela životne sredine.Stoga se dalje imadefinirati pojam ekosistema u okviru kojeg se definira ekosistem šuma, kao i posljedice na ekosistemšuma usljed njihovog kontinuiranog iskorištavanja.

3. EKOSISTEM

„Ekosistem se obično definira kao skup elemenata živih i neživih,odnosno kao određeni biotop nakojem je oblikovana specifična biocenoza.Raznolikost ekosustava skup je različitih tipovaekosustava Zemlje.Od posebne je važnosti zadržati raznolikost ekosustava,jer svaki ekosustavodržava na životu čitav niz različitih organizama.Postoje različiti kriteriji podjele ekosustava,aliznačajniju ulogu za raznolikost imaju priroda biotopa (vodeni-morski ili

18https://sr.wikipedia.org/sr-el/(09.04.2019.).

25

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83%D0%BC%D0%B0

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0

https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0

slatkovodni,kopneni),klimatskičimbenici(toplina,vlažnost,svjetlost),sastav biocenoza(hrastove šumelivade,ribnjaci i sl.).“19

Ekosistem je dakle izložen ugrožavanju od strane ljudskog faktora.Naime, osnov za rizik odugrožavanja jeste čovjekova aktivnostu cilju razvoja industrije.Naime, neograničeno iskorištavanjeresursa iz određenoga ekosistema, predstavlja opasnost od njegovog znatnog smanjenja ili potpunoguništenja.Naime, ta negativna refleksija se odražava kroz ulogu čovjeka u razvoju industrije koji jeinicijator izgradnje prvenstveno objekata za proces proizvodnje.S tim u vezi je neposredno povezanai ideja za pronalaskom adekvatnih atraktivnih površina koje će biti ležište savremeno izgađenihfabrika a koje uzrokuju i krčenje šumskih površina na određenom prostoru koje se predviđa radiizgradnje.Pored potrebe za izgradnjom,šume se upotrebljavaju i kao sirovina u industrijskesvrhe.Naime,gubitak samo jednog stabla doprinosi šteti životne sredine a jedno po jedno nestajanjetog dragocjenog prirodnog resursa,dovodi nas do opravdane bojazni od masovnog gubitka ili čak douništavanja čitavih takvih ekosistema.Obzirom na značaj šuma, koji se ogleda i u tome što „sušumeijedan od glavnih izvora kisika na zemlji“20, postavlja se pitanje:“Kako spriječiti taj gubitak“? Zaštose postavlja to pitanje?Odgovor bi bio zato što jeevidentna aktivnost ljudskog faktora da pratisavremene potrebe i trendove, a s tim u vezi je neophodno nastojati i da se očuvaju šuma kaoprirodni resurs imajući u vidu njen značaj.Naime,potreba za zaštitu šuma je pitanje i odmeđunarodnog značaja.U prilog tome govori ičinjenica da je „Generalna skuština UN-a Rezolucijombroj 61/193 proglasila 2011.godinu Međunarodnom godinom šuma“21

„Prirodni ekosistemi nude metaforu za bolje razumjevanje kako različiti dijelovi industrijskogsistema međusobno djeluju, u "ekosistemu" utemeljenom na resursima i infrastrukturalnom kapitaluumjesto na prirodnom kapitalu. Nastoji iskoristiti ideju da prirodni sistemi nemaju otpad i takoinspirirati održivi dizajn. Zajedno sa općim ciljevima očuvanja energije i materije te redifiniranjemrobnih tržišta i relacija odlaganja/zbrinjavanja proizvoda strogo kao uslužne ekonomije, industrijskaekologija je jedan od četiri ciljeva prirodnog kapitalizma. Ova strategija obeshrabruje nemoralnekupnje koje proizlaze iz neznanja o tome što se događa u daljini i implicira političku ekonomiju kojavisoko cijeni prirodni kapitalizam i oslanja se više na nastavni kapital da bi se konstruirale i održalejedinstvene industrijske ekologije.“22

4.EKOSISTEM ŠUMA

„Šume su stanište sa brojnim predstavnicima biljnog i životnijskog svijeta i jedan od glavnih izvorakisika na zemlji.Stabiliziraju tla,pročiščavaju zrak i vodu,vežu stakleničke plinove,stvaraju prihod iradna mjesta te nam pružaju zdrav prostor za odmor i igru,zrak i vodu.“23

Dakle šuma predstavlja jedan raznolik koncept važnih faktora bitnih za život čovjeka.Samaspoznaja na važnost i ulogu šuma treba da predstavlja iosnov važnosti za čuvanje takvog jednogresursa i da mu se prilazi na način da opstane a ne da se iskorištava dovodeći u pitanje njegovopstanak u cjelini.Naime, razvoj industrije za čovjeka predstavlja osnov za napredovanje kako utehnološkom tako i u materijalnom smislu.U cilju tog razvoja je i nametnuta i potreba za gradnjomfabrika koje će predstavljati dio aktivnosti usmjerene na razvoj industrije. U tom dijelu se isagledava uloga čovjeka.Naime, čovjek djeluje na način da razmišlja kako da realizira ideju daljeg19N.Herceg,Okoliš i održivi razvoj,Synopsis d.o.o.,Zagreb.2013,str.155-156.20Ibid,str.156.21Ibid,str.157,fn:183.22https://hr.wikipedia.org/wiki/Industrijska_ekologija(08.04.2019.).23N.Herceg,Op.cit,str.156.

26

https://hr.wikipedia.org/wiki/Ekosistem

razvoja u smislu da prvenstveno izgradi fabrike.Dakle,kako bi to uradio neophodno je da posjedujeodređeni prostor.Dalje, radi realizacije izgradnje usmjeren je na krčenje šuma kako bi mogao daomugući prostor da se izgradi jedna ili više fabrika i tako kontinuirano.U tom kontekstu dolazi dostvaranja situacija kada se smanjuje šumski prostor a time i vrijednosti koju daje. Izgradnjomtvornica ne prestaje proces iskrištavanja šuma nego se i dalje koriste jer upotrebe tog resursa jekontinuirana i kroz obradu u fabrikama radi konačanog cilja, dakle upotrebljava se i kaosirovina.Dakle, slijedom navedenoga proizilazi dvostruka upotreba šume kao prirodog resursa.

“Šume pokrivaju oko 30% od ukupne kopnene površine Zemlje. Ima ih i u najtoplijim i najhladnijimpredelima (osim Antarktika) i nazivamo ih raznim imenima: tropske šume, prašume, tajge, plućaplanete. Jedno je jasno – uništavamo ih neverovatnom brzinom.”24

Dakle,konstantna upotreba šuma kao prirodnog resusrsa dovodi do ogoljevanja određenihprostora.Dakle, dolazi do smanjenja a na nekim mjestima i potupnog uništavanja šumskogpokrivača.To djelovanje se negativno odražava i na ekosistem šuma.Naime, smanjenjem povrišnešuma stvara se negativna refleksija na kvalitet šuma i pozitivna svojstva koja pružaju na životnusredinu kako je to navedeno u uvodnom dijelu ovoga pasusa.

„Deklaracija koja je usvojena na drugoj ministarskoj konferenciji o zaštiti šuma uEuropi(MCPFE,1993)uvodi pojam održivog razvoja u šumarstvu.Prema ovoj deklaraciji „održivokorištenje“znači brigu o šumskim zemljištima i njihovo korištenje na način,i u mjeri,koja održavanjihovu bioraznolikost,produktivnost,regenerativnu sposobnost,vitalnost i njihov potencijal, zaispunjavanje,sada i u budućnosti,relevantne ekološke,ekonomske i socijalne funkcije na lokalnoj,nacionalnoj i globalnoj razini,i koje ne ide na štetu ostalih ekosustava.“25

5. KORISTI OD ŠUMA

Naime,šume sa svojom funkcijom imaju brojna pozitivna dejstva.“Zaštitne općekorisne funkciješuma su: sprečavanje tla od erozija i odronavanja, pročišćavanje zraka u gradovima i u bliziniindustrijskih pogona, zaštita naselja i prometnica od vjetra i snježnih nanosa, zaštita naselja od buke,očuvanje životinjskog i biljnog svijeta šume, reguliranje vodnog režima, zadržavanje vode,pročišćenje vode, sposobnost laganog otjecanja vode u vodotoke, sprečavanje nastanka zemljanihtaloga u akumulacijskim jezerima“26.

Dakle,kao što je naprijed pomenuto,šume imaju jednu širu funkciju koja se pozitivno održava naživotnu sredinu a šume ikao filteri onečišćenog zraka, stvarajupovoljne uvjete za zdravlje.Zbogtoga se šumski prostor može posmatrati kao faktor koji doprinosi stvaranju jednog zdravogživotnog prostora.Šumski prostor samom svojom pojavom djeluju umirujuće, svojom mirnoćom iljepotom ukrašava životnu sredinu koja svakim danom postaje prostor koji se sagledava kao prostoriz kojeg se crpe resusrsi sa postavkom da to tako treba i biti.Naime, čovek je dio savremenih tokovasa svojom ulogom koja mu omogućava da je adekvatno iskreria kako bi opstao u utrci vremenasavremenog doba.U tom nastojanju čovjek konstantno teži za novim ostvarenjima u čemuneumjereno iskorištava životnu sredinu i crpi šumu kao priodni resurs.S jedne strane,uloga čovjekau razvoju industrije se može posmatrati i kao pozitivan faktor iz razloga što daje doprinos u smislustvaranja novih radnih mjesta i stvaranje dobiti što se pozitivno odražava i na razvoj ekonomije.Sdruge strane, kontinuirano iskorištavanje šume kao prirodnog resursa, dovodi do negativnih24http://www.ekologija.rs/feljtoni/sume(08.04.2019.).

25N.Herceg,Op.cit,str.421,fn:57.26https://hr.wikipedia.org/wiki/Op%C4%87ekorisne_funkcije_%C5%A1ume(14.04.2019.).

27

https://hr.wikipedia.org/wiki/Akumulacijsko_jezero

https://hr.wikipedia.org/wiki/Vodotok

https://hr.wikipedia.org/wiki/%C5%BDivotinja

https://hr.wikipedia.org/wiki/Buka

https://hr.wikipedia.org/wiki/Vjetar

https://hr.wikipedia.org/wiki/Prometnica

https://hr.wikipedia.org/wiki/Grad

https://hr.wikipedia.org/wiki/Erozija

https://hr.wikipedia.org/wiki/Tlo

https://hr.wikipedia.org/wiki/Op%C4%87ekorisne_funkcije_%C5%A1ume

http://www.ekologija.rs/feljtoni/sume

dejstavana životnu sredinu.Dakle,nekontrolisano iskorištavanje šume uzrokuje i smanjenje kisika izaštite tla koji omogućava šumski prostor.

“Nažalost mnogo je onih koji prirodna bogatstva uzimaju zdravo za gotovo kao i šume. Koliko sunam one važne? Drveće je neophodno jer predstavlja izvor energije. U svijetu postoji mnogo drvećačijoj obnovi treba po nekoliko stotina godina i ne mogu se nadomjestiti samo tako. Zato je dobroupitati se koliko je potrebna sječa šume.U posljednje je vrijeme zabilježen velik broj površina nakojima je došlo do krčenja šuma. Razloga ima nekoliko, a među njima je potreba izrada trupaca zapapir ili građevinski materijal. Šume se sjeku i zbog dobivanja područja pogodnog za stočarenje. Uposljednje vrijeme je zabilježen porast krčenja šume zbog izgradnje novih stambenih naselja.Sve jeviše razloga koji idu u korist krčenja šume, a da se ne razmišlja mnogo o tome koliko će te akcijeimati utjecaja na sam okoliš. Postavlja se opet pitanje zašto su šume toliko važne? Šumepredstavljaju značajno mjesto kada je u pitanju neprocjenjivi ekosustav.”27

Dakle, iz navedenoga proizilazi da šumski prostor na određen način predstavalja smetnju koju trebaukloniti kako bi se stvorio prostor za nešto drugo.Ovo se upravo vezuje za činjenicu da se šumeeliminiraju kako bi se izgradili određeni objekti,stvorio određen prostor za neku aktivnost ili kaosirovina.Dakle,evidentno je jednostrano sagledavanje upotrebe šumskog prostora a pri tome nerazmišljajući o tome:“Šta kada se taj prostor iscrpi i kakve posljedice može prouzrokovati takvasituacija?“Analizirajući funkciju šuma, onda se može izvesti zaključak da su šume u jednojneposrednoj vezi i sa vodenim ekosistemom.Naime, ovo iz razloga što imajući u vidu da šumedjeluju na vodu na način da je pročiščavaju a u situacijama kada je kišni period, šuma zadržavavodu odnosno filtrira je i usmjerava.Osim toga, obzirom na činjenicu da šume djeluju nasprječavanje erozije tla gubitkom šumskog prostora se stvara prostor za klizišta usljed vodenihbujica u kišnim periodima.Dakle, važnost šuma se može posmatrati sa više aspekata, imajući u vidunjihovu funkciju.

5. POSLJEDICE UNIŠTENJA ŠUMA

„Uništavanjem šuma nastaju ekološke promene sa velikim posledicama među kojima su prvenstvenopromene tla i klime, kao i nestanak mnogih biljnih i životinjskih vrsta. Tlo koje nakon seče šumeostaje golo i bez zaštite drveća i njihovog korena postupno odnose reke i vetrovi, tako se stvarajuklizišta. Osim što je izloženo eroziji, ono u velikoj meri gubi sposobnost apsorbovanja vlage, gde serasipa i postaje neplodno. Neplodna tla su za ekonomski značaja društva vrlo deficitarna i ne mogučovečanstvu da pruže nikakvu drugu korist osim izgradnje stambenih prostora. Osim što svojimintervencijama u prirodi čovek izaziva njihovo nestajanje, on zagađivanjem svoje okoline posrednouništava i postojeće šumske ekosisteme.“28

Naime, razvoj industrije pod dejstvom ljudskog faktora djeluje na iskorištavanje šuma kaoprisodnog resursa.U tom pravcu uloga ljudskog faktora je neizbježna.Ovo iz razloga što ljudskifaktor ipak upravlja jednom organizacijom koja koja prije svega, definirajući konačni cilj u tomrazvoju, zanemaruje posljedice koje mogu nastupiti.Dakle,činjenica je da savremeno dobakarakterišie i razvoj drvne industrije.Ona se nasljanja na prirodne resurse,dakle iskorištavaju sešumski prostori.Međutim, zanemaruje se ono što ostajenakon sječe šume a to su goleti zbog krčenjašumskih prostora.Navedene aktivnosti dovode do velikih gubitaka a tako i do potpunog nestanjanatih dragocjenih površina.Dakle, na taj način se ugoražava i nestaju svi oni pozitivni faktori koje27https://www.ekologija.com.hr/zasto-su-sume-vazne/(08.04.2019.).28http://sumapeva.rs/content/zna%C4%8Daj-%C5%A1uma-i-posledice-njihovog-uni%C5%A1tenja(10.04.2019.).

28

http://sumapeva.rs/content/zna%C4%8Daj-%C5%A1uma-i-posledice-njihovog-uni%C5%A1tenja

https://www.ekologija.com.hr/zasto-su-sume-vazne/

šuma ima.Stoga je važno akcentirati važnost zaštite šuma kako bi se očuvao taj važan dio cjelineživotne sredine. Činjenica je da je šumski prostor itekako važan jer pozitivno djeluje sa mnogihaspekata,kao što je pomenutou prethodnom dijelu ovoga rada.Ono što je neobično jeste činjenica da„Trenutačno ne postoji poseban pravno obavezujući međunarodni dokument koji bi regulirao pitanjeočuvanja i održivog korištenja svih vrsta šuma“29

„Sušenje tropskih prašuma(naročito Amazonskih)(F)možda je najbolje poznato pojačavanjeočekivane klimatske prinude.“30

6. ZAKLJUČAK

Dakle, kada rezimiramo ulogu ljudskog faktora u razvoju industrije, evidentno je da ljudskifaktordjeluje na prostor životne sredine.Ovo se reflektira u kontekstuintencije za ostvarivanjeekonomskih ciljeva.Ti ciljevi se realiziraju učešćem u razvoju industrije.Naime, razvoj industrije kaoi iskorištavanje šuma u svrhu razvoja i drvne industrije, zahtjeva upotrebu šume kao prirodnogresursa.Savremeni tokovi konstantno nameću potrebu za kontinuiranom aktivnosti čovjeka kojinastoji da prati savremene tokove.Ljudski faktor doprinosi razvoju industrije jer na taj načinočekuje profit što se pozitivno emituje i na razvoj ekonomije.Međutim, u svrhu razvoja industrijeiskorištava resurse životne sredine kao što su i šume.Šuma se neograničeno upotrebljava a pri tomese zanemaruje činjenica da nekontrolisana upotreba šume može dovesti do njenog ne samo dodjelimičnog nego i do potpunog uništenja zbog prekomjerne sječe.Imajući u vidu važnost šume,čovjek bi trebao šire sagledati posljedice njenog uništenja.Razvoj industrije, nastojanje da se budedio tih aktivnosti i potreba za kontinuiranim usavršavanjem, ipak ne bi trebalo da budu prioritet uodnosu na važnost očuvanja šuma kao važnog dijela životne sredine.Čovjek bi trebao percipirati sveelemente problematike iskorištavanja a tako i važnost očuvanja šuma.Naime, treba uzeti u obzir ipotrebu za razvojem industrije, jer savremeni tokovi nameću potrebu za kontinuiranim razvojem alii neophodnost da se prostor u kojem živimo sačuva.Dakle,neophodno je da se postigne jedan balansbez negativnih posljedica ni za jednu stranu.Kako bi se to postiglo,neophodno je prvenstveno razvitiširu svijest o važnosti očuvanja šuma.Ovo iz razloga što savremeni tokovi nameću potrebu zakontinuiranim razvojem industrije i u tom kontekstu se podrazumjeva i upotreba šume kaoprirodnog resura.Dakle, neophodno je da šuma kontinuirano postoji i u tom kontekstu.Njenopostojanje je važno jer je potrebna kao dio životne sredine i kao prirodni resurs u cilju razvojaindustrije a na taj način i kontinuiranog praćenja savremenih tokova.Stoga je neophodan njenopstanak a to se može ostvariti njenim očuvanjem kao i širim percipiranjem u svijest, da obzirom nanjenu funkciju,predstavlja važan faktor životne sredine sa svim benefitima koje nam pruža.

7. LITERATURA

a)Knjige:

[1]N.Herceg,Okoliš i održivi razvoj,Synopsis d.o.o.,Zagreb,2013.

[2]N.Bostrom,M.M.Ćirković,Rizici globalnih katastrofa-GLOBAL CATASTROPHICRISKS,HELIKS,Smederevo,2011,2012.

29N.Herceg,Op.cit,str.421.30N.Bostrom,M.M.Ćirković,Rizici globalnih katastrofa-GLOBAL CATASTROPHIC RISKS,HELIKS,Smederevo,2011,2012,str.262

29

b) Internet izvori;

[1]https://hr.wikipedia.org/wiki/Industrijska_ekologija(08.04.2019.).

[2]http://www.ekologija.rs/feljtoni/sume(08.04.2019.).

[3]https://www.ekologija.com.hr/zasto-su-sume-vazne/(08.04.2019.).

[4] https://sr.wikipedia.org/sr-el/(09.04.2019.).

[5]http://sumapeva.rs/content/zna%C4%8Daj-%C5%A1uma-i-posledice-njihovog-uni%C5%A1tenja(10.04.2019.).

[6]https://hr.wikipedia.org/wiki/Op%C4%87ekorisne_funkcije_%C5%A1ume

(14.04.2019.).

PROMOCIJA ZDRAVLJA U PČINJSKOM OKRUGU U PERIODU 2017-2018.g.

Prof.dr Eržika Antić, FZF TravnikUl.Cerska br.1

Vranje064/414 82 82

[email protected]

Abstrakt

U Ustavu Svetske zdravstvene organizacije, zdravlje je definisano kao „ ... stanje potpunogfizičkog, psihičkog i socijalnog blagostanja, a ne samo kao odsustvo bolesti i nesposobnosti“. Ovadefinicija je bila podvrgnuta kritici brojnih autora najčešće zbog njene uopštenosti, zbogograničenosti za kvantitativno merenje i zbog nemogućnosti korićenja za formulisanje konkretnihciljeva zdravstvene politike.Planiranje zdravstveno vaspitnog rada uvek treba biti sačinjen na osnovu analize situacije i uočenihpotreba zajednice.

Visoka stopa mortaliteta i morbiditeta od kardiovaskularnih bolesti, vodećih hroničnihnezaraznih bolesti, predstavlja epidemiološki problem koji ima prioritet. Ove bolesti se nazivaju ibolestima ponašanja, čime se naglašava aspekt ponašanja koja utiče na uzrok ovih bolesti i njihovuredukciju.

Cilj ovog rada je procena zdravstvenih potreba stanovnika, kao osnov za povećanje kontrolezdravlja i njegovo poboljšanje, u cilju povećanja svesti stanovništva o značaju zdravlja,omogućavajući ljudima da rešavaju svoje zdravstvene probleme.

Povećanjem zdravstveno vaspitnih usluga i većim obuhvatom stanovništva, poboljšava sezdravstveno stanje stanovništva usvajanjem zdravih stilova života kako pojedinca, tako i zajednice.

Urađena je studija preseka na reprezentativnom uzorku stanovništva na teritoriji Pcinjskomokrugu, po polu, starosti i mestu življenja. Utvrđeno stanje u 2017.-2018.god. može da posluži kaoosnov za praćenje promena zdravstveno vaspitnih prioriteta u promociji zdravlja zajednice, a sve ucilju očuvanja, zaštite i unapređenja zdravlja stanovništva.

30

mailto:[email protected]

https://hr.wikipedia.org/wiki/Op%C4%87ekorisne_funkcije_%C5%A1ume



https://sr.wikipedia.org/sr-el/(09.04.2019.)

https://www.ekologija.com.hr/zasto-su-sume-vazne/(08.04.2019.)

http://www.ekologija.rs/feljtoni/sume(08.04.2019.)

https://hr.wikipedia.org/wiki/Industrijska_ekologija(08.04.2019.)

Varijable koje su se koristile u ovom istraživanju odnosile su se na domaćinstvo i odraslostanovništvo sa navršenih 20 i više godina.Podaci dobijeni putem merenja su prikazani korišćenjem metoda deskriptivne statistike.

Od ukupnog broja medicinskih radnika koji su učestvovali u realizaciji zdravstveno vaspitnog rada u posmatranom periodu, najveće učešće imali su zdravstveni radnici sa srednjom stručnom spremom (63,29%), sa višom (2,7%), dok je 34% lekara učestvovalo u zdravstveno vaspitnom radu.

Dakle, zdravlje je društvena biološka kategorija koja proizilazi iz dinamičke ravnotežečoveka i njegove okoline. Unapređenje zdravlja podrazumeva razvijanje i negovanje zdravog stilaživota, socio-ekonomskih faktora, kao i drugih faktora okoline koji su korisni i pogoduju zdravlju.

Ključne reči: promocija zdravlja, zajednica, zdravstvene potrebe, morbiditet, zdravstvene navikeHEALTH PROMOTION IN PČINJSKO OKRUGU IN THE PERIOD

2017-2018.g.

Prof. Dr. Eržika Antić, FZF TravnikUl.Cerska br.1Vranje064/414 82 [email protected]

Abstract

In the Constitution of the World Health Organization, health is defined as "... a state ofcomplete physical, psychological and social well-being, and not just as the absence of sickness andincapacity." This definition has been criticized by numerous authors most often because of itsgenerality, due to the limitations of quantitative measurement and the inability to use it to formulatespecific health policy objectives.

The planning of health education should always be based on the analysis of the situation andthe perceived needs of the community.

High rates of mortality and morbidity from cardiovascular diseases, leading chronic non-communicable diseases, are an epidemiological problem that has a priority. These diseases are alsocalled behavioral illnesses, which emphasize the aspect of behavior that affects the cause of thesediseases and their reduction.

The aim of this work is to assess the health needs of the population, as a basis for increasingthe health control and its improvement, in order to increase the awareness of the population aboutthe importance of health, enabling people to solve their health problems.

By increasing health care services and increasing population coverage, the health status ofthe population is improving by adopting healthy lifestyles of both the individual and the community.

A cross section study was conducted on a representative sample of the population in theterritory of Pčinja district, by sex, age and place of life. Determined state in 2017.-2018. can serve asa basis for monitoring changes in health education priorities in the promotion of community health,with the aim of preserving, protecting and improving the health of the population.

The variables used in this study relate to the household and adult population of over 20 years.The data obtained through the measurement are presented using the descriptive statistics

method.From the total number of medical workers who participated in the realization of health

education in the observed period, the highest share was attended by health professionals withsecondary education (63.29%), higher (2.7%), while 34% of doctors participated in medicaleducation.

So, health is a social biological category that stems from the dynamic balance of man and hisenvironment. Health promotion involves developing and cultivating a healthy lifestyle, socio-economic factors, and other environmental factors that are beneficial and beneficial to health.

31

Key words: promotion of health, communities, health needs, morbidity, health habits

UVOD

U Ustavu Svetske zdravstvene organizacije, zdravlje je definisano kao „ ... stanje potpunogfizičkog, psihičkog i socijalnog blagostanja, a ne samo kao odsustvo bolesti i nesposobnosti“. Ovadefinicija je bila podvrgnuta kritici brojnih autora najčešće zbog njene uopštenosti, zbogograničenosti za kvantitativno merenje i zbog nemogućnosti korićenja za formulisanje konkretnihciljeva zdravstvene politike.31

Međutim, ta je definicija reafirmisana u Deklaraciji o primarnoj zdravstvenoj zaštiti (Alma-Ata 1978) i u Deklaraciji iz Saitame 1992.godine. Ta definicija opisuje zdravlje kao opštu vrednost,bez namere da posluži kao osnov za konkretnu zdravstvenu politiku i za izvođenje operativnedefinicije zdravlja.

Dosta se odmaklo u pokušaju definisanja zdravlja u operativnom smislu. Već do sadapostignuti rezultati u tom smislu daleko prevazilaze u praksi ukorenjeno shvatanje da zdravljejednostavno znači odsustvo bolesti.

Uglavnom se u tom pokušaju polazi od sledećeg:• Zdravlje treba posmatrati u smislu kompleksnosti i multidimenzijalnosti; • Zdravlje znači odsustvo simptoma bolesti ili onesposobljenosti; • Zdravlje predstavlja unutrašnju ravnotežu i ravnotežu sa okolinom; • Zdravlje kao pozitivno valorizovano psihološko iskustvo.• Zdravstveno vaspitanje se definiše kao aktivan proces učenja i osposobljavanja pojednica i

zajednice da se koriste stečenim znanjem o zdravlju, sa ciljem da se usvoji i primenjujepravilan odnos prema zdravom načinu života i aktivno doprinosi zaštiti sopstvenog zdravlja izdravlja zajednice.32

• Zdravstveno prosvećivanje, kao suženi pojam, podrazumeva učenje o zdravlju i zaštiti odbolesti, a sa ciljem da se pomogne pojedincu da se oslobodi straha od nepoznatog i da gamotiviše da sazna više uključujući se u programe zdravstvenog vaspitanja.

• Zdravstvena propaganda predstavlja širenje informacija, a sa ciljem da pokrene interesovanjeza određene aktuelne probleme i motiviše sticanje potrebnog znanja. Za razliku odzdravstvenog vaspitanja, zdravstveno prosvećivanje i zdravstvena propaganda imaju manjiuticaj na promenu navika i ponašanja u odnosu na zdrav način života pojedinaca.

• Promocija zdravlja – negovanje i napređenje stila života i drugih socijalnih, ekonomskih,individualnih faktora okoline korisnih za zdravlje.33

Zdravstvena kultura

Elementi i činioci koji utiču i određuju nivo zdravstvene kulture su: Nepovoljni socijalno-ekonomski i kulturni uslovi koji prouzrokuju i prate nizak nivo

zdravstvene kulture; Pismenost stanovništva koja predstavlja elementarni uslov opšte kulture i uslov sticanja

osnovnih znanja o zaštiti, očuvanju i unapređenju zdravlja; Zdravstveno vaspitne aktivnosti kojim se razvija i unapređuje nivo zdravstvene kulture; Stepen razvoja lične odgovornosti i svesti za očuvanje, zaštite i unapređivanje sopstvenog

zdravlja i zdravlja zajednice; Mogućnosti negativnih uticaja sujeverja, negativnih tradicija, zabluda i nadrilekarstva; Očuvanje, zaštita i unapređenje životne i radne sredine predstavlja neposredan izraz stepena

formirane i usvojene zdravstvene kulture pojedinaca i zajednice (u gradovima gde jeindustrija razvijena);

31 Đ.Jakovljević, V.Grujuć, P.Mićović, D.Đokić, „Reforme u oblasti zdravstvene zaštite“, monografija, Institut za javno zdravlje Srbije, Beograd, 1997.g.32Mićović P, GLOSAR definicije termina za planiranje, organizaciju, upravljanje i rukovođenje zdravstvenim sistemom,IZJZ Srbije, Beograd, 1997.33 Screening in primary health care – Glossary of Terms used – P.Braveman and E.Tarimo, WHO – 1994

32

Zaposlenost, kao uslov i mogućnost za sticanje brojnih informacija i znanja s ciljem zaštite,očuvanja i unapređenja zdravlja;

Usvajanje i primena znanja u pozitivnim promenama ponašanja u osnosu na određene faktorerizika koji predstavljaju elemenat zdravstvene kulture koja se formira putem zdravstveno-vaspitnog rada;

Utiče se i na kvalitet porodičnih odnosa u smislu razvijanja osećanja odgovornosti zasocijalno blagostanje porodice;

Odnos prema ličnoj, porodičnoj i javnoj higijeni uslovljen je zdravstvenom kulturompojedinca i zajednice.

Planiranje zdravstveno vaspitnog rada uvek treba biti sačinjen na osnovu analize situacije iuočenih potreba zajednice. U procesu planiranja koriste se sledeće komponente: Procena potreba na osnovu analize situacije, definisanje potreba i izbor prioritetnih tema; Planiranje programa uključujući definiciju opštih i specifičnih ciljeva, ciljnih grupa i

potencijala; Sprovođenje programa (organizacija, akcioni plan i menadžment za sprovođenje programa: ko

je odgovoran, šta, gde, kako i kada se nešto sprovodi); Evaluacija, vrednovanje (monitoring, nadgledanje procesa).

Procena potreba predstavlja procenu društvenih, epidemioloških, edukativnih potreba, potrebaponašanja, kao potreba životne sredine, organizacionih, političkih i administrativnih (zakonskaregulativa) potreba i problema. Nakon analize definišu se glavni problemi i prioriteti da bi sezapočelo sa aktivnostima.

Visoka stopa mortaliteta i morbiditeta od kardiovaskularnih bolesti, vodećih hroničnihnezaraznih bolesti, predstavlja epidemiološki problem koji ima prioritet. Ove bolesti se nazivaju ibolestima ponašanja, čime se naglašava aspekt ponašanja koja utiče na uzrok ovih bolesti i njihovuredukciju.

Postavljanje prioriteta predstavlja izbor aktuelnih sadržaja zdravstveno-vaspitnog rada uzdravstvenom sistemu, kao i u zajednici, kako bismo identifikovali ključne probleme i prioritete zapromotivne akcije. Procena situacije i potreba koje je stanovništvo ocenilo značajnim vrši se naosnovu dobijenih podataka iz raznih foruma i same zajednice. Značaj prioritetnih zdravstvenih tematreba da bude rangiran u skladu sa potrebama zdravstvenog sistema, društvenim i političkimzbivanjem i ekonomskim mogućnostima.

Za implementaciju programa neophodno je definisati relevantne učesnike za promociju zdravlja,kao i strategije. Važni učesnici iz zajednice mogu biti: škole, radne organizacije, razne partnerskeorganizacije, domovi zdravlja, bolnice, mas-mediji, nevladine organizacije i dr. Sve ove učesniketreba podržati pružanjem neophodnog znanja i veština kako bi mogli da realizuju aktivnosti. Sadržajtreba da bude određen metodološkim uslovima i adekvatnim resursima.

CILJ ISTRAŽIVANJA

Istraživanje procenjuje zdravstvene potrebe stanovnika, kao osnov za povećanje kontrole zdravlja injegovo poboljšanje, u cilju povećanja svesti stanovništva o značaju zdravlja, omogućavajućiljudima da rešavaju svoje zdravstvene problemePovećanjem zdravstveno vaspitnih usluga i većim obuhvatom stanovništva, poboljšava sezdravstveno stanje stanovništva usvajanjem zdravih stilova života kako pojedinca, tako i zajednice.

METODOLOGIJA

Metodološki okvir rada

Problem istraživanja

33

U okviru istraživanja zdravstveno vastpitnih potreba u cilju promocije zdravlja u zajednici ikorišćenje zdravstvene zaštite stanovništva, čiji je cilj bio da se na osnovu reprezentativnog uzorkastanovništva kojim su obuhvaćeni svi uzrasti, dobije ocena zdravstvenog stanja, utvrde vodećizdravstveni problemi, zdravstvene potrebe i stepen korišćenja zdravstvene zaštite, kao i da se utvrdizadovoljstvo korisnika zdravstvenim uslugama.

Predmet istraživanja

Predmet istraživanja je obuhvatio sledeće: Karakteristike porodice i domaćinstva; Demografske i socijalno-ekonomske karakteristike ispitanika; Sopstvenu procenu zdravlja; Karakteristike mentalnog zdravlja; Karakteristike socijalne interakcije; Mogućnost obavljanja aktivnosti svakodnevnog života; Karakteristike navika u ponašanju; Oboljenja, povrede i trovanja; Korišćenje zdravstvene službe i zadovoljstvo korisnika; Objektivno stanje.

Urađena je studija preseka na reprezentativnom uzorku stanovništva na teritoriji Pcinjskomokrugu, po polu, starosti i mestu življenja. Utvrđeno stanje u 2017.-2018.god. može da posluži kaoosnov za praćenje promena zdravstveno vaspitnih prioriteta u promociji zdravlja zajednice, a sve ucilju očuvanja, zaštite i unapređenja zdravlja stanovništva.

Varijable34

Varijable koje su se koristile u ovom istraživanju odnosile su se na domaćinstvo i odraslostanovništvo sa navršenih 20 i više godina.Podaci dobijeni putem merenja su prikazani korišćenjem metoda deskriptivne statistike.

Za analizu prikupljenih podataka korišćen je statistički softwer – SPSS. Od testova statističkeznačajnosti razlika, koristio se χ2 test, kao i Kolmogarvo-Smirnov test saglasnosti.

Anketirano je 49.5% osoba muškog pola i 50.5% ženskog. Od anketiranih, većina jeoženjeno/udato/vanbračna zajednica (75.2%). Najmanje je udovac/udovica (1.3%). Premaobrazovanju, najveći broj ispitanika je sa srednjom školskom spremom (68.9%), a najmanje sanezavršenom osnovnom školom (1.7%) dok je sa višim ili visoki obrazovanjem 21%.

Higijenske navike kod odraslog stanovništva su ispitivane kroz pitanja o pranju ruku i zuba.Od navedenih higijenskih navika, među ispitanim licima, najzastupljenije pravilno higijenskoponašanje je u vezi sa pranjem ruku (91.6% u 2017. I 96.6% u 2018.g.). Pranje zuba je ređezastupljena higijenska navika u kategoriji odraslog stanovništva. Zube ne pere ili ih povremeno pereskoro četvrtina stanovnika (u 2017. – 23.5%). Primetno je smanjenje onih koji ne peru ili povremenoperu zube nakon sprovedene edukacije (19.4% - 2018.).

Najčešći dnevni obrok među odraslim stanovništvom je ručak (93% u 2017.g i 94% u2018%). Nakon obavljenog jednogodišnjeg zdravstveno vaspitnog rada na ciljnoj populacijiodraslog stanovništva, rezultati pokazuju da je doručak postao zastupljeniji dnevni obrok nego što jebio (71.8% - 2017. i 73.2% - 2018.g.). Uočava se da deo ispitanika ne večerava, a da se taj brojsmanjio u 2018.g.

U ishrani odraslog stanovništva, u 2017.g. dominirala je upotreba belog hleba (44%), dok sehleb od brašna tamne boje, što je nutritivno prihvatljivo, veoma retko koristi u ishrani (3.6%). Nakon

34 Institut za zaštitu zdravlja Srbije, „Glasnik IZJZ“, Sveska 1-2, 2002.34

zdravstveno vaspitnog rada sa odraslim stanovništvom, unos belog hleba je neznatno smanjen(za3%) dok je unos hleba od brašna tamne boje povećan za 1.4%.Podatak da više od polovine stanovništva u posmatranom periodu, koristi ulje (52.4%), kao masnoćuza pripremu hrane, jeste nutritivno povoljan, ali da bi se ta povoljnost potkrepila potreban je ipodatak o kulinarskoj obradi ulja i količini unetog ulja. Značajan procenat stanovništva koristi mastili puter (43.6%) što je nutritivno nepovoljno (trans oblici masnih kiselina)

Prilikom izbora načina ishrane, 47% anketiranog odraslog stanovništva, samo ponekad serukovodi njegovim značajem za zdravlje. Skoro 40% stanovništva, često ili uvek razmišlja opravilnoj ishrani. Nakon zdravstvenog prosvećivanja, uočava se povećanje svesti o pravilnom izborunačina ishrane. Odraslo stanovništvo najčešće provodi slobodno vreme gledajući televiziju (23.6%), radeći ukući i oko nje (17.4%) i u aktivnostima vezanim za dodatnu zaradu i čitajući (15%). Međutim, malibroj ispitanika ide u bioskop i pozorište ili se bavi sportom i rekreacijom. Nakon zdravstvenoprosvetnog rada, neznatno se promenio procenat u korist zdravih stilova života.

Svoje slobodno vreme 58% provodi neaktivno, tj ne bavi se ili se bavi veoma retko nekomfizičkom aktivnošću. Zbog bolesti ili invalidnosti, 12.4% ispitanika ne može da se bavi fizičkomaktivnošću. Ukazivanjem na značaj zdravih stilova života i na značaj bavljenja fizičkimaktivnostima, poboljšan je procenat stanovništva koje se bavi fizičkom aktivnošću u slobodnovreme.

Zaključak nakon obrade pitanja koje se odnosilo na generalni stav ili mišljenje o bavljenjusprortom i rekreacijom, evidentno je da 87% ispitanika ima pozitivan stav o značaju bavljenjasportom i rekreacijom za zdravlje, uspostavljanju socijalnih veza, izgledu i kondiciji. Ovaj stav jeprisutniji među muškarcima (χ2= 122.63 df=4 p<0.001), i osobama sa višom i visokom školskomspremom (χ2= 1129.86 df=12 p<0.001).

Na početku posmatranog perioda, bilo je povređeno 9.8% odraslog stanovništva, dok se tajprocenat smanjio na 5%, nakon edukacije stanovništva u zajednici. Takođe je, nakon obradepodataka uočeno da se povređuju češće muškarci nego žene (χ2= 27.9 df=1 p<0.001).

Grafikon br.1 Samoprocena rizičnog ponašanja za oboljevanje od nekih bolesti

Od ukupnog broja anketiranih osoba, najveći broj smatra da rizičnim ponašanjem može daoboli od povišenog krvnog pritiska (65%), od gojaznosti (60%) i bolesti srca i krvnih sudova (infarkti šlog) (48%).

Na bazi date liste medicinskih stanja, klasifikovanih prema organima i sistemima, dobijeni suodgovori o najčešćim bolestima otkrivenim od strane lekara u posmatranom periodu 2017-2018.g.

35

Grafikon br.2 Otkrivena oboljenja/stanja od strane lekara u posmatranom periodu

Povišen krvni pritisak predstavlja jednu od najčešćih bolesti srca i krvnih sudova. Iako sekrvni pritisak lako meri, veliki broj hipertoničara ostaje neotkriveno. Iako se određenim higijenskodijetetskim režimom i antihipertenzivnim sredstvima krvni pritisak može držati pod kontrolom,veliki broj bolesnika ostaje neadekvatno tretiran. Iskustva ukazuju da polovina osoba kod kojih jeotkriven povišen krvni pritisak, to ranije nisu znale, polovina od onih koji su znali nisu lečeni, a odonih koji su lečeni, polovina je adekvatno lečena.

Grafikon br.3 Informisanost o zdravlju odraslog stanovništva putem mas medija u posmatranomperiodu 2017-2018.g.

36

Teme vezane za zdravlje posredstvom sredstava javnog informisanja, u 2017.g., stalno prati35.8% odrasle populacije, oko 46% čini to povremeno, dok uopšte ne prati skoro svaka šestaanketirana osoba. Primetno je neznatno povećanje praćenja sadržaja o zdravlju preko sredstavajavnog informisanja.

Grafikon br.4 Promene navika odraslog stanovništva u posmatranom periodu 2017-2018.g.

Najveći broj ispitanika u posmatranom periodu nije bitno menjao po zdravlje štetnaponašanja, a od onih koji su menjali svoje navike, najveći broj je onih koji su smanjili težinu(21.1%-24.3%), povećali količinu uzimanja voća i povrća (22.9%-25%). Nažalost, vrlo maliprocenat je prestao da puši i smanjio unost alkoholnih pića.

Grafikon br.5 Sopstvena procena zdravlja odraslog stanovništva u posmatranom periodu 2017-2018.g.

37

Grafikon br.6 Stav u vezi odgovornosti za sopsteno zdravlje odraslog stanovništva u posmatranomperiodu 2017-2018.g.

Promena stava o odgovornosti za sopstveno zdavlje je primetna kod više od polovineispitanika onih koji znaju da ako budu brinuli o svom zdravlju biće zdravi. Takođe, više od trećineispitanika smatra da su isključivo oni odgovorni za svoje zdravlje.

Najveći broj ispitanika se u slučaju potrebe za zdravstvenom zaštitom, u 2017.g., prvo javljalekaru opšte medicine (83.5%), što se neznatno povećalo u 2018.g. (85%). Veoma mali broj se lečisam/a (oko 5%).

Ostvarivanje zdravstvene zaštite kod izabranog lekara odraslog stanovništva, zdravstvenu zaštitu kod lekara opšte medicine i medicine rada koristilo je 83%-87%.

Od ukupnog broja anketiranih osoba, samo 34% posto su nepušači. Rezultati ovog istraživanja pokazuju da pušenje spada u raširenu naviku odraslog stanovništva. Najveća prevlencija pušenja je među osobama sa srednjom školskom spremom (χ2= 664.69 df=12 p<0.001), i u grupi veoma siromašnih (χ2= 80.92 df=16 p<0.001). Ova štetna navika je raširenija više među muškarcimanego među ženama (χ2= 649.13 df=4 p<0.001).

Jedan od značajnih zdravstvenih i socijalnih problema je alkoholizam. Međutim, do preciznijih podataka ovog problema se teže dolazi, kao i o količini konzumiranog alkohola. Rezultatinašeg istraživanja pokazuju da najveći broj ispitanika pije alkohol povremeno (41.8%-41.5%), dok svega (3.2%-2.8%) to čini svakodnevno.

38

Najveći broj ispitanika nikad nije probao ni jednu od navedenih psihoaktivnih supstanci (52%), aod onih sredstava koja su probana najviše su tablete (bensedin, valijum, amfetamin i dr) (30%) i marihuana (15%).

O drogama i njihovim štetnim efektima na zdravlje poželjan stav ima 85.3% ispitanika. Od ovihispitanika koji imaju poželjan stav o drogama, najveći broj su visokoobrazovane osobe (χ2= 415.289,df=12 p<0.001). (Rezultati dobijeni obradom pitanja „Kakav je vaš stav o drogama“).

Od osoba koje imaju seksualne odnose, najveći broj ne stupa u seksualne odnose sa osobom kojuprvi put sreću u životu (91.2%), dok 8.8% to čini, i to značajno više muškarci nego žene (χ2= 245.834, df=2 p<0.001).

Upotrebu kondoma zahtevaju (31.8%-45.4%) i to osobe sa višom i visokom školskom spremom (χ2= 319.788, df=6 p<0.001).

Od ukupnog broja medicinskih radnika koji su učestvovali u realizaciji zdravstveno vaspitnog rada u posmatranom periodu, najveće učešće imali su zdravstveni radnici sa srednjom stručnom spremom (63,29%), sa višom (2,7%), dok je 34% lekara učestvovalo u zdravstveno vaspitnom radu.

Zaključak

Posle prikaza opštih karakteristika, faktora rizika i potreba stanovništva za zdravstvenimvaspitanjem, identifkovani su svi problemi uočeni na bazi analiza u prethodnim poglavljima a potomje, uzimajući u obzir selektivno izabrane kriterijume, izvršeno odredivanje prioritetnih zdravstvenihproblema.35

Kao rezultat sprovodenja Programa integrisane preventivne zdravstvene zaštite stanovništva odhroničnih nezaraznih oboljenja, nov pristup zdravstvene službe treba da obezbedi unapređenjezdravlja formiranjem i podržavanjem zdravih oblika ponašanja, redukujući faktore rizika za nastanakbolesti kao što je:

- sinhronizovana intersektorska zdravstveno-vaspitna intervencija u formi integracije programaza unapredenje zdravlja, prevenciju razvoja i redukciju faktora rizika za pojavu bolesti;

- organizovana detekcija faktora rizika za nastanak hronicnih nezaraznih oboljenja;- monitoring i saniranje hronicnih masovnih nezaraznih oboljenja bolesti kroz simultanu

primenu edukativnih i medicinskih tehnologija;- evaluacija preduzetih aktivnosti.

Mere:

Mere primarne i sekundarne prevencije usmerene na stanovništvo staro do 64 godine, putem:- vaspitne intervencije i unapređenja zdravlja (obezbediti kontinuiranu edukaciju zdravstvenog

i drugog osoblja, koje je uključeno u zdravstvenu zaštitu lica koja su u riziku da obole iobolelih od hronicnih masovnih nezaraznih oboljenja i podržati istraživanja koja se baveprevencijom i kontrolom navedenih oboljenja);

- organizovane detekcije i saniranja faktora rizika (u najvećoj mogućoj meri preveniralinastanak bolesti eliminacijom faktora rizika kod osetljivih pojedinaca i grupa, primenjivatiefikasnu terapiju, kako bi se oboleloj osobi obezbedio adekvatan nivo zdravstvenog stanja ikvalitet života, prevenirati komplikacije i invaliditet, a samim tim smanjiti i troškove zalečenje i rehabilitaciju navedenih oboljenja);

- Kontinuirano praćenje i saniranje ugroženog zdravlja, uz adekvatnu informatičku podršku.

Odgovornost za sprovodenje:- Zdravstvena služba;- Svi sektori društva;- Svi organi vlasti;- Pojedinci.

35 Institut za javno zdravlje Srbije, „dr Milan Jovanović Batut“, „Zdravstveno stanje stanovništva Srbije 1986-1996,

analitička studija“, Beograd, mart 1988.g.

39

Mogućnost za sprovodenje:

- Sprovođenje je moguće u okviru navedenog Programa i rada zdravstvene službe uzobezbeđenje materijalnih resursa i jasno delegiranih zadataka ostalih odgovornih zasprovođenje strategije.

Šta se očekuje (zaustavljanje, poboljšanje, pogoršanje):

- Zaustavljanje rasta, a zatim i pad stopa umiranja i obolevanja.Neposredni ciljevi:

- Povećati udeo pozitivnog zdravstvenog ponašanja u ukupnom ponašanju stanovnika;- Redukovati broj novoobolelih i broj umrlih;- Smanjiti smrtnost i obolevanje pod uslovom da se poboljša socijalno-ekonomski status

stanovništva u celini uz potpunu realizaciju zadatih aktivnosti odgovornih za sprovođenjemera.

U cilju realizacije zdravstveno vaspitnih programa u promociji zdravlja u zajednicineophodno je angažovati više zdravstvenih radnika sa visokom stručnom spremom i zdravstvenihradnika sa višom školskom spremom kako bi i sam kvalitet rada bio bolji, a i sama realizacijazdravstveno vaspitnog programa uspešnija.

U tom smislu potrebna je veća realizacija zdravstvenih predavanja, kako bi ta metoda bilaravnopravno uključena sa ostalim metodama. S obzirom da ova metoda iziskuje dobro planiranutemu, dobrog predavača, dobru organizaciju i vreme za nju, najverovatnije je da je to razlog malorealizovanog broja zdravstvenih predavanja. U tom smislu neophodno je da koordinator zdravstvenovaspitnog rada u zdravstvenim ustnovama, koordiniše i povezuje zdravstvene radnike sa partnerskimorganizacijama koji bi zajedno napravili izbor aktuelne teme u zavisnosti od prioriteta, a u skladu saodgovarajućom ciljnom grupom.

Prilikom izrade godišnjeg Programa, zdravstvene ustanove implementiraju svoje Programezdravstveno vaspitnog rada realizujući ga kroz saradnju i timski rad između zdravstvenih radnika,pojedinaca, porodice i zajednice i to sve preko koordinatora za zdravstveno vaspitni rad.

Uloga koordinatora za zdravstveno vaspitni rad je da obezbedi koordinaciju zdravstvenovaspitnog rada, da uspostavi neposrednu saradnju sa lokalnom samoupravom i sa partnerskimorganizacijama.

Sadržaji zdravstveno vaspitnog rada proizilaze iz zahteva preventivne zdravstvene zaštite iposebnih mera od opšteg značaja i šireg društvenog interesa u oblasti zdravstvene zaštite i aktuelnezdravstvene problematike. Polazi se od zdravstvene kulture stanovništva, koje predstavlja aktivnoznanje o zdravlju, podrazumevajući usvajanje pozitivnih navika i stavova za vođenje zdravog načinai zdravih stilova života. Aktuelne teme u lokalnoj zajednici i kalendar javnog zdravlja treba da buduprioriteti u planiranju sadržaja zdravstveno vaspitnog rada od strane koordinatora za zdravstvenovaspitne programe.

Zdravstveni radnik u saradnji sa koordinatorom za zdravstveno vaspitni rad, pre nego štoizabere aktuelnu temu koju treba realizovati u lokalnoj zajednici, treba da utvrdi stav određene ciljnepopulacije, kako bi bio u mogućnosti da izborom prave teme postigne određene ciljeve i zadatke izsvog programa rada.

Formiranje stava zavisi od velikog broja različitih faktora, ali najveći uticaj ima grupa kojojpojedinac pripada, lično iskustvo i informisanost o pojavama ili ljudima prema kojima se formirastav. Dakle, na formiranje najviše utiče stav grupe kojoj pripadamo, naše okruženje, a najizrazitijiuticaj imaju porodica, nacija, klasna pripadnost... Lično iskustvo, motivi i crte ličnosti, takođe, uvelikoj meri utiču na naš stav. Ako nas iskustvo nauči da je neka pojava ili ponašanje prihvatljivo,odnosno korisno za nas, logično je da ćemo izgraditi pozitivan stav prema istoj. Psihološkaistraživanja pokazuju da su, na primer, autoritarne ličnosti sklonije formiranju konzervativnihsocijalnih stavova. Na formiranje stava utiče i informisanost. Znanja koja posedujemo ili stičemoutiču na to šta ćemo usvojiti kao svoj stav, šta će nam biti prihvatljivo, a šta ne. To je jako složeno,

40

pa se ne može govoriti o nekom univerzalnom "obrascu" za formiranje stavova, jer su ljudi vrlosloženi i vrlo različiti.

Dakle, zdravlje je društvena biološka kategorija koja proizilazi iz dinamičke ravnotežečoveka i njegove okoline. Unapređenje zdravlja podrazumeva razvijanje i negovanje zdravog stilaživota, socio-ekonomskih faktora, kao i drugih faktora okoline koji su korisni i pogoduju zdravlju.Zdravi životni stil podrazumeva način života koji pojedincu omogućava harmoničan duhovni ifizički razvoj i tolerantne odnose u porodici i društvu. Neadekvatan životni stil dovodi do pogoršanjazdravlja i pojave bolesti. Dokazano je da je više od polovine svih uticaja na zdravlje određenosvakodnevnim ponašanjem, dok je nasleđe (genetski faktori), stil života, životna okolina, povrede inesreće kao i kvalitet sistema zdravstvene zaštite predstavljaju faktore koji utiču na zdravlje.

LITERATURA

1. Bašić S., Jović-Bogdanović S., „Merenje zdravstvenog stanja stanovništva, Praktikum izsocijalne medicine“, Niš: Prosoft, 1995.

2. Bjegović V., Vuković D., Živković M., Lozanović D., Paunović P., Rajin G., „Zdravstvenovaspitanje u osnovnim školama“ (1998), Beograd: Katedra socijalne medicine Medicinskogfakulteta Univerziteta u Beogradu

3. E.Antić, A.Asotić, “Zdravstveno vaspitanje“, FZF Travnik, 2018.

4. Haro A.S., The role of participation in health promotion (in2)

5. Institut za zaštitu zdravlja Srbije, „Glasnik IZJZ“, Sveska 1-2, 2002.

6. John M.Last. A Dictionary of Epidemiology, IEA, Oxford University Press, 1988.

7. Mićović P, GLOSAR definicije termina za planiranje, organizaciju, upravljanje irukovođenje zdravstvenim sistemom, IZJZ Srbije, Beograd, 1997.

8. Noack H., Concept of health and health promotion in measurement in health promotion and protection, Copenhagen, WHO/EURO, 1986.

9. Screening in primary health care – Glossary of Terms used – P.Braveman and E.Tarimo, WHO – 1994

10. Đ.Jakovljević, V.Grujuć, P.Mićović, D.Đokić, „Reforme u oblasti zdravstvene zaštite“, monografija, Institut za javno zdravlje Srbije, Beograd, 1997.g.

11. Institut za javno zdravlje Srbije, „dr Milan Jovanović Batut“, „Zdravstveno stanje stanovništva Srbije 1986-1996, analitička studija“, Beograd, mart 1988.g.

41

ULTRAZVUČNI PREGLED DOJKE

Doc.dr Mithat Asotić, Doc.dr Jusuf Nuković - Farmaceutsko zdravstveni fakultet u Travniku

Fzf.edu.ba

Sažetak

Ultrazvučni pregled dojke je dakle eho pregled tomografskim presecima u svim ravnima kojimarukovodi radiolog na osnovu svog znanja i iskustva. Pri tome se normalna anatomija i topografskaanatomija dojke mora dobro poznavati.

Pregled kože dojke je osnovni početni pregled kod ultrazvuka dojke. Koža je oštro ocrtanahiperehogena trakasta struktura neposredno ispod sonde tj. nanetog gela, normalno uniformne ehomorfologije i debljine oko 3mm.

Ključne reči: pregled dojke, radiologija, medicina, mamografija, ultrazvuk, klasifikacija.

ULTRASOUND EXAMINATION OF THE BREAST

Doc.dr Mithat Asotić, Doc.dr Jusuf Nuković - Pharmaceutical Faculty of Medicine in Travnik

Fzf.edu.ba

Summary

Ultrasound examination of the breast is therefore an echo examination of tomographic cross sectionsin all levels controlled by a radiologist based on their knowledge and experience. In doing so, normalanatomy and topographic anatomy of the breast must be well known.

Overview of breast skin is a basic initial examination of breast ultrasound. The skin is a sharp-pointed hyperhydrogen striped structure just below the probe, i.e. gel, normal uniform echomorphology and thickness about 3mm.

Key words: breast examination, radiology, medicine, mammography, ultrasound, classification.

Ultrazvuk dojke

Pacijentkinja leži na ledjima sa visoko podignutim rukama iza vrata. U slučaju nemogućnostipodizanja ruku iste lagano širi pored tela. Postoje brojni primeri u kojima autori objašnjavajuredosled pregleda dojki na ultrazvuku (sonda napred nazad, levo-desno, kružni pokreti spolja kaunutra i sl).

Mišljenja sam da se ultrazvučni pregled dojki najbolje obavlja po sledećem redosledu:

1. Prvo se pregleda desna dojka pa onda leva.

42

2. Desna dojka se pregleda od periferije ka mamili, od 1 – 12 h, ne preskačići niti jedan deodojke.

3. Zatim posebnim kružnom i kosim pokretima peregledati areolu i predeo retromamilarnogprostora.

4. Zatim se peregleda predeo desne axile, infraklavikularni i parasternalni predeo desnoghemitoraksa.

5. Leva dojka se pregleda takodje od periferije ka mamili ali suprotno pokretima skazaljke nasatu (od 12- 1 h).

6. Zatim posebnim kružnom i kosim pokretima peregledati areolu i predeo retromamilarnogprostora.

7. Pacijentkinja se okrene u desni dekubitus pa se izvrši pregled lateralnih kvadranata levedojke.

8. Zatim se peregleda predeo leve axile, infraklavikularni i parasternalni predeo levoghemitoraksa.

9. Pregleda se supraklavikularni predeo vrata i

10. Na kraju preporučujem kratak ultrazvučni pregled štitaste žlezde.

11. Ukoliko se tokom ultrazvučnog pregleda otkriju patološki nalazi (ciste, dobroćudni tumori,zloćudne lezije, znaci mastitisa i drugo...) onda se na te lezije posebno obrača pažnja i pregled jeciljan sa podacima od interesa.

Svaka patološka lezija se mora pregledati i detaljno opisati.

Ultrazvučni pregled dojke je dakle eho pregled tomografskim presecima u svim ravnima kojimarukovodi radiolog na osnovu svog znanja i iskustva. Pri tome se normalna anatomija i topografskaanatomija dojke mora dobro poznavati.

Pregled kože dojke je osnovni početni pregled kod ultrazvuka dojke. Koža je oštro ocrtanahiperehogena trakasta struktura neposredno ispod sonde tj. nanetog gela, normalno uniformne ehomorfologije i debljine oko 3mm.

Subkutano tkivo dojke je gradjeno od masnog i vezivnog tkiva koje se na ulktrazvuku vidi kaohipoehogena trakasta struktura , čija debljina raste sa porastom starosti osoba ženskog pola. Nalazise u tzv. Duretovim prostorima koji su medjusobno odvojeni Cooupero-vim ligamentima dojke.Subkutano masno tkivo kod starijih osoba često svojim delovima zalazi duboko stapajući se saretromamarnim masnim tkivom.

Žlezdani parenhim dojki se nalazi izmedju dva sloja fascije i gradjen je od epitelnih elemenata izduktusa i acinusa kao i fibrolipidne strome. Normalno je diskretno ili jače hiperehogeno u odnosu nahioehogenost subkutanog i prepektoralnog masnog tkiva. Fascije se na ultrazvuku vide kaohiperehogene linije do 1mm debljine. Kod mladjih osoba se nekada ne mogu diferentovati dok sukod stariji žena lako uočljive.Žlezdani parenim dojki je kod svake osobe karakterističan i svojstven,kao otisak jagodice na prstu ali se tokom života menja i podložan je različitim endo i egzofaktorima.

Žlezdani parenim pre i pubertetske dojke je grudvast dominantno hipoehogen, dajući sliku„pseudotumorske senke“.

43

Često se nalazi i slika heteroehogenog žlezdanog parenima jer se delovi dojki pod uticajemestrogena, neravnomerno razvijaju. Kod malih dojki dominiraju homogeni eho odjeci žlezdanogparenhima, dok se kod većih dojki gojaznih devojaka u razvoju mogu uočiti hipoehogene plažemasnog tkiva. U generativnom dobu žlezdani parenhim se tokom godina menja i zamenjuje masnimtkivom, redukuje se, da bi kod starijih žena u potpunosti bio zamenjen lipidnim tkivom.

Režnjevi žlezdanog parenima su u generativnoj dojci postavljeni radijalno, kao kazaljke na satu, sacentrom u mamili. Obzirom na veliku pkretljivost i pendularnost dojki u praksi je raspored režnjevadosta nepravilna.

Ultrazvučni nalaz kod generativne dojke dominanto zavisi od starosti žene. Kod mladjih osobadominira žlezdani tip hiperehogenog tkiva jasno odvojen od hipoehogenog subkutanog iretromamilarnog masnog tkiva.

Slika : Ultrazvučni prikaz žlezdanog parenhima dojki kod žene u generativnoj dobi.

Kod žena srednjeg životnog doba koje su radjale uočavaju se involutivni procesi zamene žlezdanogparenhima hipoehogenim masnim tkivom. Kod žena u menopauzi dominira hipoehogeno masnotkivo sa ehogenim ostrvcima diskretno prisutnog žlezdanog parenhima koje se ne sme zamenitipatološkim supstrtom.

Kod ovih involutivnih dojki mamografija je „zlatni standard“ u detekciji minijaturnih patološkihsupstrata i mikrokalcifikacija.

Iza glandularnog tkiva, prefascijalno duboko se uočava hipoehogena traka retroglandularnog masnogtkiva.

Fascije oba lista superficijalne i fascija m. pektoralisa se uočavaju kao tanane hiperehogene linijekoje se jasnije vide kod involutivne dojke.

Duboko na eho ekranu, vide se pektoralni mišići, kao hipoehigene strukture mišićnih niti, ograničenehiperehogenom linijom fascije.

Iza mišićnog sloja se uočavaju koštani prednji okrajci rebara koji daju intenzivnu dorzalnu akustičkusenku.

44

Slika : Ulltrazvučni pregled dojki (uzdužni i poprečni) gde se uočavaju relativno oštro ograničenanepravilno ovalna hipoehogena promena sa ehogenijim centrom (krstić) desno kao i uzdužnalinearna hipoehogena homogena promena sa ehogenijim linearnim prednjim i zadnjim delom.„Tipična“ ultrazvučna slika rebara.

Hrskavičavi deo rebara peristernalno, posebno kod mladjih osoba se detektuje kao oštro ograničenadelom nehomogena senka sa centralnim odjekom što se kod neiskusnih radiologa može zameniti zapatološki supstrat.

Nekada se u parenhimu dojki posebno u lateralnim kvadrantima i aksilarnim produžecima, moguuočiti ovalne oštro ograničene nodozne promene kod mladjih osoba homogenog hipoehogenogsastava a kod starijih ehogenijeg eho strzukture. Promera do 8 mm i najčešče su odjeciintramamarnih limfoglandula ali se moraju diferencijalno dijagnostički uzeti u obzir i adenomi,adenofibromi i drugi benigni tumori,

Lobusi su gradjeni od manjih lobulusa, kanala i vezivnog tkiva. Duboko smešteni kanalići se naultrazvuku ne diferentuju ali spajajući se, postaju eho-vidljivi posebno u retroareolarnomiretromamilarnom predelu gde se jasno uočavaju. Promera su oko 4-5 mm sa cistično dilatiranimsinusom premamilarno.

Normalno se na ultrazvučnom pregledu vide kao tubularne izvijugane anehogene trake, bezintraluminalnih patoloških odjeka. Kod bistrog ili gnojnog sekreta ili pojave sukrvičave sekrecije izbradavice, kanalići se moraju pažljivo elaborirati u smislu detekcije patoloških intraluminalnihodjeka.

Ukoliko je ultrazvučni nalaz uredan sukrvičavi susptrat iz bradavice je indikacija za kontrastnumamo-galaktografiju gde se kontrast kroz otvore mamile ubacuje u sistem kanala i kanalića.

Na uradjenim snimcima se mogu uočiti defekti u punjenu kontrastompostoječeg patološkog supstrata(gnoj, krvni ugrušci, tumorski odjeci i sl.).

Sukrvičavi sekret sa pozitivnim inspekcijskim, palpabilnim, ultrazvučnim ili galaktografskimnalazom je i indikacija za MR dojki.

U algoritmu pregleda dijagnostčka procedura se nastavlja pregledom onko hirurga za dojku,operativnom eksploracijom i patohistološkom obradom dobivene patohistološke lezije.

45

Slika : Zltrazvuk dojke gde se u periareolarnom delu uočava uz- zadebljanje kutisa sa lokalnopojačanim CD signalima, kao i nepravilne hipoehogene trakaste promene subkutisa praćeneretrakcijom kutisa. Nalaz je indikacija za dalje dijagnostičke procedure (mamografiju, MR dojki kaoeventualnui biopsiju patološke promene).

Najčešče se ultrazvučni pregled završi normalnim nalazom, bez vidljivih patološki promena.Ukoliko se patološke promene detektuju onda se moraju radiološki opisati vodeći računa opravilima opisa dojki, opisu patološke promene i okolnih regija dojke (aksile, infra isupraklavikularne regije idr.).

Kod ultrazvučnog opisa patološke promene se mora dati jasan odgovor na sledeća pitanja opisujućisledeće parametre:

1. Lokalizacija promene (kvadrant, na koliko h, od 1-12 h-mereći suprotno od kretanjaskazaljke na satu, retromamilarni ili areolarni predeo, aksilarni produžetak, subkutana iprepektoralna regija i sl.)

2. Oblik patološke promene koji može biti kružan, ovalan, trakast, linearan, vretenast,nepravilan i sl.)

3. Prostorna orijentacija (kod benignih lezija je horizontalna dok se maligne lezije odlikujuvertikalnom prostornom orijentacijom).

4. Veličina promene (nekada se opisivala kao lešnik, orh, jabuka a danas se meri u mm.Obavezno je dati veličinu patološke promene u 3D projekciji, sa najvećim izmerenimvrednostima dužine, širine i debljine).

5. Ehogenost patološke promene (anehogena, hipoehogena, hiperehogena, izoehogena,heteroehogena).

6. Homogenost (homogena, nehomogena, cistično degenerisana, delom kalcifikovana i sl.)7. Konture patološke promene mogu biti oštre, pravilne,lobulirane, lučno povijene, nepravilne i

delom ili u celini neoštre.8. Pregled u CD i PW dopleru ukazuje na eventualno prisustvo pojačane fiziološke ili pojavu

patološke vaskularizacije.9. Pregled ultrazvukom sa elastografijom tokom testa kompresije patološke promene ukazuje na

njenu konzistenciju i poktetljivost u odnosu na okolinu. Tada se daje i 10. Opis neposredne okoline patološke promene sa ili bez kompresije okolnog tkiva, pojave

edema ili perifernog haloa. Nekada se opisuje krvni sud u neposrednoj blizini opisane46

patološke promene /“hranilica“/ koji je šireg lumena u odnosu na krvne sudove iste regijesuprotne dojke.

11. Na kraju se svaka patološka promena mora ultrazvučno klasifikovati po BI RADS sistemu:

BI-RADS 0, dalja imaging evaluacija (na primer magnetna rezonanca dojki sa kontrastom)

BI-RADS 1, normalan ultrazvučni nalaz dojke

BI-RADS 2, benigna lezija (na primer cista)

BI-RADS 3, najverovatnije benigna lezija (verovatnoća za malignitet je manja od 2 %), preporučujese mamografsko pračenje na 6 meseci, ukupno 2 godine, sa poredjenjem, radi praćenja evolucijepromene.

BI-RADS 4, sumnja na malignitet lezije (verovatnoča maligniteta 3-94%). Sugeriše se biopsija. Postepenu verovatnoće maligniteta ova grupa se deli na 4a, 4b i 4c podgrupu.

BI-RADS 5, najverovatnije maligna lezija (verovatnoća maligniteta sumnjive lezije je preko 95%).Obavezna je biopsija.

BI-RADS 6, patohistološki prethodno dokazan malignitet sumnjive lezije.

Najčešće patološke promene koje se detektuju ultrazvukom su ciste. Ciste dojki se mogu javitisamostalno i to je najčešći nalaz. Redje su cistične promene pratioci benignih oboljenja dojke.Najredje se nalaze kao deo malignog patološkog procesa.

47

Slika : Ultrazvučni nalaz subkutane anehogene oštro ograničene –cistične promene dojke tankogzida i bez intraluminalnih patoloških odjeka, što odgovara prostoj cisti. / obrada autora

Najčešće se ultrazvukom pronalaze proste ciste dojki. Proste ciste su najčešće kružne ali mogu biti ielipsoidne, ovalne, izdužene-trakaste. Tankog su zida, do 1mm, ali usled zapaljenja ili naglog rastakomprimuju okolni parenhim pa zid može biti i posledično znatno deblji. Unutrašnjost prostih cistaje obično ispunjana bistrim sadržajem, ultrazvučno anehogenim.

Ultrazvučna karakteristika proste ciste je i dorzalno pojačanje koje se vidja i kod drugih patološkihpromena dojke ali je kod proste ciste najizraženije. Proste ciste normalno nemaju intracističnipatološki sadržaj. Prema okolnom parenhimu se ponašaju benigno i pokretne su palpabilno u svimpravcima, za razliku od tumora koji su fiksirani za okolni parenhim.

Ciste dojki mogu biti i složenije gradje, debljeg zida i septirane. To su složene ili kompleksne sistedojki. Septacije cista su obično tanane, retko grube ili kalcifikovane. Ove ciste su često podložnesekundarnim povredama, intracističniom krvarenjima ili zapaljenjskim procesima. Nekada su septe iintracistični prostori sedište inicijalnih neoplastičnih patoloških procesa, što ih čini interesantnim iobaveznim za ultrazvučno i eventualno mamografsko praćenje na 6 meseci.

Kalcifikovane ciste ultrazvučno vidimo kao lučnu elipsoidnu ili poluloptastu hiperehogenu najčešćehomogenu promenu raznih debljina, koja daje intenzivnu posteriornu atenuaciju zvuka kao ilateralnu difrakciju.

Slika: MLO mamografija dojki- prikazana je ovalna kalcifikovana cista GLK LD, operativnouklonjena.

Obzirom da je hiperehogeni kalcifikat za ultrazvučne talase neprobojan pa se strukture iza njega nemogu diferencirati mamografija je metoda izbora za ovakve ali i sve druge dominantnokalcifikovane promene.

48

Slika : Ultrazvuk dojke sa dublje smeštenom multicističnom promenom, neravnomerno zadebljalogzida i septacijama i manjim kalcifikatom.

Klinički manje ciste su nepalpabilne i asimptomatske, ne daju nikakve simptome svoje prisutnosti.Obično se otkrivaju ultrazvučnim pregledom. Veće ciste mogu se nekada uočiti inspekcijom ilipalpacijom a ukoliko usled naglog punjenja prsnu ili se ispune hemoragijskim sadržajem onda mogupostati i bolne.

Cistične promene u dojkama mogu dati i neka zapaljenjska stanja poput abscesa ili lokalizovanogmastitisa sa destrukcijom tkiva i pratećim abscediranjem.

Slika : ultrazvuk dojki gde se subkutano u sitnozrnastom polju zapaljenjskog karaktera sa pojačanimkolor dopler sigbnalima, uočavaju cistične anehogene promene. Centralno desno ovalnaanehogenaali homogen o zamućena i oštro ograničena promena debljeg zida sa periferno pojačanihCD i PW signalima.Odgovaraabascesu.

Ciste dojki mogu imati i atipičan eho nalaz sa neravnomerno zadebljalim zidom i intracističnomehogenom proliferacijom koja polazi sa zida ili redje sa septe ciste, što pobudjuje sumnju na

49

malignitet iste. Ukoliko se u blizini ciste uoči i krvni sud nešto većeg kalibra i naglašenog perifernoggrananja u power dopleru onda se takva cista mora bioptirati širokom iglom pod kontrolomultrazvuka ili kompletno hiruški odstraniti.

Slika . Ultrazvuk septirane ciste neravnomerno zadebljalog zida i periferno prikazanog „ stražarskogkrvnog suda“, gde se uočava zadebljanje i ehogeni inicijalni tumorski intracistični odjek koji polazisa septe.

Najčešći benigni tumori dojki koji se nalaze ultrazvučnim pregledom su FA (fibroadenomi).Javljaju se najčešće u dobi od 15-25 godina mada nisu redak nalaz i kod starijh žena. Najčešće susolitarni ali mogu biti i multipli u jednoj ili obe dojke. Obično involuiraju u menopauzi ili pakdegenerišu sa obodnom i češće centralnom grubom kalcifikacijom.

Fibroadenomi nastaju proliferacijom žlezdanog i fibroznog tkiva.

Slika : Ciljani C-C mamografski snimak fibroadenoma, lobuliranih kontura, delimičnokalcifikovanim.

Njihov rast može započeti u kanalnom sistemu ili okolnim tkivu pa se zato i dle na:

1. Intrakanalikularni i

50

2. Perikanalikularni tip FA.Obzirom da predstavlja novotvorevinu koja može, mada vrlo retko maligno alterirati i preći i uneoplazmu, obavezno je 6 mesečno ultrazvučno praćenje a kod većih fibroadenoma lobuliranegradje i operativni zahvat bez obzira na starost ženske osobe.

Ultrazvučno se fibroadenomi mogu naći u svim kvadrantima ali najčešće u gornje lateralnomkvadrantu. Vidi se oštro ograničena ovalna ili okrugla hipoehogena nodozna promena, oštrih lučnihili lobuliranih kontura,najčešće homogenog sastava. Nekada se uočavaju grube hiperehogenekalcifikacije prikazanog FA.

Slika: Ciljana mamografija , MLO DD, prikazan manji delom kalcifikovani FA i veći kalcifikat bezvidljive nodozne promene (operativno uklonjen u celini kalcifokovan FA).

Ultrazvučno se uočava i dorzalno pojačanje i lateralno slabljenje eho odjeka.

Dominantno je horizontalne orijentacije mada se retko može naći i vertikalna orjentacija kojapredstavlja diferencijalno dijagnostički problem jer je karakteristika malignih bolesti dojki.Pritiskom sondom su blago unoformno kompresivni i pokretni prema okolini što se odlično uočavaelastografijom.

Ehogenost fibroadenoma je različita, najčešće dominanto hipoehogena ali se nekada mogu uočiti iehogenije strukture FA (tada ih samo ehogenija kapsula fibroadenoma može izdiferencirati odokolnog masnog tkiva).

Unutrašnja struktura FA se obično prikazuje kao homogena sredina, nekada grubozrnasta.

U kolor dopleru se po pravilu ne dobijaju signali iz unutrašnjosti fobroadenoma mada retko u powerdopleru, kod većih FA možemo dobiti diskretno naglašene nutritivne krvne sudove.

Od terminalnih duktusa obično potiče epitelni deo fibrodenoma koji je zavistan od patofiziološkihprocesa karakterističnih za ova tkiva, pa se u njemu mogu javiti procesi:

- Metaplazije- Hiperplazije- Sklerozirajuće adenoza i- Vrlo retko pojava Ca in situ,

što je i alarm za obavezno praćenje FA na 3-6 meseci.

51

Slika : Ultrazvuk dojke: prikazana dva manja ovalna oštro ograničena, homogena fibroadenoma.Desni homogene hipoehogene ehostrukture a levi, veći, je grubozrnast.

Individualni rast fibroadenoma je je različit i zavisi od brojnih faktora (genetskih, endokrini status,mehaničke povrede i sl). Obično fibroadenome preko 50 mm (per magna) koji su nekada zbog brzograsta i „vertikalne orijentacije“ i pokazuju pojačane intratumorske CD i PW signale. Takvefibroadenome je bolje hiruški ukloniti sa obaveznom ultravučnom i mamografskom kontrolom jer senekada javljaju i recidivi osnovne bolesti.

Slika: Ultrazvuk dojki: Velika nodozno okrugla tumorska promena oštrih ali delom lobiliranihkontura kapsule, diskretno nehomogenog krupnozrnastog sastava sa perifernom manjom okruglomnodoznom promenom iste eho strukture („kissing FA).

Vrlo retko fibroadenomi mogu biti udruženi sa infiltrativnim tumorskim procesom iste dojke štonekada može predstavljati problem pri pregledu ultrazvukom, posebno ukoliko se radi o većimfibroadenomima koji svojim kalcifikacijama predstavljaju branu za ultrazvučne talase i pregledparenhima dojki „iza FA“.

Ukoliko se inspekcijom uoči „deformitet ili uvlaćenje kože dojke, ili zadebljanje iste onda ultrazvukobavezno nadopuniti mamografijom sa ili bez tomosinteze

52

Slika: Mamografija, ciljani snimak u MLO projeckiji gde se uočava zadebljanje kutisa periareolarno,grubo kalcifikovana nodozna promena retroareolarno, kao i „stelatna infiltrativna senka“ iza FA,koja se ultrazvučno nedovoljno prikazala.

Lipomi su najčešći mezenhimni benigni tumori dojki. Najčešče se javljaju posle 50 –te godineživota tj. u menopauzi. Veličinom se kreću od malih (par mm.) koji se otkrivaju incidentalno dogigantskih (preko 100 mm.). Veliki lipomi obično kao prvi znak, zbog svoje mase daju linearnoulegnuće kože, što pacijentkinju i dovodi lekaru. Najčešće sedište lipoma je subkutani predeo a redjese mogu naći i u žletdanom parenhimu dojki ili vrlo retko u prepektoralnim regijama dojke.

Palpiraju se kao ovalne ili redje kružne promene, relativno oštro ograničene, meke koenzistencije.Pokretne su prema okolini. Od okolnig masnog tkiva dojke su odvojene tankom, ehogenijomkapsulom.

U kolor i power-u obično daju istu ili češće blago pojačanu signalizaciju intralipomskog protoka.

Mamografski se uočava radiotransparencija, pravilno ocrtanih kontura i oštro ograničena od okolnogtkiva dojke.

Filoidni tumor dojke (raniji naziv je CystoSa phillodes , 1928. godina- Muller) je FA sličan tumortj. njegova intrakanaliukularna varijanta od koje se razlikuje izraženom hipercelularnošću strome.

Pokazuje ekspanzivan rast i intracističnu papilomatoznu proliferaciju tipa listića (grčki phyllon-listić). Vrlo često dostiže gigantske razmere i težinu do 15 kg. Deformiše dojku, stvarajući izbočine inekrozu kože usled čega je i dobio prvobitni naziv filoidni cistosarkom.

Svaki peti filoidni tumor maligno alteriše. Histološki osnova filoidnog tumora je fibroepitelnaproliferacija, stromalna hipercelularnost, epitelna hiperplazija i skvamozna metaplazija koje suintenzivnije nego u fibroadenoma. Zato se prisustvo hrskavičavog i koštanog tkiva u filoidnomtumoru dojke dosta čestoi nalazi.

Filoidni tumor zbog svoje povećane mitotske aktivnosti i celularne atipije relativno često dajemetastaze (10-15 %). Širenje tumora se odvija najčešće hematogeno u pluća i vrlo retko limfogeno uokolne aksilarne limfoglandule.

53

Ultrazvučni nalaz filoidnog tumora je isti ili vrlo sličan ultrazvučnom nalazu fibroadenoma. Filoidnitumor se obično prikazuje kao ovalna hipo do anehogena promena ili hipoehogena promena saanehogenim poljima tipa anehogenih traka, oštrih i/ili lobuliranih kontura. Obzirom da raste dogigantskih razmera vrlo često se nalaze intratumorska hemoragijska polja, degeneracija i nekroza. Ukolor dopleru se uočava peritumorska pojačana vaskularizacija.

Maligni tumori dojke su najčeše nalaz na mamografiji kod simptomatske dojke dok se kaoincidentalan nalaz tumorski nepalpabilnih lezija dijagnostikuju na skrining mamografiji. Razvojemultrazvuka, kod savremenih ultrazvučnih aparata sa odličnom rezolucijom, polifrekventnomlinearnom sondom za dojku, upotrebom kolor i power doplera i posebno uvodjenjem elastografije,danas se tumorske senke često dijagnostikuju prvo ultrazvučno a zatim mamografski. Ipakmamografija ostaje zlatni dijagnostički standard za infiltrativne procese u dojkama, posebno kodmalih nepalpabilnih tumorskih lezija sa i/ili bez mikrokalcifikacija.

Nekada su promene na dojkama toliko opsežne, da je patološki proces razorio veći deo tkiva,dovodeći do zadebljanja kože i vegetacija na njoj, što ultrazvučni i mamografski pregled čini gotovonemogućim.

Kao poslednji u algoritmu pregleda dojke nalazi se biopsija sa ph verifikacijom koja postavlja ikonačnu dijagnozu patološke promene.

Biopsija se može napraviti ciljano, pod kontrolom ultrazvuka, mamografske slike ili MR vodjenabiopsija.

Literatura:

1. Prof.dr Branislav Goldner, Klinički ultrazvuk u bolestima dojke,Medicisnki fakulrtetBeograd, 1998

2. Guenter Schmidt, Ultrazvučna dijagnostika –diferncijalna dijagnoza, Atlas, 2010

54

АДАПТИВНЕ МЕРЕ У ШУМСКОМ ЕКОСИСТИМУ КАО ОДГОВАР НА ПРОБЛЕМКЛИМАТСКИХ ПРОМЕНА

Сабахудин Хадровић1- Институт за шумарство Београд

Абстракт

Природни ресурси требају бити одрживи,како би се очували и рачионално користили унаредном периоду. Све грешке нерационалног коришћења природних ресурса , тешко сеотклањају и имају далекосежне последице.Ова генерација несме тражити простор запонављање досадашњих грешака.Садашњи концепт одрживог коришћења природнихресурса, па тиме и шумских екосистема, је у кризи.У потрази “новог” концепта одрживогкоришћења шумских екосистема требају се дати одговори на читав низ питања.Међу тимпитањима свакако су питања: која су то одабрана истраживања која треба да помогну развојустратегије за прилагођавање на климатске промене.,сазнаење - предзнање и кадровскаоспособљеност да се успешно изнесе посао до краја. Затим како газдовати шумскимекосистемом и главно питање би било који шумски екосистеми и врсте ће моћи да сеприлагоде аутономно и где можемо да интервенцијом помогнемо адаптацији?

Кључне речи:

екосистем, климатске промене, адаптивне мере, прилагођавање.

Adaptive measures in forest ecosystem as responding to the problem of climate change

Abstract

Natural resources need to be sustainable, in order to preserve and use them in the next period. Allthe mistakes of irrational use of natural resources are difficult to eliminate and have far reachingconsequences. This generation should not seek a room for repetition of previous mistakes. Thecurrent concept of sustainable use of natural resources, and thus of forest ecosystems, is in crisis. Insearch of a "new" concept of sustainable use of forest ecosystems should be given answers to arange of questions .

Among these questions are the questions, which are the selected research that should help thedevelopment of the strategy for adapting to climate change. Knowledge - knowledge and personnelability to successfully complete the work to the end. Then how to manage the forest ecosystem andthe main issue would be if any forest ecosystems and species will be able to adapt autonomously andwhere can we help the adaptation by intervention?

Key words: ecosystem, climate change, adaptive measures, adaptation

1.0 Увод

Адаптација треба да ублажи осетљивост шумских екосистема на климатске промене. Шумскиекосистеми ће се и сами прилагодити климатским променама, али је с обзиром на значај шумаза друштво, неопходан утицај на правац и динамику адаптације на неким подручјима. У

55

многим случајевима друштво ће морати да се прилагоди променама на које неће моћидиректно да утиче.

Активности у процесу адаптације шумских екосистема се морају остварити сада да би њиховефекат у будућности био потпун.Истраживања у шумарству морају да процене дугорочниутицај климатских промена и одреде како и на којим стаништима треба реаговати на овупретњу.Одрживо газдовање шумама мора да у себи има уграђене елементе адаптацијешумских екосистема (Holling, 2001), при чему треба нагласити да укључивање адаптације наклиматске промене као део одрживог газдовања шумским екосистема не захтева великафинансијска улагања у непознату и непознату будућност.

Чак и без јасне зависности шуме и климатских промена могуће је већ сада развити стратегијуадаптације.Адаптација на климатске промене се односи на подешавања у еколошким,социјалним и економским системима (Sмit еt аl., 2000; Sмit, Pilifosova, 2001). Развој мераадаптације с обзиром на непознавање утицаја климатских промена на екосистеме и социјалниконтекст морају бити високо спекулативни (Burton аt аl., 2002). Међутим, примењене мереадаптације не смеју имати негативан ефекат на садашње стање шумског екосистема, паефикасна адапциона политика мора дати одговоре на широк спектар економских, политичкихи еколошких околности (Spittlehouse, 1997; Dale еt аl. 2001; Holling, 2001; Sмit, Polifosova,2001; Spittlehouse, Stеwаrт, 2003).

1.1.Адаптација захтева:

Постоји неколико адаптационих захтева на које требамо обратити посебну пажњу, задобробит и очување шумских екостема.Временом ови захтеви ће добијати на свом значају атреба очекивати и појаву нових захтева који че се јасно издвојити,Ти захтеви су за садаследећи:

-повећање свести о образовања о значају прилагођавања на климатске промене, при томе семора водити рачуна како о образовању уско стручног кадра , тако и о образовању крозедукације и заинтересованих група.

-успостављање циљева за будуће шуме које ће бити под утицајем климатских промена.

-одређивање рањивости шумских екосистема и шумских заједница.

-развој садашње и будуће исплативе флексибилне активности.

-газдовање шумама у циљу смањења рањивости и побољшања услова за опоравак.

-праћење стања промена и идентификацију критичног прага опстанка.

-успешно смањења утицаја, скраћење времена опоравка и смањење рањивости са даљимклиматским поменама.

Највећи проблем у прилагођавању шумских и жбунастих заједница на климатске промене јебрзина њихове промене.Очекивања су да би одговарајуће мере у управљању шумскихекосистемима могле смањити еколошке и друштвено-економске последице пропадања шума.

Промена климатских карактеристике ће условити померање ареала врсте ка већимнадморским висинама, као и ка северу. При пошумљавању је зато неопходно адаптивнеакције усмерити на одржање генетичке варијабилности и отпорности врста на прилогођавањеовим променама, као и на промену технике и технологије подизања:

-детерминисати прилагодљивост врста и генотипова у датим климатским условима и границењихове преносивости, као и развој климатски-базираних карактеристика семена у зонама којеће се променити током времена (Schidtling, 1994; Реhfeldt еt аl., 1999; Parker ет аL. 2000;Ratknić, 2012).Провенијенције треба да се тестирају на границама њиховог еколошког опсегауз разумевање одговарајућих физиолошких процеса (Тurее, 2003).

56

-гајење специфичних генотипова отпорних на штеточине и ширу толеранцију климатскихекстрема (Naмkoong, 1984; Wаng еt аl., 1995).

-гајење шумских воћкарица.Променом климатских услова поједине воћкарице ће нестати изпојединих шумских екосистема.Како су оне основа за нормално функционисање екосистематреба пронаћи генотипове који ће бити отпорни на промене (Раткнић, 2005).

- у избору врста и садње на терену формирати састојине мешовитих провенијенција (Ledig,Kitzмiller, 1992).

- извршити промену принципа очувања и реинтродукције ретких и угрожених биљнихврста.Ретке и угрожене биљне врста обично имају специјализоване еколошке захтеве и малугенетску варијабилност (Peters, 1990; Hansen еt аl., 2001).Дугорочно очување неких реткихврста може се пре остварити у архивима (Раткнић, 2008), вештачким састојинама илиарборетумима него на природним стаништима (Parker еt аl., 2000).

- развити технику и технологију пошумљавања која ће омогућити преживљавање садница упрвим годинама живота у новоствореним условима (малчирање, коришћење полимера ислично) (Раткнић, 2010).

Постојеће шуме су за сада отпорне на климатску варијабилност, али је њихово обнављањефаза која је веома неизвесна под утицајем климатских промена. Прилагођавањем климатскимпроменама треба омогућити ширења генотипова или врста прилагођених новим климатскимусловима. Посебан економски проблем ће представљати ширење некомерцијалноих врстадрвећа и растиња.

1.2 Адаптивне акције

Адаптивне акције у области обнављања шума укључују:

-идентификацију генотипова толерантних на сушу (Farnuм, 1992, Ratknić, 2008а).

- помоћ у миграцији комерцијалних врста дрвећа са њихових садашњих ка будућимстаништима кроз вештачко обнављање (Parker еt аl., 2000).Померање врста ка северу иливећим надморским висинам може бити отежано неодговарајућим земљишним условима, каошто су хранљиве материје, дубина земљишта недостатак микоризних гљива и слично.

-садња провенијенција које расту у ширем спектру услова од провенијенција које се налазе настаништу (Ledig, Кitzмiller, 1992).

-контрола нежељених биљних врста, које постају конкурентне врсте у условима измене климе(Parker еt аl. 2000).

2.0 Дискусија

У блиској будућности климатске промене могу повећати продуктивност шума (Cohen, Мiller,2001).Међутим, дугорично, доступност хранљивих материја и прилагодљивост врста дрвећавећим концетрацијама угљен диоксида могу ограничити продуктивност.На топлијимстаништима могу се очекивати уједњачење продуктивности на садашњи ниво. Промене семогу очекивати и на граничним зонама распрострањења шума у зони жбунастстих и травнихстаништа.На основу ових промена у шумским екосистемима неопходна је и промена ставоваи поступака у области Гајења шума.Адаптивне акције за њихово решење су:

- не комерицијално проређивање или селективно уклањање појединачно потиснутих,оштећених или стабала лошег квалитета у циљу повећања светлости, водног режима ихранљивих материја који би били доступнији преосталим стаблима (Sмith еt аl.,1997;Papadopol, 2000). Ова адаптивна мера, међутим, уколико се примењује на већимповршинама може утицати на садашње нормално функционисање екосистема.

57

-смањење угрожености у циљу смањења поремећаја у будућности управљајући густиномсастојине, врстом и структутом шуме (на пример: подсађивање, садња врста из каснијихсукцесивних фаза и друго) (Dale еt аl., 2001, Ratknić еt аl., 2010).

-пресадња другим врстама или генотиповима где је природна регенерације неприхватљива састановишта шумских екосистема у будућности

-смањење дужине трајања опходње и садња адаптивним врстама у циљу бржег успостављењаотпорних шумских екосистема.

Посебан проблем су области заштићених природних добара у оквиру којих адаптивне мереукључују:

-преиспитивање нашег тренутног гледишта и приступа заштити подручја заштићенихприродних добара (одлагањем, побољшавањем, директним мењањем) (Lopoukhine, 1990;Henderson еt аl., 2002; Sufling, Scott, 2002).

-идентификовање и садња алтернативних врста дрвећа (Sufling, Scott,, 2002; Henderson еt аl.,2002; Ratknić еt аl., 2011) очување биодиверзитета и одржавање разноврсног и динамичногпредела који има функцију помагања вегетацији и миграцији дивљих животиња у климатскимпроменама кроз еколошке коридоре (Nоss, 2001; Carey, 2003; Ratknić еt аl., 2010).

-Минимизирање фрагментације станишта и одржавање повезаности станишта уфункционалне целине на већим површинама (Peters, 1990; Noos, 2001; Ratknić ет ал., 2011).

Брзе промене у старосној структури шуме и промене на пределима могу бити изазвавеучесталим и интензивним поремећајима као што је пожар, олујни ветрови и градацијештеточина.Велика вероватноћа је да ће доћи до интеракције измећу климатских промена(топлије и сувље климе), градације инсеката и шумских пожара (Fleмing еt аl., 2002).

Адаптивне акције морају се бавити променама у режиму шумских пожара које укључују:

-фокусирање на заштиту области са високом економском или друштвеном вредношћу.

-мењање структуре шуме (размак стабала, густина састојине, уклањање сувих усправнихстабла, уклањање мртвог дрвета) у циљу смањења ризика и степена поремећаја екосистема(Dala еt аl., 2001). У редукцији и уклањању сувих стабала и мртвог дрвета у шуми требаимати у виду да овај материјал има посебан еколошки значај за функционисање и очувањеекосистема, па је потребно ускладити опасност од пожара са еколошком компонентом(Раткнић, 2010).

-развој „паметног“ пожарног пејсажа.Сечом, обнављањем, станишним активностима каосистемима управљања количином горивог материјала у контроли настанка и ширења.Например - састојина јасике, која је отпорна врста на ватру, може бити засађена на вишелокалитета у култури четинара или у природним шумама у циљу смањења рањивостиекосистема у великим пожарима.Ово је пример адаптивне акције чији ће позитиван ефекатбити присутан више деценија (Splittlehouse еt аl., 2003).

-унапређење брзине опоравка шумских екосиситема после пожара (Раткнић, 2011).

Климатске промене ће повећати топлоту и влагу у постојећим шумским екосистемимастварајући услове за повећану појаву инсеката и болести.Адаптивне акције у заштита шумаод инсеката и болести могу бити:

-делимична сеча или проређивање у циљу повећања стабилности и мање осетљивости нанападе (Wаrgо, Harington, 1991; Gottschalk, 1995).

-санитарна сеча заражених стабала при чему треба имати у виду да пракса може да повећаосетљивост екосистема на друге штеточине (Smith еt аl.,1997).

58

-скраћење дужине опходње у циљу смањења периода рањивости састојине на штетнеинсекате и болести (Gottschalk, 1995) у циљу бржег преласка на подобније врсте (Linder еt аl.,2000).

-коришћење инсектицида и фунгицида у ситуацијама у којима су друге активностинеефикасне или неприкладне (Parker еt аl., 2000).

-коришћење генотипова гајених за побољшање отпорности на штеточине (Naмkoong, 1984).

Биолошке и климатске промене ће имати импликације и на коришћење шума и шумскихескостема.Повећана количина падавина током зиме и смањење током летњег периода можеутицати на водне ресурсе у шумским екосистемима, повећање ризика од ерозионих процеса,угрожавање рибљих станишта и мрестилишта.Адаптивне акције у области коришћењаресурса шумских екосистема су:

-повећана количина дрвета из санитарних сеча после пожара и оштећења састојинаинсектима, уз смањење захвата у природним састојинама које се препуштају природнојадаптацији

-одржавање и рехабилитација путева као последица ерозионих процеса услед повећањападавина и наглог топљења снега.

-ублажавање утицаја на инфраструктуру, рибарство и залихе питке воде.

-укључење адаптивних мера планирања у сертификацији шума, као део стратегије управљањаризиком.

-ублажавање климатских промена кроз газдовање угљеником (Parker еt аl., 2000; Spittlehouse,2002; White Кurz, 2003; Кurz, Аpps, 1996; Fleмing еt аt., 2002; Ratknić, 2008). Треба имати науму различити садржај угљеника у кори и сржи за поједине врсте дрвећа као избор припошумљавању голети, мелиорацији деградираних шума и пошумљавањупожаришта(Хадровић-2015)

-повећање коришћења биомасе као енергента.(Хадровић, Стевовић 2017)

-развој политике у циљу олакшавања стварања и примене адаптивног одговора на климатскепромене (Duinker, 1990; Spittlehouse, 1997; Parker еt аl., 2000; Burton еt аl., 2002).

Алтернативно коришћење природних ресурса Алтернатива адаптивним акцијама уприлагођавању на климатске промене је екоцентично (или биоцентрично) коришћење(газдовања) ресурса постављено на принципима природи блиског газдовања.Екосистемпредставља комплексност живих организама и има своју вредност сам по себи. Ове еколошкепарадигме разматрају на други начин потребе људи и њихов однос према природи.Уважава сеначин на који природа ствара и одржава екосистеме.У природним екосистемима неманепожељних врста, сем врста унетих од стране човека. У шумарству, на пример, приликомуклањања, свако стабло или продукт процењују се са становишта функционисањаекосистема.Природа сама наставља даљи развој и постојаност екосистема, а не људи наоснову својих представа о томе.Екосистем припада свим врстама које тамо живе, укључујућии људе. Човек с тога нема право да га уништава само због својих интереса.

Екоцентрични концепт инсистира на заштити преосталих старих природних шума каопоследњег уточишта биљних врста, као и других врста организама.Интегрални део је брига оземљишту, води, биодиверзитету и биомаси.Политика у коришћењу екосистема подклиматским променама треба да обезбеди проширење шумског ареала на површине које се некористе у друге сврхе (разграничење пољопривредног и шумског земљишта), побољшањестања деградираних и девастираних шума и шикара, повећање и побољшање продукциједрвне масе и других продуката и услуга, као и заштиту преосталих природних шума оддеградације и девастације.

59

Само ако се екоцентрични приступ укључи у адаптивне акције коришћења и прилагођавањаклиматским променама шумских ескосистема оне могу имати своје пуно оправдање.

Постојећи глобални климатски модели формирани су на основу података који онемогућавајудетаљну просторну структуру променљивих, у првом реду температура и падавина, изнадхетерогених подручја.У циљу редуковања недостатка постојећих глобалних климатскихпројекција неопходно је у циљу квантификовања, поузданости и несигурности у прогнозамакористити регионалне климатске моделе и моделе утицаја. Резултате ових модела неопходноје уградити у активности које омогућавају благовремено адаптирање на климатске променеили њихово ублажавање (уколико је то могуће).

Како би се шумски екосистеми адаптирали на новонастале климатске промене, потребно је дасе шуме задрже у што природнијем облику, уз избегавање монокултура и формирањемешовитих шума, како по врстама, тако и по старосној доби.Препоручује се одржавањеприродне или природи блиске регенерације, тј. обнављања шума, као методе одржавањагенетичке разноврсности, а самим тим и смањења осетљивости шумских екосистема.Неопходно је, такође, стратешки повећавати величину и број заштићених подручја, нарочитоу изузетно вредним стаништима, створити вештачке резервате или арборетуме ради очувањаретких врста и вишеструко заштитити климатске рефугијуме и укључити климатскепараметре у моделе раста и приноса шума.Потребно је потпомоћи промене у дистрибуцијиугрожених и осетљивих врста кроз њихову интродукцију у нова подручја, а у циљуспречавања инвазије станишта алохтоним врстама или аутохтоним које нису природне за датостаниште, константно контролисати те врсте, јер ће оне у промењеним климатским условимаући у јачу компетицију са врстама које се експлоатишу.У вештачки подигнутим шумама имешовитим културама треба подстицати природну генетичку разноврсност, имитиратиструктуру околних шума и избећи директну замену природног екосистема.Како би сеповећала могућност екосистема да одговори на промену климе, неопходно је редуковатифакторе стреса који нису везани за климатске прилике. У циљу спречавања негативнихпромена у дистрибуцији биљних и животињских заједница неопходно је још одржаватисеменске изворе (банке семена и семенски објекти) и повећати генетску разноврсност дрвећакоје се користи за подизање плантажа.Што се тиче расадничке производње, расадници требада буду припремљени за потенцијално проширење својих капацитета, уз интензивирањеекспериментисања са различитим биљним врстама и производњом, узгајањем и садњомгенотипова отпорних на сушу и друге климатске екстреме, инсекте и болести.

Закључци:

Адаптација треба да ублажи осетљивост шумских екосистема на климатске промене.

Шумски екосистеми ће се и сами прилагодити климатским променама, али је с обзиром назначај шума за друштво, неопходан утицај на правац и динамику адаптације на некимподручјима.

У многим случајевима друштво ће морати да се прилагоди променама на које неће моћидиректно да утиче.

Активности у процесу адаптације шумских екосистема се морају остварити сада да би њиховефекат у будућности био потпун.

60

Одрживо газдовање шумама мора да у себи има уграђене елементе адаптације шумскихекосистема (Holling, 2001), при чему треба нагласити да укључивање адаптације на климатскепромене као део одрживог газдовања шумским екосистема не захтева велика финансијскаулагања у непознату будућност.

Највећи проблем у прилагођавању шумских и жбунастих заједница на климатске промене јебрзина њихове промене.Очекивања су да би одговарајуће мере у управљању шумскихекосистемима могле смањити еколошке и друштвено-економске последице пропадања шума.

У блиској будућности климатске промене могу повећати продуктивност шума (Cohen, Мiller,2001).Међутим, дугорично, доступност хранљивих материја и прилагодљивост врста дрвећавећим концетрацијама угљен диоксида могу ограничити продуктивност.

Како би се шумски екосистеми адаптирали на новонастале климатске промене, потребно је дасе шуме задрже у што природнијем облику, уз избегавање монокултура и формирањемешовитих шума, како по врстама, тако и по старосној доби.

Препоручује се одржавање природне или природи блиске регенерације, тј. обнављања шума,као методе одржавања генетичке разноврсности, а самим тим и смањења осетљивостишумских екосистема.

Неопходно је, такође, стратешки повећавати величину и број заштићених подручја, нарочитоу изузетно вредним стаништима, створити вештачке резервате или арборетуме ради очувањаретких врста и вишеструко заштитити климатске рефугијуме и укључити климатскепараметре у моделе раста и приноса шума

.Потребно је потпомоћи промене у дистрибуцији угрожених и осетљивих врста кроз њиховуинтродукцију у нова подручја, а у циљу спречавања инвазије станишта алохтоним врстамаили аутохтоним које нису природне за дато станиште, константно контролисати те врсте, јерће оне у промењеним климатским условима ући у јачу компетицију са врстама које сеексплоатишу.

У вештачки подигнутим шумама и мешовитим културама треба подстицати природнугенетичку разноврсност, имитирати структуру околних шума и избећи директну заменуприродног екосистема.

Како би се повећала могућност екосистема да одговори на промену климе, неопходно јередуковати факторе стреса који нису везани за климатске прилике.

У циљу спречавања негативних промена у дистрибуцији биљних и животињских заједницанеопходно је још одржавати семенске изворе (банке семена и семенски објекти) и повећатигенетску разноврсност дрвећа које се користи за подизање плантажа.

Што се тиче расадничке производње, расадници треба да буду припремљени за потенцијалнопроширење својих капацитета, уз интензивирање експериментисања са различитим биљнимврстама и производњом, узгајањем и садњом генотипова отпорних на сушу и друге климатскеекстреме, инсекте и болести.

61

Литература

1. Duinker, P.N. (1990): Cliмate change and forest мanageмent, policy and land use. Land UsePolicy 7, pp. 124–137

2. D. L. Spittlehouse ,Robert B Stewart- Adaptation to climate change in forest manag

3. Fleming et al., 2003, National Health Interview Survey mortality among US farmersand pesticide applicators, and Lee et al., 2002,

4. Hansen, A.J., Neilson, R.P., Dale, V.H., Flather, C.H., Iverson, L.R., Currie, D.J., Shafer, S.,Cook, R., Bartlein, P.J. (2001): Global change in forests: response of species, coммunities,and bioмes. BioScience 51, pp. 765–779.

5. Henderson, N., Hogg, E., Barrow, E., Dolter, B. (2002): Cliмate change iмpacts on the islandforests of the Great Plains and the iмplication for nature conservation policy. PrairieAdaptation Research Co-operative, Regina, Sask.

6. Holling, C. S. 2001. Understanding the complexity of economic, ecological, and social systems.Ecosystems 4(5):390-405

7. Hranislav, M., Stević, S., Hadrović, S.-Sustainable мanageмent of water resources in Prokletijeregion 01/2014; 42(1):47-61. DOI:10.5937/industrija42-4699

8. M. Ratknic,Lj, Rакоnjac, S, Hadrović, The resources of the beech forests in the peshter plateau- Београд(2010)

9. Noss, R.F. (2001): Beyond Kyoto: forest мanageмent in a tiмe of rapid cliмate change.Conservation Biology 15, pp. 578–590.

10. Papadopol, C.S. (2000): Iмpacts of cliмate warмing on forests in Ontario: options foradaptation and мitigation. Forestry Chronicle 76, pp. 139–149.

11. Parker, W.C., Coloмbo, S.J., Cherry, M.L., Flannigan, M.D., Greifenhagen, S., McAlpine, R.S.,Papadopol, C.S., Scarr, T. (2000): Third мillenniuм forestry: what cliмate change мight мeanto forests and forest мanageмent in Ontario. Forestry Chronicle 76, pp. 445–463.

12. Peters, R.L. (1990): Effects of global warмing on forests. Forest Ecology and Manageмent 35,pp. 13–33.

13. Ratknić, M. (2011): Research of change of stands destroyed by fires and the rate of their iмpacton revitalisation of daмaged ecosysteмs, Project Report No 401-00-01507/20/2011-10financed by the Ministry of Agriculture, Forestry and Water Manageмent-ForestAdмinistration, Institute of Forestry, Belgrade

14. Ratknić, M., Dražić, M., Rakonjac, Lj. (2010): Reclaмation of coppice and degraded forestsand regeneration of forest ecosysteмs, Monograph, Institute of Forestry, Belgrade, p 364,

15. Ratknić, M., Rakonjac, Lj., Veselinovic, M. (2010): The cliмate change and forest ecosysteмs,International Scientific Conference „Forest ecosysteмs and cliмate changes“ – Plenarylectures, March 9-10th, Institute of forestry, Belgrade, Serbia, pp 91-115

16. S. Hadrovic, I. Stevovic, S. Stevovic*Manageмent of forest unit “Debeljak Medenovac” as aмodel exaмple in ecological and energy value estiмation of wood bioмass-SDEWES.SEE2014-0146

62

17. Sabahudin Hadrovic, Svetlana Stevovic, Ivan Stevovic, Manageмent units DebeljakMedenovac as мodel exaмple of deterмination for ecological and the energy value of woodbioмass, 1 st South East European Conference on Sustainable Developмent of Energy, Waterand Environмent Systeмs - SEE SDEWES Ohrid 2014, 29 June - 3 July, 2014, Ohrid,Republic of Macedonia

18. Sabahudin Hadrović- Akumulacija ugljenika i azota u organskoj prostirci,šumskom zemljištu išumskoj biomasi- Doktorska disertacija –Beograd (2015 )

19. Sabahudin Hadrović, Svetlana Stevovic, Forest Resources and Reuse of Wood Waste infunction of bioмass production increasing, XII International Conference KODIP-2014,Budva 18-21.06.2014, Montenegro, pp 355-363, ISBN: 978-9940-527-33-4

20. Sмit, B., Burton, I., Klien, R.J.T., Wandel. J. (2000): An anatoмy of adaptation to cliмatechange and variability, Cliмatic Change 45, pp 223–251.

21. Sмit, B., Pilifosova, O. (2001): Adaptation to cliмate change in the context of sustainabledevelopмent and equity. In Cliмate change 2001: iмpacts, adaptation, and vulnerability.McCarthy, J.J., Canziani, O.F., Leary N.A., Dokken, D.J., White, K.S. (editors).Intergovernмental Panel on Cliмate Change, Caмbridge University Press, New York, N.Y.pp. 876–912.

22. Sмith, D.M., Larson, B.C., Kelty, M.J., Ashton, P.M.S. (1997): The practice of silviculture:applied forest ecology. 9th edition. John Wiley and Sons, New York, N.Y.

23. Уједињене нације - Оквирна конвенција о климатским променама, 2002

Корисни линкови:

www.agrif.bg.ac.rs/subjects/view/882

www.agrif.bg.ac.rs › Instituti

http://unfccc.int/мeetings/workshops/ other_мeetings/iteмs/1082.php

http://unfccc.int/мethods/lulucf/iteмs/3060.php

www.forest.org.rs

www.мpzzs.gov.rs/

www.ilfe.org/

63

http://unfccc.int/methods/lulucf/items/3060.php

http://unfccc.int/meetings/workshops/

MORALNI ASPEKTI SUZBIJANJA

EKONOMSKE ŠPIJUNAŽE

Doc. Dr. Muamer KALIĆ, Doc.dr Asja GOJAČIĆ, mr. Elma BRUTUS,dr.spec.doktorant,Suada TUTIĆ

Sažetak-Abstract:

Koautori se u radu ,,Moralni aspekti suzbijanja ekonomske špijunaže“ bave jednomkompleksnom temom, koja zahtijeva seriozan pristup u suzbijanju kriminaliteta u oblasti ekonomije.U tom kontekstu, autori, shodno svojim kvalifikacijam, ekonomija, psihologija, pravo.medicina, seshodno svom pozivu uključuju u ovo bitno pitanje prevladavanja, odnosno suzbijanja ,,špijunaže uoblasti ekonomije, kao vid napretka i prosperiteta. Zacijelo, velike konkurencije i stalne inovacije,posjedovanje prave informacije u pravo vrijeme osigurava kompaniji vodeći položaj na tržištu istvara održivu konkurentsku prijednost.. Otvara se i mogućnost stvaranja velike baze podataka saciljem održavanja i povećavanja tržišnog učešća, kao i profita. Bitno je u pravo vrijeme otkriti štakonkurenti rade i šta nameravaju raditi. U tu svrhu pribjegava se ekonomskoj (industrijskoj)špijunaži. Ekonomska špijunaža iziskuje mnogo manje troškove nego što je potrebno za ulaganje usektor istraživanja i razvoja, štedi na angažovanju specijalizovanih stručnih kadrova i smanjujetehnološki jaz u odnosu na konkurenciju.

Ključne riječi: moral, pogled, aspekt, suzbijanje, ekonomska špijunaža, ekonomija, trgovina, internet, poslovanje, ulaganje, baza podataka, tržište

Abstract

• Great competition and constant innovations, providing the right information at the right timeensures the company's leading position in the market and creates a sustainable competitiveadvantage. There is also the possibility of creating a large database with the aim of maintaining andincreasing market share as well as profits. It is important at the right time to discover whatcompetitors are doing and what they intend to do. To this end, it is engaged in economic (industrial)espionage. Economic espionage requires much less costs than is needed to invest in the R & Dsector, saves on the engagement of specialized professional staff and reduces the technological gapwith respect to competition.

• Key words: internet, espionage, economics, business

1. Uvod u problem

Etički kodeks ekonomista nalaže da je neophodno formirati bazu podataka i donijetirelevantne stavove u vezi suzbijanja kriminaliteta u ekonomiji poznatog pod imenom ekonomskašpijunaža. To kažemo, kako bi se otklonile sve opasnosti u vezi nazadovanja ekonomskog rada iživota ljudi

64

• Od samog početka korišćenja je kao sredstvo za vrijeme rata ili neposrijedne ratne opasnosti zaprikupljanje podataka o vojnoj moći, oružanim snagama, sistemu odbrane, strateškim vojnimplanovima i namjerama, količini i vrsti oružja kao i drugim podacima koji su značajni za vojnusnagu suprotne strane. Međutim, kako je postojao interes da se podaci o vojnoj moći čuvaju kaotajna od drugih država javila se i potreba za krivičnim djelom ŠPIJUNAŽE. U početku je špijunažaimala vojni karakter ali u novije vrijeme špijunaža sve više prerasta u sredstvo za prikupljanjepodataka za ekonomsku moć i unutrašnju i spoljnu politiku neke države. Postoje visokoorganizovane špijunaže koje obuhvataju odredjeni krug lica koji se profesionalno bave tim poslom,to su posebne agenture i obaveštajne službe. Osobe koje se bave špijunažom nazivamo špijunima, asredstva i načini kojima oni dolaze do podataka su razni: praćenje, tajno motrenje kretanja, rada ilineke druge aktivnosti posmatrane strane, dostavljanje podataka, cinkarenje i slično. Poslovnaobavještajna aktivnost je dio cjelokupne poslovne aktivnosti koji je došao do izražaja u 80-timgodinama 20-tog vijeka u japanskoj industriji. Obuhvata aktivnosti kao što su podrška izgradnjiposlovne strategije, analizu rizika, analizu eksternog i internog okruženja vlastite kompanije, kao ikonkurencije, opšteg poslovnog, ekonomskog, tehnološkog i političkog okruženja.

2. POJAM I SMISAO EKONOMSKE ŠPIJUNAŽE

• Ekonomska (industrijska) špijunaža predstavlja skup dobro planiranih i veoma stručno izvedenihaktivnosti u cilju pribavljanja povjerljivih ekonomskih informacija, koje su od koristi za poslovneprojekte firme ili zaštitu ekonomskih interesa svoje države. U suštini ekonomska ili industrijskašpijunaža znači nelegalno prikupljanje ekonomskih (industrijskih) podataka i informacija, kojekonkurentske firme čuvaju u tajnosti. U tu svrhu koriste se sredstva kao što su zapošljavanje svojihljudi u konkurentskim kompanijama, angažovanje specijalizovanih agencija, korišćenje diplomatskihpredstavnika u inostranim zemljama gdje kompanija ima poslovne interese itd. Krajnji cilj firme kojakreće u ekonomsku špijunažu jeste doći do poslovne tajne. Poslovna tajna se može definisati kaoskup dokumenata i podataka čije saopštavanje trećem licu može nanijeti štetu poslovnim interesima iposlovnom ugledu kompanije. Poslovna tajna se određuje opštim aktima i određenim propisimapreduzeća, i sa sobom nosi krivičnu odgovornost u slučaju odavanja. U praksi, najčešće se kaoposlovne tajne sreću originalni proizvodni postupci, nove tehnologije, sastojci specifičnih proizvoda,poslovni ugovori sa klijentima i njihov sadržaj, sastav i kvalitet menadžmenta. Značajan vidposlovne tajne je proizvodna tajna. Proizvodna tajna podrazumijeva svaku šemu, formulu, izum iliinformaciju koja se primjenjuje u poslovanju i time stiče konkurentska prijednost nad kompanijamaiz istih ili sličnih djelatnosti koje ih ne znaju i ne primjenjuju. Svi zaposleni u kompaniji dužni su dačuvaju poslovnu tajnu za vrijeme radnog odnosa u kompaniji i posle njegovog prestanka. Poslovnatajna se može otkriti samo na opravdani zahtjev ovlašćenih osoba i nadležnih organa i to moguuraditi osobe koje su ovlašćene opštim aktima preduzeća.

3. HISTORIJA EŠ

• Ekonomska špijunaža vodi porijeklo iz vojne špijunaže. Špijuniranje je zabilježeno još 1500godine pre n.e. kada je Mojsije odabrao 12 špijuna i poslao ih u drugu zemlju sa zadatkom darazgledaju zemlju, narod da li je jak ili slab, koliko ih ima, da li su dobri ili zli, kakvi su gradovi,kakvo je zemljiste i prirodna bogatstva. Špijuniranje je postojalo i u vreme bliskoistočnog vladaraHamurabija iz 18 vijeka pre n.e., koji je veliku pažnju posvećivao obaveštajnim podacima u svrsi

65

vođenja ratova. Primjer špijunaže se odnosi i na Odiseja koji se prerušio u prosjaka i infiltrirao međuTrojance kako bi uvideo osobine protivnika, njihov raspored snaga i karakteristike grada. DolaskomHitlera na vlast i stvaranjem nacističke Nemačke, počinje veliki uspon ratne a samim tim iindustrijske špijunaže. Primenjuje se načelo “totalne špijunaže” koje glasi: Nema podatka koji nijevažan, nema mjesta koje nije interesantno i za špijuna su sposobni svi djeca, odrasli, vojnici, seljaci,intelektualci. Poslije drugog svjetskog rata dolazi do usavršavanja industrijske špijunaže. Uilegalnom istraživanju konkurentskih aktivnosti na meti su visoke tehnologije, industrija naoružanja,elektronika, informacione tehnologije, farmaceutika, svemirski programi, automobilska industrijaitd.

4 MOTIVI

• Motiv sa kojim određena kompanija kreće u industrijsku špijunažu je doći do bilo koje informacije(informacija je moć) koja će pomoći kompaniji da ostvari zacrtane ciljeve. Cilj može biti osvajanjenovog proizvoda ili imitacija, razvoj nove tehnologije, povjećanje tržišnog učiješća, povjećanjekonkurentske prijednosti itd. Kompanije idu do te mjere da smišljeno ulaze u bazu podatakakonkurentske kompanije sa ciljem da joj nanesu određenu štetu u poslovanju. Mjesta na kojima semogu naći informacije interesantne ekonomskim špijunima su sledeća: Formalni dokumenti(strategijski planovi, izvještaji, specifikacije proizvoda i proizvodnih procesa, radni papiri, tehničkadokumentacija) Skice (Smatra se da je poslije izrade formalnog dokumenta skica nevažna ibezvrijedna. Međutim, informacije koje mogu biti interesantne ekonomskim špijunima) Javniservisi (veliki izvori informacija su dnevne i nedeljne novine, specijalizovani časopisi, Internet) Formalni sastanci (kompanije u određenim periodima organizuju sastanke sa svojim zaposlenima,gdje osim dnevnog reda ima i drugih materijala koji mogu doći do konkurenata) Neformalnisastanci (zaposleni se sastaju poslije radnog vremena i raspravljaju o poslu u restoranu, kafiću, prekotelefona i sl.) Kompanije se u današnjim uslovima tržišnog privređivanja i galopirajućekonkurencije moraju suočiti sa rizikom, tj. moraju shvatiti opasnost od ekonomske špijunaže da bimogle preduzeti akcije za zaštitu svojih važnih podataka od “slučajnih posetilaca”. Informacija kojapredstavlja interes pri sakupljanju i analizi podataka u ekonomskoj špijunaži: a) Informacijekomercijalne sadržine: - podaci o konkurenciji, njihove slabe strane; - podaci o dobavljačima; -podaci o tržištu; - uslovi finansijskog poslovanja; - tehnološke tajne; - mjere koje preduzimakonkurencija prema svojim protivnicima; - podaci o potencijalnim partnerima, provjera njihovogpoštenja; - informacija o mjestu čuvanja tereta, vremenu i maršuti prevoza; - otkrivanje osjetljivihodnosa među saradnicima; -otkrivanje lica pogodnih za vrbovanje putem otkupa, ucjene ili na druginačin; - veze i mogućnosti rukovodstva; - utvrdjivanje kruga stalnih posjetilaca. b) Informacijelične prirode: - izvori prihoda; - pravi odnosi prema ovim ili onim društvenim dogadjajima, premavladajućim strukturama; - način ličnog života rukovodioca i članova njegove porodice; - raspored imjesta susreta - poslovnih i ličnih; - podaci o veličini finansijskog blagostanja; - informacija oljudskim slabostima; -opasne sklonosti; -štetna seksualna orijentacija; -podaci o prijateljima,prijateljicama, mjestima odmora, putanjama kretanja; -informacije o mjestima čuvanjadragocjenosti; -adresa prebivališta; -bračna nevjerstva; -problemi izmedju roditelja i djece.

66

5. INTERNET ŠPIJUNAŽA

• Svi podaci koji se prenose putem neke mreže, bilo da je to e-mail poruka, telefonski razgovor ili faks, podložni su prisluškivanju.

• Zapadne zemlje, predvođene Amerikom, izgradile su čitav sistem za špijuniranje država Istočnogbloka i Pacifika. Jedan od tih špijunskih sistema, nazvan ECHELON, nastao je kao posledicazajedničkog napora saveznika tokom Drugog svjetskog rata da se dešifruju neprijateljske poruke.Iako je u početku imao vojni karakter, ECHELON se vrlo brzo preorijentisao na civilnu špijunažuvlada, organizacija, kompanija, partija itd. Osnivači i učesnici u njegovom razvoju su Amerika,Velika Britanija, Kanada, Novi Zeland i Australija. U svakoj od ovih država postoji centar(„agencija”) za prikupljanje podataka iz „stanica” koje čine grupe superkompjutera (zvanihECHELON Dictionaries) opremljenih ogromnim rečnicima.

• Sistem dobija ogromnu masu podataka preko čitavog lanca uređaja za „snimanje” pri čemu svakiuređaj kontroliše prenos putem satelita, radio-komunikacija ili kablova. ECHELON superkompjuterianaliziraju „plen” i tragaju za ključnim riječima (imena, nazivi firmi, gradovi...), bez obzira ko jepošiljalac ili primalac poruke. Svaki kompjuter ima listu ključnih riječi svoje „agencije” (to jestdržave na čijoj se teritoriji nalazi) ali i listu riječi ostalih „agencija”. Ako naiđe na riječ neke druge„agencije”, kompjuter automatski šalje uhvaćenu poruku kompjuteru odgovarajuće „agencije” inastavlja analizu, čuvajući samo poruke koje se odnose na „agenciju” kojoj pripada. Tajne službeovih pet država redovno dodaju nove ključne riječi. Prvu komponentu ECHELON sistema činestanice za analizu komunikacija prenijetih satelitom Intelsat. Ovaj satelit koriste skoro sve većesvjetske telefonske kompanije. Čitava mreža Intelsat satelita postavljena je iznad ekvatora iobezbjedjuje istovremenu upotrebu desetine hiljada telefonskih, e-mail i faks komunikacionihkanala. Dvije stanice za „prisluškivanje” Intelsata su u Americi i po jedna u Velikoj Britaniji,Australiji i Novom Zelandu. Drugu komponentu sistema čine stanice za analizu komunikacija kojeprenose drugi (ne Intelsat) sateliti, između kojih su naravno i ruski. Stanice su u Velikoj Britaniji,Australiji, Kanadi (zaduženi za Latinsku Ameriku), Nemačkoj i Japanu. Konačnu komponentusistema ECHELON čine stanice za analizu „zemaljskih” komunikacija koje se prenose putempodmorskih kablova i mikrotalasnom (linkovskom) mrežom. Postoje neki prijedlozi kojim bi Evropamogla da se brani od špijuniranja od strane Amerike, a to su: 1. Neophodno je uspostavitidemokratske procedure kontrole cjelokupne tehnologije za elektronsku špijunažu. Potrebno jedefinisati način obeštećenja oštećenih organizacija, kompanija ili privatnih lica u slučaju zloupotrebete tehnologije. Procedure kontrole moraju precizno definisati ciljeve špijuniranja, razloge zašto suoni odabrani i način razmjene i analize prikupljenih informacija. Ove procedure moraju biti javnodokumentovane i obrazložene. 2. Sva buduća tehnologija korišćena u špijunske svrhe biće podložnaistim procedurama kontrole kao već postojeća. 3. Evropski Parlament bi trebalo da odbije prijedlogSAD da sve privatne poruke koje se prenose Internetom budu na uvidu američkim špijunskimagencijama (US Intelligence Agencies). Parlament bi trebalo da dobro prouči nove metodešifrovanja podataka, kontrole procedura za šifrovanje i moguće eventualne posledice. U svakomslučaju, potrebno je zaštititi evropske državljane i kompanije od neovlašćenog špijuniranja agencijakoje sarađuju sa konkurentskim multinacionalnim kompanijama. 4. Parlament će zahtijevati detaljanizvještaj o posledicama špijuniranja evropskih telekomunikacija od strane NSA (National SecurityAgency), posebno u odnosu na ustavnu zaštitu privatnosti svih lica i na političku, kulturnu iekonomsku autonomiju evropskih država.

67

NAJSVJEŽIJI PRIMJER EKONOMSKO-DIPLOMATSKE ŠPIJUNAŽE JULIAN ASSANGE IZ 2010 GOD.

•Julian Assang i Wikileaks,prestavljaju sinonim za svjetsku špijunažu spočetka21.stoljeća.Predpostavlja se da je objavio ukupno 6% svih američkih tajnih prepiski i 40% ukupneameričke korespodencije izmedju SAD i njihovih diplomatskih predstavništava širom svijeta.

• Julian Assange je pod pritiskom zatražio azil u Londonu u ambasadi Ekvadora gdje se i danas nalazi.

• Najpoznatiji svjetski špijun je 2016-e godine obećao objaviti milion novih podataka što izaziva posebnu pozornost u svijetu…

• Objava 76.000 tajnih dokumenata o ratu u Avganistanu izazvala je diplomatski potres u svijetu.

• U periodu izmedju 1973-76 Wikileaks je objavio više od 1,7 miliona američkih tajnih izvještajakoji sadrže diplomatske i druge tajne podatke o brojnim zemljama u svijetu.

• Wikileaks je objavio više povjerljivih podataka nego ostatak svijeta.

ZAKLJUČNO RAZMATRANJE

U skladu sa rečenim iznosimo stav da je etika presudna u svakom obliku društvenog života irada, a posebno u ekonomiji, da bi se normalno živjelo i poslovalo. Mnoge kompanije moraju imatiformulisane elemente ili celu poslovnu strategiju. To podrazumijeva da je njihovo preduzetništvonašlo svoje mjesto u realnosti tržišta. Elementi strategije su proizvod, cijena, mjesto, kanalidistribucije, promocija. Koncept biznisa podrazumijeva izgradnju ovakvih dvosmjernih lanacavrednosti kroz dugoročne odnose između kompanije, kupaca, dobavljača, lokalne zajednice. Usavremenim uslovima poslovanje podrazumijeva velike troškove u izgradnji relacija sa kupcima,izgradnji marke proizvoda, kao i reklamne i promocione troškove. Za realizaciju ovakve strategijeposlovanja zahtijeva se veliki napor u planiranju i veliki pritisak u prodaji, kao i povlačenjeproizvoda i prije nego što proizvodi postanu zastarjeli kako bi se održala prednost u odnosu nakonkurente. Ekonomske informacije su uvijek bile dio vojnih i političkih obaveštajnih aktivnosti ipodaci kao što su količina proizvedenih, izvezenih dobara, resursi, uvoz i tehnološka razvijenostneke zemlje su klasični obavještajni podaci. Postoji strah od klasične industrijske špijunaže kojaprevazilazi okvire ekonomskog informacionog sistema jer je prije svega fokusiran na ključnetehnološke odrednice koje znače prednosti uštede godina istraživanja i mnogo novca.

Poruka

68

Humanistički moral je bitan da se suzbije ekonomski kriminal i antiljudksa špijunaža.

LITERATURA

Petković Todor, „Poslovna špijunaža i ekonomsko ratovanje“, Beograd, 2006.godina

Petrović Z., „Ekonomska špijunaža“, Beograd, 2005. godina

Dnevnik.hr Interne Google.rs

69

CARINSKI SISTEM CRNE GORE PRI UVOZU I IZVOZU ROBE

Mr.Artan Osmanović-Savjetnik kabineta Opštine Ulcinj

Sažetak

Osnovni smisao i svrha postojanja carine se mijenjala kroz povijest. Međutim, uvijek je služilapolitici ekonomskih odnosa s inozemstvom, te je tako i danas osnovna mjera regulisanjavanjskotrgovinskih odnosa. Carina je osnovni oblik regulisanja vanjskotrgovinskih odnosa, a upočetkuje imala pretežno fiskalni karakter i služila osiguranju te povećanju državnih prihoda, akasnije je sve više poprimila zaštitni karakter. Carina je osnovna uvozna dadžbina koja se na robukoja se uvozi u carinsko područje Bosne i Hercegovine. Po svojim osnovnim karakteristikamasvrstava se u grupu indirektnih poreza, tereti potrošnju, utračunava se u cijenu robe i prevaljuje nakrajnjeg potrošača što je označava kao oblik poreza na promet. Carina ima osnovne elemente kao iporez: carinski povjerilac, carinski dužnik, carinska osnovica, carinska stopa,carinske olakšice.Obaveza plaćanja carine nastaje kada predmetna roba pređe carinsku liniju, dok kod ostalih oblikaporeza ta činjenica nema nikakvu ulogu. 2005. Godine uspostavljen je jedinstveni carinski sistem uBosni i Hercegovini, čiji su osnovnu elementi utvrđeni Zakonom o carinskoj politici BiH koji seprimjenjuju na cijeloj teritoriji BiH. Carina se zajedno sa ostalim vrstama indirektnih porezauplaćuje na jedinstveni račun Uprave za indirektno oporezivanje.

Ključne reči: carine, izvoz, ekonomija, valuta

THE CUSTOMS SYSTEM OF MONTENEGRO AT IMPORT AND EXPORT OF GOODS

Mr.Artan Osmanovic-Advisor of the Cabinet of the Municipality of Ulcinj

Summary

The basic meaning and purpose of customs has changed throughout history. However, it has alwaysserved the policy of economic relations with foreign countries, and thus is still the basic measure ofregulating foreign trade relations. Customs is the basic form of regulating foreign trade relations, butat the beginning it had a predominantly fiscal character and served to insure and increase staterevenues, and later it increasingly took on a protective character. Customs is the basic import tax ongoods imported into the customs territory of Bosnia and Herzegovina. By its basic characteristics, itis classified as a group of indirect taxes, it charges consumption, it is calculated in the price of goodsand it is passed on to the end consumer, which it designates as a form of sales tax. Customs havebasic elements as well as tax: customs creditor, customs debtor, customs base, customs rate, customsrelief. The duty to pay customs is when the goods in question cross the customs line, while for otherforms of tax, this fact has no role. In 2005, a unified customs system was established in Bosnia andHerzegovina, the basic elements of which were established by the Law on Customs Policy of BiHapplicable throughout the territory of BiH. Customs, together with other types of indirect taxes, arepaid into the single account of the Indirect Taxation Authority.

70

Keywords: customs, export, economy, currency

POJAM CARINA

Pojam carina pominje se u 13 vijeku, potiče od riječi „car“,a označavala je prihode koji su pripadalicaru,bez obzira na izvore tih prihoda i zvale su se „careve dadžbine“. Znana je bila i starimRimljanima, koji su u graničnim oblastima osnivali carinske stanice, gdje su naplaćivali svedadžbine za robu ( carine,takse,saobraćajni porez itd. )

Značaj carina sa fiskalnog stanovišta naročito je bio izražen u starom i srednjem vijeku. Danas carinevuše služe ekonomsko.političkom nego čisto fiskalnim ciljevima,zbog čega se često izučavaju i vannauke o finansijama, a u sklopu političke ekonomije, spoljno-trgovinske i devizne politike. Carina jeoblik posrednog poreza koji se naplačuje na robu koja podliježe carinjenju prilikom prijelazacarinske granice. Pri razmatranju indirektnih poreza, svakako ne treba izgubiti iz vida carine, budućida ova kategorija prihoda po svojim osnovnim karakteristikama predstavlja indirektne poreze.Carine su javne dadžbine, koje država naplaćuje prilikom prelaska robe preko državne granice odvlasnika robe i to u domaćoj valuti.

KARAKTERISTIKE CARINE

Karakteristike carina su ljedeće:

carina je dazbina

carinaje po pravilu trošak uvoznika

carina je državni prihod koji naplaćuje država

carina može biti instrument zaštite domaćeg proizvoda

Plaćanje carina je opća obaveza, svi koji uvoze robu koja podliježe carinjenju plaćaju carinu.Naplaćivanjem carine povećava se cijena robi na domaćem tržištu te dolazi do stimulacije postojećeili početka nove proizvodnje i destimulacije nabavke iste robe iz inozemstva. Politika carine imafiskalne, ekonomske i socijalne ciljeve. Carinama se obezbjeđuju javni prihodi, štiti se domaćaprivreda od inostrane konkurencije, vrši se preraspodjelja nacionalnog dohotka i djeluje nainvesticije i druge makroekonomske agregate. Politikom sniženja carina na određene proizvodeznačajne za životni standard građana, utiče se na nivo cijena, stimuliše se potrošnja i smanjuje senezaposlenost. Fiskalni ciljevi su da se naplatom carina obezbjeđuju izvorni prihodi budžeta, ali sene rijetko dio ovih prihoda usmjerava i na privredu putem određenih organizacija, zajednica iliministarstava u cilju unapređenja spoljnotrgovinske razmjene zemlje. Najvažnija funkcija carina,moglo bi se reći jeste zaštita domaćie proizvodnje od inostrane konkurencije i od dampinških cijenainostrane robe, kada su u pitanju uvozne carine. Carina je u principu trošak poslovanja uvoznika,mada se najčešće prevaljuje prilikom kalkulacija cijena na potrošača. Postoji i roba na koju se neplaća carina. Od plaćanja obaveza carina oslobođeni su domaći i strani državljani na pošiljke malevrijednosti koje besplatno primaju od fizičkih lica iz inostranstva, pod uslovom da te pošiljke nisukomercijalne prirode,da je to lična imovina.

Povremene ekonomske krize u cikličnom kretanju proizvodnih snaga i njihov uticaj na međunarodnetokove robe doprinijele su da carine postanu dominantne i najznačajniji instrument kojim se

71

obezbjeđuje zaštita domaće proizvodnje. Tako carina od isključivo fiskalnog karaktera, dobijakarakter značajnog instrumenta privredne politike koji obezbjeđuje razvoj proizvodnih grana,dugoročno povećava efikasnost nacionalne proizvodnje i doprinosi obezbjeđenju dinamičnograzvoja zemlje.

VRSTE CARINA

Carine se mogu podijeliti na osnovu različitih kriterijuma. Pa tako postoji pet osnovnih kriterijumaza podjelu carina.

Po pravcu kretanja carine dijelimo na:

1. Uvozne → plaćaju se prilikom uvoza robe

2. Izvozne → plaćaju se prilikom izvoza robe

3. Tranzitne → plaćaju se prilikom transporta robe

Svrsi (namjeni) carine:

1. Financijske (fiskalne) → ostvarivanje javnih prihoda za financiranje javnihrashoda

2. Ekonomske (zaštitne) → svrha je zaštita domaćeg gospodarstva odkonkurentnijeg inozemnog. Prvenstveno ima gospodarski cilj.

3. Prohibitivne → carine koje svojom visinom omogućuju uvoz robe. Uvoz nijezabranjen administrativnom mjerom, nego ekonomski.

Osnovici za obračun carine:

1. Ad volarem (prema vrijednosti) → carina se naplaćuje u postotku od vrijednostiuvezene robe. Najčešći način za naplatu carine.

2. Specifične → carina se naplaćuje prema količini (kg,kom,kWh) uvezene robe,zaštitni karakter se smanjuje ako vrijednost robe raste, ali se povećava kadavrijednost robe opada.

3. Kombinirane →primjenjuje se kombinacija ad volerem i specifične carine

Načina donošenja carine

1. Autonomne → carine donose nacionalna gospodarstva prema svom nahođenju, uduhu svojih interesa i bez obzira na učinke koje one imaju na ostatak svijeta.

72

2. Ugovorne → konvencionalne, se donose uz saglasnost ili sporazum smeđunarodnim institucijama, integracijama ili pojedinimdržavama, danas sepretežnidio carina donosi na ovaj način.

Ostale vrste carina

1. Antidampinške → uvode se u slučaju dokazanog postojanja dampinga, kojimnelojalna konkurencija iz inozemstva nastoji prouzročiti negativne posljedicedomaćem gospodarstvu.

2. Kompenzatorne → slične antidampinškim, nastoje izjednačiti vanjske i unutarnecijene uvozne robe. Cilj je neutralizirati izvozne subvencije i premije kojeinozemnimj isporučiteljima isplaćuju njihove vlade.

EFEKTI CARINA

Ekonomski efekti instrumenata protekcionističke politike neke zemlje podrazumijevaju promjene uvrijednostima parametra i promjeni odnosa koje primjena instrumenata izaziva u nacionalnojekonomiji i u drugim zemljama, učesnicima robne razmjene.

Efekti carine po J.E.Meade-u:

1. Primarni efekti: obuhvataju promjene u dohotku i cijenama

2. Sekundarni efekti: odnose se na supstituciju

3. Tercijarni efekti: obuhvataju sve promjene u cilju uravnoteženja platnog bilansa

Prema C.Weert-u, najznačajniji efekti carine su:

1. Uticaj na cijene

2. Uticaj na preraspodjelu ( gubitak efikasnosti i blagostanja)

3. Fiskalni uticaj za ubiranje državnih prihoda

4. Argument za carinske predgovore ( Evropske zajednice )

5. Odbrana od zaštitnih mjera drugih država ( retotrzione ili kaznene carine )

6. Odbrana od dampinga drugih država ( antidampinške mjere )

EFEKTI CARINA – prednosti i nedostatci

73

PREDNOSTI:

Optimalna carinska zaštita nacionalne privrede

Uticaj na tavnotežu trgovinskog bilansa

NEDOSTATCI:

Smanjenje prihoda državnog budžeta

Smanjenje obima svjetske trgovine

Redistribucija dohotka od potrošača prema proizvođačima unutar nacionalne ekonomije

Povećanje cijena

Smanjivanje ličnog blagostanja svakog pojedinca

Carina utiče na povećanje cijena na domaćem tržištu:

tačno za iznos carine ( proizvodnja i potrošnja zavise od uvoza, a triškovi proizvodnje sukonstantni)

za manji iznos od carine ( triškovi proizvodnje nisu konstantni, povećanje produktivnostisnižava triškove )

za veći iznos od carine ( rast tražnje na domaćem tržištu, nedovoljna ponuda iz uvoza)

Carina ne utiče na cijene na domaćem tržištu u slučaju:

kada postoji dovoljna domaća proizvodnja po stabilnim cijenama

kada ne postoji dovoljna količina domaćih proizvoda-ako inostrani prodavac snizi prodajnucijenu za iznos carine ( efekat prevaljivanja carine sa kupca na prodavca )

Fiskalni uticaj odražava se na povećanje prihoda države po osnovu uvošenja carina u međunarodnirobni promet. Diskalni efekat carina predstavlja samo sekundarni efekat koji ona ispoljava kaosnažno sredstvo prihoda države. Značajan element finansiranja državnog budžeta u siromašnim izemljama u razvoju koje imaju izražene probleme prilikom prikupljanja poreza. U EU ne postoji

74

sistem prikupljanja carina isključivo za finansiranje budžeta (tzv. finansijska carina ) i taj sistem jezabranjen između država članica EU ( član 25-, stav 2. Uredba o EZ )

ELEMENTI CARINA

Postoji veći broj elemenata carina koji se javljaju kod carine kao vrste poreza. Kod nje se javljajutermini kojin nisu karakteristični za poreze, a to su:

a) Carinska deklaracija: deklarisati robu znači prijaviti je. Roba se deklariše najmanje dvaputa, prvi put na carinskom prelazu, a drugi u odredišnoj carinici. To je pismena prijavacarinskog obveznika u koju se unose svi podaci neophodni za carinjen ( naziv robe,vrijednost robe, količina robe itd. )

b) Carinski organi: njihova nadležnost je da vrše nadzor nad uvozom, izvozom i tranzotomrobe preko carinskog područja i da obavljaju carinjenje i deviznu carinsku kontrolu nagranici. Sve ovo radi sprečavanja zloupotrebe nad carinskom robom i radi očuvanja njeneistovijetnosti. Deklarant mora kod carinskog organa da dokaže da za uvoz robe ispunjavauslove, odnosno da izvrši sve obaveze prije ustupanja robe.

c) Carinska ležarina: to je naknada koja se plaća za smještaj robe u carinsko skladište.

d) Skladišni depozit: tu spada deponovani novac putnika kod carinskih organa pri ulasku iliizlasku iz zemlje. I domaci strani putnici u zemlju mogu unositi neograničenu količinustranog novca. Po pravilu oni tu količinu treba da prijave. Strani putnici pri izlasku iz zemljebez dokazivanja mogu iznositi 2.000 eura.

e) Carinska skladišta: to su prostorije za smještaj neocarinjene robe koje su pod kontrolomcarinskih organa. Carina na tu robu se plaćakada napuste skladište. Carinski organ odobravasmještaj robe u carinsko skladište nakon čega se podnosi carinska deklaracija za smještajrobe.

f) Carinska slobodna zona: je dio državne teritorije izdvojen iz njenog carinskog područja. Zarobu koja je unesena u tu zonu carina se plaća onda kada je napušta.

g) Carinska dadžbina: je zbir svih onih davanja kojima je opterećena roba pri carinjenju.Nakon sprovođenja postupka carinjenja uz prethodno utvrđivanje prava na uvoz i plaćanja

75

dadžbina roba se stavlja na raspoladanje uvozniku. Izuzetci su carinske povlastice inepodležnost plaćanja carine.

h) Carinska granica: je područje ograničeno carinskomcrtom koje se poklapa sa državnomgranicom

POSTUPAK IZVOZA ROBE

Jedinstvena carinska isprava

Temeljni carinski dokument je jedinstvena carinska isprava-JCI

Uz ovaj dokument navodimo sljedeće pojmove:

1. Dejlarant – primatelj robe, špediter

2. Carinski dužnik

3. Podnošenje robe

4. Podnošenje carinske deklaracije

U JCI podnositelj isprave upisuje podatke o carinskom obvezniku, o količini, podrijetlu, kvalitetu ivrijednosti robe, na osnovi kojih se može utvrditi carinska osnovica i roba razvrstati u određenitarifni broj carinske tarife i drugim tarifama koje služe kao osnova za izračunavanje carinskiholakšica ili za naplatu carine i ostalih uvoznih pristojbi i poreza na promet pri uvozu robe. Uzcarinsku deklaraciju podnose se isprave kojima dokazju činjenice bitne za carinjenje robe, adeklaraciju potpisuje podnositelj. JCI se koristi pri uvozu, izvozu,kod konsignacijske prodaje robe.Postupkom izvoza dopušta se da bh. Roba napusti carinsko područje BiH. Izvoz uključuje primjenuizvoznih radnji i postupaka uključujući i mjere trgovinske politike, a gdje je potrebno i naplatuizvoznih dadžbina. S izuzetkom robe stavljene u postupak vanjske obrade, sva bh. Roba namijenjenaza izvoz stavlja se u postupak izvoza. Izvozna prijava mora se podnijeti carinskom uredu koji jenadležan za nadzor nad mjestomu kojem je izvoznik registrovan ili u kojem se roba pakuje i tovariza izvoznu otpremu. Puštanje robe za izvoz odobrava se pod uslovom da predmetna roba napuštacarinsko područje Bih u istom stanju u kojem je bila prilikom prihvatanja izvozne prijave ( Član 158.Zakon o carinskoj politivi) Carinska uprava može odobriti izvoz robe na temelju trgovačke ili drugeisprave, knjigividstvenog zapisa ili kombinacija ovih postupaka.

76

POSTUPAK UVOZA ROBE

Osoba koja je unijela robu u carinsko područje BiH obavezna ju je bez odgode podnijeti carinarnici.Robu se carinarnici podnosi skraćenom deklaracijom, osim ako se ne zahtijeva carinski dopuštenopostupanje ili upotrebu do isteka sljedečeg radnog dana, s tim da se podnese deklaraciju za provoznipostupak.

Pisanu carinsku deklaraciju kojoj su priložene sve potrebne isprave carinski službenik će prihvatiti iupisati u kontrolnik početnih provoznih postupaka što ga se vodi u otpremnoj carinarnici. Jednako ćese postupiti i sa skraćenom deklaracijom koju se upisuje u kontrolnik skraćenih deklaracija. Priprovjeri deklaracije, carinik djelatnik provjerava odgovaraju li stanje, vrsta i količina robeprijavljenim podatcima, te je li položeno odgovarajuće osiguranje. Ako je carinskom deklaracijompodnesena roba što podliježe naplati posebnih poreza,postupi će se sukladno propisanom uredbom.Kas se ustanovi da sdu ispunjeni svi uvjeti, carinik pušta robu obvezniku. Glavni obveznik morapredati netaknutu robu u roku naznačenom u carinskoj deklaraciji i to carinarnici navedenoj ucarinskoj deklaraciji kao odredišnoj. Prijevoz robe moraju pratiti primjerci deklaracije za postupakprovoza što ih otpremna carinarnica predaje glavnom obvezniku ili opunomoćeniku.

ZAKLJUČAK

Uprava carina je organ Republickevlade, u sastavuMinistarstvafinansijaiekonomije,nacijemcelu je direktor. Uprava carina obavljaposloveprekosvojihpodrucnihjedinica – carinarnica.

Uprava carinasprovodiposloveobezbedjivanjapravilneijednobrazneprimenepropisaizsvogdelokrugarada,kontroleradacarinarnica, drugostepenogcarinskoupravnogpostupka,koordinacijeposlovasuzbijanjakrijumèarenjaicarinskihistraga, informatièkihposlova,organizacionokadrovskihposlova, finansijskomaterijalnih, opštihiposlovanabavke.Radiobavljanjaovihaktivnosti, posloviSavezneuprave carina se obavljaju u okviru pet sektora –carinskopravniposlovi, informatièki, kadrovskoorganizacioni, Fanansijskomaterijalniibrezbedonosni.Deokadrovskih, finansijskihiopštihposlovaobavljajuicarinarnice.

U poslednjihdesetgodinazbogdelovanjasankcijaikriminalizacijedruštva, u službi je došlo donizanegativnihpojava, koje se štohitnijemorajueleminisati. Od pre godinu dana,nakonotvaranjazemljepostavljaju se zahtevipredcarinskuslužbu da racionalizujesvojeposlovanje,smanjitroškovepostupka, efikasnosprovedekontrolupropisaizsvogdelokrugaradaiiskorenikorupciju usvojimredovima.

LITERATURA

1. MarkovićDapčević, Lj. (2011), Carine iCarinskoPoslovanje, Bar: FMP.

2. Kilibarda, M. (2011), Transportnoosiguranjeihavarije, Bar: FMP.

3. Kozomara, J. (2005), Spoljnotrgovinskoposlovanje, Beograd: IED.

5. Marković, M. (2003), Transport, špedicija, carineiosiguranje, Beograd: BPŠ.

77

6. Šuković, S. (2003), Carinskisistemipostupak, Podgorica: UCCG.

7. Č. Kindlberger, Međunarodna ekonomija, Vuk Karadžić, Beograd, 1974;

8. V. Grivčev, Finansije i finansijsko pravo SFRJ, Informator, Zagreb, 1982;

9. M. Radičić, B. Raičević, Javne finansije – teorija i praksa, Beograd, 2008;

10.Carinskizakon, UredbazasprovođenjeCarinskogzakona, Uredba o postupkuostvarivanjapravanaoslobođenjeodplaćanjacarine, Pravilnik o vrstamainačinuupotrebecarinskihobilježja, Carinskakonvencija o kontejnerimam, Konvencija TIR, Službeni list RepublikeCrne Gore, br. 79/04, 45/05 i "Sl. list Crne Gore", br. 48/07.

ZNAČAJ INTERNETA I MOBILNIH TELEFONA U TURIZMU

Mr.Arlind Osmanović- Školski Centar UlcinjMA. Yllka R.Imeri- Universitet,,Fehmi Agani,,Đakovica

Sažetak

Pametni mobilni telefoni posljednjih su nekoliko godina postali popularan komunikacijski alat kojimse služi više od milijardu ljudi sirom svijeta. Oni omogućuju svakom korisniku stvaranjepersonaliziranog uređaja na osnovu njegovih navika, hobija i posla koji obavlja. Pametni mobilniuređaji postali su idealan medij za potpuno prilagođenu marketinšku komunikaciju svakompojedinačnom korisniku, budući da korisnici svoje mobilne uređaje stalno imaju uz sebe i ne dijeleih s drugim ljudima. Velikom broju korisnika pametni mobilni uređaji predstavljaju izvorinformacija, mogućnost komunikacije i zabave, dok poduzećima predstavljaju novi atraktivan idirektan komunikacijski kanal.Ključne reči: internet, mobilni telefoni, turizam, korisnici, komunikacija.

IMPORTANCE OF INTERNET AND MOBILE PHONES IN TOURISM

Mr.Arlind Osmanovic - School Center UlcinjMA. Yllka R.Imeri- University "Fehmi Agani", Gjakova

Summary

Smart mobile phones have become a popular communication tool for the past few years, servingmore than a billion people worldwide. They allow each user to create a personalized device based onhis habits, hobbies and work he performs. Smart mobile devices have become an ideal medium forfully customized marketing communications for each individual user, as users of their mobiledevices constantly have their own devices and do not share them with other people. A large number

78

of users smart mobile devices represent the source of information, the possibility of communicationand entertainment, while companies represent a new attractive and direct communication channel.Keywords: internet, mobile phones, tourism, users, communication.

INTERNET I MOBILNI TELEFONIInternet je javni medij koji pruza ocigledne prednosti kompanija za savremeno poslovanje i uturizmu u vidu: usteda u troskovima poslovanja, povecanje ugleda kompanija, marketinga,omogocuvanje lakog pristupa trzistu za sve usluge, obezbedjenju veceg kvaliteta prozivoda i uluga tepripremi kompanije za buduce poslovanje. Razvoj interneta je veoma dinamican i on mora daobezbjedi sto vecu propusnu moc podataka, a ujedno da obezbjedi i sto vecu zastitu podataka ikomunikaciji. Danas internet predstavlja javnu sluzbu, koopertivnu i samoodrzivu, dostupnumilionima ljudi sirom svijeta.Znacaj interneta se ogleda u njegovim mogucnostima, a to su prije svega :

-Brz pristup informacijama,-Prenos dokumenata je uz minimalne troskove,-Otvorenost informacijama,-Siroka rasprostranjenost informacija, -Kreiranje baze klijenata, -Analiza trzista i turizma,-Saveti i pomoc strucnjaka,-Redrukacija novih radnika,-Poslovanje putem interneta,

U današnje vrijeme internet je važan izvor informacija prilikom odlučivanja korisnika, ainformacije povezane s putovanjima su jedno od najpopularnijih područja na internetu.Poznavanje ponašanja korisnika i kretanje trendova su od velikog znacajai za kreiranjestrategije ostvarenja poslovnih ciljeva. Turistički subjekti poput hotela, hostela, turističkihagencija i ostalih pružatelja turističkih usluga imaju široku paletu mogućnosti predstavljanjasvojih usluga preko aplikacija mobilnih telefona i inerneta. 7

Uloga mobilnih telefona i interneta u industriji turizma

Primjena informatičke i internet tehnologije na industriju turizma odnosi se na digitalizaciju svihprocesa i vrijednosnih lanaca u turizmu, putovanjima i ugostiteljskoj industriji uopste. Na taktickojrazini, to znaci ukljucivanje E-biznisa, i primjenjivanje informaticke tehnologije i razlicitih Na strateskoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti, kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turistickaindustrija je potrosac širokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Naprednetehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svojeposlove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste. Komentariiz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji planiraju puttrazezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama trusitickihinfomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su turisticki vodicikoji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni koji su se odseliliiz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog materijala. Internetturizam – E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet za reorganizacijiunutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i interneta za interakciju

79

sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji podrazumijevaobavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom,Na strateškoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti, kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turistickaindustrija je potrosac sirokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Naprednetehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svojeposlove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste. Komentariiz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji planiraju puttražezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama trusitickihinfomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su turisticki vodicikoji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni koji su se odseliliiz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog materijala. Internetturizam – E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet za reorganizacijiunutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i interneta za interakcijusa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji podrazumijevaobavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom, obuhvata sve posovne funkcije ( npr. E-kommerce, E-marketing, E-financije, E-racunovodstvo, eHRM, E-nabava, E-proizvodnja), ali istotako i E-strategije, E-planiranje i E- upravljanja, za sve sektore turizma, ukljucujuci turizamputovanja, prijevoz, slobodno vrijeme, ugostiteljstvo kao i posrednike izmedju javnog sektora iprivatno sektora. Dakle, E-turisticki paketi podrazumijeva 3 zasebna dijela koji djeluju zajedno ( 1.)Poslovni menadzment, (2. ) Informacijski sistemi (3.) Menadzment i turizam. 8

Medjutim,postoje i odredzene mane,odnosno nedostatci,koje je primjena interneta donijela ovojindustriji.U nastavku su pobrojane te stavke.

Prednosti E-turizma

Glavnim prednostima koje je internet donio turizmu kao biznisu,smatraju se:

*Predstavlja najjeftiniji vid komunikacije sa ciljnim trzistem i omogucava brzo sirenje informacija.

*Pruza mogucnost za poboljsanje korisnickih usluga i zadrzavanje kupaca kroz sastanke i promocije.

*Smanjuje troskove kroz povecanje efikasnosti u internim operacijama i procesu kupovine.

*Pouspesuje saradnju sa klasicnim konkurentima kroz pruzanje hypertext linkova-ovi linkovi sujeftini, brz nacin za povecanje profila novog sajta i olaksavaju snalazenje medzu najnovijiminformacijama.

*Koristenjem linkova na web sajtovima,beneficije ostvaruju i korisnici i pruzaoci usluga.

*Pruzaoci usluga mogu ponuditi sirok spektar informacija za odredzeni turisticki proizvod,bezsklapanja ugovora sa drugim pruzaocima usluga.

*Korisnik ima pristup trenutnim informacijama

Prednosti i nedostatci E- turizma.

80

Jasno je da primjena internet tehnologija na industriju turizma sa sobom nosi mnoge prednosti ,to jenajbolje vidljivo iz podataka koji govore o tome koliki se broj turistickih aranzmana ugovoriokoristeci internet,ali i druge beneficije koje internet omogucava ovoj industriji.

Nedostaci E-turizma Glavne mane e-poslovanja u oblasti turizma se ocitavaju u sljedecem:

*Tenzije medju rastucim zahtjevima za personalizovanim uslugama,skrojenim prema individualnimpotrebama i interesovanjima i oklijevanje izmedju potrosaca da takvu informaciju objave naInternetu u slucaju zloupotrebe.

*Zelja mnogih korisnika da izvrse komplikovane transakcije licem u lice.

*Posao turistickog agenta je prevazidzen,sto rezultira gubitkom poslova.

*Povecava se nejednakost i dolazi do iskljucenja korisnika i kompanija koje ne posjeduju potrebnutehnologiju.

*Uvijek prisutna nesigurnost kada je u pitanju bilo koja finansijska transakcija koja se obavlja prekointerneta.

Pregled E-turizam aktivnosti za pojedine industrijske turisticke sektore.

E-turizam pruza mogucnosti za sirenje poslovanja u svakom –geografskom,marketing i operativnomsmislu. U nastavku imamo uvid u to kako su te mogucnosti iskoristene u pojedinim sektorima u industrijiturizma. E-avioindustija (E-Airlines)Zbog slozenosti poslovanja,avio kompanije vrlo rano su shvatile potrebu zaucinkovitim,brzim,jeftinim i preciznim rukovodzenjem organizacije. Distribucija je kljucni elementstrategije aviokompanija i konkurentnosti, jer se njome odredjuje cijena i mogucnost pristupapotrosacima. Troskovi distribucije znatno se povecavaju i aviokompanije ih tesko mogukontrolirati.Uz pomoc ICT i internet tehnologije, koji se u moderno doba koriste za vodzenje gotovosvih segmenta poslovanja aviokompanija,a to se narocito odnosi na upravljanje internetdistribucijom aviosjedista,troskovi poslovanja avio kompanija se znatno smanjuju.Najbitnije oblasti u kojima avio kompanije imaju velike koristi od interneta su:

*povećanje interaktivnosti i izgradnju odnosa s potrošačima i poslovnim parnerima .

*on-line rezervacije.

*elektronsko kupovanje karata.

* elektronska ‘aukcija’ za prodaju karata u ‘zadnjoj minuti’

*maksimiziranje produktivnosti novih elektronskih distibucijskih medija.

81

E-ugostiteljstvo (E-hospitality

Hoteli i ostali ugostiteljski objekti koriste (ICT-Information and communication techonologies)iinternet kako bi poboljsali svoje poslovanje,upravljanje inventurom i povecali svoju profitabilnost.Ugostiteljski objekti ICT I internet ponajvise za svoju distribuciju i marketiniske funkcije.Globalna prisutnost,koja u modernom poslovnom svijetu prije svega podrazumijeva prisutnost nainternetu,neophodna je kako bi se omogucilo,da pojedinacni klijenti ali i turisticke agencije,imajustalni pristup tacnim informacijama o dostupnosti i raspolozivim kapacitetima za rezervacije.

“Kljucni faktor neophodan za razvijanje komunikacije sa klijentima,i poslovne strategije je Web-stranica. Upotrebljivost web stranica,djelotvornost,kao i kolicina tacnih informacija koja se na njojmogu naci,jednostavnost navigacije,i jednostavnost u koristenju svojih funkcija,su najbitniji zauspeh i ostvarivanje pozitivnih rezultata koristenja interneta za unapredjene poslovanja uugostiteljstvu.” 10

Mobilni internet promet nezaustavljivo raste iz godine u godinu. Dugogodišnji rast prodaje ikorištenja uređaja kao što su pametni telefoni i u novije vrijeme tablet uređaji rezultirao jedominacijom mobilnih uređaja u svakodnevnom životu. Rastom internet prometa i razvojemfunkcija mobilnih uređaja uočava se i trend rasta broja pretraživanja interneta putem pametnihtelefona i tablet uređaja.Turistički sektor nije zaobišao ovaj trend. Izražena je upotreba mobilnihuređaja u svim fazama planiranja putovanja, pretraživanja raznih turističkih informacija, rezerviranjasmještaja te traženje sadržaja na samoj destinaciji.

Literatura:1. Senečić, J., Vukonić, B., Marketing u turizmu, (Zagreb, Mikrorad d.o.o., 2007. god.), str. 39.2.Dostupno na:http://profitiraj.hr/bcg-matrica-procjenite-svoj-trzisni-rast-na-jednostavan-nacin/(15.04.2015).3. Dostupno na: https://www.internetworldstats.com/stats.htm.4. Jasmina Novakovic : “Elektronsko poslovanje Univerzitet Primjenjenih Nauka” Beograd, 2010.str 195. Internet Live Stats. (svibanj 2017). Preuzeto sa Internet Live Stats:www.internetlivestats.com/internet-users/

6. Andrlić, B. (2007). Primjena e-marketinga u turizmu. Poslovna izvrsnost, str. 85-97.

82

http://www.internetlivestats.com/internet-users/

https://www.internetworldstats.com/stats.htm

PRILOZI ZA KRITIČKO – AKSIOLOŠKO PROUČAVANJE

ETIKE BOSNE

Akademik prof. dr. Šefket KRCIĆ

Abstract:

Ovom temom ,,Prilozi za kritičko – aksiološko proučavanje etike Bosne’’, kao teze zaraspravu, odnosno, poziv na dijalog, autor želi da pokrene niz pitanja, koja ukazuju na moralnevrijednosti povijesti bosanskog društva i to kroz odbranu sistema vrijednosti Etike Bosne krozetnogenezu brojnih vjekova. Na taj način, u ovom radu, utemeljili smo ideju Etike Bosne, samislilačkim pristupu tako i praktičnim ispitivanju kritičko – aksiološke komponente načelapovijesnosti i sadašnjosti. Zacijelo, aksiologija nas uči da su vrijednosti temelj humanističkog moralakoje stručno i disciplinarno nazivamo ETIKOM, odnosno sveopćim etičkim pogledom na svijet.Etičke vrijednosti zapaženo utječu na formiranje stavova koje naziva obavezujući profesionalani iuopće društvenim kodeksom koji se odgovorno odnosi prema dužnostima kao i postupkuodlučivanja. U tom smislu, put do praktične etike vodi preko razumijevanja teorijske etike. To je putda se izgrade šriroka i precizna etička gledišta kako pojedinaca, tako i kolektiviteta. Samovrijednosni sudovi nose odgovarujuću etičku odgovornost. U tom pravcu, cilj i zadatak etike jesteda kritički sagledava aksiološke principe kao i da objelodanili odgovore na različita pitanjaznamenitih etičara svih orjentacija i generacija. Etička misija bosanskih filozofa se u biti stalnorazvija u cilju osvajanja izgradnje ideja, koje vode ostvarivanju slobode i mira na svim prostorimaljudskog življenja. Pored uvođena u problem, autor je obradio i pokrenuo niz tema za diskusiju kojeje precizirao u završnom prosedeu i poruci za zaključke.

Ključne riječi: filozofija, etika, ethos, etika Bosne, sociologija, kritika, aksiologija,vrijednosti, Bosna i Hercegovina, Sandžak, običaji, pravda, pomirenje, sloboda, tolerancija,

83

odgovornost, pristojnost, umjerenost, sabur, merhamet, istraživanje sistema vrijednosti, politika,bosansko društvo, etičari Bosne

Internacionalni Univerzitet u GoražduUniverzitet u Novom PazaruUniverzitet u Tuzli

ANNEXES FOR CRITICISM - AXIOLOGICAL STUDY

ETIKE BOSNE

Akademik prof. dr. Šefket KRCIĆ

Abstract:

This topic, "Contributions for the critical - axiological study of the Ethics of Bosnia", as athesis for discussion, that is, the call for dialogue, the author wishes to raise a series of questions thatpoint to the moral values of the history of Bosnian society through the defense of the value system ofBosnia Ethics through ethnogenesis of many centuries. In this way, in this paper, we haveestablished the idea of Ethics of Bosnia, with a thinking approach and a practical examination of thecritical - axiological component of the principles of history and the present. Surely, axiology teachesus that values are the cornerstone of humanistic morality, which is professionally and disciplinallycalled ETIKOM, or a universal ethical view of the world. Ethical values are noticeably affecting theformation of attitudes that are called by binding professionals and in general by the social codewhich is responsibly related to duties and the decision-making process. In this sense, the path topractical ethics leads to the understanding of theoretical ethics. It is a way to build a wider andprecise ethical view of both individuals and collectivities. Only value courts carry appropriate ethicalresponsibility. In this direction, the aim and task of ethics is to critically examine axiologicalprinciples as well as to disclose answers to various questions of famous ethicists of all orientationsand generations. The ethical mission of the Bosnian philosophers is essentially developing in orderto conquer the construction of ideas that lead to the realization of freedom and peace in all areas ofhuman life. In addition to being introduced to the problem, the author has processed and initiated aseries of discussion topics that he specified in the final prosecution and the conclusions message.

Key words: philosophy, ethics, ethos, ethics of Bosnia, sociology, criticism, axiology, values,Bosnia and Herzegovina, Sandžak, customs, justice, reconciliation, freedom, tolerance,responsibility, politics, Bosnian society, ethics of Bosnia

84

Umjesto prologa

Ovo je rasprava o usklađenosti etičkih principa u okvirima života naše nekada i današnjestvarnosti.

U svojoj povjesti-Bosna je bila i ostala vrelo i stanište istinskih etičkih vrijednosti, zato jeinverzija opravdanosti održavanja jednog ovakvog skupa iz oblasti etičkih fenomena zaista potrebna,ne samo od Pruščaka, od prije više od 400 godina, već i sagledavanjem djela akademika A.Šarčevića, prije svega u djelu ,,Modaliteti iskonske i humanističke istine“, koje je objaljeno uSkopju, dosta davne 1962. Zatim je slijedila jedna značajna plejada bosanskih etičara, koje jepredvodio dr. Rasim Muminović, dr. Kasim Prohić, akademik Muhamed Filipović, akademik ArifTanović, akdemik Vladimir Premec. akademik Ferid Muhić, dr. Fuad Muhić i drugi.

Ovim prilogom, zacijelo, autor jemišljenja da se do kraja ne može iscrpjeti ova naslovljena tema, već je ona prvenstveno data utezama kao poziv na dijalog, ne samo sa filozofima i sociolozima, etičarima, aksiolozima, već idrugim profesionalnim istraživačima, jer je etika svima potrebna ne samo kao poziv, već kaosastavni dio svakog poziva i imperativ svake ozbiljne djelatnosti. Raspravapokazuje i dokazuje na vrijednosni sistem i kolektivne etičke principe življenja u Bosni iHercegovini, kako kod individua, tako i u bosanskom društvu u cjelini, kojeg je sistem agresije odstrane komšijskih država namjeravao uništiti. Ali na sreću, Bosna je neuništiva i opstala je sa svimsvojim vrijednostima i takva će biti u moralnom smislu, ukoliko njeni građani ne budu drijemali i darazumiju ono što im upućuje Beograd, Zagreb i Podgorica, zločinački centri agresije na Bosnu.

Uvođene u problem

Etika kao filozofska, pavna i religijska disciplina, kojoj je predmet izučavanja morala u svimnjegovim domenima pa se i zbog toga često naziva filozija morala kako u teoriji, tako i u praksiljudskog djelovanja. Kao filozofska disciplina etika obrazlaže norme i smislenost ljuskog života uzpojam da što više se upozna bitnost i racionalnost ove discipline duha za život kako pojedicna tako izajednica. Prema tome, etika je naredba razuma, imprativ, tj. filozofija prakse ili praktična filozijakoja je sastavni dio oblikovanja vrijednosti. Posebno se naglašava etički relativizam kao shvatanje dasu moralna vjerovanja produkt akultualicije (sociolazacije) neke zajednice i da nema naconalneosnove za izbor između suprostavljenih moralnih vjerovanja različitih zajednica u vremenu.

Kao disciplina duha, etika prvenstveno ispituje zasnovanost izvora moralnosti kaofundamentalne kategorije za vrijednovanje cjelokupnih ljudskih djela, kako individuje tako ikolektivnog čina, kao i praktičnih moralnih propisa u javnom djelovanju. Na taj način, etika Bosne –prvenstveno ispituje moralne kriterijume svoga društva i podstiče djelovanje u skladu sa kolektivnimi profesionalnim društvenim grupama, kao imperativ vladanja. To je put moralnog djelovanja jednogdruštva u vremenu. Zato filozofi bosanske moralnosti ispituju kriterijume vladanja, kako pojedinacatako i društvenih zajednica. To su i razlozi što su se brojni etičari Bosne vratili Sokratu, Platonu idrugim klasičnim misliocima koji su promišljali ideju dobra, kao i Aristotelovoj mjeri (zlatnojsredini) kao temeljnim etičkim kategorijama.

Riječ, dvije o krizi etičke misli

85

Nikada se nije u etici, u svim njenim domenima, kao važne duhovne, filozofske, teološke ipolitičke discipline, nije raspravljalo i zborilo ,više nego u vremenu krize. Upravo razmišljati iraspravljati o ovoj slobodnoj temi, koju svako od nas, ponaosob ima svoj ugao pristupa, tj. temi ujednim novim okolnostima je posebno da podvučem, osobito važno, radi prikazivanja stanja u ciljupostizanja moralnog integracionog elementa u Zemlji. U tom pravcu, po sebi se razumije da se stanjeduha etike u Bosni i Hercegovini i regionu ne može odvojiti od općeg stanja filozofije i drugihhumanističkih znanosti a ni posebno od ekonomskog-političkog stanja i uopće društvenih prilikadanas. U tom kontekstu, kada raspravljamo o krizi etike jednog tranzicionog društva u vremenu,pitamo se, kuda smo dospjeli? Prosto kažemo: Kriza etike! Konačno priznajemo krizu našeg rada ipostojanja. Tumačenje krize nije negiranje već kritičko promišljanje kuda idemo i kakvo je stanjenašeg grada u procesu rastenja i konsolidiranja, nakon žestoke agresije, naše zemlje! Ne mora daznači ni jedno ni drugo! Jednostavno kriza vremena je u pitanju. Zacijelo, nastala je jedna npovasituacija, ne samo u zemlji, regionu, već i u svijetu. Naš filozof, spominjani, A. Šarčević je još prijepola stolejća ukazao svojom tezom: Kriza svijeta i istina, kako je naslovljena jedna od njegovihkultnih knjiga. U tvom pravcu, otvaram debatu pitanjem, da li možemo istinom izaći iz te nametnutekrize? Možemo li opstati i živjeti kao narodi zajedno, kako to misli naš prof. Mustafa ef. Spahić ojedinstvenom fenomenu komšiluku, odnosno o suživotu naraoda Bosne i Hercogovine? Dalje, da limože opstati naša zajednica, uprkos, opsadama, blago rečeno divljačkim i barbarskim ujedima odstrane mračnih ideologija, pred kojima Međunarodna po svoj prilici zajednica nema relevantnorješenje, već na neatičan način se priznaje agresija, koja je imala za cilj uništenje ove zemlje. U tompravcu etika traži da postavi pitanje i da principijalno da odgovore kao impereativan zahtjev zaslobodom svih ljudi unutar ove zemllje.

Gledano u cjelini, etika je u biti u krizi, jer u krizi je čovjek i društvo u kojem onegzistira. Upravo iz tih razloga potrebno je otvoreno raspravljiti i sučeljiti razna mišljenja o etičkimfenomenima u doba krize, kojima se teži bolje sagledavanje svih aspekata humanih ideja ovezemlje. U tom smislu, javni skupovi kao što je ova o Etici Bosne, pruža se mogućnost da sarazličitim pogledima na relevantna etička pitanja, da se stekne žiri uvid u kompleksnu etičkuproblematiku.

Prema tome, ova rasprava teži da na jedinstven način predstavi smisao i probleme etike štosvi vjerujemo da znamo, ali u biti ne primjenjujemo uvijek. To bi bio jedan od puteva kako dautvrdimo pririotne istine o etici preko diskursa iskrenog razmišljanja i razmjenom ideja o etici kaopraktičnoj profesiji

Kritičko – aksiološka dimenzija

etike Bosne

,,Izgovarati lijepe riječi, a da ih ne misliš

Isto je što i lijep cvijet bez mirisa.“

(Bukio Dendo Kjokai, 1966,184)

Ključne kategorije etike Bosne

Ovo je vrlo široka tema za jedno malo poglavlje kako je zamišljeno u ovom radu, koje posvojoj važnosti potrebno odraditi u jednoj doktorskoj disertaciji. Da bi razumjeli kategorije kojeslijede neophodno je povezati etiku sa njenim povjesnim temeljima u filozofiji, koja se prema

86

Mekečiniju određuje na poseban sintetičan način u pet tačaka: ,,1. Ljubav prema mudrosti ili znanju.2. Proučavanje procesa koji rukovode razmišljanjem i ponašanjem; Teorija ili izučavanje principaili zakona koji reguliraju svijet i osnovi su svih znanja kao i stvarnosti; proučavanje uključujeestetiku, etiku, logiku, metafiziku itd. 3. Opći principi ili zakoni u nekoj pojedinačnoj oblasti znanja,djelatnosti itd; kao što je filozofija ekonomije. 4. (a) Poseban principa za ponašanje u životu; (b)Rasprava koja podržava takav sistem. 5. Proučavanje morala, karaktera i ponašanje ljudi. Međuznačajnije kategorije etike Bosne spadaju oće važeći kategorijalni sistem vrijednosti koji povezujeBosnu sa Istokom i Zapadom. To su prije svega ljubaznost, tolerancija, dužnost, odgovornost, sabur,prijateljstvo, vrline, moral, dosljednost, poštovanje, lijep govor, dobro itd.

Ljubaznost - etička kategorija preko koje se ličnost prikazuje u punom sjaju. Riječ jepostupku koji ima izuzetan efekat kod osobe, odnosno drugog sagovornika. Ova kategorija jeuniverzalna. Riječ je principijalnom stavu, preko kojeg se ljudi lakše razumiju.

Tolerancija - riječ je o kategoriji koja etiku prikazuje kao u domenu pravilno ponašanja ipoštovanja drugčijeg mišljenja ili stanovišta

Dužnost – označava etički stav, ideje ili pozicije koje dolaze iz razmatranja fenomena dobrog,koji se manifestira kao obavezno, odnosno odvojeno od uvjeta ili predmeta. Istaživači, posebnofilozofi su mišljenja da dužnosti i etičkom smilu imaju izuzetno pozitivne ali i negativne rezultate.Pozitivan efekat dužnosti je korektna primjeni etičke radnje a suprotno negativna označava kaoneodgovorna. U tom kontekstu, vrijednosni sudovi su utemeljeni na etičkim vrijednostima. I kaotakvi predstavljaju intergralni dio svakodnevne aktivnosti ljudi u vremenu.

Odgovornost, kako za mlade tako i za starije službenike – Fenomen odgovornosti kao segmentetičkog shvatanja i žovljena, predstavlja svijest o mjeri da li se pozitvni ili loše subjekt odnosi.Filozofi i pravnici su mišljenja da odgovornost svakako se uzima u kontekst etičkih standarda. Tamogdje ne postoji odgovornost, etika je potpuno zanemarena, odnosno etika je dovedena u pitanje.Stoga, jedna od ključnih kategorijalnih pitanja u etici je odgovornost o čemu su napisana brojna djelaiz oblasti etike i prava. Jasno, etika počiva na predpostavci da li postoji univerzalno validno pitanjeodgovornosti? Odgovor je potvrdan, etički moralni standard ovog pitanja ima pravni aspekt. U tomkontekstu, etičari ukazuju na pet dimenzija odgovornosti: stepen poštenja, svijest o ljudkomdostojanstvu, poštovanje lične svojine, osjećaj za dobro i loše, svijest o obavezama i postojanjeljudskog poretka.

Merhamet (ar) je etička kategorija koja označava samilost, milost, milosrdnost, plemenitost. Naosnovu ove kategorije izveden je i naziv muslimansko-bošnjačke organizacije u BiH i Sandžaku.Merhamet BiH i Merhamet Sandžak (šire vidi u Enciklopediji bošnjačke kulture Sandžaka 1-3,2006. Novi Pazar, II izdanje

Umjerenost i sabur-je kategorija mjere kao sredina između dvije krajnosti. Etičari Bosnenajčešće ovu kategoriju dovode u vezu sa jedninstvom ljudi koji običajno žive na jednom prostoru.Istovremeno su mišljenja da su umjerenost i jedinstvo, kao i sabur (strpljivost) je nateže postići. Toje ujedno i poziv i svim ljudima Bosne bez obzira koje su vjere, nacije ili političke orjentacije dakrenu na put i život jedinstva i umjerenosti. Takvo stanje podrazumijeva intelektualno, zatimduhovno i personalno pregnuće da se u svakom obliku podstigne umjerenost u životu. To važiposebno za jednstvo među ljudima. Takav put običajnosti označava svaki ekstremizam, a utemeljujeje utemeljenost kao široko poimanje svijeta. prema tome, potreban je duhovan i intelektualni okretčovjeka ka usmjerenost. Takvo stanje ne može se postići s vana. Već, čekati da sazrije svijest o

87

čovjeku u sebi i van sebe. nije jednostavno govoriti o ovoj temi koji su izgubili primjera rada posaoili gubitak voljene osobe. Ljudi unutar svog etnosa često govore o umjerenosti ili što je u bitunjihove vjere i kulture što je odgovor gdje ispoljavaju svoje principe. Međutim, da li ti pricipi moguriješiti probleme. Jer, ljudi danas imaju jedan veliki psihološki problem; ono govore drugima prijereforme vlastitih shvatanja. U tom kontekstu, naročito moramo biti oprezni kada su posrijedi oveteme. To implicira da moramo prihvatiti različitost tumačenja. U tom smislu etika je bazirana ipodjednako važna za sve narode Bosne jer umjerenost svi u biti zastupaju ali da li je i sviprimjenjuju. Upravo ta komponenta najviše ovosi od pravnih regula etičkog kodeksa određenihprofesija ili moralnih pregnuća pojedinih etnosa. U svakom slučaju umjerenost je tema za sve. A štato znači biti umjeren? Mi moramo biti oprezni sa svojim riječima. Jer, jezik je izuzetna snaga. Ništane posiječe čovjeka kao žestoka riječ. Zacijelo, onaj koji određuje definiciju nečega, on ima duhovnui fizičku snagu tijekom diskusije. Upravo danas gdje god da odete u svijet, od vas se traži da budeteumjereni, to je najbolja etička kategorija bez obzira koje naše etničko porijeklo. Zato pitajmo sebe dali smo umjereni? Ovo pitanjem želim pitati kako nas shvataju drugi ljudi. U mnogim zapadnimzemljama, ljudi iz Bosne bez obzira na vjeru i naciju privrženi su svojoj zemlji. U tome nas nemoraju učiti drugi. Na to nas upućuje i francuski mislilac Bernard Anri Levi, prema kome drugi uEvropi moraju naučiti od Bosne. Šta je to što mogu naučito? To je prije svega etika i umjerenostBosne stavlja etiku Bosne na svjetski pijedastal. Tako mili Levijev stav o Bosni o kojoj Europa moženešto da nauči. Međutim u svemu treba naći balans, zacijelo, društveni balans. To je po menikosmopolitski koncept. U tom kontekstu, umjerenost znači suprostaviti se ekstremizmu, to znači bitiumjren, posmatrati svijjet na način da trebas balansirati kada je u pitanju tolerancija, pravda,komšiluk, stabilnost kao i mnoge druge komponente života, čak i u to ulazi naš vlastiti, duhovni ifizički izgled. Prema tome, umjerenost nije samo politički i kosmološki koncept čovjeka danas. Utom pravcu, umjerenost dojma kao veliki okvir etike Bosne. Rasprava o umjerenosti nije odrazkoliko smo kulturni, već koliko smišljeno prilazimo temi, kako stoji u nazivu našeg skupa ETIKABOSNE, te je ova kategorija stožer njenom duhovnom učenju. Prema tome, umjerenost je veomaduboko i široko pitanje etike Bosne. Zašto to kažem, jer danšnjoj Europi i uopće svijesti kako Istokui Zapadu potrebana je umjerenost. Mi u tom pravcu dijelimo ljude koji su umjereni i koji to nisu.Bezbeli, oni koji to nisu oni su prije svega ekstremisti. Zato mi prihvatamo temu ili na nju reagiramokritički, zato trebamo dublje razviti koncept umjerenosti sa razumijevanjem i logičkim slijedomkako se ne bi izgubili u diskusiji. Prije svega, najbolje je da govorimo o jedinstvu i umjerenosti. Utom pravcu, najbolje djelo koje sam pročitao iz oblasti etike od jednog filozofa Bosne, pored većspominjanih Pruščaka, Tanovića, Šarčevića, Filipovića jeste djelo našeg najglasovitijeg filozofaBosne, akademika Ferida Muhića ,,Islamski identitet Evrope“ djelo koje je prevedeno na višesvjetskih jezika i na taj način pokaza dignitet bosankog diskurska. Poruke ove knjige su brojne, ali jenajpoznatija ona da Evropa nije iznjedrila ni jednu religiju, sve su naknadno, pošto su stvorene nabliskom Istoku došle u nju. Najveću civilizaciju u Evropi u poslednjem milenijumu stvorila jeislamska slika svijeta u Andaluziji. Na taj način filozof Ferid Muhić, kao jedan od najznačajnihsvjetskih mislilaca danas iz Bosne prati podjednako šta se dešava na Istoku i Zapadu Europe isvijeta. nama ovdje u Goraždu, šeher Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Banja Luci, Brčkom Foči, Neumu,Trebinju, Zenici, Bugonju, Kladnju, Stocu itd. Ne trebamo govoriti da smo Europljani jer žitelji ovihgradova su bili Europljani i prije mnogih glasovitih europskih zemalja. Kao živi dokaz svega toga suvjere koje su živjele i stanovale jedne pored druge. Konkretan primjer za to je Sarajevo. Gdje najednom hektaru zemlje se nalaze četiri različite svjetske bogumolje, to nitko na svijetu ne možesporiti. Zato je važno govoriti o kategoriji mjere danas i ovdje. Zato nitko ne može Bosnu izbaciti izEurope kao što je to bio pokušaj genocidno agresijom 1991.95. Da bi spriječili moguću novuagresiju potrebno je mnogo jedinstva i opreznosti i voditi ideju umjerenosti. To znači da je potrebnomoralno balansirati između svih kultura Bosne a posebno slijediti velike knjige univerzuma i

88

prirode, koje govore o jeindtvu čovjeka Bosne. Zato insistiram da budemo kao ljudi umjereni bezobzira koje smo nacije i vjere i političke orjentacije. To ne govorim da bi se nekom dopao uSarajevu, na Zapadu i Istoku. Zacijelo, uvijek je posrijedi primjena balansa i razmišljati o balansukao moralnoj kategoriji a ne o kategoriji konformizma, kao što se može pogrešno shvatiti. Mi imamoi druge teze razmišljanja o umjerenosti, tj. kao blans izbor Onog i Ovog boljeg svijeta. Time sepostiže umjerenost za sebe i odgovornost za druge. Čovjek u svom duhovnom i etičkom gledanju nasvijet, služeći se kategorijam istine da svojom umjerenošću obezbijedi prodor u korjene svojeegzistencije. I svega ovoga proizilazi da vas potajno pitam, koliko smo mi ili nismo dovoljnoumjereni? Jasno, za umjerenost je važno razumjevanje naših pravila. Ovim pitanjem mi prodiremo ubrojne obligacione propise koji pozivaju na našu odgovornost kako bi došli do ravnoteže. U tompravcu postoje razna ograničenja koje smo dužni poštivati, harama i halala. Smatram da torazumijete, sve je jasno. Tada znamo gdje su granice našeg mišljenja i moralnog ponašanja.Međutim, na tom putu postoji ravnoteža između granica i puta kojima možemo dalje putovati. Takomponenta se dalje zove dozvoljenost puta kojim idemo. Filozof Hajdeger bi reko šumski putevi, apjesnik Branko Miljković, još u svojoj ranoj mladosti (mada je mald otišao sa ovog svijeta), znao jereći ,,granive u kojima živimo/nisu granice u kojima umiremo“. U pitanju je kako da postignemoravnotežu u moralnom pregnuću, kako sebi ne bi nepravdu nanijeli. Dakle, i ovdje razmišljamo obalansu sa prirodom i životom. Pravo na život na balan. Sve je to pitanje kako razumijemo balansživota i smrti ( o čemu je autor ovih redova posebno raspravljao u svom životnom djelu ,,Filozofijaživota“). Dakle, moramo svojom umrenešću uspostaviti ravnotežu u svojim životima i ljubav kaoketegorija razuma ima svoju umjerenost. Mada treba biti oprezan i na upotrebu samog razuma kao ina pitanje ako se samo voli srcem. Tko ne nađe balans između razuma i srca, taj će doživjetikataklizmu. Dakle mora se voljeti i srcem i sa razumom, ta komponenta balansa proizvodiumjerenost. Zacijelo to je pozicija jedinstva spiritualnog i racionalnog. U etici Bosne postoji jošnešto više, a to je jedinstvo emocionalnog i racionalnog, to se posebmo ogleda u poeziji Ćatića,Šantića i Mak Dizdarda. Oni koji su emocionalno pogođeni u takvoj igri života, ljubavi, smrti krozpsihološku reakciju vraćaju se kako bi pjesnik rekao ,,prkosnoj i ponosnoj Bosni“, tako reaguje duhBosne kao integracija emocionalnosti i racionalnosti. To je još jedan balans umjerenosti koji semože shvatiti kao širenje mišljenja o miru i slobodi. Prema tome, ako budete u životu umjereni ioprezni tada izgrađujemo trebanje za uravnoteženo mišljenje koje nas izgrađuje kao ličnostintelektualnog ponosa. Naravno ne možemo biti svi istovjetni ali umjerenost ujedinjuje našeraznikolikosti jer umjrenost mas vodi radikalno prema nepravdi, siromaštvu, korupciji, konačno mipreko umjerenosti moramo biti ne smo hrabri nego i otvoreni. Moramo biti protiv diskriminacijeposebno u školama, protiv diskriminacije bosankog jezika, kao u Bosni kao i u svijetu. U tom smislumoramo biti pravedni i racionalni i ne prihvatati opniranje umjerenosti. Zato se trebaamo uključiti ubrojne diskusije koje govore o nama samima i time sliditi razumijevanje umjerenosti u okviru našihživotnih pricipa. Zacijelo trebamo njegovati jedinstvo naših principa koji šalju i u kritičkoj diskusijio našoj temi umjerenosti koja je izraz ne samo učenje već i našeg vladanja u kontraverznom ikriznom svijetu. U takvoj situaciji svojim kosmopolitizmom i veteštvom uspravljamo etiku Bosnekao primjer življenja.

Sabur u okviru kategorije umjerenosti označava strpljivost i strpljenje, što je veoma važno zamoralno vaspitanje, kao mladih tako i svih generacija.

Etika i kulturni identitet Bosne

89

Recimo da me pitate ,, Šta bi bilo ispravno uraditi? ‘’ Ja bih odgovorio.. ,, Uradite što i svakačestita osoba ! ‘’ Ali vi nastavljate: ,, A, ko je čestita osoba? ,, A na to ja odgovaram: ,, Osoba kojapostupa ispravno.’’

Pojman (1990: 123)

Smisao identita proizilazi iz konkretnih zahtjeva moralnog imperativa, putokaz ovog stava senazire u kontekstu praktične primjene kategorije sabura, merhameta i tolerancije, koje se mogupovezati sa idejama iz čuvenog Kantovog kategoričkog imperativa.

Pitanje identiteta u kontekstu etike, prvenstveno se ogleda kao odnos prema kome je nekoljudkso biće jednako samom sebi. To upućuje na jednostavnost gledanja na sebe i druge, kaomisaoni akt jednog ljudskog procesa, koji proizilazi kao smisao življenja i običajnosti u svijeturealnosti. U pitanju su procesi ispitivanje vrijednosti osnovnih etičkih sadržaja ljuskih života što jebila posebna preokupacija etičara Bosne, prije svih, Tanovića, Muminoviča, Filipovića, Šarčevića,Babićke i drugih.

Kada je u pitanju fenomen identita filozofske i bosanske svijesti, dr. S. Lavić je mišljenjada ,,pitanje identiteta danas je pitanje refleksije, propitajućeg odnosa prema sebi, kao refleksivnog,neposrednog, kojim se dolazi do samoodređenje. Govoriti o tome određenju kroz različite narativneznači oblikovati svijest o identitetu (...) u okviru regionalnih i europskih tokova. Bošnjaci su krajem19. i većim dijelom 20. Stoljeća bili isključeni iz konjukture donošenja odluka o sebi i svojiminteresima-sve bitno o njima odličivala su dva susjedna hegemoniska interesa od 1918. do 1960-ih.Isto tako, bili su isključeni iz bitnih procesa znanja i dostizanju znanja o svijesti i sebi...“

nakon 60-tih XX stoljeća na ovamosazrijeva u Bošnjacima bosanska svijest o sebi i slobodi, kada će tek 1971. i 1974. Bili priznati kaonarod ali pod vjerskom komponentom. Kada je u pitanju fenomen identiteta, sjedne i smisaokonkretnih zahtjeva moralnih imperativa, onda mloramo imati na umu, promišljanjaraznih putokaza ovih stanovišta, brojnih gledišta koje su precizno date u raznim kodeksima profesija.Upravo iz tih razloga, neophodno je da mlade generacije budu pravilno usmjereni i ojačani etikom iposebno etičkom stranom filozofkeog mišljenja, da bi izgradili kritičko mišljenje o povijesti darazmišljaju u konstruktivnim kategorijama u cilju istaživanja vlastitog identiteta. U spurotnom,imaćemo društvo osiromašenih pojedinaca upravo u pogledu identiteta.

Svakako, filozofija, knjiševnost, sociologija i druge humanističke znanosti iumjetnosti imaji značajan utjecaj na dalji civilizirani razvoj kulturnih identiteta u Bosni. Kadaraspravljamo o kulturnim identitetima neophodno je i da primišljamo društveni proces društvenihgrupa i slojeva. Sliku takvog stanja nam je demonstrirao još u 18. stoljeću naš pisac Mula MulstafaŠevkibašeskija, prema njegovim svjedočanstvima otkrivamo dramatične ljudske sudbine iz togvremena. Zato j važno da i danas u osmišljavanju svoga identiteta, ljudi samostalno pišu svoježivotopise i ljetopise. To je put da se prepoznaje na širem planu kulturni identitet jednog naroda, akoi da se čuva uz poštovanje svihh drugih identiteta.

Optimizam bosanske etike

“Kad bi ljudi znali koliko malo pameti upravlja svetom, umrli bi od straha.”

“Dok god ima mraka, ima i svanuća!”

Ivo Andrić

90

Optimistička pozicija – vrijeme ostvarivanja relevantnih vrijednosti etike.Filozofija i etika misle budućnost u optimističkom i revolucionom smislu riječi. Između njih

se nalazi aksiologija kao mederator logičkog mišljenja, između dvije krajnosti. Zato etika svojimoptimističnim praktičnim djelovanjem daje impuls i ublažava racionalističke sudove implusivnogreagiranja. Etičari su mišljenja da je filozofija morala jedna svojevrsna implusivna i komplusivnavodilja etike. U takvoj konsalaciji odnosa svaki čovjek je odgovoran za svoje postupke, bez obzirašto mnogi postupci podrazumijevaju rizik, odnosno veliki rizik, zato što se ne zna ishoh situacije,pogotovo ako se ne razumiju odluke javnosti jedne profesije. Pozitivno je razmišljati o primjenidobrih etičkih teza u procesu rada i života. U tom smislu, etička dimenzija profesionalnih aktivnostiu pogledu podizanji optimističkog uvjerenja veću pažnju. Zacijelo, optimizam obavezuje principeprofesionalne etike, da trebaju biti maksimalno efikasni u cilju usmjeravanja na ispravljanjenegativnih i neprihvatljivih postupaka kao i osmišljavanje budućih svrsishodnih principa.

Zapažene impulse prelaska iz procesapesimizna u optimističko sagledavanje svijeta, podsticajno djeluje Šopenhauerova misao, sastavom: “Ono što nas najneposrednije usrećuje jeste vedrina uma. Ova osobina je samasebi nagrada. Zato bi razvijanje vedrine u sebi valjalo staviti ispred svih težnji!”

Umjesto epiloga

Završni prosede

Značajna uloga teorije etike u odnosu na etičku praksu ogleda se u slučajevima kada nijemoguće jasno utvrditi koji od dva suprotstavljena zahtjeva ima prednost, nedoumica mora bitisuštinska., to ne smije biti um koji oklijeva dok traži način da opravda udaljavanje od prihvaćenihstandarda.

Everett (1918: 31)

Etika ne govori samo o problemima pojedinaca već nam daje smjernice da uvažavamo ljude injihove vrijednosti. Etička vrijednost principijelno izgrađuje komponente moralnih sadržaja kojistvaraju ideju čestitosti čovjeka kod samog sebe i profesije.

Brojni su primjeri za relativizaciju etike Bosne za diskusiju, u tom pravcu prijedlažem da se uBiH vode etički dijalozi, rasprave, na razne teme iz domena morala a sve u cilju suzbijanjadestruktivnosti, kako u radu tako i u slobodnom vremenu, a posebno u političkom i pravnom životu.Zacijelo, brojna politička pitanja se prepliću sa sadržajima politike i prava. Otuda i pitanje da liispravno pitanje istovremeno i etičko pravilo.

91

Zato, treba čitati i proučavati djela koja zapaženo utječu na formiranje etičkog pogleda na svijet, ikao takva preporučivati i mladim generacijama koje se udaljavaju od knjige zahvaljujućiinformatičkim tehnologijama. U tom smislu, etičari su mišljenja da proučavanje etike znatno pomažeu definiranju pitanja i traženju odgovora ove discipline, kako je to ukazivao čuveni etičar GariEdison. Zatim, to upućuje na činjenicu da je etički kodeks sastavni dio profesije, jer ETIKA ima nesamo teorijsku već i praktičnu stranu svoje vizije svijeta.

Pored toga, etiku doživljavamo kao istinsko ljudsko djelovanje, kao kriterijum za dobrim i lošimponašanjem, kako se znao svojevremeno izraziti veliki svjetski i Oxfordski filozof Karl Poper.

Dozvolite, doista je teško danas živjeti u Bosni i Hercegovini nakon pogroma i genocida 1995.godine, koji još tinja i traje, ali i pored svega toga, gledano u cjelini Bosna je bez premca najbolja inajhumanija zemlja na svijetu, jer ne poseduje za osvjetom. U tom smislu naša zemlja je bila i daljeje ugrožena i ona se kao takva bori za opstanak pored toga što je susjedi bezosno ujedaju. Bosna jevječna.

Etika je do sada egzistirala kao nezavisna vrijednost bosanske kulture. Upravo naša intencijajeste u tome da etikom trebamo da povratimo utjecaj kritičke historije i kritikom Države. Takav stavproizilazi iz stanja postojanja filozofije države i ideologije države. Ovim teorijskim multi-znanstvenim istraživanjima nastojimo da ispitamo efikasnost komponente kulturnog identite Bosne iHercegovine i Sandžaka i prostora koji su prepoznatljivi po etici Bosne. U tom pravcu nastojali smoda pokrenemo jedan set neizvjesnih pitanja, tj. pokrenuli smo istaživanja o filozosko-aksiološkom iantropološkom utemeljenju etike sa konkretnim dokazima u otvaranju aktuelnih pitanja sa idejom daova disciplina konačno dobije zaštićenost, tj. kao vrijednost, kao kulturni model koji je značajan zaživot i rad ljudi, čiji sadržaj i egzistencija su bili u opasnosti.

Eto, uvažene kolege i prijatelje, kud smodospjeli. Očigledno, kriza etike i uopće moralne svijesti je eminentna. Prema tome, konačno kriza ilikrza rastenja. I jedno i drugo, bez sumnje nastala je nova situacija. U tom smislu, ne govorim u imeDruštva etičara Bosne, ne mislim da govorim samo njima. Upravo ja se želim ovim javnimistupanjem obratiti svima, napokon što sam Univerzitetu u Novom Pazaru svojom djelatnošću okodvije decenije organizirao 61 debatu Susret ideja Istoka i Zapada, koji su javno prikazivani, kao i 15skupova na Filozofkom fakulteti u Tuzli: Etičko estetski dijalozi. Pored toga, deset javnih skupova uNovom Pazaru iz oblasti javnog sandžačkog besjedništva, te dvadeset konferencija intelektualacaodržanih u poslednje tri decenije. Osvrćujući se na ove manifestacije, akademik dr. Enver Halilović,egzisencijalistički filozof polokacije, vrijednujući moj kolegijalni rad ,,da nisam drugo ništa radio,osim ovih javnih civilnih skupova sa studentima i podstićujući ih na besjedništvo, to je dovoljno zajedan radni vijek...“ Ja mu se na takvim riječima iskreno zahvaljujem, nadajuči se da će i ovaj skup,ako visoko pozicionirani službenik za Direkcije za vrednovanje visoko školstvo. Vrijednovati i ovajnaš skup o etici Bosne.

Bez obzira što smo se u ovom radu najviše posvetili osnovnim pravcima i kategorijaproučavanja teorijskih aspekata etike, ipak smo najveću pažnju obratili na akcente praktične etičkeprimjene u životu ljudi. Rukovodili smo se stavovima bosanskih etičara koji usmjeravaju svojashvatanja na utvrđivanje statusa etike analiziranjem odluka koji imperativim donose pojedinci i sanalogom da budu opće prighvaćeni. Na taj način, pređenbo teoretisanje se temelji na poimanju da serazličiti principi mogu konbinirati ili deffinirati i tako postati obavezni principi etičkoog suda, savjerovanjem da je etika univerzalna discioplina koja u vremenu ima brojne pristaše i opente. Alinjohovi sporovi dovode do zaključka da je neophodno proučavati etiku. Prvo, odnosi se na etikuprofesije i drugo, na etičku praksu, kako pojedinaca, tako i zajednice. U tom smislu etički postupcikojih javni djelatnici treba da se pridržavaju i primjenjuju dolaze iz same profesije. U tom smislu

92

neophodo je da se javni djelatnici pridržavaju etičkih principa profesije i da rade u skladu saprihvaćenim standardima. S obzirom na okolnosti raznih situacija, promjene u oblasti profesija sustalne, te je neprestana potreba za ponovnim razmatranjem i preispitivanjem etičkih postupaka.Takav proces, koji je pred nama ili za nama, ne treba da znači da se profesija ogriješila u prošlosti,već da su promjene nastale kao porast broja informacija i poboljšanja prakse i usavršavanje ranijeprihvaćenih principa. U tom kontekstu poznati estetičar Pajman L. se u svom djelu ,,Ethics“,Belmond 1990, CA, s pravom se izrazio: ,,Poznavanje etičke teorije je od izuzetne praktične koristi,ona nas oslobađa predrasuda i dogmatizma. Postavlja razvijen sistem za ličnu otrjentaciju uprocesu donošenja sudova. Etika oblikuje moralni vidokrug pojedinca, tako da možemo daizdvojimo pojedina pitanja kako bismo pouzdanije i jasnije razmišljali o problemu. Pomaže nam dasopstvene principe dovedemo u sklad i pomaže nam, prije svega, da utvrdimo pravac sopstvenogživota.“

***

Prijedlog i poruka za zaključke

Ovdje želim da pokrenem pitanja o kojima treba razmišljati.

U prvom redu, odgovornost i obazrivost pojedinca i institucija jeste da imaju na umu etičkipostupak, to jeste da je etika sastavni dio svakog ozbiljnog rada. Došlo je do revizije humanizma ikrize etike. Zacijelo, treba kritički rasvijetliti historiju od Herodota i Aristotela do danas, jer usuprotnom, historija se zna ponoviti, što bi bilo fatalno za našu zemlju, Bosnu i Hercegovinu.

Etički pogled na svijet i etički kodeksi su sastavni dijelovi profesionalne djelatnosti. Jer, etika kaosistem mišljenja i praktičnog djelovanja, nije samo sastavni dio čovjeka i profesije već i kaorazumijevanje i borba insana sa samim sobom. Sve to upućuje na čovjeka da se u svakom trenutkutreba osjećati prisebno i odgovorno. U tom smislu, etika kao posebna škola zahtijeva sadržajemmoralnosti, jer ukoliko u školama i na fakultetima ne budemo imali etiku u cilju poboljšanja etičkihsvojstava čovjeka onda je to veliki rizik stvaranja društva bez etike. U tom smislu, potrebno je da uškolama i na fakultetima, đaci i studenti znaju za profesionalne etičke kodekse raznih profesija.

93

ODREĐIVANJE JAČINE ELEKTROMAGNETNOG POLJA U ZONAMA POVEĆANEOSETLJIVOSTI U OKOLINI RADIO PREDAJNIKA

Biberović Elmedin dipl.inž.el.

[email protected]

Dr Edib Hajrović, Univerzitet u Travniku

Dževad Jusufović, prof, Tehnička škola Tutin

Rezime: U savremenom svetu elektromagnetska zračenja su postala jako intenzivna pa ne postoji prostor naplaneti do kojih ne dopiru. Tako su živi svet pa i ljudi neprekidno izloženi ovim zračenjima različitefrekvencije i talasnih dužina. U svetu su u poslednjih trideset godina obavljena brojna ispitivanja unajuglednijim svetskim laboratorijima, ali se dosada nije došlo do direktnih dokaza, da su ta zračenja štetna zaljudski organizam, izuzev ukoliko se ne radi o zračenjima na malim rastojanjima od izvora zračenja. Naglirazvoj elektronskih uredaja i opreme dovodi do toga da ljudi žive i tehnicki uredaji funkcionišu u sredini ukojoj je elektromagnetna interferencija (EMI – Electromagnetic Ineterference) sve izraženija.Ključne reči: elektromagnetno zračenje, nejonizujuće zračenje,jonizujuće zračenje, ispitna tačka,električnopolje.

DETERMINING THE STRENGTH OF ELECTROMAGNETIC FIELD IN ZONES OF INCREASED PENSION IN THE ENVIRONMENT OF RADIOBiberović Elmedin dipl.inž.el. [email protected]

94


Summary: In the modern world electromagnetic radiation has become very intense and there is no space onthe planet to which they do not reach. This is how the living world is, and people are constantly exposed tothese radiations of different frequencies and wavelengths. In the last thirty years, a number of tests have beenconducted in the world's most respected laboratories worldwide, but there has been no direct evidence so farthat these radiation is harmful to the human body, except for radiation at low distances from the source ofradiation. The sudden development of electronic devices and equipment leads to the fact that people live andtechnical devices work in an environment where electromagnetic interference (EMI) is more pronounced.Key words: electromagnetic radiation, non-ionizing radiation, ionizing radiation, test point, electric field.

UVOD

Saznanja o zraĉenjima su postojala daleko u prošlosti. Normalno, u to vreme se vodilo raĉunasamo o uticaju prirodnih zraĉenja. Iako tadašnji ljudi verovatno nisu ni bili svesni o kakvim sezraĉenjima radi pa su im ĉak davali neka natprirodna svojstva i nazivali ih najrazliĉitijim imenima,kao “demonska vrata”, “đavolje polje” i sliĉno, ipak su bili svesni o njihovom negativnom uticajuna ĉovekovo zdravlje. Od spomenutih zraĉenja su pokušavali da se zaštite tako što su izbegavalimesta gde se nalazila velika koliĉina prirodnih zraĉenja, posmatrajući odnos ţivotinja i biljaka naodabranim mestima, verujući raznim, gatarama, vidovnjacima i zapisima talismana. Nažalost deoove tradicije, zbog niske tehniĉke kulture, pojedini slojevi građanstva su zadržali do dan danas.“Kada čovek nije u stanju da shvati prirodne pojave, sklon je da im daje natprirodnasvojstva”Albert Ajnštajn. Zraĉenje je prenos energije putem ĉestice ili talasa. Zraĉenje koje seprenosi putem ĉestica (neutron, proton, mezoni i dr.) se naziva korpuskularno zraĉenje, a ono koje seprenosi u obliku talasa se zove elektromagnetno zraĉenje. Elektromagnetno zraĉenje predstavljapromenu elektromagnetnog polja u funkciji vremena. Ovo zraĉenje je nosilac elektromagnetskeinterakcije (sile) i moţe se interpretirati kao talas ili kao ĉestica, u zavisnosti od sluĉaja. Ĉestice kojekvantifikuju elektromagnetsko zraĉenje su fotoni. Svako naelektrisanje promenom brzine kretanjageneriše elektromagnetsko polje. Ova informacija se prostire kroz prostor brzinom svetlosti iosobine odgovarajućeg elektromagnetskog talasa su direktno vezane za dinamiku promene kretanjanaelektrisanja. Alternativno, ako elektromagnetsko zraĉenje gledamo kao emisiju ĉestica (fotona),energija koju one nose je direktno vezana za talasnu duţinu, odnosno uĉestanost talasa. Što je većauĉestanost to je veća energija fotona. Taĉan odnos je opisan Plankovom relacijom E= hν gde je Eenergija fotona h je Plankova konstanta, a ν je frekvencija talasa. Osobine elektromagnetskogzraĉenja zavise od njegove talasne dužine i kao takve se dele na elektriĉne, radio i mikro-talase,zatim na infracrvenu, vidljivu i ultraljubiĉastu svetlost, X-zrake i gama zrake. Ceo opseg talasnihdužina elektromagnetskog zraĉenja se zove elektromagnetski spektar.

95

Izvori radijacije:

Nejonizujuća: bazne stanice, TV uredaji, radio uredaji, vidljiva svetlost, ultraljubicasta i infracrvena svetlost, mikrotalasna, elektricna i magnetna polja.

Jonizujuća: X-zracenje i zracenje radioaktivnih materija.Sa namerom da se elektromagnetna interferencija kontroliše i svede na najmanju mogucu meru, usvetu je donet je veliki broj standarda koji treba da regulišu ovu oblast.

Evropski komitet za elektrotehnicku standardizaciju (CENELEC – European Committee forElectrotechnical Standardization) izdao je 30.novembra1994.godinedokument pod nazivom“Human exposure to elektromagnetic fields –High frequency (10 kHz to 300 GHz)” (ENV 50166-2).

Pored ovog dokumenta, u ovoj oblasti postoje i drugi medunarodno usvojeni standardi (IRPA -medunarodni komitet za nejonizujuce zracenje, IEC -International Electrotechnical Commission,IEEE- Institute of Electrical andElectronics Engineers, CISPR – Comite International Special desPertuations Radioelectrique).

JUS N.NO.205 - u opsegu od 30 MHz do 300 GHz, norma za opštu ljudsku populaciju iznosi 2W/m2, odnosno 27.45 V/m.

GSM sistem funkcioniše u opsegu 900 MHz (UHF opseg). Povecana koncentracija elektromagnetneenergije u ovom opsegu na ljudima izazivaefekte koji se grubo mogu klasifikovati u dve osnovnekategorije:

Toplotni efekti Stimulativni efekti

Intenzitet navedenih efekata raste sa povecanjem koncentracije elektromagnetne energije. Sapovecanjem rastojanja od izvora zracenja, uticaj elektromagnetne emisije na ljudski organizam sesmanjuje. Uticaj elektromagnetnih talasa na ljudski organizam ima kumulativan karakter. Njihovuticaj je direktno srazmeran dužini ekspozicije.

TERMINI I DEFINICIJE

Jačina električnog polja – vektorska veličina (E) koja odgovara sili koja se ispoljava nanaelektrisanu česticu bez obzira na njeno kretanje u prostoru, izražena u voltima po metru (V/m).

Referentni granični nivoi - nivoi izlaganja stanovništva električnim, magnetskim ielektromagnetskim poljima koji služe za praktičnu procenu izloženosti, kako bi se odredilo da lipostoji verovatnoća da bazična ograničenja budu prekoračena.Referentni granični nivoi su definisaniu Pravilniku o granicama izlaganja nejonizujućem zračenju (Sl. glasnik RS br. 104/09).

Referentna (granična) vrednost (V/m) – Referentni granični nivo jačine električnog polja zaodređenu frekvenciju u skladu sa Tab. 2 Pravilnika o granicama izlaganja nejonizujućem zračenju(Sl.Glasnik RS br. 104/09).

Ispitna lokacija – Fizički prostor na kome je izvršeno ispitivanje. Najčešće je u pitanju lokacijaradio predajnika / radio bazne stanice, sa njenom neposrednom okolinom (tipično od 0 do 150mudaljenosti).

Ispitna tačka – Pozicija, tipično u okolini radio predajnika, na kojoj je postavljena merna antena ina kojoj se vrši merenje nivoa elektromagnetnog polja.

Izmerena jačina električnog polja – Jačina električnog polja izmerena na ispitnoj tačkikorišćenjem merne opreme. Izražava se u voltima po metru (V/m).

96

Maksimalna (ekstrapolirana) jačina električnog polja – Maksimalna jačina električnog polja kojuizvor može generisati u realnom radu, izračunata na osnovu izmerene vrednosti i parametara izvora(N- broj kanala (GSM), odnosno, N-koeficijent snage (UMTS, CDMA, LTE). Prezentuje seprvenstveno za GSM, UMTS i CDMA izvore, čija jačina polja zavisi od trenutnog saobraćaja (brojakorisnika).

�� = ��√��Za slučaj LTE izvora (u skladu sa SRPS EN 50492, Annex L.), maksimalna jačina električnog polja iznosi:

�� = √�� √��_��12 +√ ��_��22

��_��1– izmerena vrednost jačine električnog polja za antenski port 1 (RS – Referent Signal)

��_��2 – izmerena vrednost jačine električnog polja za antenski port 2 (RS – Referent Signal)

BF – faktor pojačanja snage (Power Boosting Factor)

�� – odnos maksimalne ukupne izlazne snage bazne stanice i snage referentnog signala bazne

stanice.

Ukupna jačina električnog polja – Ukupna jačina električnog polja (izmerena ili maksimalna) uodređenoj tački izračunata na osnovu svih izmerenih / maksimalnih vrednosti na pojedinačnimfrekvencijama:

�� = √��²1 + √��²2 + ⋯ +√ ��²�� Faktor izloženosti – Procenjeni parametar izloženosti ljudi na specificiranoj lokaciji za svaku radnufrekvenciju radio izvora, izražen u odnosu na odgovarajuću graničnu vrednost. Ako se vrši merenjejačine električnog polja faktor izloženosti je jednak odnosu kvadrata jačine električnog polja ikvadrata referentne vrednosti:

Faktor izloženosti=E²/E²ref�� – jačina električnog polja na određenoj frekvenciji

97

�� – granična vrednost jačine električnog polja na određenoj frekvenciji

Ukupni faktor izloženosti – Maksimalna vrednost sume faktora izloženosti opreme koja se testira i svih relevantnih izvora na frekvencijskom opsegu 100kHz – 40GHz.

METODA ISPITIVANJA

Metoda ispitavanja zasnovana je na sledećim standardima:

SRPS EN 50400:2008/A1:2013

SRPS EN 50492:2010

SRPS EN 50492:2010/A1:2014

SRPS EN 50413:2010

SRPS EN 50413:2010/A1:2014

SRPS EN 50383:2012

SRPS EN 50383:2012/AC:2013

SRPS EN 50420:2008

SRPS EN 61566:2009U cilju obezbeđivanja maksimalne relevantnosti rezultata sprovodi se utvrđivanje zona koje

su najizloženije elektromagnetnom polju primenom:

1. Proračuna:

a. određuje se prostor na nivou tla na kojem se očekuje maksimalno polje

b. određuju se najizloženiji spratovi zgrade

2. Merenja na licu mesta:a. utvrđuje se prostorna raspodela polja

b. utvrđuju se najizloženije zone (najizloženiji stanovi, terase ili lokacija naotvorenom)

c. određuju se tačke maksimalnog polja

Proračunati faktor izloženosti odnosi se na vršne vrednosti polja u tački maksimalnogpolja, koje izvor može generisati u najgorem slučaju u okviru svojih radnih uslova, u skladu saSRPS EN 50400 i SRPS EN 50383.

U slučaju potrebe za detaljnim ispitivanjem nivoa izloženosti visokofrekventnomnejonizujućem zračenju u okviru određenog prostora, primenjuje se procedura šestominutnogprostornog usrednjavanja radi procene izloženosti celog tela u skladu sa SRPS EN 50492, kojaje detaljno opisana u internom dokumentu „TU-IEM-VF Metodologija ispitivanjavisokofrekventnih EM polja“.

MERNA OPREMA

U skladu sa zahtevom standarda SRPS EN 61566 t6.2.3 i SRPS EN 50492 t8.2 primerenju u uslovima kompleksnog polja (postoje signali od više izvora različitih/nepoznatih

98

pravaca i polarizacija) obavezno je korišćenje izotropne merne sonde. Primenjeni merniinstrumenti ispunjavaju tehničke uslove koje ovi standardi propisuju.

Frekvencijski opseg (27MHz – 3GHz) opreme za frekvencijski selektivno merenjeomogućava merenje svih relevantnih visokofrekventnih signala i precizno utvrđivanje ukupneizloženosti:

Širokopojasno merenje (100kHz - 8GHz) se sprovodi korišćenje sledeće merne opreme:

Frekvencijski selektivno merenje (27 MHz - 3GHz) se sprovodi korišćenjem sledeće merne opreme:

99

OPIS LOKACIJE

Radio bazna stanica »NP37/NPU37 Sjenica 2«, mobilnog operatera Tekekom Srbija, nalazise u okviru poslovnog objekta, na adresi Milorada Jovanovića bb, u Sjenici. Za pokrivanje u opseguGSM900 koristi se radio bazna stanica Ericsson RBS2116 , a u opsegu UMTS2100 bazne stanicaNSN Flexi. RBS kabinet se nalazi u prostoriji u potkrovlju predmetnog objekta. Konfiguracijaprimopredajnika iznosi 2+2+4 za sistem GSM900 i 2+2+2 za sistem UMTS2100. Antenski sistem jetrosektorski sa azimutima 10°/120°/260°, respektivno po sektorima. Sastoji se od ukupno 3 panelantena, proizvođača Kathrein, u svakom od sektora po jedne tipa 80010485, (koja radi u opsezimaod 880 – 960 MHz i 1920 – 2180 MHz ). Visine baza antena od nivoa tla iznose 16.0m, za svesektore. Antene se nalaze na nosaču, na krovu predmetnog objekta. Električni tiltovi, respektivno posektorima, iznose 6°/6°/6° za sistem GSM900 i 4°/4°/4° za sistem UMTS2100. Mehanički tiltovi,respektivno po sektorima 0°/0°/0° za oba sistema. Na lokaciji se nalazi i oprema mobilnog operateraTelenor.

100

PODACI O OPREMI

Uslovi sredine:

101

Uticaj okruženja:

Kako bi se minimizirao uticaj okoline na rezultate, prilikom merenja je merna antenaudaljena od reflektujućih površina najmanje 1m (ako postoje izvori ispod 300MHz),odnosno 0,5m (ako su svi izvori iznad 300MHz).

Tokom detaljnog ispitivanja operater nije prisutan u blizini merne antene.

IDENTIFIKACIJA IZVORA ELEKTROMAGNETNOG ZRAČENJA

Na osnovu podataka iz baze RATEL-a (Republička agencija za elektronske komunikacije), uneposrednoj okolini ispitne lokacije (do 150m udaljenosti) registrovani su sledeći izvorielektromagnetnog zračenja:

Proverom u bazi podataka RATEL-a utvrđeno je da u bližoj okolini ispitne lokacije ne postoje izvoriu opsezima 100kHz - 30MHz i 3GHz-6GHz.

U okolini lokacije postoje usmereni radio linkovi mobilnog operatera Telekom Srbija (23GHz) iTelenor (23GHz).

VIZUELNI PREGLED Vizuelnim pregledom identifikovani su registrovani izvori elektromagnetnog zračenja iz baze RATEL-a:

102

Vizuelnim pregledom nisu uočeni dodatni izvori elektromagnetnog zračenja.

ODREĐIVANJE DOMENA ISPITIVANJA

U relevantne domene ispitivanja spadaju zone povećane osetljivosti (U skladu sadefinicijom iz „Pravilnika o granicama izlaganja nejonizujućim zračenjima“ Sl. glasnik RS104/09) koje se nalaze u pravcima zračenja i neposrednoj blizini antena ispitivanog radiopredajnika. Za visoke objekte (zgrade) određuje se opseg najizloženijih visina / spratova. To sudelovi zgrade koji su na pravcu direktnog snopa zračenja antene ili njemu najbliži. Na lokaciji suuočeni sledeći objekti / zone od značaja za ispitivanje:

103

Svi rezultati preliminarnog skeniranja predstavljaju trenutne izmerene vrednosti polja i odnose seisključivo na period u kome je merenje izvršeno

PRELIMINARNO SKENIRANJE U ZATVORENOM PROSTORU (izloženi objekti)

U svakom izloženom objektu vrši se preliminarno skeniranje jačine električnog polja poprostorijama, radi utvrđivanja raspodele polja i određivanja zone-prostorije u kojoj je poljemaksimalno. Rezultati ovog skeniranja dati su u tabeli:

11Srednja izmerena jačina el. polja na opsegu 100kHz – 8GHz

12Maksimalna izmerena jačina el. polja na opsegu 100kHz – 8GHz

104

PRELIMINARNO SKENIRANJE NA OTVORENOM PROSTORU

(suburbane stambene zone; okolina predajnika)

Raspodela električnog polja u okolini lokacije se utvrđuje skeniranjem prostoraširokopojasnim instrumentom za merenje jačine el. polja (u opsegu 100kHz – 8GHz). Rezultatipreliminarnog širokopojasnog ispitivanja na otvorenom prostoru je prikazano je na sledećoj slici.

REZULTATI ISPITIVANJA U TAČKAMA MAKSIMALNOG POLJA

Na osnovu rezultata preliminarnog skeniranja određene su najizloženije zone. U opštemslučaju u okviru svake izabrane ispitne zone u zatvorenom prostoru dodatno je izvršeno preciznolociranje tačke maksimalnog polja. Na izabranoj poziciji na otvorenom prostoru vrši seširokopojasno merenje na tri visine i određuje najizloženija visina na kojoj se obavlja frekvencijskiselektivno merenje u cilju detaljnog određivanja nivoa polja od strane pojedinih izvora, kao iprocene ukupne izloženosti.

105

PROCENA USAGLAŠENOSTI ISPITIVANOG IZVORA SA REFERENTNIM VREDNOSTIMA

Na osnovu „Pravilnika o izvorima nejonizujućih zračenja od posebnog interesa, vrstamaizvora, načinu i periodu njihovog ispitivanja“, Sl. Glasnik 104/09, izvorima od posebnog interesasmatraju se izvori elektromagnetnog zračenja čije elektromagnetno polje u zoni povećane osetljivostidostiže najmanje 10% iznosa referentne granične vrednosti propisane za tu frekvenciju.

Rezultati ispitivanja pokazuju da je jačina električnog polja Telekom GSM900 bazne stanice u ispitnim tačkama T1 i T2 viša od 10% referentne granične vrednosti za dati opseg.

110

Rezultati ispitivanja pokazuju da je jačina električnog polja Telekom UMTS2100 bazne stanice usvim ispitnim tačkama niža od 10% referentne granične vrednosti za dati opseg.

ZAKLJUČAK

Rezultati ispitivanja pokazuju da ukupna maksimalna jačina električnog polja u opsegu GSM900, usvim ispitnim tačkama je niža od referentne vrednosti za opseg GSM900 (16.8 V/m koje propisujePravilnik o granicama izlaganja nejonizujućim zračenjima).

Rezultati ispitivanja pokazuju da ukupna maksimalna jačina električnog polja u opsegu UMTS2100,u svim ispitnim tačkama je niža od referentne vrednosti za opseg UMTS2100 (24.4 V/m kojepropisuje Pravilnik o granicama izlaganja nejonizujućim zračenjima).

Na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da ispitivani izvor zadovoljava uslove Pravilnikao granicama izlaganja nejonizujućem zračenju, u pogledu ukupne izloženosti.

LITERATURA

[1] Izveštaj o ispitivanju elektromagnetnog zračenja EM-2016-339, Telekom Srbija a.d 2016[2] Uticaj elektromagnetnog zračenja na zdravlje i kvalitet života ljudi, mr Katarina Kanjevac

Milovanović, Jovan Milivojević[3] Studija o proceni uticaja na životnu sredinu bazne stanice mobilne telefonije, UEU137,2017

[4] Elekromagnetno zračenje u lokalnoj zoni radio predajnika; Mirjana Simić, AleksandarNešković, Đorđe Paunović, Telfor, Beograd 2004.

111

MATEMATIČKA ZAVISNOST MAGNETIZACIJE OD VREMENA AKTIVACIJE

M = ƒ(τ) ZA BaTiO (BARIJUM TITAN OKSID) PRE I POSLE SINTEROVANJA NA₃TEMPERATURI OD 1200 C U TOKU 2h⁰

Biberović Elmedin dipl.inž.el., [email protected]

doc dr Mersad Mujević,Direktor Uprave za javne nabavke Crne Gore,Vlada Crne Gore

[email protected], [email protected]

Msc Ismet Suljović, Forkup Novi Sad

Rezime: Magnetne osobine nanočestičnih materijala direktno zavise od veličine, morfologije imikrostrukture čestica, čijom preciznom kontrolom se mogu dobiti odgovarajuće karakteristike.Magnetne čestice čestice postaju jednodomske ispod određene keritične veličine čestice i pokazujusupermagnetno ponašanje, koje se ispoljava iznad određene temperature, tj. temperature blokiranja.Iznad temperature blokiranja magnetni moment čestice fluktuira u svim pravcima pomoću termičkeenergije, slično kao magnetni moment atoma kod paramagnetnih materijala. Ispod temperatureblokiranja magnetni momenti čestica su blokirani u pravcu ose lake magnetizacije.

Klučne reči: Magnetizacija, sinterovanje, relaksacija, magnetni moment.

MATHEMATICAL DEVELOPMENT OF MAGNETIZATION FROM THE TIME OFACTIVATION

M = ƒ (τ) FOR BaTiO (BARIUM TITAN OKSID) BEFORE AND AFTER SINTERING AT₃TEMPERATURE FROM 1200 C IN POINT 2h⁰

Biberović Elmedin dipl.inž.el., [email protected]

doc dr Mersad Mujević,

Director of the Public Procurement Administration of Montenegro, Government of Montenegro

[email protected], [email protected]

Summary: The magnetic properties of nanoparticles are directly dependent on the size, morphologyand microstructure of the particles, with the precise control of which the correspondingcharacteristics can be obtained. Magnetic particle particles become one-dome under a certain keraticparticle size and show super-magnetic behavior, which is expressed above a certain temperature, i.e.blocking temperature. Above the blocking temperature, the magnetic moment of the particlefluctuates in all directions using thermal energy, similar to the magnetic moment of the atom inparamagnetic materials. Below the blocking temperature, the magnetic moments of the particles areblocked in the direction of the light magnetization axis.

Key words: Magnetization, sintering, relaxation, magnetic moment.

Magnetna relaksacija u nanočestičnim sistemima

Magnetna relaksacija (relaksacija magnetizacije) podrazumeva postizanje stanjatermodinamičke ravnoteže magnetnog sistema nakon promene spoljašnjih uslova(primenjenog

112





magnetnog polja ili temperature). Relaksacioni procesi okarakterisani su vremenom relaksacije τ,koje se odnosi na vreme neophodno da magnetizacija sistema postigne svoju ravnotežnu vrednost. Unanočestičnim sistemima, proces relaksacije podrazumeva obrtanje/rotaciju magnetnih momenatačestica. Proučavanje procesarotacije magnetnih momenata nanočestica započeto je pionirskim radovima Stonera I Wohlfartha,koji su proučavali histerezisnu promenu magnetizacije, odnosno način na koji magnetni momentiprevazilaze energetske barijere anizotropije pod uticajem primenjenog magnetnog polja. Sa drugestrane, Néel je predvideo da na nenultoj temperaturi magnetni moment može prevazići energetskubarijeru kroz proces termalne aktivacije, čak i u odsustvu magnetnog polja.

Magnetne osobine nanočestičnih materijala

Svi materijali u izvesnom stepenu poseduju magnetna svojstva i u skladu sa njimainteraguju sa spoljašnjim magnetnim poljem. Promene u većini materijala nestaju sauklanjanjem spoljašnjeg polja, dok se kod određene grupe materijala promenedelimično zadržavaju i posle prestanka dejstva spoljašnjeg polja.

Unošenjem supstancija u magnetno polje u njima dolazi do nastajanja magnetnog momenta (magnetni moment atoma jednak je vektorskom zbiru orbitalnih i spinskih magnetnihmomenata), koji se najčešće izražava po jedinici zapremine date supstancije i nazivamagnetizacijom - M. Magnetna susceptibilnost - χ predstavlja se odnosom magnetizacije - M i jačinespoljašnjeg magnetnog polja – H. Proučavajući zavisnost magnetizacije od spoljašnjeg magnetnogpolja - M(H), kao i zavisnost magnetizacije od temperature - M(T), možemo odrediti kojoj grupimagnetnih materijala pripadaispitivani materijal. Tako materijale, prema njihovim magnetnim svojstvima, možemo podeliti na:

1. slabe magnetike (dijamagnetici i paramagnetici) kod kojih ne postoji spontanauređenost magnetnih momenata;

2. jake magnetike (fero-, antifero- i ferimagnetici) kod kojih postoji spontanauređenost magnetnih momenata (bez prisustva magnetnog polja).

Dijamagnetni materijali ne pokazuju magnetni moment sve dok se ne nađu uspoljašnjem magnetnom polju.U spoljašnjem magnetnom polju, zbog njegovog delovanja naorbitalno kretanje elektrona u atomu, dolazi do indukovanja magnetnog momenta.

Indukovani magnetni moment, po Lencovom pravilu, postavlja se suprotno od spoljašnjegmagnetnog polja, tako da dijamagnetne materijale karakteriše negativna susceptibilnost, koja nezavisi od jačine primenjenog spoljašnjeg polja, niti od temperature. Dijamagnetizam je univerzalnosvojstvo jer se indukovani magnetni moment javlja kod svih supstancija, bez obzira na magnetnouređenje.

Paramagnetni materijali su građeni od atoma koji sadrže nesparene elektrone, tj. od atomakoji imaju stalni magnetni dipolni moment. Orijentacija magnetnih momenata atoma paramagnetikaje, ukoliko se oni ne nalaze u spoljašnjem magnetnom polju, zbog termičkog kretanja haotična.Međutim, u spoljašnjem magnetnom polju magnetni momenti paramagnetika se orijentišu većinom upravcu i smeru spoljašnjeg magnetnog polja, tako da je njihova susceptibilnost pozitivna. Stepen oveorijentacije zavisi od temperature, pa je magnetna susceptibilnost paramagnetika funkcijatemperature.

113

S obzirom na to da se orijentacija magnetnih momenata atoma kod paramagnetnih materijalaodržava dejstvom spoljašnjeg magnetnog polja, po prestanku ovog dejstva uređenost ubrzo prestaje ipostaje haotična.

Feromagnetni materijali poseduju stalni magnetni dipolni moment i karakteriše ihspontana magnetizacija (uređenost magnetnih dipolnih momenata atoma vanspoljašnjeg magnetnog polja ispod karakteristične temperature) koja je najveća na niskimtemperaturama (bliskim 0K). Povišavajući temperaturu spontana magnetizacija se smanjuje zato štodipolni momenti sve više odstupaju od paralelne orijentacije. Kad temperatura feromagnetikadostigne ili prevaziđe Curie-jevu temperature (TC), materijal gubi svoju preostalu magnetizaciju ipostaje paramagnetik. Ispod Curie-jeve temperature, magnetni momenti su orijentisani i materijal jeferomagnetik. Iznad Curiejeve temperature, dominantno je termičko kretanje koje uzrokujeproizvoljnu orijentaciju momenata.

Feromagnetni materijali su podeljeni na oblasti homogene magnetizacije, tzv. domene.Unutar jednog domena svi dipolni momenti su skoro potpuno usmereni u istom pravcu. Domenirazličitih orijentacija magnetnih momenata su međusobno razdvojeni granicama domena,domenskim zidovima (Bloch-ovim zidovima).

Domenska struktura materijala predstavlja jedan od načina da se trošenjem energije nastvaranje granica između domena postigne stanje sa minimalnom energijom.

U spoljašnjem magnetnom polju dolazi do promena oblika i veličina domena. Procesmagnetizovanja feromagnetnog materijala pod dejstvom spoljašnjeg magnetnog polja (natemperaturi ispod Curie-jeve tačke) odvija se u više faza.U prvoj fazi, dok je magnetno polje jošslabo, dolazi do povećanja onih domena čiji rezultujući magnetni moment zaklapa najmanji ugao saspoljašnjim magnetnim poljem i to na račun onih domena čija je orijentacija manje povoljna. Drugafaza se dešava u jačim poljima gde dolazi do rotacije magnetnih momenata domena u smeruspoljašnjeg magnetnog polja. Kad se vektori magnetnih dipolnih momenata svih domena postave usmeru spoljašnjeg magnetnog polja, magnetizacija - M postiže svoju maksimalnu vrednost – Ms(saturaciona magnetizacija). Pri isključivanju magnetnog polja, posle postizanja saturacionemagnetizacije, magnetizacija ne postiže vrednost nula nego ima neku konačnu vrednost - Mr(remanentna magnetizacija), a uzrok je zaustavljanje domenskihzidova u nekim metastabilnim položajima. Tek nakon primenjivanja magnetnog polja u suprotnomsmeru - Hc (koercitivno polje) magnetizacija pada na nulu. Daljim povećanjem polja postiže semaksimalna vrednost magnetizacije u suprotnom smeru. Ponovnim smanjivanjem polja do vrednostinula i povećanjem polja u suprotnom smeru proces magnetizacije uzorka teče slično pravećihisterezisnu petlju (slika 1. ).

114

Slika 1. a.) Šematski prikaz rasta domena u magnetnom polju, b.) Histerezisnapetlja

Ferimagnetni materijali kao i antiferomagnetni imaju magnetne momente koji suantiparalelni. Za razliku od antiferomagnetika, kod ferimagnetika oni se ne kompenzuju u potpunostijer su različitih vrednosti. Zbog toga ovakve supstancije raspolažu spontanom magnetizacijom,slično feromagneticima. Pod dejstvom spoljašnjeg magnetnog polja ferimagnetici se ponašaju sličnoferomagneticima (histerezisna petlja slika 3b). Spontana uređenost magnetnih momenata se narušavaiznad Curie-jeve temperature, kao kod feromagnetika.

U antiferomagnetnim materijalima uzajamno dejstvo između atoma koji posedujupermanentne magnetne momente može da bude takvo da se magnetni momentisusednih atoma orijentišu antiparalelno jedan u odnosu na drugi ali su jednaki pointezitetu tako da je rezultujući magnetni moment jednak nuli. Slično feromagneticima,pomenuta magnetna uređenost postoji samo u određenom temperaturnom intervalu, odapsolutne nule do neke kritične temperature. Ta temperatura se naziva antiferomagnetna Curie-jevetačka ili Néel-ova temperatura (TN). Za njih, kao i za feromagnetne i ferimagnetne materijale, iznadove karakteristične temperature narušava se spontana uređenost magnetnih momenata i oni imajuparamagnetne osobine.

Superparamagnetizam

Superparamagnetizam se javlja kod nanočestičnih magnetnih materijala kojipokazuju ponašanje slično paramagnetizmu na temperaturama ispod Curie-jeve iliNéel-ove temperature (feromagnetici, ferimagnetici i antiferomagnetici). Na temperaturama iznadCurie-jeve ili Néel-ove temperature termalna energija je dovoljna da prouzrokuje da atomskimagnetni momenti fluktuiraju neuređeno, tj. da više nema bilo kakvog magnetnog uređenja imaterijal pokazuje paramagnetno ponašanje.

Ukoliko je ispitivani materijal na temperaturi ispod Curie-jeve ili Néel-ove temperature, tj.ako termalna energija nije dovoljna da nadvlada izmenske interakcije između susednih atoma,dovoljna je da promeni pravac magnetizacije cele čestice. Materijal se ponaša na sličan način kaoparamagnetik, osim što umesto magnetnog momenta svakog individualnog atoma, magnetni momentcele nanočestice teži da se orijentiše u pravcu spoljašnjeg magnetnog polja. Energija koja je potrebnaza promenu pravca magnetizacije u nanočesticama naziva se energija anizotropije. Energija

115

anizotropije jednodomenske čestice, u prvoj aproksimaciji proporcionalna je zapremini čestice V tj.zavisi od osobina materijala i od veličine nanočestica.

Feri-oksidi

Oksidi gvožđa spadaju u interesantnu grupu materijala, sa velikim mogućnostima zaprimenu, zbog visoke hemijske stabilnosti i netoksičnosti za ljudski organizam. Zbog fizičkihosobina pogodni su za primenu u raznim oblastima. Specifične primene zahtevaju nanomaterijaleodgovarajućih magnetnih osobina, površinskih karakteristika, veličina i oblika. Prednost korišćenjaferi-oksidnih nanočestica, u odnosu na nanočestice čistih metala, je u njihovoj hemijskoj stabilnosti inetoksičnosti za ljudski organizam.Osnovna odlika feri-oksidnih nanočestičnih materijala je danjihove magnetne karakteristike najviše zavise od veličine i morfologije čestica.Podešavanjem ovihparametara magnetne osobine nanočestičnih materijala se mogu kontrolisano menjati u širokomopsegu.

Hematit

Hematit je najstabilniji oksid gvožđa sa visokom otpornošću na koroziju, biokompatibilan jei netoksičan. Nanočestični hematit se pokazao kao veoma pogodan materijal za razne primene: kaomedijum za magnetni zapis, pigment, katalizator u reakcijama za oksidaciju alkohola, aldehida iketona, kao antikorozivni agens, za gasne senzore, litijum - jonske baterije i biomedicinske primene.

Slika 2. Kristalna struktura hematita

Titanati

Titanati su grupa hemijskih jedinjena koja imaju široku upotrebu za pripremanje različitihpasivnih komponenata za primenu u elektronici. Barijum titanat je najznačajnije jedinjenje iz ovegrupe, kako zbog svoje izuzetno velike dielektrične konstante, svojih piezoelektričnih iferoelektričnih osobina, tako i zbog poluprovodničkih osobina koje se postižu modifikacijomhemijskog sastava pogodnim aditivima. Titanati se koriste

Sinterovanje

Sinterovanje se obično odnosi na procese koji uključuju termičku obradu kompaktiranogpraha na povišenim temperaturama. Uspešno sinterovanje rezultuje u gustom polikristalnom čvrstomtelu. Tokom procesa sinterovanja dolazi do preuređenja zrna, promene njegove veličine i oblika, štoomogućava popunjavanje pora i njihovo eliminisanje iz materijala. Takođe u toku sinterovanja možedoći do promene dimenzije tela, rasta kristala, faznih promena, nove prostorne preraspodele faza,pojave novih faza, smanjenja koncentracije defekata, itd. Svi nabrojani procesi zavise odtemperature, temperaturnog gradijenta i brzine porasta temperature, koncentracije faza, atmosfere u

116

peći, itd.Međutim, sinterovanje može da se nastavi samo lokalno (na kontaktnim tačkama zrna), bezikakve značajne promene u srednjoj gustini kompaktiranog praha.

Keramičko procesiranje se zasniva na sinterovanju kompaktiranog praha umesto natopljenju / očvršćavanju iz sledećih razloga:

Keramika se topi na visokim temperaturama.

Mikrostruktura keramike koja se dobija sinterovanjem se ne može menjati dodatnomplastičnom deformacijom i rekristalizacijom usled krtosti keramike.

Dobijena gruba zrna će delovati kao mesta na kojima počinje lom.

Niska termička provodljivost keramike (<30-50 W/mK) nasuprot velike termičkeprovodljivosti metala (50-300 W/mK) može da uzrokuje veliki temperaturni gradijenti usled toga termički napon i termički šok u topljenojočvrsloj keramici.

Mehanizmi sinterovanja

Pokretačka sila densifikacije pri sinterovanju je težnja ka smanjenju površinske energijesistema, koja je poslledica velike specifične površine materijala. Iako je pokretačka sila za svesisteme ista, mehanizmi sinterovanja se razlikuju zavisno od prenosa mase. Postoji nekolikopostupaka sinterovanja keramičkih materijala.

Sinterovanja mehanizmom isparavanja-kondenzacije

U ovom slučaju prenos mase se odvija usled razlike napona pare čvrste faze u različitimdelovima sistema. Između dve čestice koje se sinteruju obrazuje se kontakt u vidu „vrata“ koji imakonkavnu površinu, dok čestice koje se sinteruju imaju konveksnu površinu. Usled razlike naponapare na konveksnoj i konkavnopj površini, materija isparava sa površine čestice, prenosi se krozgasnu fazu i kondenzuje na vratu. Na taj način se povećava kontakt između čestica, ali se nesmanjuje njihovo međusobno rastojanje. Oblik pora se menja, ali ne i njihova veličina.

Sinterovanje u čvrstoj fazi

Ovo je sinterovanje u toku koga svi konstituenti keramičkog tela ostaju u čvrstom stanju.Materijal se transportuje difuzijom kroz čvrstu fazu, pri čemu dolazi do promene oblika zrna ikompletne densifikacije keramičkog tela. Ovoj grupi tehnika sinterovanja pripadaju: standardniproces sinterovanja u vazdušnoj atmosferi, sinterovanje u zaštitnoj atmosferi, sinterovanje uzprimenu pritiska (toplo presovanje, toplo izostatsko presovanje). Svi pomenuti procesi sinterovanjase sastoje od dva osnovna procesa: densifikacije (povećanje gustine materijala) i rasta zrna(povećanje veličine zrna materijala). Veće vrednosti gustine kao najvažnije karakteristika procesasinterovanja mogu se postići produžavanjem vremena sinterovanja, povećanjem polazne gustineoblikovanog uzorka, većom temperaturom sinterovanja, manjom srednjom polaznom veličinomčestice kompakta, primenom pritiska i sl. U početnoj fazi sinterovanja dolazi do preuređenjastrukture oblikovanog tela i početka stvaranja vratova između čestica, ali veoma malog povećanjagustine (60-75 % teorijske gustine). Intermedijernu fazu sinterovanja karakteriše intenzivan rast

117

vratova između čestica, pri čemu čestice gube svoj početni oblik, međučestični prostor se znatnodeformiše, usled čega nastaju međupovezani kanali pora. Kada otvorene pore usled skupljanjapostanu suviše uske da bi bile stabilne, transformišu se u zatvorene pore. To je finalna faza procesa

sinterovanja. Prelaz od otvorene ka zatvorenoj poroznosti se dešava pri , definisanoggustinama oko90-93 % teorijske gustine, zavisno od dihedralnog ugla θ definisanim izrazom:

gde su sgb površinska energija i energija granice zrna. Finalnu fazu sinterovanja karakterišeeliminacija zatvorenih pora i približavanje teorijskoj gustini.Glavni problem u teoriji i praksisinterovanja je način uklanjanja pora tokom termičke obrade.

Sinterovanje u tečnoj fazi

Sinterovanje u tečnoj fazi je proces u kojem se deo materijala sinteruje u tečnom stanju. Ovoje konvencionalna tehnika koja je korišćena za proizvodnju keramike tokom mnogih vekova.Sinterovanje u tečnoj fazi je važno u sistemima u kojima je teško izvesti densifikaciju sinterovanjemu čvrstoj fazi,odnosno kod keramika koja poseduje visok stepen kovalentnih veza (Si3N4 i SiC).Tečnost obično nastaje od smeše dva praha, glavne komponente i aditiva. Zagrevanjem smeše aditivse topi ili reaguje sa malim delom glavne komponente do formiranja eutektikuma. Količina tečnostikoja se proizvede na temperaturi sinterovanja se obično održava u opsegu 5-15 zap. U većinisistema zapremina tečnosti se ne menja. Usled zadržavanja tečnosti kroz proces sinterovanja, ovakvosinterovanje se zove postojanim sinterovanjem u tečnoj fazi.

U drugim sistemima, tečnost može da bude prisutna kroz glavni deo procesa sinterovanja,a zatim nestaje na različite načine i to: uključivanjem u čvrstu fazu (formiranje čvrstihrastvora), kristalizacijom tečnosti ili rastakljavanjem staklaste faze i isparavanjem.

Postoji niz faktora koji kontrolišu sinterovanje u tečnoj fazi. Tečnosti sa niskim površinskimnaponom lako kvase čvrsta tela, pri čemu je mali kontaktni ugao, dok tečnosti sa velikimpovršinskim naponom pokazuju loše kvašenje, a samim tim i veliki kontaktni ugao (Slika 3 ). Namolekulskom nivou, ako je kohezija između molekula tečnosti manja od adhezije između tečnosti ičvrstog tela, tečnost ima tendenciju da kvasi čvrsto telo. Stepen kvašenja je kvantifikovan prekoravnotežnog kontaktnog ugla koji se obrazuje između tečnosti i čvrstog tela i definisan je na slici 4.

Ako su energije na međufaznoj površini tečnost/para, čvrsto telo/para i čvrsto

telo/tečnostvsvsl, respektivno, onda prosta ravnoteža sila ukazuje na ravnotežu datujednačinom:

Iz tog razloga, velike vrednosti sv i niže vrednostisl ili v izaziva kvašenje. Ove jednačinepokazuju da su neophodni uslovi za sinterovanje u tečnoj fazi da kontaktni ugao leži između 0 i90º( kao što je prikazanoo na slikama). Za veće kontaktne uglove (˃π/2), tečnost će biti ugrađena upore i sinterovanje se može odvijati samo mehanizmom u čvrstoj fazi. Kontaktni ugao ima značajanuticaj na veličinu i prirodu kapilarnih sila koju tečnost vrši na čvrsta zrna.

118

Slika 3. Kvašenje između tečnosti i čvrstog tela

Slika 4. Ravnotežni kontaktni ugao između tečnosti i čvrsog tela

Drugi potreban uslov za sinterovanje u tečnoj fazi je da se tečnost rasporedi tako dapokrije površinu čestice. Potpuno prodiranje i odvajanje granice zrna preko tečnostizavisi od diedralnog ugla koji je definisan kao ugao između međupovršine faza čvrsto /tečno.

Glavni procesni parametri, kao što su veličina čestica, gustina ispreska-kompakta,temperatura sinterirovanja, vreme i atmosfera, imaju veliki uticaj na svojstva materijaladobijenih sinterovanjem u tečnoj fazi. Svi ovi faktori doprinose složenosti i poteškoći urazumevanju mehanizma sinterovanja u tečnoj fazi.

Spark plazma sinterovanje

Spark plasma sinterovanje ili sinterovanje pulsnom električnom strujom je tehnika sinterovanja kojakoristi jednoaksijalnu silu i pulsirajuću jednosmernu električnu struju pod niskim atmosferskimpritiskom da bi se velikom brzinom konsolidovao prah. Naziv procesa sinterovanje pulsirajućomelektričnom strujom je mnogo korektniji, ali je spark plazma sinterovanje uobičajeniji i češćekorišćeni naziv.

Mehanizam spark plazma sinterovanja

Najprihvaćeniji mehanizam sinterovanja pulsnom električnom strujom, iako još uvek nije upotpunosti rasvetljen, se bazira na mikro električnog pražnjenju u šupljinama između susednihčestica praha.

119

Slika 5. Mehanizam ‘’spark plazma sinterovanje’’

Spark plazma sinterovanje obuhvata tri koraka:

Zagrevanje plazmom

Električno pražnjenje između čestica praha rezultuje u lokalizovanom i trenutnom zagrevanjupovršine čestica do nekoliko hiljada stepeni. Pošto je oblik mikro-plazma električnogpražnjenja uniformno raspoređen kroz zapreminu uzorka, generisana toplota je takođeuniformno raspoređena. Površine čestica su prečišćene i akivirane usled visoke temperaturekoja izaziva isparavanje nečistoća koje su koncentrisane na površini. Prečišćeni površinskislojevi čestica se tope i spajaju jedna sa drugom pri čemu se obrazuju "vratovi" izmeđučestica.

Džul" zagrevanje

U ovoj fazi pulsirajuća jednosmerna električna struje teče od čestica do čestice kroz vrat

toplota povećavaJoule toplotu. Joulekoji ih spaja. Električna struja generiše difuziju atoma / molekula u "vratu" čestice, povećavajući njihov rast. Lokalizovanikarakter zagrevanja i ravnomerna raspodela omogućavaju brz porast i pad temperature,koji smanjuju rast zrna materijala.

Plastična deformacija

Zagrevanjem materijal postaje mekši i to dovodi do plastične deformacije pod jednoosnomsnagom. Plastična deformacija u kombinaciji s difuzijom rezultuje u densifikaciji praha, kojipostaje kompaktan i dostiže 99% svoje teorijske gustine.

Tehnika spark plazma sinterovanja

Na slici 6. je prikazana šema peći u kojoj se izvodi spark plazma sinterovanje. Sparkplazma sinterovanje se izvodi u grafitnom kalupu. Opterećenje (obično do 100 MPa) seprenosi na prah kroz gornji klip. Napajanje pulsirajućom jednosmernom strujom jespojeno na gornji i donji klip – elektrodu.

120

Slika 6. Šema peći u kojoj se izvodi spark plazma sinterovanje

Parametri pulrsirajuće jednosmerne struje:

Napon: nekoliko volti

Struja: nekoliko hiljada ampere

Pulsirajuće vreme: nekoliko mili sekundi do nekoliko desetina mili sekundi

Trajanje pauze: nekoliko mili sekundi do nekoliko desetina mili sekundi

Proces se izvodi pod niskim pritiskom (vakuum) u inertnoj atmosferi i obično traje oko 5-20minuta. Budući da se samo površinski slojevi čestice praha zagrevaju srednja temperatura uzorka(kompakta) je relativno niska: nekoliko stotina stepeni je niža nego kod konvencionalnih procesasinterovanja.

SPS metod omogućuje dobijanje potpuno gustih uzoraka na niskim temperaturamasinterovanja i za kratko vreme (minuti) u poređenju sa konvencionalnim metodama, kao što jesinterovanje sa pritiskom, toplo presovanje i toplo izostatsko presovanje za koje je potrebno duževreme (sati) na visokim temperaturama.

SPS procesom se dobija veća gustina, uređenija mikrostruktura, čiste granice zrna ieliminacija površinskih nečistoća uzoraka.

Prednosti i nedostaci spark plazma sinterovanja

Prednosti spark plazma sinterovanja:

Proces sinterovanja je brz

Sinterovanje je uniformno

Mali rast zrna (mogu se dobiti materijali sa zrnima nano dimenzija)

Faze, kompaktiranje i sinterovanje, su kombinovane u jednoj operaciji

Veziva nisu potrebna

121

Bolje prečišćavanje i aktiviranje površine čestice praha

Različiti materijali (metali, keramika, kompoziti) mogu biti obrađeni

Visoka energetska efikasnost

Jednostavno rukovanje

Nedostaci spark plazma sinterovanja:

Samo jednostavni simetrični oblici se mogu dobiti

Potreban je skup pulsirajući generator jednosmerne struje

Opšti oblik kvadratne funkcije:

y=ax² + bx + c

122

τ(min) 0 20 80 120 160 200 220M Am²/kg 2 2,37 2,16 1,9 2,5 3,12 3,15

2=a0² + b0 +c

C=2

y=ax² + bx + c

2,37=a20² + b20 + c

2,37=a20² + b20 +2

2,37-2=a400 + 20b

0,37=a400 + 20b

0,37 = a400 + 20b /-4

-1,48= -1600a – 80b

y=ax² + bx + c

123

2,16=a80² + 80b +c

2,16=a80² + 80b + 2

2,16-2= 6400a + 80b

0,16=6400a+80b

-1,48=-1600a-80b

0,16=6400a +80b

1,32=4800a

a=-2,75*10-⁴

y=ax² + bx + c

124

0,37=400*(-2,75)*10-⁴+20b

0,37=-0,11+20b

20b=0,37+0,11

20b=0,48

b=0,024

y=ax²+bx+c ; X=τ

M=-2,75*10-⁴ *τ² + 0,024τ + 2 za O

X/y=2⁶; y=X/2⁶ X=τ

M= τ /2⁶ za 120

125

τ(min) 0 20 80 120 160 200 220Mo Am²/Kg

0,8 0,76 0,78 0,84 1,02 1,22 1,74

Prema obliku grafika vidimo da je u pitanju eksponencijalna funkcija.

y

Mo= - 0,2- ; za O

Mo= - 0,2 + ; za τ =120

126

τ(min) 0 20 80 120 160 200 220M Am²/kg 2 2,37 2,16 1,9 2,5 3,12 3,15Mo Am²/Kg

0,8 0,76 0,78 0,84 1,02 1,22 1,74

Matematička zavisnost M = ƒ(τ) posle sinterovanja

M=-2,75*10-⁴ * τ ² + 0,024 τ + 2 za O

M= τ /2⁶ za 120

Matematička zavisnost Mo = ƒ(τ) pre sinterovanja

Mo=1,0001-0,2- ; za O

127

Mo=1,0001-0,2+ ; za

Zaključak

Zahvaljujući svojim izuzetnim feroelektričnim i dielektričnim karakteristikama barijumtitanatni materijali imaju veoma atraktivnu industrijsku primenu. Današnji trend u industrijielektronskih keramika i komunikacionoj industriji je minijaturizacija višeslojnih keramičkihkondenzatora , odnosno proizvodnja minijaturnih komponenata. Velika spontana polarizacija uBaTiO na sobnoj temperature rezultuje relativno velikom dielektričnom konstantom, što je osnova₃za proizvodnju keramičkih kondenzatora. Drugi vidovi primenezasnivaju se na specifičnimferoelektričnim osobinama kao što je npr. promena dimenzija koja prati polarizaciju uferoelektričnim materijalima (~ 1%za BaTiO na sobnoj temperaturi ).₃

Literatura

[1] Bojan Vuković, Uticaj toplotnog dejstva i frekvencije primenjenog magnetnog polja nafunkcionalna svojstva feromagnetnog nanostrukturnog praha N , Fe ,W ,Cu , ; Doktorska₈₅ ₈ ₁₀ ₁₄ ₂ ₂disertacija FTN Čačak, 2015. Godina.

[2] Đura Varga, Merenje magnetnog susceptibiliteta Faradejovom metodom na sobnoj i niskim temperaturama, Diplomski rad, PMF Beograd.

[3] Praktikum iz fizike, Laboratorija za fiziku, Elektronski fakultet Niš

[4] Mladenović Danijela, Elektrotehnički materijali

[5] Smilja B. Marković, Sinteza i karakterizacija BaTi1-xSnxO3 prahova i višeslojnih keramičkih

materijala, Doktorska disertacija, Fakultet za fizičku hemiju, 2008 Beograd

128

VOLJA , INSTINKTI ILI MOTIVACIJA -ASOCIJACIONISTIČKI IINTELEKTUALISTIČKI PRISTUP

1.Zehra Nuković, psiholog,

2.Elvis Murić, dipl.ing IT

3.Aida Murić, prof.eng.i turskog jezika

Naukakom, Novi Pazar

naukakom.edu.rs

Sažetak

Motivacija je sve ono što nas iznutra potiče na neku aktivnost, odnosno, na postizanje nekogcilja, i ono što održava tu aktivnost.

Motivi se dijele na prirodne i stečene. Prirodni su naslijeđeni i javljaju se bez obzira navanjske utjecaje(spavanje, glad, žeđ, disanje, odmor, uriniranje, defekcija...). U stečene potrebespada na tisuće potreba poput ljudskog društva, znanja, gledanja tv programa...

Ključne reči: motivacija, volja, psihologija, percepcija.

WALLS, INSTINCTS OR MOTIVATION -ASOCIONALISTIC ANDINTELLECTUALIST ACCESS

1.Zehra Nuković, psychologist,

2.Elvis Murić, dipl.ing IT

3.Aida Murić, prof.eng.i Turkish language

Naukakom, Novi Pazar

naukakom.edu.rs

Summary

129

Motivation is everything that moves us from the inside to an activity, that is, to achieving agoal, and what keeps this activity.

Motives are divided into natural and acquired. Natural are inherited and occur regardless ofexternal influences (sleep, hunger, thirst, breathing, rest, urination, defecation ...). The acquiredneeds belong to thousands of needs such as human society, knowledge, watching TV programs ...

Key words: motivation, will, psychology, perception.

UVOD

Prirodni motivi se nazivaju i nagonima. Za razliku od instinkta, koji uzrokuju kompleksnanaslijeđena ponašanja, nagoni uvjetuju jednostavnija ponašanja, koja se mogu modificirati okolnimutjecajem.

Kad se seksualne potrebe tek jave, one su prirodne, ali u odrasloj dobi se socijaliziraju ipretvaraju u stečene.

Redoslijed jakosti potrebe ovisi o stupnju deprivacije, primjerice, ako smo 10 dana bez hrane,a 1 dan bez vode, glad je jača od žeđi.

Seksualne potrebe se razlikuju od svih drugih prirodnih potreba- ako ih ne ispunimo, nećedoći od smrti. Jednako tako, kod jedne naučene potrebe prijeti opasnost smrti ako je ne zadovoljimo-ako narkoman naglo prestane uzimati drogu, može doći do smrti.

Razlika između prirodnih i naučenih potreba je i u tome da je kod prirodnih potrebamotivacija unutarnja, a kod naučenih vanjska.

Prirodni motivi nastali su zato što je u organizmu došlo do poremećaja ravnoteže izmeđunjegovih potreba i stanja zadovoljavanja tih potreba.

Ponekad se motivacijski ciklus prikazuje u obliku kruga- motivacijskog ciklusa ponašanja,koji počinje od motiva, nastavlja se instrumentalnim ponašanjem za zadovoljavanje motiva prikojem moramo savladati određene barijere i doći do cilja, a nakon nekog vremena ciklus počinjeponovno.

Pesimistički nastrojeni autori taj ciklus tumače time da ljudi ničime u životu nisu zadovoljni,jer stalno imaju nove potrebe, ali optimistički nastrojeni autori taj ciklus gledaju kao argument igaranciju napretka ljudskog roda.

Postoje uglavnom 3 vrste barijera između potrebe i njenog zadovoljavanja: prirodne ilifizikalne(npr. zaključana vrata), društvene(zakoni, religija, društveni običaji), osobne(kada samisebi, najčešće zbog svojih tjelesnih ili psihičkih karakteristika, predstavljamo zapreku do nekog cilja,ili kad se ne možemo odlučiti u izboru između 2 cilja.

Prirodne barijere je lako prijeći, a jedini trošak je vrijeme. Posljedice prelaska društvenihbarijera mogu biti teške, pa se neke i ne mog prijeći. Osobne barijere je najteže prijeći. Kod njihpostoji jedna skupina koja se naziva konfliktima, stanjima u kojima moramo birati između 2 ili višeciljeva, a ne možemo se odlučiti koji da odaberemo.

Ako je motivacija jaka, a ne uspijevamo savladati barijere, dolazi do frustracije- osjećajaneugode, nemira i anksioznosti. Postoji 5 vrsta konflikata:

1. konflikt dvostrukog privlačenja(2 jednako privlačna cilja)

130

2. konflikt dvostrukog odbijanja( 2 jednako odbojna cilja)3. konflikt istovremenog privlačenja i odbijanja(cilj koji je istovremeno privlačan i odbojan)- gradijent cilja je zakon koji govori o tome kako privlačenje ili odbijanje od cilja ovisi o

blizini cilja. Što je cilj bliži, privlačenje ili odbijanje je jače. Kod 1 se dovoljno približitijednom od ciljeva, a kod 2 je teško riješiti konflikt, jer se približavanjem jednom ciljudrugi čini manje odbojan. Kod 3 na udaljenosti prevladava privlačenje, a na bliziniodbijanje. Kad dođemo blizu cilja, ne usuđujemo se dalje.

4. dvostruki konflikt istovremenog privlačenja i odbijanja(kad nas i 1 i drugi pozitivan ciljistovremeno privlače i odbijaju)

Postoje načini na koje se ljudi brane od frustracije, a nazivaju se obrambenim mehanizmima.

1. agresija2. regresija(reagiranje koje je svojstveno djetetu ili primitivnom čovjeku, npr. plač, osim u

stanju žalosti)3. racionalizacija(tražimo dobar, a ne pravi razlog nekom ponašanju ili situaciji-reakcija

kiselog grožđa, i reakcija slatkog limuna. Mi i sami vjerujemo objašnjenju koje smo dali)4. lokus kontrole(uzroke našeg ponašanja i onog što nam se događa pripisujemo različitim

faktorima- ako smo u nečem uspjeli, to pripisujemo vlastitim sposobnostima, a neuspjehvanjskim faktorima)

5. bijeg(konkretan bijeg ili apstraktan, npr. zaborav)6. fiksacija(ponavljanje jedan način reagiranja koji ne dovodi do rješenja)Vrsta obrambenog mehanizma ovisi i o osobinama ličnosti.

Teorije motivacije-

Dijele se na sadržajne i procesne.

Sadržajne teorije na pitanje što ljude najviše motivira ima nekoliko dogovora: nagrada,kazna, poznavanje vlastitih rezultata, natjecanje, novac, suradnja, mogućnost odlučivanja. Kodnatjecanja, ako se sudionici previše razlikuju, motivacija opada. Novac je motivacijski faktor jernjime možemo zadovoljiti mnogo potreba.

Ostali faktori su specifično individualni.

Među sadržajnim teorijama poznata je Maslowljeva hijerarhijska teorija, koja predlažeprincip stvaranja pojedinih skupina motiva. Na prvom su mjestu fiziološke potrebe, zatim potrebe zasigurnosti, potrebe za ljubavlju, poštovanjem i samoostvarenjem. Nove se potrebe javljaju tek kad jeprethodni stupanj zadovoljen.

Još jedna poznata teorija je ona Herzberga i sur., čija je najzanimljivija karakteristika da jepodijelio motivativne faktore u one koji dovode do zadovoljstva (motivatori-npr. priznanje) i onekoji dovode do nezadovoljstva (higijenski ili okolni- npr. radni uvjeti). U motivatore spadaintrinzična motivacija, a među higijenske ekstrinzična motivacija.

Procesne teorije tvrde da je intenzitet motivacije suma umnožaka između očekivanja ivrednovanja pojedinih ishoda. Lawlerova teorija- motivacija se nalazi pod utjecajem čovjekovihočekivanja o vlastitoj uspješnosti, očekivanja u vezi s ishodom te akcije i poželjnosti tih ishoda.Takve procjene ne moraju biti povezane sa stvarnim ishodom, jer mi ponašanje usklađujemo spercepcijom konkretne situacije, a ne s njenim obilježjima.

Glavni elementi jakosti motivacije su procjena vjerojatnosti da smo sposobni postići neki cilj,procjena važnosti ishoda, procjena vjerojatnosti da ćemo doći do tog ishoda.

Jedan motiv može dovesti do različitih ponašanja, ali i jedno ponašanje može biti rezultatposve različitih motiva.36

36www. Google.com/ Ivana Kišan, Uvod u Psihologiju /131

1. Volja

Po odvajanju psihologije od filosofije nastao je period u kojem je ta mlada empirijska disciplinapokušala da, sada sa pozicije nauke, ponudi neke odgovore na ova pitanja. To je zatim radila sveučestalije , sve složenije I uključujući sve bolje I bolje metode . A time je započeto I nešto novo:psihološke studije, oslonjene na eksperimente I objektivno posmatranje, stvarale su nova znanja omotivaciji ( I emocijama) čoveka , pa je tako ponuda sada išla odozdo-nagore, od empirijskih nalazaka teorijskoj obradi. Psihologija je sada bila ta koja razvija teme, a filosofija ta koja gleda šta daljemože sa tim da se uradi.

2. Asocijacionistički i intelektualistički pristup

U shvatanjima o volji dominirala su u to vreme dva pristupa: asocijacionistički I intelektualistički.Asocijacionizam je volju tumačio kao posledicu spajanja (asocijacija) određenih akcija I cilja kojimse potreba poništava. Dakle, kada dete na ranom uzrastu slučajno posegne za hranom I potom budenagrađeno sitošću, to će preći u (korisnu) naviku jer se tu akcija I cilj povezuju. Intelektualističkipristup u objašnjenju fenomena volje ne poteže asocijacije, već voljni proces koji izrasta iz instikta ,pa preko navika doseže do razuma. Tek osmišljen, razumski, intelektualno obrađen napor donošenjaodluke jeste voljni proces.

Vilhelm Vunt je u svojoj labaratoriji započeo istraživanja mnogih tema psihologije, ali udarni deonjegovog shvatanja čovekove psihe – pojam volje, nije bio tema eksperimentacije. Volja je, da sefigurativno izrazimo, bila glavni lepak psihičkih procesa po njegovom strukturalističkomshvatanju,Volja je ne samo prisutna u svakom kognitivnom cinu,percepciji,pažnji mišljenju,većupravo njihov glavni pokretač.Ona pokriva i emocije (osećanja), dakle, univerzalni ke okidač iregulator čovekovog ponašanja,Sama je (takođe) struktura:sinteza sačinenja od senzacija,predstavaosećanja,predstava u toj sintezi ima ulogu podstrekača, a osećanje pokretničku snagu.Vuntovautoritet je takvo svatanje volje veoma učvrstio,naročito na nemačkim univerzitetima. (vidi docnijeprilog Teodora Cijena) Psihološke motivacije u tom prelaznijom periodu ka neucizapočeo je viljemDžems krajem 19. veka smatrajući,kao i Vunt,da je reč o volji.37

Džemsov rad u psihologiji nije bio vezan za labaratoriju koju je on osnovao. Ona je više služila zaprikazivanje ogleda studentima psihologije no za neka originalna istraživanja. Svoje glavno deloDžems je nazvao Principi psihologije i ono je bilo stvarno posvećeno osnovnim i principijelnimtemama psihologije kao nauke. Principi, međutim, nisu bili usmereni ka formiranju nekog novogsistema; Džems je ostavio svoja gledišta neujedinjena, nepokrivena nekim opštijim teorijskimpokrovom. Ali, svojom kritikom dotadašnje psihologije, a pogotovo usmerenjima koja je toj naucisam predložio, Džems je ne samo pripremio javljanje novih pravaca u psihologiji , kao što su tobihevijorizam i teorija geštalta, već je izložio i neke nove ideje koje će ovi pravci razvijati tek poslenekoliko decenija. Zato njegov rad predstavlja prekretnicu između dvaju doba: doba zasnivanjaempirijske psihologije (sa svim dečijim bolestima) i doba zrelosti psihologije kao nauke .

Džems je svoju kritiku psihologije započeo raspravom o njenom fundamentalnom pojmu – svesti .Svest se, po njemu, pogrešno interpretira u psihologiji kao entitet, jer ona to nije. Dualizam svest -materija i suprostavljanje jedne drugoj lažna je slika, prividna dilema koju nam je ostavila filosofija.

37 Predrag Ognjenović, Bojana Škorc, Naše namere i osećanja, Beograd, 2005.

132

I odnos subjekt-objekt je izveden, to su samo delovi jednog istog entiteta - ,, čistog iskustva’’. Podčistim iskustvom Džems podrazumeva ,,neposredni životni tok koji nam pribavlja materijal za našukasniju refleksiju’’.

Glavna odlika svesti jeste da je ona eštački iskidaju fenomeni svesti na delove nije isto što i opisosobina njihove celine.

Svest uvek prati neku logičku vezu, drži se nekog koloseka, struje, koju povezuje – smisao. Stogaje samo ono što teče celina. Eksperimentalna psihologija koj, koja na primer, ispitujući kognicijumeri čulne podatke, mora da uzme u obzir tu celovitost, jer procese svesti ne čine čulni podaci većznanje.

Karakteristike svesti o Džemsu su: (1)da je ona privatna,lična, (2) da je promenljiva, pošto se nemože vraćati u predhodna stanja( kao ništa drugo-bar je vreme u kojem se javlja uvek promenjeno),(3) da daje utisak kontinuiteta( mada san, na primer, realno kida svest – čovekova svest pre i poslenjega je povezana, kao da prekida i nije bilo), (4) da je selektivna, da bira i izdvaja samo neke odbezbroj potencijalnih sadržaja.

Rasprava o svesti mora da uzme u obzir i sadržaje koji nisu svi iste jasnoće. Tok svesti, smatraDžems, donosi nam dve vrste sadržaja: (a) supstativna stanja i (b) tranzitivna stanja. Supstativnastanja su ( relativno) statična, jasna i opservabilna, nasuprot tranzitivnim stanjima koja su dinamična,mutna i na margini opservacije.

Asocijacionizam, međutim, u jednoj novijoj varijanti oslobođenoj elementarizma, nije sepredavao. Naprotiv, razvijao se i jačao u okviru Fiziološke psihologije koja je produžavala linijuJohanesa Milera, njegovih asistenata Brikea (koji je bio profesor Brojeru i Frojdu), Di Bua-Rejmonda(du Bois-Rejmond), Virhova (Wirchov), Helmholca, pa posle i brojnih Helmholcovihasistenata i sledbenika. On se zalagao za mehanističku sliku procesa u našem mozgu, toliko dragukartezijanskom duhu evropskih mislilaca, ali sad čvrsto oslonjenu na neosporive naučne metode –labaratorijsko snimanje fizioloških procesa. Tako je napravljen veliki skok u našem poznavanju radanervnog sistema, rada čula: snimljeni su brzina provođenja nervnog impulsa( Johanes Miler je, naprimer, verovao da je brzina provođenja nervnih impulsa bliska brzini svetlosti!), prva vremenareagovanja, vremena latencije, hronaksije i tako dalje. Dodatni efekat brojnih otkrića koja sunapravili sledbenici ovog pravca u nauci bio je povezivanje fiziološkog korelata sa psihologijom, iličak zamena jednog drugim. Što se tiče naše teme , o volji se raspravljalo kao o zabludi filosofije iliperifernom problemu, naravno, rečnikom ili pojmovnim inventarom ove škole.

Teodor Cijen (Ziehen), filosof koji je docnije diplomirao i radio kao psihijatar i napisao veomacenjenu knjigu iz Fiziološke psihologije (12 nemačkih izdanja!), bio jedan od važnih sledbenika togpravca. Ovako on piše o volji:

,,Gospodo! Iz mnogobrojnih materijalnih nadražaja iz spoljašnjeg sveta izveli smo nadraženja ukori, kojima u psihičkoj oblasti odgovaraju osećaji. Zatim smo nadraženje u moždanoj kori propratilipreko asocijacionih vlakana do motorne zone; odatle je materijalno nadraženje bilo ponovoodvedeno ka periferiji, muskulaturi, i izazvalo je mišićne kontrakcije.y životnim

Vilijem Mekdugal (McDougall) svojim učenjem o instiktima daje početkom dvadesetog vekadalji impuls raspravi o motivima čovekovog ponašanja i čvršće je povezuje sa biologijom izoopsihologijom.( On je, inače, i pre Votsona pisao o psihologiji kao nauci o ponašanju, te je tako ipreteča bihevijorizma).

Pod uticajem Darvinove (Darwin) teorije o postanku životinjskih vrsta (1852), koja je svrstala ičoveka u taj evolutivni lanac, Mekdugal je u osnovi ponašanja i čoveka i životinja video istogpokretača – instikte.

133

Naime, Darvin se svojim delom o poreklu životinjskih vrsta suprostavio Lamarku ( Lamarck),koji se, opet, svojim delom suprostavljao Kivijeu (Cuvier)- njegovom uverenju o nepromenljivostivrsta. Početkom 19. veka Lamark je objavio da životinje menjaju svoju telesnu građu kroz naporeda se prilagode okolnostima: žirafama izrasta dug vrat kroz napore dohvatanja lišća sa drveća, ilipojedinim ptičjim vrstama duge noge kroz pokušaje hvatanja ribe u plitkoj vodi,i tako dalje. Darvin,međutim, vidi kontinuitet u razvitku životinjskih vrsta, a varijatete u građi tela i životnim funkcijamai selekcije. To znači da će doći do preživljavanja i daljeg razvoja samo onog varijeteta koji je boljeprilagođen sredini, odnosno nekoj promeni životnih uslova. U različitim životnim uslovima nastajunejednake životinjske vrste kao odgovor života na fizičku dinamiku, da bi upravo kontinuitet životatime bio sačuvan.

Darvinova teorija je veoma snažno uticala na psihologiju. Ona je promenila stav psihologa premanjihovom osnovnom predmetu: psihički život čoveka više nije shvatan kao neka sasvim izuzetnapojava, jer to nije ni sam čovek. Kako je on, čovek, samo jedan od varijeteta života na zemlji, tako sei njegov duh može posmatrati( i ispitivati) kao jedan od funkcija u službi adaptacije, kao odlika togživotnog varijeteta. U principu to znači približavanje psihologije zoopsihologije i davanja većeslobode istraživačima za komparativne studije.

Mekdugal u osnovi ponašanja životinja i čoveka nalazi zajednički mehanizam: instikte.

U prvoj varijanti njegovog učenja, instinkata, tako veoma široko shvaćenih,kod čoveka ima 12. Uprincipu vaki od njih praćen je i odgovarajućom emocijom( za poslednjih pet ne nabraja emocije).To su:(1) bekstvo (strah), (2) odvraćanje (neprijatnost),(3) radoznalost (iznenađenje),(4) agresivnost(gnev), (5) samoponižavanje (zbunjenost),(6) samopotvrđivanje (oduševljenje), (7) roditeljskiinstinkt (nežnost),(8) instinkt produženja vrste(-),(9) instinkt hranjenja (-),(10) instinkt stada (jata) (-)(11) instinkt sticanja (-) i (12) instinkt stvaranja (-).

3. Pitanja motivacije

Zašto?

a)započinje b)održava se c)usmjereno je prema određenim ciljevima d)mijenja se e)prestaje

Zašto se mijenja intenzitet ponašanja

a)intraindividualno (varijacije u vremenu)

b)interindividualno (varijacije među ljudima)

Predmet proučavanja ili definicije temeljnih pojmova:

1) Reeve 2005. („mekši“ pristup)Odgovor na pitanje što je motivacija. „Proučavanje motivacije odnosi se na one procese koji daju energiju i smjer ponašanju.“

134

2 izvora motivacije: unutar i izvan pojedinca

Unutarnji motiv- unutrašnji procesi koji energiziraju tendenciju približavanja ili izbjegavanja nekog objekta

Potrebe- stanja unutar organizma ključne i neophodne za održavanje života i osiguranje svega nužnog za rast i razvoj...te za blagostanje

Kognicije- mentalni procesi kao što su vjerovanja, očekivanja, pojam o sebi; kognitivni izvori motivacije proizlaze iz načina razmišljanja neke osobe

Emocije- kratkotrajni SUBJEKTIVNO- FIZIOLOŠKO- FUNKCIONALNO- EKSPRESIVNI fenomeni koji usklađuju reakcije prilagodbe na važne događaje u našem životu

Vanjski događaji- okolinski poticaji koji privlače ili odbijaju osobu da se (ne) uključi u neku akciju; imaju sposobnost energizirati i usmjeravati neko ponašanje (npr. novac).38

3.1. INSTINKT: DRUGA VELIKA TEORIJA

Biološki determinizam Charlesa Darwina je imao dva glavna efekta na znanost:

1. biologiji je dao najvažniju postavku o evoluciji 2. okrenuo um znanstvenika od mentalističkih motivacijskih koncepta (npr. volja) prema

mehanicističkim i genetičkim

38 www.ffzg.hr/.../Kolokvij%20iz%20motivacije-%20predavanja.doc

135

Također je završio nagađanja o dualizmu čovjeka i životinja koja su sadržavala različitestudije motivacije, te se okrenuo istraživanju kako životinje koriste motivaciju za prilagodbuzahtjevima okoline.

Za Darwina, životinjsko ponašanje je većinom nenaučeno, automatsko i mehaničko. Životinjese prilagođavaju okolini i bez iskustva. Kako bi to objasnio, Darwin je predložio instinkt.

Instinkt proizlazi iz fizičke supstance, genetskog materijala. To znači da su to naslijeđenetendencije da se ponašamo na određeni način. Uz adekvatni podražaj, instinkti se izražavaju kroznaslijeđene tjelesne reflekse zbog naslijeđenog impulsa za takav način reagiranja.

Dakle, u 19.st. su istraživači motivacije odbacili dušu i ostavili samo tijelo sa svojimnagonima.

William James je prvi popularizirao teoriju o instinktima kao osnovi motivacije. Smatrao je daljudi imaju velik broj fizičkih(lokomocija) i mentalnih instinkta(imitacija, igranje, socijabilnost). Zaprelazak instinkta u ponašanje usmjereno prema cilju potreban je samo odgovarajući podražaj.Primjerice, prizor miša u mački aktivira kompleksni set naslijeđenih refleksa koji generiraju impulseu specifične akcije.

William McDougal je predložio teoriju instinkta koja je uključivala instinkte za istraživanje,borbu i brigu za mladunčad. Smatrao je da su instinkti iracionalne i impulzivne motivacijske sileorijentirane prema određenom cilju. Instinkti i s njima povezane emocije objašnjavaju upravljenostprema cilju koja je u ljudskom ponašanju očita. Najveća razlika u odnosu na Jamesa jestpretpostavka da bez instinkta ljudi ne bi krenuli ni u jednu akciju, već bi bili inertni. To znači da svuljudsku motivaciju pripisuje instinktima.

Zasad je identificirano oko 6000 različitih instinkta.

Pokazalo se da je logika teorija instinkta cirkularna: uzrok ponašanja je instinkt, a ponašanje jedokaz za postojanje instinkta. Nedostaje neki način da se pokaže postojanje instinkta. Jedan odnačina je da podižemo 2 vrlo slične životinje u različitim okruženjima i gledamo njihove reakcije naiste podražaje. Današnji psiholozi više ne koriste teoriju instinkta za objašnjenje ljudskog ponašanja.

4. MOZAK KAO CENTAR MOTIVACIJE I EMOCIJA

Tvar koja se smatra indikatorom gladi je hormon ghrelin. Razina ghrelina u krvi oscilira tijekomdana. Nakon hranjenja razina ghrelina naglo pada. Dijeta djeluje tako da tijelo pokušava napravitiprotumjere protiv daljnje deprivacije od hrane i raste razina ghrelina.39

Leptin se proizvodi kada se treba zaustaviti osjećaj gladi i rezultira osjećajem sitosti, a za vrijemedijete se njegova razina smanjuje.

U mozgu nastaju želje, potrebe, užitak i čitav spektar emocija. Mozak sudjeluje u svimemocionalnim i motivacijskim stanjima, a potpomažu mu unutarnji organi (jetra, želudac...) ibiokemijske aktivnosti unutar tijela.

Tri principa po kojima istraživači proučavaju mozak:

39 Predrag Ognjenović, Bojana Škorc, Naše namere i osećanja, Beograd, 2005.

136

1.specifične mozgovne strukture stvaraju specifična motivacijska stanja

- stimulacija specifičnih mjesta u mozgu rezultiraju specifičnim osjećajem nekog motivacijskog stanja

- ponekad stimulacija samo nekog neuralnog kruga ili neurotransmiterskog puta rezultiraju osjećajem nekog motivacijskog stanja

2.biokemijske tvari stimuliraju mozgovne strukture

- neurotransmiteri i hormoni stimuliraju receptore na određenim strukturama i onda te strukture proizvode neka motivacijska stanja

3.svakodnevni događaji pobuđuju proizvodnju biokemijskih tvari

- dnevni događaji stimuliraju mozak za nastanak motivacijskih stanja

4.1. POGLED UNUTAR MOZGA

Postoji više načina na koji se može istraživati mozak. Stariji način je stimulacija korteksa prijeoperacija na kojima je otvoren dio lubanje. Stimulacije pojedinih točaka rezultiraju specifičnimradnjama koje sam pacijent doživljava kao nesvjesne. Novija metoda je fMRI (funkcijska magnetskarezonanca) koja radi detaljne slike struktura mozga. Istraživači mogu saznati koji dijelovi mozga supovezani s pojedinim motivacijskim i emocionalnim stanjima.

Hipotalamus

- 20 zasebnih jezgri koje su međusobno povezane, a služe razdvajanju funkcija- sudjeluje u regulaciji niza važnih bioloških funkcija: hranjenje, pijenje i dr. te endokrinog i

autonomnog žičanog sustava- kontrolira hipofizu koja zapravo kontrolira endokrini sustav

Medijalni snop prednjeg mozga

- snop puteva koji spajaju hipotalamus s ostalim limbičkim strukturama, uključujući septalno područje, mamilarna tjelešca i ventralno tegmentalno područje

- najbliže onomu što možemo nazvati centar za užitak- stimulacija medijalnog snopa kod ljudi rezultira ugodnim osjećajima

Amigdala

- niz povezanih jezgara od kojih svaka ima zasebnu funkciju-stimulacija jedne može rezultirati ljutnjom a druge strahom

- detektira i reagira na prijeteći događaj - sudjeluje i percepciji tuđih emocija, facijalnih ekspresijai dr.- igra ključnu ulogu u učenju novih emocionalnih asocijacija- kada se ljudima ukloni amigdala postanu smireni i emocionalno indiferentni, čak i

situacijama provokacije

137

- amigdala šalje informacije u mnoge dijelove mozga, ali samo malo informacija vraća se natrag u nju

Septo-hipokampalni krug

- integrira funkcije više limbičkih struktura uključujući: septalno područje, hipokampus, talamus, hipotalamus i mamilarna tjelešca i dr.

- povezan je i s korteksom- emocije povezane s prethodećim užitkom i prethodećom tjeskobom- hipokampus: stalno uspoređuje dolazeće senzorne informacije s događajima koje očekujemo

(prema pamćenju); ako je usporedba zadovoljavajuća, odnosno, ako se dogodi ono što smo očekivali hipokampus radi u „u redu“ modu („okay“); ako se dogodi nešto što nismo očekivali hipokampus radi u „nije u redu“ modu („not okay“)-tada se aktivira septo-hipokampalni krug i nastaje ponašanje motivirano tjeskobom

- anti-tjeskobne tvari zapravo „stišavaju“ rad hipokampusa u „nije u redu“ modu- prirodna anti-tjeskobna kemikalija su endorfini

Retikularna formacija

- ima ključnu ulogu u pobuđenosti i u u procesu buđenja motivacijskih i emocionalnih komponenti mozga

- sastoji se od dva dijela: Ascedentnog-pobuđuje i alarmira mozak

Descedentnog-regulacija tonusa mišića

Prefrontalni korteks

- osobni ciljevi- desna strana-negativne emocije- lijeva strana-pozitivne emocije- ljudi se razlikuju u osjetljivosti lijeve ili desne strane te veću aktivnost u jednoj od te dvije- postoje dvije opće dimenzije osobnosti

koliko je osoba osjetljiva naspram pozitivnih emocija koliko je osoba osjetljiva naspram prijetnji, kazna i negativnih emocija

- ljudi koji su desno asimetrični imaju više rezultate na BIS upitniku- ljudi koji su lijevo asimetrični imaju više rezultate na BAS upitniku

NEUROTRANSMITERSKI PUTEVI U MOZGU

Neurotransmiterski put je izraz za skup neurona koji komuniciraju jedni s drugima koristeći određenineurotransmiter.

Dopaminski put

-povezuje se s dobrim i pozitivnim osjećajima i nagradama

-određena razina dopamina je uvijek prisutna u mozgu, a određeni događaji potiču dodatnu proizvodnju

138

-želja za određenim izborom regulirana je informacijom koja dolazi otpuštanjem dopamina iz ventralnom tegmentalnog područja; otpuštanje dopamina povezuje se s očekivanjima koje imamo ododređenih događaja; ako se ,pak, dogodi da je rezultat povoljniji od očekivanog, veća otpuštenost dopamina govori da je nagrada veća od očekivane i obratno

-užitak je rezultat prisutnosti dopamina u sustavu za nagradu; očekivanje nagrade potiče otpuštanje nagrade, a ne sama „konzumacija“ nagrade

-otpuštanje dopamina signalizira nadolazeću nagradu i uči nas događajima koji nagrađuju

-otpuštanje dopamina je najveće kada se nagrađujući događaji dogode neočekivano

-dokazi o doživljaju nagrade dolaze iz istraživanja samo-stimulacije i samo-doziranja droge životinja

-otpuštanje dopamina također aktiviraju voljno ciljno usmjereno ponašanje te služi kao neuralni mehanizam preko kojeg se motivacija provodi u akciju

Serotoninski put

-utječe na raspoloženje i emocije

Norepinefrinski put

-regulira pobuđenost

Endorfinski put

-inhibira bol, anksioznost i strah stvarajući dobre osjećaje nasuprot negativnih

4.3. MOTIVACIJA I SOCIJALNI KONTEKST

-motivacija se ne može odvojiti od socijalnog konteksta u kojem se događa

-društvo nudi okolinu punu potpore za ispunjenje potreba poput rasta ili preživljavanja i dr.

-mozak je sredstvo pomoću kojega stvaramo motivacijska i emocionalna stanja koja su nam potrebna da se optimalno prilagodimo fizičkom i socijalnom svijetu oko nas

Često nismo svjesni motivacijskih temelja našeg ponašanja . Motivi su različiti u svojoj dostupnosti svijesti i verbalnom izvještaju. Neka ponašanja su impulzivna i nisu posve jasni uzroci tog ponašanja. Takvi su motivi koji nastaju u limbičkim strukturama za razliku od onih koji nastaju cerebralnom korteksu koji je temeljen i na jezičnim dijelovima. Ti motivi postoje u našoj svijesti samo kao apetiti i želje/težnje.

5. LITERATURA

1. Predrag Ognjenović, Bojana Škorc, Naše namere i osećanja, Beograd, 2005. 2. Reeve, J. M., Motivacija i emocije, 2001. 3. www.ffzg.hr/.../Kolokvij%20iz%20motivacije-%20predavanja.doc4. www.google.com

139

TRADICIJA I TEORIJA FORULEMA KROZ MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP

SANDŽAČKO NEIMARSTVO NA RASELINI ISTOKA I ZAPADA

Mr.sci. IZET Mulić dipl.ing.građ.

Gradska Uprava Novi Pazar

ECPD, Građevinski, Arhitektonski fakultet, Beograd

Tel. +381 63 407 132

e-mail: [email protected]

1. UVOD

Šta je to civilizacijska raselina, te koji su njeni oblici i kako se kroz prostor i vreme onaformirala na teritoriji koja nam je poznata pod nazivom Sandžak. Koji su to civilizacijski potresidoveli do njenog formiranja. Kako će se Kulturna raselina Sandžaka realizovati i razvijati početkomXXI veka, samo su neka od pitanja kojima ću se pozabavit u ovom radu. Šta je to forulema raselineili forulema rascepa. Elementi. Analiza. Sinteza. Prva asocijacija se odnosi na geografiju, štozapravo i jeste prva forulema. O geografiji Sandžaka više u drugoj literaturi, a ja ću pokušati krozovaj svoj rad i disertaciju da razložim i analiziram one elemente neimarstava Sandžaka koji nisuobuhvaćeni magistarskom tezom o komponentama održivosti tradicionalnog neimarstva Sandžaka,one koje ga čine posebnim a čine kompatibilnim sa ostalim dijelovima Balkana. Ovaj rad bi trebaloda prikaže rezultate do kojih sam došao posle višegodišnjeg sakupljanja materijala, analiziranja iizvođenja zaključaka o ovoj za kulturu, urbanizam i urbano planiranje Sandžaka, veoma značajneoblasti Republike Srbije, sa osvrtom na mesdžid u Paljevu..

1. NAUČNI CILJEVI I METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

1.1. NAUČNI CILJEVI

Postavljeno je nekoliko ciljeva koje bi trebalo ovaj rad da postigne. Osnovni su:

o da se utvrdi tipologija, odnosno karakteristični elementi arhitekture i graditeljstva većih gra-dova u Sandžaku i da se ukaže na njihovu srodnost ili različitost, te da se utvrde kriterijumi kojimabi se definisala vrednost pojedinih zgrada na lokalnom i regionalnom nivou;

o da se utvrdi današnje stanje, graditeljska vrednost i, na osnovu toga, strategija očuvanjastarih čaršija-gradskih jezgara i njihova revitalizacija sa stanovišta održivog razvoja;

o Da se izvrši Analiza komponenti revitalizacije gradskih jezgara na primeru Novog Pazara-Istorijski pregled

o da se utvrdi svrsishodnost, strategija, ekonomska isplativost i održivost njihovog korišćenjakao staništa ili kao poslovnog ili javnog prostora sa aspekta humanizacije žitelja takvih prostora;

o da se utvrde elementi integralne zaštite starih gradskih jezgara gradova u Sandžaku kao kul-turno-istorijske zaostavštine, lokalnim, regionalnim i republičkim zakonodavstvom i odgovornošćuizvršne vlasti u zajednici sa kompetentnim naučnim institucijama i asocijacijama arhitekata, građe-vinara i konzervatora

140


Uz pomoć navedenih osnovnih ciljeva, postavljen je i glavni cilj rada, a to je da se ukaže daje moguće upravljati procesima revitalizacije starih gradski jezgara, poštujući kriterijume urbaneodrživosti koristeći metodologiju i alate strateškog upravljanja.

Na kraju, cilj je i da se posebno definišu izvori efektivnosti i efikasnosti na duge i kratkestaze.

1.2. NAUČNE HIPOTEZE

Da bi se ostvarilo očuvanje kulturne i istorijske baštine – stara gradska jezgra današnjih gradovaSandžaka, tokom sve veće urbanizacije i stihijnog graditeljstva, polazi se od nekoliko pretpostavki.

Prva pretpostavka je estetska činjenica, da je bitan činilac civilizacije i društvenog razvojagradova u Sandžaku očuvanje kulturnog nasleđa – tradicionalnog graditeljstva i arhitektureovih zajednica ( vizuelizacija i valorizacija forulema Sandžaka).

Druga pretpostavka je da je očuvanje starih arhitektonskih celina odraz kulture, političke iekonomske moći takvih miljea, te da je neophodan uslov za njihovo dovođenje u egzistiranje,donošenje i poštovanje zakonske regulative na mikro i makro nivou, poštujući sve aspekteestetskog održivog razvoja;

Treća pretpostavka je da je temelj na koji se mora osloniti svaka savremena studijalikovnosti arhitekture i graditeljstva posebno, nužnost za razumevanje urbane stvarnostikulturni (estetski) aspekt održivog razvoja i očuvanje dijela historije svakog grada;

Četvrta hipoteza polazi od toga da je imperativ civilizacijski odnos bilo koje zajednice, pa igrada, prema kulturnoj zaostavštini, političke, socijalne i ekonomske strukture i kulturegrada sa kompetetnim institucijama u oblasti umjetnosti, arhitekture i graditeljstva(nadležnim institucijama iz oblasti umjetnosti, arhitekture, urbanizma, i zaštite graditeljskognasleđa);

Peta hipoteza je da je očuvanje slikarskog nasleđa gradova svuda pa i u Sandžakunesporno, jer stara gradska jezgra predstavljaju prepoznatljiv kulturni pejzaž grada ineobnovljiv resurs, koji se može koristiti u turizmu, i predstavlja ekonomski isplativu iznačajnu investiciju za budućnost regije;

Na osnovu navedenih pretpostavki, postavljena je i glavna hipoteza doktorskog rada kojapolazi od toga da je moguće estetsko upravljanje revitalizacijom starih gradskih jezgaragradova Sandžaka kroz primenu forulemskog koncepta upravljanja održivim ur banimrazvojem;

1.3. METODE RADA

Ciljevi teze, navedeni u poglavlju 2.1., biće realizovani i postavke hipoteza verifikovane sledećimmetodološkim postupcima:

o terenskim ispitivanjem i prikupljanjem dokumentacionog materijala od strane kandidata(elaborata, crteža, planova, fotografija i drugo);

o istraživanjem nepoznate arhivske i muzejske građe većih gradova u Sandžaku i njenomsistematizacijom da bi se utvrdila estetska tipologija staništa, značajnih i reprezentativnihzgrada i cjelina, uz pomoć komparativnog istraživanja šireg regionalnog prostora;

kritičkom analizom do sada objavljenih rezultata u ovoj oblasti i njihovim poređenjem sakandidatovim istraživanjem za potrebe doktorskog rada;

definisanjem i analizom estetskih komponenti održivog razvoja starih gradskih jezgaragradova Sandžaka;

141

analizom staništa starih čaršija i anketiranje stanara u zgradama starih gradskih celina okonforu stanovanja i želji za promenama u stanu ili celog stana;

analizom svrsishodnosti promene namene stanovanja u zgradama starih gradskih cjelina ujavni ili poslovni prostor;

statistikom habitata, uslova i karakterstika; uporedna analiza zakonskih i planskih akata; sintezom rezultata istraživanja u obliku zaključaka i predloga o ulozi neimarskog nasleđa uodrživom razvoju gradova Sandžaka

uporednom analizom projekcije razvoja odabranih gradova za koje se procenjuje da jeuspješno ostvaren estetski koncept upravljanja revitalizacijom starih gradskih jezgara.

Istraživanje i procjena mogućih predloga u poglavlju “Ciljevi doktorske teze”, kao skup idejao estetskoj održivosti starih gradskih celina i istraživanja, koji još nemaju jasnu naučnu definiciju,opterećeni su kompleksnošću same teme, dosadašnjim nerazumevanjem mnogih, čak i odgovornihstruktura koje se bave čuvanjem kulturne baštine Sandžaka. Ovu temu opterećuje i osporavanjenekih tehničko-tehnoloških naučnih krugova, tako da kandidat smatra ....

Rezultati, pre svega terenskih istraživanja samog kandidata, trebalo bi da daju odgovor da li uambijentalnim celinama starih gradskih jezgara egzistiraju ili ne, i u kojoj meri, pojedinekomponente estetskog principa održivog urbanog razvoja sa aspekta istorijskog, kulturnog igraditeljskog koncepta i veze sa okruženjem, kao i koji je rang značajnosti pojedinih komponentiodrživog razvoja (političkih, ekonomskih, kulturnih i ekoloških).

Zato rezultati istraživanja moraju pokazati i dokazati potrebu očuvanja starih zgrada unutargradskih celina gradova u Sandžaku sa više stanovišta, ekonomskog, socijalnog i kulturnog. Staragradska jezgra moraju biti stecište svih događanja u gradovima, pre svega stecište stanovnikagradova ponosnih na njihovu kulturnu i arhitektonsku zaostavštinu, stecište prolaznika i turista, jerpredstavljaju lep i bogat kolorit ambijentalnih celina i scenu kulturnih zbivanja i socijalizacije takvihcelina.

Rezultati istraživanja treba da ukažu na urgentnu potrebu donošenja, odnosno primenestriktne zakonske regulative na lokalnom nivou za konzervaciju takvih gradskih celina, poštovanjedonetih uredbi i zakonskih propisa nenarušavanja ambijentalne celine primitivizmom novih gradi-telja, koji ne poštuju kulturnu baštinu, ali shvataju atraktivnost takvih lokacija u socijalnom pulsugrada.

Pored toga, rezultati istraživanja moraju da ukažu na to da je revitalizacija gradskih kuća istarih gradskih jezgara moguća promenom namene iz stanovanja u javnu namenu kulturnihinstitucija, muzeja starih zanata, ateljea, turističkih agencija, ugostiteljskih objekata, banaka iprodavnica, čime bi se takvom konglomeratu dao sadržaj raznovrsnosti u okupljanju stanovnikatakvih gradova. Istraživanja bi, takođe, trebalo da ukažu na potrebu povezivanja raznih institucija saasocijacijama arhitekata, građevinara i nadležnim zavodima za zaštitu spomenika kulture. Krozrezultate istraživanja bi se predložio model takve saradnje i strategije očuvanja starih gradskihjezgara gradova Sandžaka.

Rezultati istraživanja ove magistarske teze, pored navedenog, treba da ukažu i na značajanekonomski potencijal starih čaršija - gradskih celina pojedinih gradova, kao atraktivnih turističkihdestinacija, koje istovremeno predstavljaju centralna trgovačka jezgra prožeta mogućim kulturnimatraktivnostima.

Očekivani rezultat teze je formiranje modela upravljanja revitalizacijom čaršije tj. starihgradskih jezgara gradova Sandžaka, koji uvažava postojeći nivo fiskalne decentralizacije i Zakon olokalnoj samoupravi. Definisanje struktura upravljanja revitalizacijom i sistemi rešavanja problemarevitalizacije starih gradskih jezgara nekih gradova Sandžaka biće obrađeni tako da zadovoljekriterijume održivog razvoja lokalnih zajednica. Predloženi model upravljanjanja i sistemirevitalizacije baziraće se na uvažavanju kulturnih, verskih i svih ostalih specifičnosti, kroz

142

fleksibilnost postupka nastajanja strateškog koncepta, kao i definisanja kriterijuma njegoveuspešnosti.

U domenu legislative kao rezultati teze biće definisani predlozi za dopunu zakona o lokalnojsamoupravi i fiskalnoj decentralizaciji.

2.4. PRETHODNA ISTRAŽIVANJA

3. OPŠTA ISTRAŽIVANJA FORULEMA

3.1. OPRAVDANOST ALTERNATIVNIH TEORIJA

3.2. FORULEMA KAO ALTERNATIVNI IZRAZ

Duša je vječna, ali je čovjek vremenit i

u tom vremenu postoji

misija koja se ne može zanemariti

(Kur′an, 28/77).

U ovome je najdublje značenje forulema. Svaki život je dvojan. Čovjek može da misli ili davjeruje u jedan život, ali kada živi, on živi dva života. Jedan je ovaj dunjalučki a drugi je ahiretski,naravno da postoji i berzahski, ali o tome ovdje neće biti riječi.

3.2.1. Opšta forulema / kompletnost

U jednoj od prirodnih nauka, matematici, na primjer Kompleksni broj je prikazan kao zbirREALNOG I IMAGINARNOG dijela. KAO DA SAM kompleksni BROJ ,,živi dva života" što krozforulemski prikaz bi izgledalo na sledeći način:

K=R+I,143

Sa značenjem je K= kompleksni broj (kompleksna=sveukupna stvarnost); R= realni deokompleksnog broja (realna=vidljiva, jasna stvarnost) i I= imaginarni deo kompleksnog broja( irealna = nevidljiva, nejasna, zamagljena stvarnost).

Ne postavlja se, dakle, pitanje da li ćemo istovremeno živjeti dva života, nego da li ćemovoljno i sa shvatanjem krajnjeg smisla tako živjeti.U ovome je najdublje značenje forulema.

Znači da nema cijelovitog sagledavanja sveukupne stvarnosti bez prihvatanja postojanjavidljivog i nevidljivog svijeta, što na nivou foruleme znači da je kompleksnost jednako islamskopoimanje stvarnosti, tako da dolazimo do forulemskog Tewhida o jedinstvu. Posebna analiza slijediza imaginarnu jedinicu, koju treba objasniti matematski i forulemski.

3.2.2. Partikularne foruleme

Dualizam je najintimnije ljudsko osjećanje, ali nije i najviša ljudska filozofija. Naprotiv, sviveliki filozofski pravci bili su monistički. Filozofija ne trpi dualizam. Ipak ta činjenica ne značimnogo. Jer, misao ne može suditi životu koji je viši od nje.Ustvari, već samim tim što smo ljudi, mise nalazimo u dvije stvarnosti. Ta dva svijeta mi možemo negirati, ne priznavati ih, ali ne možemoizaći iz njih. Život ne zavisi od toga koliko ga razumijemo.

3.2.3. Granične foruleme (područje zabrana-limesa)

Pitanje namaza je prije svega pitanje limesa, kada dolazimo u estetsko stanje potpune pripreme za formalni prikaz pokornosti,...

3.3 ISTINA KAO ISHODIŠTE U TEORIJI FORULEMA

Estetski ili lijepi primjer:

PRIMJER: DOPRINOS U UMJETNOSTI-SLIKARSTVU

3.4. FORULEMA IZMEĐU MATERIJE I DUHA

DUH NEFS MATERIJA

Svijest ČOVJEK Biće

Duša ČOVJEK Tijelo

Subjekt RUH Objekt

144

Interesantno je primjetiti da duša, po ovom shvatanju, nije identična sa ruhom, sam ruh više odgovara nekakvoj forulemskoj sintezi objekta i subjekta. Nije bukvalni zbir,...slikarstvo kao primjer,..prepoznavanje estetike, čulne i ruhanijetske (duhovne),...

Početak prikaza razumevanja »forulema« ide sa tabelom forulema, gde se dozvoljeno-pojednostavljeno u maniru "ikre", jasno odvajaju HRIŠĆANSTVO, ISLAM IMATERIJALIZAM. Ova tri stubca predstavljaju tri pogleda na svijet, religijski (R), islamski (I) imaterijalistički (M), pri čemu prvi za prvo polazno načelo ima duh, drugi čovjeka(NEFS=ruh+materija), treći materiju. Ono što je važno istaći jeste da su svaki posebno od ova tripogleda, sistemska celina i oni čine poslednju forulemu u podjeli svjetova na one koje je čovjek-kaostvorenje ili njegov duh učinio u svojem vremenskom bitisanju.Sledi tabela forulema.

TABELA FORULEMAStubac ’’R’’ Stubac ’’I’’ Stubac ’’M’’

DUH NEFS (RUH+MATERIJA) MATERIJASvijest INSAN (ČOVJEK) BićeDuša STVORENJE Tijelo

Subjekt ČOVJEK Objekt’’ Ding an sich’’ … ’’Biće za sebe’’

Anđeosko, Organsko DUALIZAM MehaničkoMolitva NAMAZ Higijena

Milostinja ZEKAT(sadaka) Porez

Etika-vrijednosni sudoviIHSAN

(činjenje dobra sa sviješću oAllahovom nadzoru)

Logički sudovi- Matematika

Savjest-Ideal-Ideja-GrijehMIZAN (SVOĐENJE

RAČUNA)Potreba-Interes-Činjenica-

Šteta(Greška)Meditacija-Nadahnuće-

IntuicijaILHAM (PO EMRU)

Posmatranje-Inteligencija-Iskustvo

Sveta tajna OTKROVENJE (KEŠF) Problem

Drama-Moralna pitanja-Metafizika

RIZALUK (ALLAHOVO

ZADOVOLJSTVO)Obostrano zadovoljstvo

Politička ekonomija-Socijalna pitanja-fizika

Manastir-Hram- Umjetničkagalerija

‘’DŽAMIJA-ŠKOLA’’ Škola-Laboratorija-Tvornica

MoralPRAVO-ŠERIAT (IMAN-SRČANOVJEROVANJE)

Sila

Ljubav- Neprotivljenje zlu PRAVDA-DŽIHADKlasna borba (sila u službi

interesa)Monah-Svetac -GAZIJA- Vitez-Politički borac- Heroj

Stil MESHEB FunkcijaEstetsko oblikovanje DEREDŽAT-STEPEN Tehničko usavršavanje

STVARANJE ALLAH STVARA EVOLUCIJA

Čovjeka je stvorio Bog ... Čovjek je proizvod

prirode‘’Prolog na nebu’’.

Očovječenje čovjeka.ISRA I MIRADŽ

Živa materija-Životinja-Čovjek-Nadčovjek

Michelangelo HALIFA (IMAM) DarwinMoralna drama.Borba za

spasenjeADEM i HAVA a.s.

(ISTIKVAR) Borba za opstanak.

Prirodna selekcija. NIKAH (BRAČNI Reprodukcija

145

UGOVOR) materijalnog životaAnimizam-Personalizam AHLAK (PONAŠANJE) Reizam-ChosizamHrišćanski personalizam SUNET Istorijski materijalizam

Herojsko shvatanje istorije HIJEROPOVJEST Materijalističko

shvatanje istorije

Istoriju prave geniji KADA I KADER ‘’ Istorija ne hoda

glavom ‘’Postepeno razvijanje

Apsolutnog duhaJEKIN (POSTEPENOJAČANJEIMANA)

Progres sredstava zaproizvodnju

Trijumf ideje slobode ABDULLAH Besklasno društvoStrašni sud SUDNJI DAN Entropija

Ljude pokreću ideje (ideali) …

VJEROVANJELjude pokreću potrebe

(interesi)Asketizam-Odgoj EDEB Dresura - Obrazovanje

Klasično obrazovanje MEDRESA Egzaktno obrazovanje

Moć nad sobom

MU´MIN (OVLADANINEFS)

NEFSI EMARE, LEVAME IMUTMEINE...)

Moć nad prirodom

‘’Uništiti želje’’ FENA (UTAPANJE U EMR) ‘’ Stvaranje nove želje ‘’‘’Djela se prosuđuju po

namjeri’’NIJET (NAKANA)

‘’ Djela se prosuđuju poposljedicama ‘’

Princip krivice-Kazna‘’ ZAŠTITNA KAZNA ‘’

POST-PREVENCIJAPrincip društvene

zaštite.Mjera. ČistkaKULTURA … CIVILIZACIJA

ProgresINSANIJET-STEPEN

OČOVEČENJAHumanizam

Kultura-Konsensus-Individualizacija

IDŽMA(USAGLAŠAVANJE)

ŠURAA-SAVJETOVANJE

Mas-kultura –Manipulacija - Uniformisanje

DRAMA IZGON IZ DŽENETA UTOPIJALIČNOST ČOVJEK DRUŠTVENA JEDINKA

Duhovna zajednica DŽEMA-AT Društvena klasa‘’Civitas Dei’’ UMMET- HALIFAT ‘’ Civitas Solis ‘’

Libertė-Egalitė-FraternitėROBOVANJEGOSPODARU

Klasna solidarnost

Ljudsko dostojanstvo SADAKATUL-FITR Socijalna sigurnostLjudska prava … Socijalna prava

Američki ’’Bill of Rights’’ od 1776

MEDINSKA POVELJAod 623

’’ Sovjetska deklaracija opravima radnog i

eksperimentalnog rada ’’ od1918

’’Poniženi iuvrijeđeni’’.Dostojevski

Omer Ibn Hatab, SalahudinEjubi

(LAV NIKOLAJEVIČTOLSTOJ)

Eksploatisani. Marx

’’Istočni grijeh’’.Čednost.Celibat

BRAKSeksualna sloboda.

’’ Seksualna revolucija ’’Brak kao sakrament NIKAH-BRAČNI UGOVOR Brak kao ugovor

Religiozni kult starosti.Mudrost

HIKMET Civilizacijski kultmladosti. Biopotencijal

146

Dom. Majka. Pomoćni odgoj.

MEJTEF (MEKTEB) Obdanište. Vaspitač.

Društveni odgoj.Trogeneracijska porodica ZAJEDNICA Starački dom

Isus (Isa a.s.) Muhammed s.a.w.s. Mojsije (Musa a.s.)HRIŠĆANSTVO ISLAM MATERIJALIZAM

Postoje samo tri integralna pogleda na svijet i više ih nemože biti: religiozni,materijalistički i islamski. Oni odgovaraju, ili su projekcije one tri elementarne mogućnosti, kojesmo naučili da imenujemo kao svijest, biće i čovjek. Prvi polazi od isključive ili primarneegzistencije duha, drugi od isključive ili primarne egzistencije materije, treći od simultaneegzistencije duha i materije (FORULEMA RUHA). Islam je ime za jedan princip jedinstva duha imaterije čiji ji najviši oblik ljudski život. Čovjekov život je dosljedan samome sebi, ako istovremenoostvaruje humani koncept, ne odbacujući, nego čak potvrđujući sve zoološke pretpostavkeegzistencije. Svi čovjekovi promašaji u suštini se svode ili na religiozno odbijanje čovjekovogbiološkog života, ili na materijalističku negaciju čovjeka.

Dualizam40 je najintimnije ljudsko osjećanje, ali nije i najviša ljudska filozofija. Naprotiv, sviveliki filozofski pravci bili su monistički. Filozofija ne trpi dualizam. Ipak ta činjenica ne značimnogo. Jer, misao ne može suditi životu koji je viši od nje.Ustvari, već samim tim što smo ljudi, mise nalazimo u dvije stvarnosti. Ta dva svijeta mi možemo negirati, ne priznavati ih, ali ne možemoizaći iz njih. Život ne zavisi od toga koliko ga razumijemo.

Ne postavlja se, dakle, pitanje da li ćemo istovremeno živjeti dva života, nego da li ćemovoljno i sa shvatanjem krajnjeg smisla tako živjeti. U ovome je najdublje značenje forulema.

I materijalizam i čista religija svoju prividnu masovnost mogu da zahvale prije svegačinjenici da većina ljudi ne razumije njihovo pravo značenje (vehm-razumska zabluda,simulakrumi).

Ove dvije stalne linije mišljenja u čovjekovoj istoriji mogu se lahko skicirati. One suparalelne, simultane, i u suštini ne pokazuju nikakav razvoj. U domenu praktičnih ljudskih ciljeva,ova dva pola ljudskog mišljenja mogu da reprezentuju progres i humanizam. Religija ne vodiprogresu, nauka ne vodi humanizmu a u stvarnom životu nema čiste religije, niti čiste nauke, što ćereći da je religija u izvjesnoj mjeri i nauka, a nauka zadržava izvjesne nade religije.

Razlike između upoređenih učenja su suštinske i nesavladive. Ali to je samo u teoriji. Uživotu je sve sasvim drugačije. Na primjer: Marksizam je napadao porodicu i državu, ali je u praksiostao kod ovih institucija.

Ustvari ne radi se o tome da li hrišćanstvo, sjedne strane, i materijalizam, s druge strane,mogu naći izlaz iz teškoća u koje zapadaju zbog toga što nisu „po mjeri” života, ili što ne odgovarajuljudskoj prirodi. Radi se o pitanju da li oni mogu naći taj izlaz ostajući ono što jesu, ne izlazeći izsvojih vlastitih okvira. Jer, najčešći je slučaj da se taj izlaz traži nedozvoljenim pozajmljivanjem odone druge strane (nastaju monstrumi-kiklopi-sajberi). Tako će nam hrišćanstvo, koje je sada postaloinstitucija, katoličanstvo, crkva, država, govoriti o radu, imovini, hijerarhiji, obrazovanju, nauci,braku, zakonima, socijalnoj pravdi, itd. A materijalizam, koji je sada postao praksa, socijalizam,politički poredak, počinje da govori o odgoju, humanizmu, moralu, umjetnosti, stvaralaštvu, pravdi,odgovornosti, slobodi i drugim kriterijima duhovnog reda koji nemaju nikakve veze samaterijalizmom. Deformisani su i religija i materijalizam.

Imajući pred očima ovaj elementarni odnos, može se reći da je islam pokušaj da se prvoshvati i prihvati, a zatim prevlada ovaj primarni dualizam svijeta. Za budućnost i za praktičnoljudsko nastojanje, islam znači poziv za stvaranje čovjeka kao nosioca sklada tijela i duše i društva

40 Dualizam u tewhidu (jedinstvo-jednoća vjerovanja, nema Boga osim Allaha, robovski položaj spram Gospodara svojega)

147

čiji će zakoni i društveno-političke institucije biti postavljene tako da tu harmoniju odražavaju a nenarušavaju. Islam jeste, ili treba da bude, stalno traganje u toku istorije za stanjem unutrašnje ivanjske ravnoteže. Ovaj cilj stoji pred islamom danas i u tome je njegov specifični istorijski zadataku vaktu koji dolazi.

3.5 Tajna geometrije upotrebljena u strukturi

(Određene prirodni oblici i forme su misteriozno privlačni ljudskom oku. Primeri sugraciozno kovitlanje školjke podmornice, kristalne strukture carstva minerala i zapaženi oblici-šarepronađeni na pahuljicama snega i cveća. Kakogod, to nije samo suština, svojstvo, karakteristikamaterije ovih formi koje zaokupljaju našu pažnju. Jednako važna je proporcija uređenja pojedinihdelova čineći kompletan oblik. Istina, isto je sa različitim oblicima umetnosti, a dobar primer jeklasično slikarstvo. U Evropi tokom Medievala-srednjeg veka i Renesanse dobar broj slikara je znaoda stavlja pre početnog dizajniranja-skiciranja osmišljavali su svoje slike prema delovimageometrijskih formula. Skulptori i slikari u islamskom svetu su činili isto. O pozicioniranju-raspoređivanju elemenata unutar rama slike se vodilo računa kao o važnosti kao što je sama suštinanje same. Evropski slikari klasičnog slikarstva su rekli da su nasledili ove raspoređene formule izmisterioznih škola Grka i Arapa koji su u nasleđe primili to od razvojenih(naprednih) Egipćana.Ali, gde su Egipćani pokupuli ovo znanje?

Egipćani i ostale antičke kulture izveli su ove geometrijske formule na osnovu oštrineposmatranja prirode svijeta. Mi nazivamo ovu granu znanja svet41 geometrije i otkriveni su uticaji nesamo u slikarstvu nego takođe u utvrđenim stilovima religijske arhitekture.O tome Pol Devero kaže

Formiranje materije od energije i prirodnog kretanja universuma (svemira, vasione), odoscilovanja molekula do postajanja (porasta) organskih formi u kretanju planeta, zvezda, i galaksijesu u svimu upravljani-usmeravani geometrijskom konfiguracijom sila. Geometrija prirode jesuština(esencija)-osnova sveta geometrije upotrebljena u dizajniranju i konstrukcijama tako mnogosvetskih starih sakralnih svetilišta.Ova svetilišta dešifriranih proporcija kreirana-stvorena i pomoćutoga ogledala univerzuma. Određeni oblici pronađeni u starim hramovima, razvijani i dizajniranidešifrovani do matematičkih konstanti sveta geometrije, aktuelne okuplja, koncentrira i zračespecifičnim modelom vibracija. Na primjer, partikularna struktura geometrije i precizna razmera iorjentacija piramidalni oblik kompletira starinu elektromagnetnih svojstava svemira sadržanaunutar piramide.Trodimenzionalna struktura i oscilacije su absolutni, bezobzira što su misterioznopovezani.To je veoma poznato kod gradnje muzičkih instrumenata.To je takođe poznato prilikomizgradnje starih Zamkova-hramova.Određeni oblici rezonatora kosmičke frekvencije su takođeregistrovani u elektromagnetnom spektru.Finese vibracija su ključsvojih snažnih efekata.To je sličnokonceptu zakasnele homeopatije gde omalovažavani(nipodaštavani) moli(traži)najvećuodgovornost. (12)

Osnovno-Fundamentalno, svet geometrije je jednostavna relacija-odnos brojeva, jednihprema drugim: 1:2, 2:3, 4:5. Kada je svaka brojčana relacija ugrađena u tro-dimenzioni oblikimamo najgraciozniju i naj primamljivu-privlačniju arhitekturu na svetu.Kada je to veoma bliskihproporcija i određeno u domenu-području zvukova oni daju-prave transcedentalnu i transformisanumuziku Indijskih radža, Tibetanski gornji pevački ton,Gregorijansko pevanje, Afrički dobošari, imajstorije Bacha,Mocarta i ostalih Evropskih klasičnih kompozitora. Goethe jednom reče,"Arhitektura je zamrznuta muzika."Ovom izjavom Gete je opisaorelacije između muzičkih relacija injihovu aplikaciju-prikaz u obliku i strukturi.

Nisu sve forme pronađene u geometriji i prirodi harmonične u prirodi, što znači da pronalazimonajlepše što oko čini uistinu drugačije od harmonične serije (hoće se reći da oči ‘varaju’). Udelovima, forme kao izraz proporcije baziran je na oktavi (2:1), četvrtini (4:3), petini (3:2), i trećini(5:4) izraza oblika što je vidljive harmonije. Poznavati kako upotrebiti ove harmonijske relacije u

41 sa ٠cred a svet; a ~duty sveta dužnost; a ~cow osoba( stvar, ideja) koja se ne sme kritikovati, Morton Benson, englesko-srpskohrvatski rečnik

148

produkciji athitekture bila je osnova starih misterioznih škola Egipta i Grčke. Pitagora, koji je ovoznanje iz tih oblasti-materije za trideset-tri godine putovanja i studiranja-istraživanja poMesopotamiji i Egiptu, bio je specijalni-posebni uticaj u posmatranju ovog sveta geometrije odGrka, i preneto Zapadnoj civilizaciji.

3.5.1 Zlatni presjek /srebrni presjek / bronzani presjek

Jedna sveta geometrijska proporcija, poznata kao Zlatna misao ili Zlatni presjek, bila jeneizmjerno-neizmjereno važna za antičku arhitekturu.Zlatni presjek je geometrijska proporcija ukojoj je odnos između celine prema dužem dijelu isti kao odnos dužeg dijela prema manjem(v. skica1 ). Tada je a:b = b:(a-b). Zlatni presjek je često korišćena proporcija u razmjerama, što čestopronalazimo u najvećoj šestini (3:5) i najmanjoj šestini (5:8). Atomski fizičari, hemičari,kristalografičari, biolozi, botaničari i astronomi su pronalazi iste relacije da bi se poduprlamatematičkim razumjevanjem (prikazivanjem) univerzuma-kosmosa.Odnos je često prikazan-prezentiran na ljudskom tijelu i mišljenju, vjerovatno računajući na duboke i transformativne efektesvijeta arhitekture i svijeta muzike u odnosu na ljudski organizam. U antičkoj-staroj Hinduarhitekturskoj strukturi (sutra) kaže " Univerzum je sadašnjost u hramu kroz oblik iproporciju."Uostalom, gde god je pronađena arhitektura sa svijetom geometrije, vi prepoznajetemodel univerzuma.Vibracije kvaliteta svijeta svemira donosi vašem tijelu i mislima unutrašnjuharmoniju sa univerzumom.

Skica 1

3.5.2 GRAĐEVINSKI MATERIJALI UPOTREBLJENI U STRUKTURI SVETIHGRADILIŠTA42

Sakralni gradovi (sveta mjesta) širom svijeta, delimično su pojedinačno više stari, građevinefrekvencija upotrebljenog kamena (stene) finoće, prirodne energije kao što je granit,magnetska(magmatska) stena sa povratnim poljima i stene sa visokom koncentracijom kvarca isrodnih minerala. Ponekat one stene koje su upotrebljene bile su najširi raspoloživi lokalnigrađevinski materijal, još češće prehistorijske građevine gde je znatni problem donošenje stena sadalekih izvorišta. Telo Velike Piramide, za primer, je izgrađeno od lokalnog raspoloživog vapneca-krečnjaka, još zidovi, stropovi(tavanice) i podovi glavne ceremonijalne(svečane) dvorane su građeniod ogromnih blokova granita vađeni iz kamenoloma u Aswanu, stotine milja na jugu. Granit jepoznat kao izvor malog-nivoa prirodne radioaktivnosti. Verovatno su stari graditelji osećalienergiju ovih stena i upotrebljavali su ih za glavne i zdravstvene-lečilišne svrhe. Preistorijski narodiu Engleskoj i Francuskoj su takođe konstruisali otvorene dvorane sa enormnim pločama od granita.

42 ovde izvanredno odgovara da se prikaže sadržaj o mesdžidu u Paljevu., prim.Izet u pripremi.149

Nazivani dolmen-megalitski spomenik, halke ili fougous 43, zavisno od oblasti, te dvorane supokrivane sa alternativnim naslagama organskih i neorganskih materijala pojedini istraživači suverovali u skupljanje i koncentaciju energije emitovane iz granita. One dvorane gde nije upotrebljenoriginal za pogrebe (sahrane) ali umesto toga za življenje osoba za inicijativu, šamanističke,religijske i lečilišne svrhe.

Kod drugih starih otkrivenih gradilišta su zabeležene magnetne anaomalije u delovima stena.Pol Devero piše u Eart Mind-u (Zemljin Mozak); Komunikacije sa Živim Svetom Gaja..

,, Postalo je jasno da su megalitni graditelji u Britaniji iskoristili specifično kamenje ukonstrukcijama nekih svetih spomenika. Gradilišta sada su identifikovana gde samo jedan kamen odmnogih je u stanju da izokrene kompas. (3)

Devero komentariše dalje o ovome u Zemljina Memorija; Sveta gradilišta-Ulazi u ZemljineMisterije,

Magnetno kamenje do sada su pronađeni na gradilištima su selektivno uređeni – u kardinalnimtačkama u krugovima, na astronomskim znamenitostima, ili postoji kao dominantni megalit u nekomspomeniku. Kako su mogli da budu upotrebljeni za povećanje ostarelih država?Određeni delovimozga su osetljivi na magnetska polja-posebno temporalni region lobanje koji čuva organe procesamemorisanja (pamćenja), snova i osećanja. To je jedna zastarela tradicija o spavanju na kamenjumoći da bi se dobile vizije. Klasični slučaj je naravno Jakup a.s. koji je spavao sa glavom na betelu,ili svetom kamenu. Japanski imperatori su takođe imali posebni kamen za maštanje (kamudoko). Mimožda možemo predočiti megalitnog šamana, u nekom starijem stanju svesti, ležeći ili spavajućidržeći glavu u kontaktu sa kamenom moći na nekom gradilištu. Ovo je možda pomoglo priizazivanju specijalnih-posebnih vizija.

NASTAVAK SLEDI....

4.0. BOGOMOLJA44 NA IMANJU HODŽIĆ IBRAHIMA, Gornje Paljevo

Jedan od značajnijih elemenata kulturne održivosti Sandžaka, koji u sebi krije i ekonomskuodrživost, jeste održivost vjerskih objekata, duha i tradicije. Elementi religijske održivosti ove regijeprije svega su vezani za značajne pojedince, koji su istrajnošću, marljivošću i harizmatskomličnošću davali pečat određenim područjima.Tako na primjer, područje Tutinske opštine u jednomperiodu posle II svetskog rata, po pitanju vjerskog rada i održivosti religijskog duha posebno mjestopripadalo, neimaru vjerskoga duha, Mula Amiru iz Oraša. Ovaj fizički slijepi čovjek je ostavio širokii duboki trag u dušama svojih rođaka, komšija, prijatelja i sunarodnika ovog kraja i šire45.Pa vrločesto razgovor na temu vjerovanja obavezno dodirne ovog neumornog čovjeka, neimara ’’parexellance’’ u sferi poznavanja Objave.

On je zapravo bio povod da se otkrije jedna izuzetna građevina, a osoba koja nas je uputila naovj lokalitet i imanje Ibrahima Hodžića govori neobične detalje iz života ovog neimara. Često galjudi upoređuju sa Ismal efendijom Filibalićem iz Hadži Huremove ili Bor džamije, pa kažu da jeovaj, nesumnjivo vodeći alim svojega vakta u Novom Pazaru, govorio, onima koji su dolazili da ganešto pitaju odgovarao, da imaju Mula Amira i da him on može dati odgovore na postavljenapitanja, da nemaju potrebe da se krpaju i dolaze čak u Lug46.

43 Nema ova reč u Bensonovom rečniku, prim.izet44 Prvi put je zabeležio i opisao prof. Đ.Bošković sa saradnicima, 1951. godine prilikom rekognosticiranja jugozapadne Srbije, ’’Arheološko rekognosticiranje i sondiranje područja opštine Tutin’’ekipa Arh. Instituta iz Beograda kojom je rukovodio dr.M. Popović 45 Iz Stambola su dolazili da slušaju njegova tumačenja,govori se da je bio ćerametli, prim.I.Hodžića46 Lug je deo Novog Pazara između Raške i jaza, oko Bor džamije.

150

BOGOMOLJA47

U podnožju brda Kâmina, na koji se južno nastavlja Crniš,u blizini čistog Vrela48 u GornjemPaljevu na imanju Ibrahima Hodžića nalazi se neobična građevina (slika 1) uklesana u strmu stijenuod sige49, ali je i prirodno stvarana jer se na jednom dijelu vidi neimarstvo prirode, vide se stalagmitii stalaktiti (sl.2 i 3 ) i kanali u stijeni.Predpostavlja se da ovi kanali vode veoma daleko.DoBogomolje se dolazi sa severozapada od kuće Ibrahima Hodžića.

Slika 1 Ulaz u Bogomolju / snimio I.Mulić

Slika 2 Stalagmiti u pećini Slika 3 Dubina u pećini

Po predanju i pričanju starca Ibrahima, čiji je otac Ismail (Smajo) Hodžić bio bogat i veomapoznat u ovom kraju, vlasnika zemlje na kojoj se nalazi ova neobična građevina50, nepoznati neimarisu uklesali objekat koji je imao višestruku namjenu, između ostalih bio je i vjerski objekat jer kakoIbrahim veli, ovdje su dolazili i boravili derviši. Dalje, starina nam priča da su ovu pećinu, kako on

47 Gordana Milošević: Pećinska crkva u Paljevu ,Novopazarski zbornik br.8 , str.37, 1985.48 Nazivaju ga i Persijsko vrelo,mala devojčica od dvije godine je izvodila ilahiju:..’’Persijsko vrelo kada zahuči, o pravovjerni ti mu se priključi...’’49 Vesko Pajković, o nastanku i upotrbi novopazarske ’’sige’’, siga-bigar,Novopazarski zbornik br.8 ,str.22150 Ova građevina je ustvari verski objekat, koji je od prirodne pećine u stijeni nepoznati neimar-graditelj izoblikovao i pripremio za bogomolju.

151

zna po predanju svojih , ’’a ja lagat sine neću’’, ovo ( bi trebalo da)51 su prvi iskopali i pripremili zakorišćenje Bogumili, jedan narod koji je vjerovao u jednog boga i Isa pejgambera. Oni su zbogspecifičnog, za ostale hrišćane, a posebno za Rim neprihvatljivog načina ispoljavanja vjere u Boga,bili protjerivani i morali su se sklanjati u brda i pećine, tako da su ovdje na ovom mjestu isklesaliBogomolju koja umnogočemu unutrašnjošću podseća na mesdžid.

Zapravo, o čemu se radi, oblik osnove i usmjerenost čela52 prostorije, koje je specifičnoobelježeno da upotpunosti podseća na mihrab, je upravo onakav kakav je u džamijama, tako dagledajući u pravcu čela, tj.vrha ove prostorije mi se zapravo okrećemo prema kibli, to je pravacseverozapad-jugoistok, što se lako ustanovljava orjentisanjem u prostoru.Na jugozapadnoj strani senalazi otvor kružnog oblika, upravo na mjestu gde bi se nalazilo munare kod džamije, ali zasigurnoovaj otvor je slušio prije svega, kao bezbedonosni u slučaju da se mora izaći na drugu stranu ili kaokrovni otvor za osvetljavanje prostorije i ventilaciju.

slika 8 Otvor na jugozapadnoj strani, minaret

Slika 4 Unutrašnjost pećine Slika 7 Izlaz iz bogomolje

Unutrašnji prostor je tako koncipiran kao da se radi o kući, jer se vidi funkcionalnapovezanost i odvojenost prostorija. Ono što upada u oči jeste devastacija ovog prostora, koji očitoneko pokušava da dogradnjom ulaznih vrata i doziđivanjem zidova vrlo nestručno osveži i prikažekao ’’svoju’’ brigu. Po kazivanju I.H. ’’pokušavalo se je na silu osvojiti ova bogomolja, iako nikadanije pripadala onima koji to pokušavaju’’.Unutrašnjost koja je ispisana različitim imenima realnijeoslikava otvore prema severoistoku, koji, su mogli služiti za pružanje odbrane i izviđanje uslučajevima ugroženosti. U uglu čeonog zida, lijevo od ,,mihraba" ( sl. 5 i 6)53 se nalazi isklesaniotvor u zidu, polueliptične osnove dim. Unutrašnjost Bogomolje osvježava izazivajući ushićenje iradost kod svakog dobronamjernika.

51 dodao i.Mulić52 v. sliku 4 i 553 ista kombinacija se nalazi napolju, uklesana u zid koji predstavlja česmu sl.11, prim.I.Mulić

152

Slika 5 Unutrašnjost bogomolje, jugoistočna strana Slika 6 Čelo bogomolje, mihrab

Ispred ulaza su drvena vrata koja su ’’skoro postavljena’’i učvršćena purpenom, tako da onaj ko je radio zid i vrata nije vodio računa o istorijskoj vrijednosti ove Bogomolje, mada se to isto danas radi i sa starim džamijama i drugim vjerskim objektima kao što su groblja i nadgrobni spomjenici.

Slika 9 Novodograđeni zid slika 10 postavljena vrata učvršćena purpenom,

153

Slika 11 Česma ispred ulaza u pećinu i deo za posudu ukopan u stijenu česme, desno skica

Slika 12 deo kanala kojim je doticala voda do ćupa

Stari Ibrahim govori da je imao problema, govore da je to ’’utrina’’, haliluk, da je to ničije,pa kad je tako zašto onda dolazi neko da ga prisvaja, pita se Ibrahim.On ne priznaje da iko imapravo na njegovoj zemlji da uzurpira nešto što njemu pripada:...’’Ne dam da se ovo skrnavi, sine, jervidiš ti, spusti glavu, nisko je, pogledaj tamo, vidiš tamo, pogledaj ono je mihrab...pogledaj ovajotvor u plafon gore, vidiš li, to je minare i postavljen je isto kao u džamiji, ali su ovo ti staripravovjernici koristili da bi i mogli uteći u slučaju opasnosti...e, moj sine, ovo je bila tećija....tu seklanjalo Bogu i bilo je skrovito mjesto...Stari su govorili da je ovo najstarije bila bogumilskabogomolja, onih koji su nazivani hereticima i koje su proterivali sa ovih područja...Kasnije zaturskoga vakta, derviši su koristili ovo mjesto, obavljali zikir, i obnavljali vjeru...Eto, prije pargodina, kada je NATO bombardovao Srbiju, vojska se je krila u ovu bogomolju...Dobro bi bilo kadabi derviši opet hteli da brinu o ovom objektu, ali oni u koje imam povjerenje, tako bih ovo parčezemlje uvakufio.Ova bogomolja pripada Gornjrem Paljevu i dobro bi bilo da zajednica preduzmeaktivnosti da se ovo kulturno-istorijsko blago sačuva od propadanja i zaštiti od onih koji bi da ovupećinu i mesdžid uruše.

154

Slika 13 I. Hodžić pokazuje ’’neimarsko’’ blago na svojem imanju

Hadži Omer Koničanin sa Kitabom, akvarel I.Mulić 2005

Hadži-Omer Koničanin, čovjek koji je bio jedan od poslednjih istinskih neimara Sandžaka,čovjek koji je znao čitati i pisati, takođe je imao velikog smisla da podučava a bio je jako talentovanza zanate.Tako da bi dobro bilo da se prisetimo nekih njegovih mudrosti, na primjer povodomiščitavanja knjiga.Njegov otac je bio još značajniji za ovu regiju.

Komentar na pojavu upotrebe termina SAMOODRŽIVOST! Podsetio bih one koji pišu ičitaju o postojanju nekih svojstava koja samo pripadaju Jednome Gospodaru. Gde god ima ovajtermin, treba ga promijeniti u održivi termin, održivi. Samoodrživost nije nešto što je svojstvenoljudima, a ne pogotovu stvarima ili bićima niže ravni postojanja. Organiziranje je već nešto drugo,jer se ona vezuje za neki aspekt održivosti kao npr. ekonomski , ekološki , kulturni aspekt ilireligijski i slično. Samoodrživi održava sve što postoji. Ovom prilikom bih preporučio onima kojičitaju, da paze kako čitaju i šta čitaju u kranjem slučaju, a takođe bih preporučio jednu knjigu, kojanažalost nije najbolje prevedena, ali uz Božju milost se nadam da će izaći drugi prevod koji je

155

praktički pripremio izvesni doktor, a ta knjiga ima naslov:ŽIVI SUFIZAM, Ogledi o sufizmu autoraSeyyed Hossein Nasr, u prevodu E. Kukavice i E.Karića, Sarajevo 2004.godine

Samoodrživost, posmatrano i sa strane nauke je neodrživ, jer važe principi i naučni zakoni, ajedan od njih je i Zakon o održanju energije, koji govori da se energija pretvara iz jednog u drugioblik ili poznat kao tekstualni izraz Perpetum mobole druge vrste nije moguć, što znači da čovjeknije u stanju ni iz čega stviriti nešto.

Treće i najvažnije, jeste da Jedini sam o Sebi opstoji, i to svojstvo Samoodrživosti jesteBožje i samo njemu pripada, pa sam primjetio i u javnosti i medijima su mnogi počeli da koriste ovajtermin, pa sam dužan da vam skrenem pažnju na njegovu pogrešnu upotrebu. I ovo je jedna odosnovnih forulema.

L I T E R A T U R A

1. Kur’an časni, preveli hfz. Muhammed Pandža i Džemaluddin Čaušević,Stvarnost - Zagreb 1974

2. Agenda 21, Konferencija Ujedinjenih nacija, Rio de Žaneiro, 1992, Environmental Impact Asses-

sment – EIA.

3. Aldo Rosi, Arhitektura grada,str.164

4. Andrejević,Lj., Prilog etničkoj bibliografiji Novopazarskog kraja, Muzej RAS

5. Avdić,A.,novopazarski Sandžak u svjetlu događanja velike istočne krize (1875-1878), novopazarski

zbornik br.8,str. 140

6. Beloš, Lj., Urbanizam ili korak u novo sutra, Гласник инжењерске коморе

Србије,стр.10,децембар 2005

7. Bucaille, M., LA BIBLE, LE CORAN ET LA SCIENCIE,Editions Seghers, Paris, 1976; strana 245

8. Blumenschein,U.,Die HIMMELSSTURMER, ZUG, MODERNES LEBEN,

Deutchland,1997,vol.,1,30-35

9. Bouman, K., “Strategija u praksi”, Prometej, Novi Sad, 2003, 17.

10. Bosnawi M.Salihbeg, MIOMIRIS G N O Z E, Sarajevo 2006,

11. Bovaird, T., “Strategic Management”, European Center for Peace and Development, Belgrade, 2005,

9.

12. Bruntland,G.H.), "Our common future: The World Commission on Environment and Development",

Oxford, Oxford University Press. www.valcamonicambiente.it , 1987,3

13. Ćulafić,V.,PRVA FABRIKA U NOVOM PAZARU (Crepo-ciglana’’Deževo’’ u Prćenovi),

Novopazarski zbornik br.7, 1983

14. Đorđević,D.,''Ljubljanska deklaracija o teritorijalnoj dimenziji održivog razvoja'' ,Гласник

инжењерске коморе Србије,стр.6,децембар 2005

15. Đurić,N.,: Belaćevac, glasnik muzeja Kosova 10 / 60-70

156

http://www.valcamonicambiente.it/agenda_21/sostenibilita/rapportobruntland.doc

16. Čelebija Evlija: Putopis, Sarajevo 1967

17. Čelić, Džemal.,GRABRIJAN I SARAJEVO:Prilozi za proučavanje istorije Sarajeva,.knj.III, Sarajevo,

1970.str.37,

18. El-Gazali,E.H., Ihjau ulumid-din , Sarajevo, 2004

19. EŠ-ŠARANI,A., Sveta svjetla o spoznaji NAČELA TESAVVUFA, Sarajevo, 1424.h.g./2003.

str.528,

20. Femić, P.Milinko, Prijepoljski kraj u prostoru i vremenu, Beograd, 1999

21. Gidion, S., “Contrast or Parallel in Urban Theory”, A. Welby, London, 1950, 39.

22. H.Gološ,H. Istorijski arhiv »Ras«, Novi Pazar, skraćeno IARNP

23. Habitat Agenda, Habitat II, Istanbul Declaration on Human Settlements and Habitat Agenda, United

Nations, September 5th, 1996.

24. Hadžibegić,H., ,,Zvanični podaci o stočnom fondu na području Novog Pazara, Trgovišta i Bihora iz

1585.godine’’, Istorijski zapisi, knj.XXVI,sv. 4. Titograd,1969

25. Hart, M., “What is Sustainability Anyway”,www.subjectmatters.com/indica tors,1997, 3.

26. Hattstein,M. and Delius, P.,Islam-Kunst and Architekture, KÖNEMANN, 2004

27. Hattstein,M. and Delius, P.,Islam-Art and Architecture, KÖNEMANN, 2004

28. Hrabak Bogumil ,TRGOVAČKE I SAOBRAĆAJNE VEZE NOVOG PAZARA (1461-1521),

Novopazarski zbornik br.4, str.3, Novi Pazar 1980.

157

http://www.subjectmatters.com/indicators

KORIŠĆENJE BIOMASE KAO ENERGENTA U SRBIJI

Prof. dr Mirsad Nuković, Internacionalni univerzitet u Travniku,

SKAIN Beograd

Doc.dr Nedžad Azemović, Univerzitet N. Sad

Mušo Fakić, agro preduzetnik N.Pazar

Doc.dr Adnan Tutić, Univerzitet u Travniku

Sažetak

Biomasa kao energent jedina zadovoljava kriterijum u pogledu stvaranja ugljen dioksida (CO2) ičvrstih materijalnih produkata sagorevanja. Ulaz u proces sagorevanja je biomasa kao gorivo ivazduh. Izlaz iz procesa sagorevanja su dobijena energija, pepeo i gasoviti produkti sagorevanja(ugljen dioksid kao glavni sastojak). Živi biljni svet procesom fotosinteze vezuje taj CO2 i uz pomoćsunčeve energije izgrađuje svoju masu. Čvrsti materijalni ostatak, pepeo, kao đubrivo učestvuje uizgradnji nove biljne mase. Na taj način se vrši recikliranje CO2 i čvrstih produkata u prirodi.Sagorevanjem biomase ne remeti se postojeća ravnoteža u sadržaju C, jer se emituje ista količinakoju biljke upotrebe za svoj rast i sistem je zatvoren. Biomasa je čista sirovina, ne sadrži teškemetale, hemikalije i druge zagađivače i time nema štetan uticaj na životnu sredinu.

Ključne reči: biomasa, biogorivo, obnovljivi izvori energije, elektrane, životna sredina.

USE OF BIOMASS AS ENERGY IN SERBIA

Prof. Dr. Mirsad Nuković, International University in Travnik

Summary

Biomass as the energy source solely meets the criteria for the production of carbon dioxide (CO2)and solid material combustion products. The entry into the combustion process is biomass as fueland air. The exit from the combustion process is obtained energy, ash and gaseous products ofcombustion (carbon dioxide as the main ingredient). The living plant world connects this CO2 withphotosynthesis and builds its mass with the help of solar energy. A solid material residue, ash, as afertilizer participates in the construction of a new plant mass. In this way, CO2 and solid productsare recycled in nature. Combustion of biomass does not disturb the existing balance in content C,because the same amount of plants that plants use for its growth and the system is closed. Biomass isa pure raw material, it does not contain heavy metals, chemicals and other pollutants and thus has noharmful effect on the environment.

Key words: biomass, biofuel, renewable energy sources, power plants, environment.

Uvod

Najznačajniji izvori biomase su: poljoprivredni otpad, industrijski otpad (uglavnom iz prehrambene idrvoprerađivačke industrije), komunalni otpad i otpad životinjskog porekla.

158

Biomasa se može direktno koristiti u postrojenjima za proizvodnju električne i toplotne energije ilise prerađuje u gasovita i tečna goriva. Kao direktan energent biomasa se koristi najviše u oblikubriketa i peleta. Značajan izvor biomase predstavlja organska komponenta komunalnog otpada.Veoma je važno utvrditi mogućnosti korišćenja deponijskog gasa koji nastaje prilikom razgradnjeove komponente u toku deponovanja. To podrazumeva iskorišćenje nastalog gasa kao energenta,njegovo plansko skupljanje i usmeravanje do mesta sagorevanja u energetske svrhe i uz ostvarivanjeekonomske dobiti.

Od tečnih goriva iz otpadne biomase dobijaju se biodizel i bioetanol. Predlog EU je da se do 2020.godine 10 % konvencionalnih goriva zameni biogorivom. Srbija je 2005. godine ratifikovala Ugovoro osnivanju Energetske zajednice zemalja jugoistočne Evrope i prihvatila obavezu primene direktivakoje za cilj imaju povećanje korišćenja obnovljivih izvora energije. Korišćenjem biomase umestotečnih goriva znatno se smanjuje zagađenje životne sredine. Emisija sumpor dioksida (SO2) sesmanjuje na nulu, emisija pepela u poređenju sa ugljem smanjuje se za deset puta, a sadržaj CO 2 uatmosferi globalno se ne povećava. Prema Kjoto protokolu može se očekivati da će Srbija udogledno vreme morati više da koristi obnovljive izvore energije. Potrebno je koristiti i jedan deo izbiomase, čime će se ispuniti obaveza davanja doprinosa smanjenju emisija štetnih materija uatmosferu.

U borbi sa globalnim klimatskm promenama i što većoj energetskoj nezavisnosti zemlje članice EUsu postavile dugoročni cilj da se do 2020. godine učešće obnovljivih izvora energije u ukupnojpotrošnji energije podigne na 20 %. Biomasa je četvrti najveći izvor energije, ispred su ugalj, nafta iprirodni gas. Procenjeno je da je učešće biomase 14 % od ukupne primarne energije u svetu.

Mogućnosti korišćenja biomase u Srbiji

U Srbiji je slabo organizovano sakupljanje otpadne biomase sa poljoprivrednih površina i šumskihgazdinstava u cilju dobijanja obnovljivih izvora energije. Procenjeno je da se godišnje proizvede 12miliona tona biomase. Od toga 9 miliona tona u Vojvodini. Energija koja bi se godišnje mogla dobitikorišćenjem otpadne biomase procenjena je na 2,5 miliona tona ekvivalentne nafte. Potencijalbiomase u Srbiji u odnosu na ukupni energetski potencijal iznosi 65 %. Od ovih 65 %, 40 % činipotencijal drvne mase (seča drveta i otpaci drvne mase pri njenoj primarnoj i/ili industrijskojpreradi), 60 % je poljoprivredna biomasa (ostaci poljoprivrednih i ratarskih kultura, uključujući itečni stajnjak.

Srbija ima potencijal da iz biomase, prvenstveno se misli na proizvode dobijene od nus proizvoda uoblasti drvne industrije i poljoprivrede, proizvede oko četvrtinu ukupno proizvedene energije, štopredstavlja polovinu potencijala obnovljivih izvora energije. Energetski potencijal biomase upoljoprivredi procenjuje se u ratarstvu oko 3 miliona tona, a u voćarstvu i vinogradarstvu oko 1milion tona. Otpadna biomasa se koristi za zagrevanje prostora individualnih seoskih domaćinstava ai za potrebe industrije. Napravljeno je više različitih kotlova na otpadnu biomasu – industrijski kotaona otpadno drvo, na slamu pšenice, ljusku suncokreta.

U Srbiji je neophodno podići nivo svesti kod privrednih subjekata o potrebi i značaju iskorišćenjaotpadne biomase u cilju dobijanja obnovljivih izvora energije u cilju povećanja energetskeefikasnosti i smanjivanja količine generisanog otpada.

Potrebno je uspostaviti sistem upravljanja otpadnom biomasom. Treba podsticati praksu upravljanjaotpadnom biomasom sa ciljem očuvanja kvaliteta životne sredine. Inicirati podizanje kapaciteta za

159

iskorišćenje otpadne biomase u cilju pretvaranja otpadne biomase u obnovljivu energiju – toplotnu ielektričnu, pogonsko gorivo ili proizvode koji imaju upotrebnu vrednost, briketi i peleti, kao iprimenjivanje novih tehnologija.

Šta karakteriše korišćenje biomase?

Za zemlje u razvoju je izuzetno važno obezbediti nove energetske izvore. Na taj način se smanjujenjihova zavisnost od uvoza goriva, čija cena sve više raste. Rasterećuje se budžet države za uvozomkao i pouzdanost snabdevanja energijom.

Stvaranje novih tržišta za promet sirovina šumarstva i poljoprivrede obezbeđuje prihod lokalnogstanovništva uz istovremeno očuvanje šumskog fonda. Podstiče se angažovanje domaće industrije naproizvodnji opreme.

Očuvanje životne sredine kroz prevenciju stvaranja efekta staklene bašte, emisija CO2 može bitiredukovana zamenom fosilnih goriva biomasom. Primenom biomase smanjuje se produkcija SO2 ipepela.

Ekonomsko unapređenje korišćenja otpada je oblik prevazilaženja problema deponovanja,potencijalnog izvora bolesti i štetočina.

Proizvodnja i korišćenje lokalnih izvora utiču na decentralizaciju radnih mesta i angažovanjestanovništva u manjim naseljima.

Izrada briketa i peleta

Biomasa se karakteriše čistim sagorevanjem. Briketi i peleti se izrađuju od prirodne sirovine. Na tajnačin se proizvode ekološki prihvatljivi materijali.

Briketi i peleti nastaju presovanjem isitnjenog materijala uz prethodno sušenje sirovina doprihvatljivog nivoa vlažnosti (10 – 14 %). Veličina pritiska prese određuje se na osnovu fizičkihosobina materijala. Ukoliko je pritisak veći, veća je gustina i obrnuto. Na zbijenost i čvrstoću briketai peleta osim pritiska prese utiče i vlažnost materijala kao i usitnjenost materijala.

Navešćemo osnovne prednosti korišćenja briketa i peleta:

a) sadržaj sumpora je oko sedam puta manji, značajno je smanjena produkcija SO2 prilikomsagorevanja, u poređenju sa fosilnim gorivima;

b) količina pepela posle sagorevanja je dva do sedam puta manja;c) sagorevanjem i manipulisanjem ovih proizvoda ne javljaju se prašina i dim;d) sirovina za proizvodnju je kvalitetna i nalazi se svuda oko nas;e) bitno ne utiče na cenu proizvoda;f) ovi proizvodi se dobijaju bez korišćenja vezivnih sredstava – lepila, što utiče na pojeftinjenje

procesa proizvodnje i poboljšanje osobina sa aspekta zaštite životne sredine;g) tehnološki proces proizvodnje je jednostavan, briketi i peleti su proizvodi budućnosti jer

sadrže obnovljivu sirovinu i ekološki su čisti.

Energija biomase je veoma značajan energetski potencijal iz obnovljivih izvora. Potrebno je usvojitipodsticajne mere za proizvodnju i korišćenje energije iz otpadne biomase, kao i učešće privatnog

160

sektora i razvoj javno-privatnog partnerstva u ovoj oblasti. Racionalno korišćenje sirovina i energijei upotreba alternativnih goriva iz otpadne biomase rezultovalo bi u unapređenju održivosti postojećihenergetskih sistema u zemlji, ekonomičnosti u poljoprivredi i šumarstvu, upravljanju otpadom,povećanje energetske stabilnosti i smanjenje nivoa zagađenja životne sredine.

Potencijali biomase u Srbiji

Kada kažemo biomasa u Srbiji, odnosno, kada pričamo o biomasì u poljoprivredi onda se, pre svega,misli na biljne ostatke iz biljne, voćarske i vinogradarske proizvodnje. Procenjeno je da se svakegodine proìzvede ukupna količina od 12,5 miliona tona biomase u Srbiji, od čega u Vojvodini 9miliona tona (72%).

Od ove količine 1/4 biomase može da se koristi za zaoravanje ili kao prostirka za proizvodnjustajnjaka u cilju povećanja plodnosti zemljišta, 1/4 može da se koristi za proizvodnju stočne hrane,1/4 za proizvodnju toplotne energije i 1/4 za ostale svrhe. Od ukupne količine biomase namenjene utoplotne svrhe 2.794.000 tona može da se uštedi ekvivalentna količina od 948.600 tona ekstra lakogulja za loženje. Identična količina dizel goriva troši se u celokupnoj poljoprivrednoj proizvodnji uVojvodini.54

Biogas

Najjednostavnije rečeno, biogas je mešavina gasova koja nastaje razlaganjem organske materije uuslovima bez prisustva kiseonika (anaerobnim uslovima). Možemo reći da je proces skoro identičansa onim koji se odvija u želudcu krave. Kalorijska vrednost biogasa se kreće u granicama 4,5 do 6,5kWh/m3. U tabeli ispod je prikazan tipičan sastav biogasa:

Naziv Hemijska formula Zapreminski udeo u %

Metan CH4 45 - 65

Ugljendioksid

CO2 25 - 40

Vodenapara

H2O 1 - 6

Kiseonik O2 < 3

Azot N2 < 3

Amonijak NH3 < 1

Vodonik H2 < 1

Vodoniksulfid

H2S 30 - 20000 ppm

Prikaz 1 do 8 od ukupno 8 elemenata

Elektrana na biogas

54 Iz studije: „Potencijali i mogućnosti briketiranja i peletiranja otpadne biomase na teritoriji pokrajineVojvodine“ Pokrajinskog sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine AP Vojvodine iz 2007. godine.

161

http://greenmileteam.com/index.php/sr/biogas/elektrana-na-biogas-2/

http://greenmileteam.com/index.php/sr/biogas/

http://greenmileteam.com/index.php/sr/biogas/potencijali-biomase-u-srbiji/

Jedan od načina da se biogas proizvodi u kontrolisanim uslovima je da se izgradi elektrana nabiogas. Glavne tehnološke celine elektrane na biogas su deo za proizvodnju biogasa i deo zaproizvodnju električne i toplotne energije. Proizvodnja biogasa se vrši u velikim hermetičkizatvorenim rezervoarima koje nazivamo digestori. Dužina procesa stvaranja gasa zavisi od izabranetehnologije i obično traje od 30 do 60 dana. Naravno, što je period duži, količina biogasa je veća, alii cena takvog postrojenja raste zbog izgradnje većeg ili dodatnog digestora. Biogas dobijen na ovajnačin se može iskoristiti za pokretanje gasnog motora, koji opet pokreće generator i tako se dobijajuelektrična i toplotna energija. Gasni motor i generator se uglavnom prave kao jedinstveni uređaj kojise, pošto sem električne proizvodi i toplotnu energiju, naziva kogenerator.

Elektrana na biogas55

Šta je biogas i kako nastaje

Životinjski i biljni otpad sadrži visoki procenat belančevina, masti i ugljenih hidrata. Pri anaerobnomrazlaganju ovakvih susptanci (koje se u osnovi može podeliti na četiri etape: hidroliza, acidogeneza,acetogeneza i metanogeneza) nastaje znatna količina gasa sa visokim procentom metana (45-65%zapremine) koji se naziva biogasom (srednja toplotna moć 16,2 – 19,8 MJ/Nm3). Proces razlaganjase odigrava u mezofilnoj temperaturnoj zoni (36-40°C), pri dugom zadržavanju (30-60 dana).Glavni deo procesa se odigrava u fermentorima (digestorima), odakle se dobija najznatniji deobiogasa, ali se u lagunama gde se skladišti digestat još nastavljaju biološki procesi i tek se tuzavršavaju. Ukoliko se rezervoari u zadnjoj fazi pokriju a nastali gas prikupi, može se dobiti dodatnakoličina biogasa (3-8% u odnosu na ukupnu 100%-nu količinu). Radi slikovitog prikaza, izmeđuElektrane na biogas i krave možemo povući paralelu kao na slici.

55 http://greenmileteam.com 162

http://greenmileteam.com/index.php/sr/biogas/sta-je-biogas-i-kako-nastaje/

Sirovine

Da bi proizvodnja biogasa bila što isplativija, potrebno je koristiti sirovine sa što većim gasnimpotencijalom, pa hajde da vidimo koje su to sirovine. U tabeli ispod su prikazane neke od pogodnihsirovina, ali postoji još mnoštvo materijala koji se mogu upotrebiti. Prilično je dobro poređenje kadase kaže da u digestor možemo da ubacujemo sve ono što krava može da svari. Najpovoljnija situacijaje kada smo sami vlasnici ili smo u prilici da nabavimo sirovinu koja je otpad u nečijoj proizvodnji,pri čemu proizvođač ima troškove za njeno uklanjanje.

163

http://greenmileteam.com/index.php/sr/biogas/sirovine/

http://greenmileteam.com/wp-content/uploads/2015/07/krava-elektrana.jpg

Biogas iz otpada i obnovljivih izvora

Snabdevanje energijom - danas i budućnosti

Danas se skoro sva energija dobija sagorevanjem nafte. Veoma mali procenat se dobija unuklearnim postrojenjima. Udeo energije iz obnovljivih izvora je skoro zanemarljiv.Međutim zbog rasta cene nafte, to se u budućnosti mora promeniti.

U budućnosti, države će koristiti različite tehnologije u zavisnosti od klimatskih faktora igeografskih lokacija. Nemačka se uzdržava od korišćenja nuklearne energije što je činijednom od vodećih država u razvoju tehnologija za alternativne i obnovljive izvore energije.

Primarni izvori energije

Primarni izvori energije su klasifikovani na:

Fosilna goriva

167

Sirovina Količina suve materije (%)Gasni potencijal (m3/Tsvežeg materijala)

Tečni goveđistajnjak

8 21

Čvrsti goveđistajnjak

18 53

Svinjskistajnjak

22 65

Živinskistajnjak

20 70

Konjskistajnjak

25 100

Kukuruznasilaža

33 210

Kukuruzovina 70 300

Mlevenikukuruz

88 670

Silaža žitarica 33 200

Senaža 35 190

Kameni ugalj Mrki ugalj Nafta Prirodni gas Uljni škriljci

Katranski pesak Hidrat gasa

Obnovljivi izvori

Voda

Sunce Vetar Geotermalna toplota Plima i oseka Biomasa

Sekundarni izvori energije

Sekundarni izvori energije su definisani kao proizvodi koji su dobijeni transformacijomprimarne energije u kvalitetnije proizvode, primenom procesa kao što su rafinisanje,fermentacija, mehanički tretman ili sagorevanjem u termoelektranama:

Proizvodi dobijeni iz uglja

Koks Briketi

Proizvodi dobijeni iz nafte

Gorivo Ulja

Gas za domaćinstva Rafinisani gas

Proizvodi dobijeni iz obnovljivih izvora

Biogas Deponijski gas

Gas dobijen pirolizomSekundarni izvori energije su pretvoreni u energiju za krajnjeg korisnika.

Biomasa je bogata ugljenikom ali nije još fosilni materijal. Sve biljke i životinje u ekološkomsistemu spadaju u biomasu. Hraniva, ekskrementi, biootpad iz domaćinstva i industrije jetakođe biomasa. Treset je materijal između biomase i fosilnih goriva. Postoji nekoliko

168

procesa koji transformišu biomasu u čvrst, tečan ili gasoviti nosioc sekundarne energije(Slika ). Ovi procesi uključuju: spaljivanje, termo-hemijsku transformaciju prekokarbonizacije, likvifikaciju ili gasifikaciju, fizičko-hemijsku transformaciju putemkompresije, ekstrakciju, transesterifikaciju i biohemijsku transformaciju fermentacijomalkoholnom ili aerobnom i anaerobnom razgradnjom. Danas u Nemačkoj, 65% toplote ielektriciteta koji nastaju u procesima koji se baziraju na biomasi, nastali su spaljivanjemogrevnog drveta i drvenog otpada kao i spaljivanjem industrijskog drvnog otpada i starihstabala. Oko 14% energije dolazi iz tečnih ili gasovitih bioloških nosioca energije.

Termodinamički proces ili spaljivanje je najefektivniji načini da se dobije maksimalnaenergija. Ipak, spaljivanje je efikasno samo kada je sadržaj vode u biomasi ispod 60%, čimese sprečava gubitak energije kroz vodenu paru. U najgorem slučaju, sva ta energija bi semorala da povrati iz dimnih gasova. Jedini način da se povrati korisna energija je da se vodakoja ispari kondenzuje u bojlerima. Opet, ovo je jedino moguće ako biomasa nema korozivnematerijale. Sa ekonomske tačke, važna je temperatura dimnog gasa. Dalje, sastav ostatkasagorevanja se mora pažljivo analizirati radi dalje upotrebe.

Ako biomasa sadrži velik procenat vode (npr. tečno stajsko đubrivo, sveže pokošene biljke)preporučljivo je izabrati proces koji pruža samo oko 70% energije koja bi se dobilaspaljivanjem tog suvog materijala. Kao prednost, ostaci ovih procesa se lako vraćaju prirodu,posebno jer nisu obogaćeni mineralima.

Ako se biomasa koristi kao izvor tečnog goriva, najbolje je proizvoditi etanoli i/ili metanolputem alkoholne fermentacije. Ovaj proces je efikasniji nego anaerobna fermentacija,posmatrano u odnosu na hektare prinosa.

Potencijalni prinos iz biomase

Teoretski potencijal

Biogas koji nastaje mikrobiološkom razgradnjom biomase formira se u pocesu fotosinteze uprisustvu solarne energije ES.

6CO2 + 6H2O + ES → C6H12O6 + 6O2

Ugljen dioksid + voda + solarna energija → Šećer (glukoza) + kiseonik

Istorija i dosadašnje stanje u Evropi

Veoma stari izvori navode da korišćenje otpadne vode i takozvanih obnovljivih izvora zaobezbeđivanje energije nije ništa novo, već je bilo poznato još pre rođenja Hrista.

169

3000 godina pre nove ere, stari Sumeri su praktirkovali anaerobno čišćenje otpada.

Rimski učenjak Plinije je oko 50 godina p.n.e. opisao pojavu treptećih svetala ispod površinemočvare.

1786. godine Alesandro Volta je lično sakupio gas sa jezera Komo kako bi ga ispitao.Njegova otkrića pokazuju da stvaranje gasa zavisi od fermentacionog procesa i da gas možeda formira eksplozivnu mešavinu sa vazduhom.

Engleski fizičar Faradej je takođe izveo neke eksperimente sa močvarnim gasom iidentifikovao ugljovodnik kao njegov deo. Kasnije, oko 1800. godine, Dalton, Henri i Dejvisu prvi put opisali hemijsku strukturu metana. Konačnu struktur metana (CH4) ipak, prvi jeopisao Avogardro 1821. godine.

U drugoj polovini XIX veka, u Francuskoj je započeto sistematsko i detaljno proučavanje,kako bi se bolje razumela anaerobna fermentacija. Cilj je bio samo da se spreči smradotpadnih voda. Za vreme tih istraživanja, naučnici su našli mikroorganizme za koje se danaszna da su neophodni za proces fermentacije. Bešamp je, 1868. godine, otkrio da je zapretvaranje etanola u metan potrebna mešana populacija mikroorganizama, jer se u zavisnostiod podloge, tokom fermantacije dobijaju različiti rezultati.

1876. godine Herter je otkrio da sirćetna kiselina, koja se nalazi u otpadnim vodama,stehiometrijski formira metan i ugljenik u jednakim količinama. Luj Paster je 1884. probaoda proizvede biogas iz konjske balege sakupljene sa pariskih ulica. Zajedno sa svojimstudentom Gavonom, uspeo je da proizvede 100 litara metana iz jednog kubnog metra balegefermentirane na 35°C. Paster je tvrdio da je takav proizvodni odnos dovoljan da se pokrijuenergetski zahtevi uličnog osvetljenja Pariza. Sve ovo se smatra početkom primene energijeiz obnovljivih izvora.

170

Slika Poizvodnja biogasa u evropskim zemljama

Biootpad prikupljen iz rezidualnog otpada i otpad iz tržnica sličan otpadu izdomaćinstva

Rezidualni otpad je termin koji se koristi za otpad koji je nastao u domaćinstvima. Kao što jeprikazano u tabeli 2.5, sastav rezidualnog otpada zavisi od mesta gde e domaćinstvo nalazi.Otpad iz prodavnice i tržnica se takođe može postmatrati kao rezidualni otpad jer je veomasličnog sastava. 1990. godine, Nemačka, Austrija i Švajcarska su uvele novi sistemupravljanja otpadom, kontejner za biootpad.

Ovo je omogućilo da se prikupi organski biootpad pogodan za kompostiranje i fermentaciju,odvojeno od neorganskog otpada.

Svega 30-45% đubreta je biootpad, što znači 50-100kg/a po glavi stanovnika u Nemačkoj.Zavaljujući dosadašnjim tehničkim saznanjima, oko 50% od svih organskih materijala mogubiti fermentisani, u zavisnosti od njihovih osobina (tabela 2.6).

U centralnim prenaseljenim područijima u gradovima (gde se nalaze stambene višespratnice)bio otpad je loše strukture i kvaliteta. Otpad uključuje ostatke, pokvarenu hranu, otpad iztržnica i različite industrijske otpade (kašasti otpad, tečni otpad, otpad iz industrije hrane iindustrije luksuznih artikala).

Na obodu grada i u selima, dobija se biootpad prilično bogate strukture i vlaknast, samim timje pogodniji za kompostiranje.

Razlikuju se vrste biootpada u zavisnosti od doba godine (tabela ).

Slika Mesečna količina biootpada, u zavisnosti od sezone

171

Upotreba biomase

Nemački zakon o biootpadu reguliše kruženje biootpada u poljoprivredi, šumarstvu ihortikulturi (tabela 1.2). Kruženje biootpada uključuje sva postrojenja koja fermentišubiološki otpad čak i kad je supstanca koja se fermentiše samo delimično biološkog porekla.Rezidue se nazivaju biootpad i one su predmet regulative o biootpadu. Biootpad je npr.sadržaj tanka za uklanjanje masnoća u firmama za ketering, talog iz destilerija, otpad izkuhinje, biootpad iz đubreta i posečena trava pored puteva. Za sav biootpad mora bitidokumentovano: poreklo, tretman i odlaganje.

Različiti otpadi premaBioabfVO Iskoristiv tip otpada Komentar

Životinjski ekskrementi Živinski ekskrement Ovaj otpad podleže regulativi

samo kada se sa njim trguje. Nije

dozvoljena upotreba infektivne

balege.

Tečni stajnjak Tečni otpad svinja i stoke

Balega uključujući i slamu Balega

Otpadna voda Stara slama

Otpadna kora i pluta KoraOdvojeno prikupljena kora,izuzev

Otpadna kora i drvo (prerada drveta) kore drveća i grmlja, pokošena

Otpad iz šumarstva Kora trava na obodu puteva

Drvo, ostaci drveta industrijskih zona su izuzeti od

obaveznog pregleda ispecifičnog

tretmana

Biološki razgradiv otpad Otpad iz bašta/parkova, ostaci Kora drveća i gmrlja sa ivica

drveta puteva se može koristiti jedino

ako količina sadržanih teških

metala ne prelazi dozvoljenu

172

granicu.

Otpad Ostaci supstrata za pečurke Propisuje se inaktivacija kultura

proparavnjam.

Za potrošnju i preradu Masni otpadUpotreba se dozvoljava ako nijeu

nepogodnih materijala (prerada mesa i ribe) suprotnosti sa zakonom o

uklanjanju leševa i zakonom o

bolestima životinja

Otpad od životinjskog tkiva Otpad od čekinja i rogova Masni otpad se može koristiti

Mulj od tretmana otpadnih voda Sadržaj tankova za uklanjanje samo u biogas postrojenjima.

masnoća i flotata (prerada mesai Ostaci se takođe mogu koristiti

ribe) kako komponente smeše, kao i

đubriva za pašnjake samo nakon

pasterizacije (70°C, duže od 1h)

Biološki razgradiv otpad izkuhinje

i kafilerije

Biljna ulja i masti

Izgradnja biogas postrojenja

Postupak za planiranje i konstrukciju biogas postrojenja prikazan je na slici. Fazu planiranja ikonstrukcije treba da urade eksterne kompanije. Moraju se sastaviti ugovori u skladu salokalnim zakonima i regulativama.

Studija izvodljivosti

Na bazi studije izvodljivosti donosi se odluka o izgradnji biogas postrojenja. Pri tome seuzima u obzir ispitivanje tržišta, obezbeđivanje sirovina, infrastruktura i pronalaženjekvalifikovanih operatera. Finalni rezultat je proračun rentabilnosti postrojenja baziran napretpostavljenim vrednostima.

Preliminarno planiranje

U fazi preliminarnog planiranja ispituju se preduslovi za izgradnju biogas postrojenja. U tesvrhe obično se potpisuje ugovor sa konsultantima. Pomoć u planiranju često se može dobitiod udruženja i lokalne uprave. Planiranje obuhvata, između ostalog, i:

173

potvrdu svih parametara studije izvodljivosti, npr. fermentacione probe i/ili simulacijeproračuna

izbor lokacije fabrike

sakupljanje dokumentacije o temama poput ekspertskog mišljenja o zemljištu zapostrojenje, zvanični zemljišni planovi, planovi razvoja, dozvole i ugovori osnabdevanju električnom energijom

kratak opis projekta sa ključnim razvojnim ciljevima

procesni dijagrami, planovi zgrada i opšti plan rasporeda

dinamika radova

cene, planiranje i finansiranje

određivanje osnovnih podataka, npr. tačni proračuni količine supstrata i prinosabiogasa i takođe tačne analize i spisak sirovina sa minimalnim i maksimalnimkoličinama dnevnih potreba

potvrđivanje čvrstoće konstrukcije uključujući otpornost na požar nosećih stubova,zaštita od požara, buke, toplote, bezbednost građevine itd.

U toku planiranja potrebno je pribaviti neophdne dozvole od nadležnih organa. Samo maliprojekti ne zahtevaju ova odobrenja. Nezavisno od svih odobrenja, moraju se uzeti u obzirsve regulative i moderne tehnologije.

Podnošenje zahteva za izdavanje dozvole u skladu sa zakonom o zaštiti okoline

Podnošenje zahteva za izdavanje dozvole za izgradnju biogas postrojenja treba se podeliti na:

Opšte zahteve

Svrha postrojenja i kratak opis procesa

Lokacija postrojenja

Opšti planovi rasporeda

Detaljan opis procesa i rada postrojenja

Opis celokupne tehničke opreme uključujući i cenu

Sve sirovine i proizvodi

Pretvaranje biogasa u energiju

174

Biogas je obnovljivi izvor energije koji veoma mnogo obećava. Može se direktno pretvarati uelektričnu energiju, npr. u gorivnim ćelijama. Može se sagorevati, pri čemu se oslobađatoplota. Može se sagorevati u TE-TO postrojenjima gde se istovremeno stvara i toplota ielektrična energija. Konačno, može se ubacivati u mrežu prirodnog gasa kako bi se uštedelaenergija, ili se može koristiti za pokretanje vozila i distribuciju ka gasnim stanicama.

Često, biogas se mora dugo transportovati, kako bi se pročistio i bio spreman za dalju upotrebu.

Gasni cevovodi

Gasni cevovodi spadaju pod iste regulative koje se koriste i kod cevovoda za prirodni gas,npr. cevi koje se odvajaju od glavnog cevovoda uvek moraju biti manjeg prečnika. Brzinaprotoka ne sme prelaziti 20m/s pri pritisku iznad 16 bara u sporednim cevima, ili 5 m/s pripritisku manjem od 16 bara. Pod nekim uslovima, dugački cevovodi moraju da se greju, ili segas pre transporta mora predgrevati. U suprotnom, kada temperatura padne ispod 0.6-0.8°Cpo baru pritiska, temperatura gasa pada ispod tačke rose i dolazi do pojave korozivnogkondenzata.

Ako je gasovod postavljen u zemlji, cevi moraju biti aposolutno otporne na koroziju od svihkomponenti gasa. Moraju izdržavati sve spoljne uticaje, npr. korozija pri kontaktu sazemljištem ili vodom, ili pritisak od kamiona koji prolaze. Dalje, cevi moraju biti otporne naunutrašnji pritisak kako varovi ne bi pucali ili cureli.

Cevi za biogas mogu biti od čelika, visokokvalitetnog čelika, mesinga, crvenog mesinga,PVCa ili od polietilena (PE). Visokokvalitetan čelik (poput 1.4571) se mora koristiti pre negonormalni nerđajuči čelik, jer talog sumpora može izazvati koroziju. Takođe se trebaizbegavati i korozija hlora. Bakar nije pogodan za zidove cevi jer nije otporan na amonijak ubiogasu. Obične plastične cevi nisu dovoljno otporne na koroziju. Njih je dozvoljeno koristitisamo unutar zatvorenih prostora, ispod i iznad zemlje, gde su zaštićene od mehaničkih itoplotnih oštećenja. Vertikalno postavljene plastične cevi mogu se postavljati na zidove samoako su masivne konstrukcije. Preporučuju se varene čelične cevi. Varenje moraju vršitisertifikovani varioci. Čelične cevi su često iznutra obložene slojem epoksi smole kako bi sesprečila korozija. Spolja su zaštićene slojem bitumena (4-6.5mm debljine). Nakon varenja,uklonjeni deo mora biti savršeno popravljen.

Prilikom transporta vlažnog biogasa, cevi moraju biti zaštićene od smrzavanja, a na najnižimdelovima moraju imati skupljače vlage. Sve cevi moraju biti montirane pod malim uglom,kako bi mogla da se vrši drenaža tečnosti. Otvori izduvnih cevi moraju biti najmanje 0.5 miznad najviše tačke zgrade.

175

Cevi moraju biti ofarbane u skladu sa lokalnim regulativama. U Nemačkoj, npr. cevi zabiogas moraju biti ofarbane u žuto prema standardu DIN 2403. U svim kanalima, iznad cevise moraju postaviti plastične trake koje upozoravaju na cevi za biogas.

Ventili, sigurnosni uređaju, zazorna stakla, poklopci i druge komponente koje su izloženebiogasu moraju biti najmodernijeg dizajna i moraju imati odobrenje nadležnih organa. Njimase mora upravljati sa sigurnog mesta, pod sigurnim uslovima i samo od strane ovlašćenihlica. Skupljači kondenzata i sigurnosni uređaji, kao što su sigurnosni uređaji za nadpritisak inegativan pritisak moraju uvek biti dostupni.

Kontrola kvaliteta proizvoda i pogodnost svih ventila i druge opreme ugrađene u cevovod mora bitidokazana sertifikatom proizvođača. Spojevi na cevima moraju biti uzdužno osigurane.

Literatura

1. Dragan Škobalj, Obnovljivi izvori energije, Studija, Beograd, 2009.

2. Dieter Deublein i Angelika Steinhauser, Biogas

3. http://greenmileteam.com

IZBEROVO PRVO LJUBAVNO ISKUSTVO

Ramiz Šaćirović Nani, pisac

[email protected]

+381 63 494413

E,e,e… poče’ da čuvam koze. A što ti je koza? To je naletnik što ga Allah jaretis‘o, nalet hi bilo,dalje od nas. To su ti šejtani, ka da su is krša. Nit’ vidiš kad je ima, ni kad je nema. Začas je nestanepa je ti traži ako nemaš drugog posla, a hajt ostavi one druge. Ta’ put sam, Bogme, znao i za strah iza sram, ka’ da sam se zamomčijo. Stiže jesen, a ja po krčevina’ sa kozama, samo vrečim i vabim dami se koja ne sagubi, helj, ne bi im’o medeta kod kuće od, rahmetli, baba. Svaki dan mi se znalo daidem za kozama pa udaralo, grmelo, pržilo il’ sijevalo. Lašnje mi je bilo, helj, je sa mnom čuvala iHanifa iz Gornje mahale, jedan rospidžik, da me Allah sačuva od grijeha. Hanifa beše moja vrsnica,negđe u dan-dva, ali je ona bila nekako drukša. Poraste, hastaluk je pogodijo, brzo, čini mi se zamesec dana ona se nekako uokrugli, pa se zarumenči, pa se zacrvenči. Gledam sebe, vidim da samžgoljaf, fižljaf, nekako nijesam joj dorast’o. Ona na prsima nešto okruglo ka dvije jabuke, ja sesejrišem što to nema kod mene, pa sve hoću da je pitam no ne smijem hoće me zajebavat, kokona.Jednoga dana dade Allah krasni, njemu fala, kišu, ka’ da toči iz štruglje, pa sve po nama i kozama.Pobegosmo pod jednu vel’ku bukvu da se sakrijemo. Puhnu ti vetar nekako postuden, a mi kvasni ibogme rijetko obučeni počesmo da drhtimo. Pribi se ona uz mene i sve nekako drhti ka lis’ na jasiku.Mislim, Bogami, se ona smrže pa mi je bi ž’o. A kako i ne bi drhtela, obukla nešto anterije pa kad seokvasi sve joj se vidi kros nju. Poče da prokišnjava po nama, mi se pomeri na drugo mesto pa svetako dok dođosmo na jedno mesto koje je ostalo suho. A tu nema mesta jedva za jedno. Pribismo sejedno uz dugo, dragom Bogu fala. Ja drhtim od studeni. Nekako mi ona polovina prema Hanifi gorika’ da si furunu založijo, a ova druga, ka’ da sam na snijeg. Setim se taput Mula-Ibrahima kad ni jeprič’o o džehenemskoj vatri. E, e, e, i o’de ima Džehenema, pomisli’ ja. Šuti ona, šutim ja.

176


Pogledam, ona se zacrvenčila u obraze ka’ da joj neki žar bije, a oči ka’ u jeruha, svijetlu, ka da ćeda me probije sa njima. Pade mi na um da je pitam za ono na prsi.

- Boga ti, Hanifa, rekni mi nešto?

- Šta? - nasmija se ona, i ka’ da poskoči, ožive, i još više se zaplanti u obraze. Ja se malo ustežem,sram me, ne znam kako će mi rej, a ona navalila - Rekni Izbere, rekni! - i sve mi bliže prilazi, hoćekroz mene.

Mene stalo nešto u grlo pa nikako prozborit’, ka’ da sam onijemeo, jedva procijedi’…

- Tako ti Boga, rekni mi šta ti je to?- i ja pokaza’ na prsa. - Šta ti je to, i što ja nemam tako?

– Uh, Izbere, jesi i ti matuf. Ne boj, se pipni pa ćeš videt, - navali ona jednako mi se utičuć’.

Ja onako smrz’o, ka pogan oko Božića, polako pipnem na jedno mesto đe je nekak’a bradavica, ka’kod moje, rahmeli, majke na obraz, što sam je pip'o dok sam dojio sisu, kad se Hanifa primače, ne dami ruku da maknem, no je pritiska sve više, a to ti beše nešto tvrdo kaaa… jabuka, kruška, ni sam neznam kako. Oh, kuku mene da mi je da se iščupam iz njojzinija ruku. Dofatila i ne pušća, još više jeufati drhtavica, ja pomisli’, ona se smrže i panuće dušeka ni glavu neće dij petn’es dana. Is usta jojbije naki žar bi rek’o čovek, u lubinu je založila furunu pa sve bljuje vatru ka aždaha. Prehladila se,bogme, pa neće bit dobro. Ugrija mi on onu polovinu tako dobro da ja učini’ lašnje. Ništa ti Bogkrasni ne dade, sem svitnu pa kad gruhnu tu negđe kraj nas da se zatrese zemlja i ona bukva se stresepa još gore pokisnusmo. Prhnuše koze na sve strane, a mi se nađosmo u seiru. Bogami se ja uplaši’,a halajka jok, ostade onako ka…, da je svećica pogodi usret glave. Skoči’ ja te pokupi’ koze, kad onapolako ka’ da su je paščat vrhljala, ide, ka prebijena ka kozama.

Bogu fala na njegovo davanje, da l’ je istina da Džehenem ima tako jaku vatru? Prič’o ni je Mula-Ibrahim o toj vatri, al’ ja mislim da sam je ja malo i okusijo kod Hanife. Sve to tako a ja danas jadankukam da mi je sad da čuvam koze, ne bi pokis‘o onako ka’ što sam toga dana. Jednoga dana bešeoko vršidbe, ja potera’ koze na isto mesto. Jesen navaljila onako puna neke magl*e da se jedva vidina deset krokljaja. Seo ja na jedan panj i prebiram u glavu šta mi je sve prošlo kroz život. Malopodalje od mene ču se zvono. Poznado’ da je sa Hanifinija koza. Ona sedi podalje od mene i onako,nekako…, ka’ ljuta, poče da me zadirkuje.

- O, Izbere, prcaju l’ ti se koze?

- Prcaju, vala, a tvoje? (đavo te prc‘o mislim ja)?

- Prcaju, no šta. A šta ti radiš? Pomažeš li jarcu? Čini mi se da si ti prava koza, Izbere, nikad nećešbit’ jarac.

Uh, majku joj (Bože me ‘prosti) što mi ovo reče, pa me nacrni.

- Izbere, more l’ da postigne tvoj jarac?

- Vala more.

- Ova’ moj ne more, pa bi dobro bilo da dođeš da mu pomogneš, helj si dokon.

- E prcali te jadi Hanifa, rospijo jedna, upaljena! Bogme ću te rej Hajriji pa će ti ohladit prkno pišućiti na leskovaču.

- A bolje me ti ohladi, hadume jedan.

177

- Ko hadum, da vidiš …! I tu ti se ja setim srama. Kad se sad setim toga, vala i jesam bio, služio misamo za pišanje.

Jednog dana mi se izgubi najbolja koza Resa. Vrlja’ gore, dole, nje nema. Ufati me i noj, ne nađo’ je.Setim se brojnice Omerove da mi ne manjkaju koze pa je prohesapim:

Orrr… Reso

vuk te tres’o,

ja te vabi’

on te davi,

dok ja stig’o

on ti noge dig’o.

I ne bi je. I danas mi je ž’o što mi tako uludo batisa.

ODA ŽENI

Ti....

Kojasvojimrukama

utišašslavuja u lugu

a muzicidaješintonaciju,

riječislažeš

DedalovimrukamapoTebi.

Ti.....

miluješzrakesunca,

a srcemrastapašsjeverac.

Ti....

Kojasvojimsmjehom

otvarašdveri

Dženetskihvrtova

a pogledomzasjeniš

bjelinusnježnihvrhova178

PamiraiKilimandžara.

Ti....

Kojasvojimglasom

krvotokmoj

činišbistrikom

jerizsrcapolaziš

premaperiferijiživotamog

dajući mu snage

da ostanemiopstanem

u morunemira.

ti

koja znaš da praviš kišu svojim suzama

Koja znaš da mraku zavežeš oči

Pa nevid puštaš po slijepom svijetu

Ti koja, kada podigneš prst

Sve ptice da ti dolete

I slete na grene oblaka

Pjevajući žalopojke

I tako umiruju klonulo sunce

Tvoj pogled baca munje po mojem srcu

Samo ako sastaviš obrve

Tvoj uzdah prodrma planine

I zemlja drhti u čudu svojega bitisanja

Primaš sve cjvjetove nerascvjetale

I šalješ umrlim svicima

Da svoju svjetlost

Usmjere prema srcu

Koje ti postaje sve okrutnije

Plašim se da ti neće moći izdržati

Snagu onoga što ti šalje svijet.

179

PREČIŠĆAVANJE VODE, EKOLOGIJA I ODRŽIVI RAZVOJ

MAGNETNI UREĐAJI ZA TRETMAN VODE TREĆE GENERACIJE

Branko Latas,profesor fizičke kulture, Bajram Kadišani agrobiznis menadžer

[email protected]

Ekosistem-E

Primenom uređaja tipa Ekosistem-E omekšava se voda,

pruža se efikasna zaštita od korozije i naslaga kamenca,

odstranjuju se stare naslage kamenca, korozije i raznih drugih taloga.

U mekanoj vodi se lakše rastvaraju i bolji efekat ispoljavaju sva sredstva za čišćenje, tako da ekonomičnom primenom čuvamo okolinu.

180

Uticaj magnetom tretirane vode

Voda meke strukture pospešuje fiziološke procese u organizmu, jer lakše prolazi kroz fine membrane ćelija živih bića.

Upotrebom ove vode za piće i u ljudskoj ishrani, smanjujemo rizik od nastanka kamenja u žuči i bubrezima.

Primenom u poljoprivredi, navodnjavanjem magnetom tretiranom vodom, značajno se povećava prinos gajenih kultura.

EKOKOMFORNO!

Problemi u sistemima sa običnom vodom, kao posledica taloženja kamenca:

- korozija unutrašnjih delova uređaja (cevi)

- smanjeno provođenje toplote

- sužavanje preseka cevovoda

- začepljenje dizni kod rasprskivača

- kvarovi uređaja za proizvodnju pare

- taloženje kamenca na izmenjivačima toplote i filterima-smanjena efikasnost

Savremeno rešenje

Magnetni uređaj za tretiranje vode tipa Ekosistem-E, rešava probleme!

Uređaj se montira na ulazni deo cevovoda, bez defektiranja cevnih armatura.

Preko postavljenih antena vrši se indukcija magnetnog polja različite frekvencije, i periodičnim impulsima se tretira voda.

181

Ovako tretirana voda podleže promenama, postaje mekša, jer dolazi do izdvajanja kristala kalcijum karbonata (CaCO3). U običnoj vodi rastvoreni karbonati su sitni, dok u magnetom tretiranoj vodi formiraju pljosnate, veće kristale (aragonit), koji se daljim tretiranjem još uvećavaju.

Ovi kristali se ne talože na cevovodima i uređajima, već se lako odstranjuju iz sistema samim strujanjem vode.

Takođe dolazi do omekšavanja naslaga kamenca, koji se taložio godinama, i do njegovog lakog čišćenja sa površina i odstranjivanja iz sistema.

Prednosti korišćenja magnetom tretirane vode:

- ne taloži se kamenac - eliminacija

- rastvara se kamenac nataložen godinama - eliminacija

- smanjuju se troškovi zagrevanja ili hlađenja vode

- povećava se rastvorljivost u vodi

- smanjuje se upotreba sredstava za čišćenje (ušteda 30-50 %)

- smanjuje se zagađivanje okoline

- smanjuju se troškovi održavanja sistema i uređaja

- produžava se životni vek cevovoda i uređaja

Ušteda na energentima

Primenom magnetnih uređaja pospešuje se raspršivanje čestica gasa i tečnih ugljovodonika

Propuštanjem gasa preko jednog pola magnetnog polja, svaki molekul gasa dobije isto naelektrisanje, što rezultira međusobnim odbijanjem molekula i njihovim raspršivanjem na najfinije čestice.

Bolje raspršenje gasa, utiče na bolje sagorevanje, uz oslobađanje više energije.

Primenom ove tehnologije u privredi i domaćinstvu, možemo ostvariti značajne uštede:

- na gasnim bojlerima 10-14%

182

- na PB gasnim gorionicima 10-16%

Provođenjem tečnih ugljovodonika (benzin, nafta, dizel gorivo) kroz magnetno polje dovoljne jačine, dobijamo isti efekat kao kod gasova.

Ušteda:

- kod traktora 6-11%

- kod vozila benzinaca 8-15%

- kod vozila dizelaša 8-15%

Primenom magnetne tehnologije i izduvni gasovi se smanjuju do 50%

Značajno utičemo na zaštitu životne sredine!

SANDŽAK U PERIODU

IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

Mr Esad Rahić, profesor, podpredsednik BNV Bošnjačko nacionalno viječe,Novi Pazar, predsednikDruštvo istoričara Sandžak

[email protected]

+381 66 385 276

Prema prvom poslijertnom popisu stanovništva iz 1921. godine u Sandžaku je živjelo167.632 stanovnika.

Zemljoradnja i stočarstvo, primitivno organizirani (uz obradu zemlje ralom), bila su i daljeosnovno zanimanje stanovništva Sandžaka. Saobraćaj se obavljao na stari kiridžijski način. Nije biloni metra željezničke pruge ili modernog puta. Najteže zaostajanje je bilo u oblasti zdravstva (pa suharale razne epidemiološke bolesti), i prosvjete i kulture. Procenat nepismenih išao je do 80% kodmuškog, a kod ženskog stanovništva i do 100%. U Sandžaku nije bilo ni novčanih zavoda,štedionica, banaka, stručnih škola, električnih centrala, rudokopa, strugara, jednom rečju ničegsavremenog. Bošnjaci brojčano oslabljeni zbog kontinuiranog iseljavanja, ekonomski posrnuli i

183


upropašćeni, nacionalno nepriznati počeli su naglo nazadovati i tonuti sve dublje u vodebespomoćnosti i besperspektivnosti. Činilo se da ih više ništa ne može spasiti.56

U ove krajeve su po pravilu raspoređivani najgori službenici, odnosno degradirani ikorupmpirani činovnici (činovnički ološ), koji nisu imali ni najmanje ambicije da pomognupreobražaju ovog područja već su dolazili samo s ciljem da se preko noći obogate pljačkajućinemilosrdno lokalno stanovništvo. Sličnog moralnog kalibra bili su i žandarmi koji su službovali uSandžaku. Zanimljivo je da je sav činovnički aparat u Sandžaku bio regrutovan iz crnogorskihredova. Dok je broj Bošnjaka zbog iseljavanja u Tursku opadao, broj crnogorskih useljenika uSandžaku je rapidno rastao, što je neprestano mijenjalo nacionalnu strukturu ove pokrajine. Ti istivlastodržci su se ponašali prema Bošnjacima kao prema Turcima i poraženoj strani, prema kojoj setreba ponašati po principu „prava mača’’, dokazujući svakim postupkom da je Kraljevina SHSpravoslavna država i da su Bošnjaci građani drugog reda, odnosno da su pravoslavni gospodari, amuslimani raja. Bošnjaci su bili izloženi ogromnim asimilastorskim i političkim pritiscima,otvorenim i huškačkim pozivima na iseljavanje. U takvoj sitauaciji „...najveći dio muslimanskogživlja, koje je ostajalo uprkos svemu da obitava na rodnoj zemlji, još više se povlačio u sebe,pretvarajući svoju snagu u želju za očuvanjem nacionalnog, vjerskog i kulturnog identiteta usvekoliki otpor prema svemu onom što je dolazilo van tog zatvorenog matičnog kruga. Sve oneakcije koje su sa strane pokretane zato su morale računati na grčevitu reakciju, na odbojnost inepoverenje... Zbunjeno i dezorijentisano muslimansko stanovništvo predvođeno demoralisanimprvacima, zatečeno ovim brzim promjenama u tako kratkom vremenu, dugo nije moglo da seosvijesti i nađe svoje mjesto. Sada mu je prijetila još veća opasnost jer se našlo na udarunacionalističke državne politike koja je svojim egzekutorima ostavljala odriješene ruke usprovođenju brutalnih akcija na terenu i terorisanju muslimanskog stanovništva koje je nedužno ibespomoćno stradalo u pogromaškim akcijama onih koji su „legalno, zaduženi za sandžačkeodmetnike koristili priliku za frontalni udar po nezaštićenom narodu. Bošnjački prvaci su u timteškim prilikama bili prisiljeni na kontinurano kompormiserstvo i politiku stalnih ustupaka.“.57

U beogradskom nedeljniku „Republika’’ objavljen je tekst pod naslovom „Pokolji u JužnojSrbiji’’, u kojem se navodi: “Celo muslimansko stanovništvo proglašeno je za odmetničko i bačenoje na milost policijskih pisara i žandarmerijkih narednika. Čitava sela se zatiru i pale, čitave porodicekolju. Cela Južna Srbija postala je prćija krvožednih i pomahnitalih janjičara u koje su se pretvorilinaši pisari, naši panduri i naši žandari, državotvorci.’’58 Dakle Bošnjaci su se našli u opštoj psihozistraha, bezizglednosti, otvorene diskriminacije, na organizovanom i kontinuiranom udaru državnenacionalističke politike koja ih je tretirala kao „otpadnike’’, i „nepoželjan strani element’’.Iseljavanje bogatijih Bošnjaka, vjerskih prvaka i trgovaca ostavljalo je u strahu siromašnije koji supri odlasku viđenijih predstavnika i ljudi od ugleda vidjeli najavu neizvjesnosti i besperspektivnostikoja se nije mogla ublažiti ni njihovom lojalnošću državi, izbjegavanjem incidentnih sitacija idokazivanjem svoje građanske poslušnosti.

Da su Bošnjaci u Sandžaku pokazivali spremnost da se u novim uslovima pridurže ostalimnarodima u stvaranju nove državne zajednice pokazuje i njihov odnos prema austrougrskoj injemačkoj okupaciji u poslednjoj godini Prvog svjetskog rata. Dva bataljona formirana od Bošnjakaiz Plava i Gusinja u saradnji s komitskim crnogorskim četama su 15. oktobra iz ovih mjestaprotjerali njemačke okupatorke jedinice i tom prilikom zarobili preko 700 njemačkih vojnika injihovo naoružanje. Dakle, ova mjesta su oslobođena od strane lokalnog življa i to dvadesetak dana

56 Milan M. Borisavljević, Agrarnareforma u Novopazarskomsandžaku, Beograd 1928, str. 8; SafetBandžović, O životuMuslimna u Sandžakuizmeđudvasvetska rata, ZbornikSjenice, Br. 6-7, Sjenica 1991., str.4757Safet Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, str. 23-2558Repblka, 23. 2. 921. g.

184

prije dolaska Drugog jugoslovenskog puka koji je tada došao s namjerom da oslobodi ovo područje.Puk je nastavio put pema Podgorici, a bezbjednost ovih mjesta prepustio Bošnjacima iz ovih krajeva.Podučeni lošim iskustvima iz perioda 1913./1914. godine kada su vlast uspostavili činovnici ižandarmi iz Vasojevića, uprkos činjenici da su preko 80% stanovništva predstavljali Bošnjaci,Plavljani i Gusinjani su 1918. i početkom 1919. godine smatrali da imaju pravo da i oni učestvuju ufromiranju lokalne vlasti, jer se ništa manje nisu borili za novu državu od Vasojevića. Organiziranaje lokalna vlast i proglašena neka vrsta autonomije Plava i Gusinja. Spriječen je ulazak Vasojevića,kako njihovih činovnika tako i borbenih jedinica s tog prostora. Na kraju je 19. i 20. februara 1919.uslijedio masovan napad jedinica Vasojevića na Plav i Gusinje. Preko 3.000 izbjeglica iz Plava iGusinja je krenulo prema Skadru. Tih dana je na plavskim ulicama ostalo oko 450 pobijenih,pretežno žena, djece i staraca, koji nisu uspjeli da se iz grada povuku. Tek nakon godinu danaprovedenih u izbjegličkom logoru u selu Bušati kod Skadra, najveći dio žitelja Plava i Gusinja sevratio u svoja rodna mjesta i potpuno opljačkane domove.59

U avgustu 1921. godine, u pribojskom srezu vršena su nasilja žandarma, komita i naoružanihseljaka nad Bošnjacima kao i u prijepoljskom okrugu u kojima je stradalo 21 lice bošnjačkenacionalnosti

Period od konstituisanja Kraljevine SHS do 1925. godine obelježio je ogroman teror nadsandžačkim Bošnjacima, naročito u crnogorskom dijelu Sandžaka i novi masovni val iseljavanja zaTursku. Nabrojaćemo samo najekstremnije primjere: u Bjelopoljskom srezu je u više od 150 selavršeno nasilje i ubijeno oko 1200 Bošnjaka. Pored četnika Koste Pećanca ubijanja Bošnjaka su vršilenaoružane grupe dobrovoljaca koje su javno išle i ubijale viđenije Bošnjake po selima i vršili pljačkei nasilja. Često su ubijanja vršena u saradnji i koordinaciji sa opštinskim i sreskim vlastima ižandarmerijskim jedinicama. Zanimljivo je napomenuti da povodom bilo kojeg od izvršenih ubistavaBošnjaka nije sprovedena istraga, niti je iko od počinioca osuđen.60

Najveći, najkrvaviji i najgrozniji zločin nad sandžačkim Bošnjacima je izvršen u noći između9. i 10 novembra 1924. godine u Šahovićima (današnje Tomaševo) i Pavinom polju (Bjelopoljskisrez), kada je oko 2.000 naoružanih Kolašinaca, Poljana, Mojkovčana i drugih u saradnji satadašnjom vlašću bjelopoljskog okruga ubilo preko 500 golorukih i potpuno nevinih Bošnjaka.Njihovi su domovi popaljeni i opljačkani, a preživjelo stanovništvo protjerano. Masakar je biomotivisan navodnom osvetom zbog ubistva penzionisanog načelnika kolašinskog sreza BoškaBoškovića, za koje je neosnovano okrivljena komitska grupa koju je predvodio Jusuf Mehonić,zavičajno iz sela Grnčareva (opština Šahović), iako će kasnije biti ustanovljeno da su počiniociubistva iz bratstva Bulatović. Naime, pet godina kasnije na suđenju u Kolašinu dvojica braćeBulatović su priznali da su to uradili zbog toga što je Boško Bošković, kao načelnik srezakolašinskog, u vrijeme njihovog komitovanja zatvorio njihovu najbližu rodbinu, zloupotrjebio svojpoložaj i nečasno se ponio prema sestri okrivljenih, te je ubistvo izvršeno iz osvete.

Dva dana prije zločina lokalna vlast je pokupila svo oružje od bošnjačkog življa i predala gapravoslavnim žiteljima iz obližnjih krajeva, tj. njihovim budućim dželatima. Istovremeno, da bipokolj bio olakšan organi državne vlasti „pokupili su kućne starješine i jače ljude ugroženihmuslimanskih sela kao taoce i odveli ih u zgradu Poglavarstvo u Šahovićima. I taoci i ostalobošnjačko stanovništvo ovog kraja su na najzverskiji i najbrutalniji način likvidirani u toj šahovićkoji pavinopoljskoj bartolomejskoj noći. Poslije ovog zločina preko 3.000 preživjelih Bošnjaka jemoralo da napusti ove krajeve i da se bez ikakve imovine odseli u Bosnu i Tursku. Prema popisu iz1921. godine u Pavinom Polju je živjelo 1559, a u Šahovićima 1195 Bošnjaka. Poslije ovih događaja

59Dr Mustafa Memić, Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, str: 250-25260Isto, n.d. str. 252

185

ostalo je da živi samo jedno bošnjačko domaćinstvo, koje je kasnije prešlo u pravoslavnu vjeru, jerdrugojačije nije moglo opstati.61

Krajem iste godine naoružani Vasojevići su spremili u saradnji sa sreskim vlastima sličnusudbinu bošnjačkom stanovništvu Bijelog Polja. Najpre je zatvoreno 67 najviđenijiih bjelopoljaca,nakon čije likvidacije se spremao masovni pokolj bjelopoljskih Bošnjaka. Zahvaljujući intervenicijikapetana srpske vojske Apostolovića i razgovoru najuglednijeg bjelopoljca Huzeir-age Dervovića saNikolom Pašićem u Beogradu, kojom prilikom je obećao da će Bošnjaci ovog kraja ubuduće glasatiza radikale i da će se postepeno iseliti za Tursku, spriječen je u zadnjem trenutku masovni pokoljBošnjaka Bijelog Polja. Pokolj Bošnjaka u Beranama je spriječio pješadijski major Jejić, alirazularena masa željna krvi i pljačke je krenula prema Rožajama i u rožajskim selima ubila 21Bošnjaka.62

Teror je vršen nad bošnjačkim življem i u drugim krajevima Sandžaka. Intervencija četnikaKoste Pećanca protiv komitskih grupa u Sandžaku 1923. godine se pretvorila u teror i zločine nadbošnjačkim življem. Svoj dolazak u Novi Pazar je obilježio tako što je išamarao tadašnjegpredsjednika opštine Ćamil-bega Ejubegovića, dok je najviđenije Bošnjake maltretirao na raznenačine. Njegovi vojnici su nemilosrdno pljačkali i ubijali, najčešće poštene i nedužne ljude. Samo uselu Starčevići (tutinski kraj) u toku jednog dana ubili su 27 lica, među njima i 5 žena, a u seluMojstiru je Kostin vojvoda Milić ubio trojicu Džekovića. Nije bio mali broj poginulih ni u drugimmjestima, a broj onih koji su premlaćeni i onesposobljeni za život nikada nije utvrđen. Tek nakonšto je najbrojnija sandžačka komitska grupa koju je predvodio Jusuf Mehonić nanijela kodBrodareva težak poraz pećančevim četnicima, došlo je do njihovog povlačenja iz Sandžaka. Inače,komitski pokret u Sandžaku je cvjetao do 1925. godine, a on je bio svojevrsna reakcija na zulumekojima je u tom periodu bio izložen bošnjački narod u Sandžaku.63

Ali s odlaskom četnika Koste Pećanca nisu prestale muke sandžačkih Bošnjaka. Izbori kojisu održani 8. februara 1925. godine protekli su u znaku velikog terora. Pošto je Nikola Pašić želeo daRadiklana stranka pobjedi u Novom Pazaru, a pošto se načulo da će većina Bošnjaka glasati zaDžemijet, pristupilo se političkom nasilju. Dan pred izbore iz grada i sa okolnih brda ispaljeno je nastotine metaka iz pištolja i pušaka, čule su se eksplozije dinamita i bombi, a sve sa ciljem da seBošnjaci zaplaše i ne izađu na izbore. U ranim jutarnjim časovima sišla je sa sela u grad masa Srba,uglavnom sa batinama i motkama, i , raspoređeni u grupe, pridružili su se žandarmerijskimpatrolama koje su krstarile ulicama. U ovom nasilničkom pohodu bio je uključen i jedan dio Srba izgrada kao i nekoliko Jevreja. Oko 10 sati počela su batinanja, i to najpre najistaknutijih ljudi, a ondai svih za koje se sumnjalo da su protiv radikala. Po nekim procjenama tog dana je bilo pretučenopreko 200 Bošnjaka. Bošnjaci su se zatvorili u kuće. Oko 11 sati na ulicama se nije mogao vidjeti nijedan Bošnjak. Na izborima koji su održani u takvim okolnostima pobjedio je radikalski kandidat.64

Poslije izbora teror je nastavljen. I dalje su vršena bezrazložna batinanja, pretresi pljačke i štoje najgore ubijanja Bošnjaka – iz Novog Pazara i okoline, a po selima su paljene kuće, hambari,stogovi sijena i sl. Pokušano je i ubistvo Fehimbega Nuribegovića, predsjednika novopazarskeopštine. Naročito su loše prošli bogatiji Bošnjaci. Oni su bez razloga pritvarani i prebijani i uz velikeotkupe spasavani. Bošnjaci su sačekivani prilikom izlaska iz džamija i maltretirani. Čak je ubijen i

61HakijaAvdić, PoložajMusliman u Sandžaku, str. 124-13362Isto, n.d., str. 141-149: DrŽarkoŠćepanović, MonografijaBijelogPolja;63Miodrag Radović, Efendijina sećanja i kazivanja, str. 124; EjupMušović, Novi Pazariokolina (1912-19419), str. 29264Miodrag Radović, Efendijina sećanja i kazivanja, str. 128-130; EjupMušović, Novi Pazariokolina (1912-19419), str. 293

186

dugopoljski imam Selim od strane žandarmeriskog narednika pod lažnom optužbom da jatakuje sakomitama.65

Zbog ogromnih represija i straha za goli opstanak u toku 1925. godine iz Novog Pazara seodselilo preko 150 porodica, a iz raznih sela deževskog sreza oko 200 porodica.66

Iz sela Kladnice, u sjeničkom kraju, u periodu 1925. do 1928. godine iselilo se 216 članova.Selo Jovik je potpuno ostalo bez bošnjačkog življa.67

Kakva je bila državna politika prema Bošnjacima potpuno jasno je pokazala konvencija oiseljavanju muslimanskog stanovništva iz južne Srbije u Tursku koja je potpisana 11. jula 1938.godine, a kojom je bilo predviđeno iseljavanje 40.000 muslimanskih porodica s ukupno 200.000 lica.Organizovano iseljavanje je trebalo početi 1. jula 1939. godine i trajati 6 godina. Iseljenici su trebalibiti pored Bošnjaka i Albanci i Turci koji su živjeli u Sandžaku, Kosovu i Makedoniji. Ali događajivezani za Drugi svjetski rat onemogućiće realizaciju ove konvencije.68

Stradanja sandžačkih Bošnjaka i mnogobrojna nasilja nad njim dovela su do stvaranjakomitskog pokreta u Sandžaku. Ona je bila svojevrstan odgovor teroru i pokušaju istrebljenja jednogčitavog naroda.“Sandžačka komita’’ je bila organizaciono vezana za nacionalni pokret Albanaca naKosovu i razvijala se od 1918. godine. Od 1919. godine pojedinačne komitske grupe prerastaju ukomitski pokret koji nije mogla da uguši ondašnja vlast iako je masovno upotrebljavala posebnežandarmerijske jedinice, četnike Koste Pećansca i vojsku. Najčuveniji komitski vođa bio je vođabjelopoljske komitske grupe Jusuf Mehonjić, koji će kasnije postati koordinator svih drugihkomitskih grupa u Sandžaku i biti tretiran kao njihov glavni vođa. Zbog čega se formirao komitskipokret u Sandžaku najbolje je objasnio sam Mehonjić u obraćanju zarobljenom načelniku okrugaPrijepoljskog. On mu je objasnio: „da je u komite otišao sa svojim drugovima zato što se čininepravda nad Muslimanima i da su Muslimani mnogo pretrpjeli od Crnogoraca u Kolašinu, atakođer i u okolini bjelopoljskoj (gdje je) ubijeno 1.500 Muslimalna, a da zato niko ne odgovara’’. Izistog obaćanaja se vidi da komite ne napadaju siromahe ni Srbe ni Bošnjake „već samo na bogate ina one što čine zulume narodu.’’ Komitske grupe u Sandžaku najčešće su imale po od 20 do 70boraca. Svaka je četa imala ograničeni prostor djelovanja. Bila je to najčešće teritorija jednog sreza.Četa kojom je komandovao Jusuf Mehonjić povremeno je prelazila i na susjedne terene, naročitooko Tutina i Pešteri. Pljevaljska komitska četa kojom je komandovao Husein Bošković, bila jerelativno mala, ali je bila veoma pokretljiva i uspješna.69

Vezujući se organizaciono za Kosovski komitet i uljučujući svoje predstavnike u njegovorukovodstvo, sandžačke komita obezbjeđivala je i finasnsirala nabavku oružja i municije. Novčanasredstva, najčešće u zlatnicima, dobijana su preko Jusufa Mehonjića i njemu je bilo povjereno da sestara za njihovu raspodjelu po grupama.

Na zahtjev Kosovskog komitata, sandžački komiti su uzeli učešće u demokratskom pokretuAlbanaca i pod vođstvom Bajrama Cure juna 1924. godine zbacili su diktatorsku vlast Ahmet-begaZogua i uspostavili demokratsku vlast na čelu sa pravoslavanim sveštenikom Fan Fanolijem. Nakonšest mjeseci, uz obilatu vojnu pomoć Kraljevine SHS Zogu je ipak uspio da se ponovo vrati na vlast.

65Safet Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, str. 3966Miodrag Radović, Efendijina sećanja i kazivanja, str13367SalihSelimović,Kladnica – stanovništvo, Novopazarskizbornik, br. 14, Novi Pazar 1990, str. 12668AvdijaAvdić, Jugoslovensko-turskipregovori o iseljavanjumuslimanskogstanovništva u perioduizmeđudvasvetska rata, Novopazarskizbornik 15, Novi Pazar 1991, str. 112-12569Dr Mustafa Memić, Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, str. 255-259; Avdija Avdić, Hajdučka i komitska djelatnost u Sandžaku (1878-1895), Novopazarski zbornik br. 11, Novi Pazar 1987, str. 145-164; Ejup Mušović, Hajdučije i komite u Sandžaku, Seoski dani Sretena Vukosavljevića V, Prijepolje 1978, str. 85-91

187

Novonastalu situciju je iskoristila policija Kraljevine SHS i uz pomoć svojih plaćenih agenatalikvidirala je na tlu Albanije Jusufa Mehonjića.70

Kao posljedica navedenog stanja stari sandžački gradovi pritisnuti depopulacijom lagano suzamirali. Tako je 1921. godine u Novom Pazaru bilo 11.185. stanovnika, 1927. godine 10.682, a popopisu iz 1931. godine u gradu je živjelo 10.361 žitelja. Slično je stanje bilo i u drugim sandžačkimgradovima. U Pljevljima je 1921. godine bilo 6.360 stanovnika, a deset godina kasnije 5.191.stanovnik. Sjenica je 1912. godine imala 4.539 stanovnika, a 1928. godine je imala 3.498stanovnika. Prema popisu iz 1921. godine na području bjelopoljskog okruga, koji je obuhvataoBjelopoljski i Lozanski srez, bilo je 26.165 stanovnika od čeka 13.919. Bošnjaka i 12.228Crnogoraca i Srba. Bošnjaci su tada činili 53% stanovništva. Več 1931. godine u Bjelopoljskomsrezu je bilo ukupno 32.907 stanovnika, od kojih je Crnogoraca i Srba bilo 20.102, a Bošnjaka12.765, odnosno 38,9% ukupnog stanovništva. Taj nagli pad je bio posljedica masovnog iseljavanjabošnjačkog življa iz ovih krajeva.71

Ovaj se proces može pratiti i na nivou Sandžaka. Četrdesetih godina XIX stoljeća u Sandžakuje živjelo 90.000 stanovnika. Od toga su Bošnjaci sačinjavali 50.000. po A. N. Kudrejavcevubošnjačko stanovništvo u Sandžaku je 1871. godine bilo je zastupljeno sa 51,5%, a kršćansko sa48.5%. Nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine (1878) Sandžak je brojao preko160.000 stanovnika zahvaljujući velikom prilivu muhadžira iz Bosne i Crne Gore, tako da suBošnjaci imali veliku većinu. Inače tada je došlo do naglog priliva i kod muslimanskog i kodkršćanskog stanovništva, koje kje kod obje konfesije naraslo za više od 50%, jer je tada registrovano90348 Bošnjaka i 71.505 kršćana. Taj popis po srezovima izgledao je ovako Godine 1911.uSandžaku je živjelo 126.968 Bošnjaka, što je predstavljalo 60% njegovog stanovništva,. a dvadesetgodina kasnije bilo ih je po „Gajretovoj’’ statistici 99.208 stanovnika. Prema statistici UlemaMedžlisa u Skoplju, krajem 1939. godine broj Bošnjaka po pojedinim vakufskim povjereništvimaizgledao je ovako: Bijelo Polje 15.115, odnosno 46% od ukupnog stanovništva, Novi Pazar i Tutin38.705, odnosno 66% od ukupnog stanovništva, Pljevlja 11.590, odnosno 33% od ukupnogstanovništva, Priboj 7.541 odnosno 47% od ukupnog stanovništva, Prijepolje (i Nova Varoš) 14.569,odnosno 54% od ukupnog stanovništva, Sjenica 18.893, odnosno 65% od ukupnog stanovništva, iBerane 14.862, tj. 45% od ukupnog stanovništva. Ukupno je tada u Sandžaku živjelo 121.268Bošnjaka, što je činilo 50,85% od ukupnog broja stanovništva ove oblasti. Pravoslavaca je 1911.godine bilo 90.461., a 1931. godine ih ima 124.938.72

Cijeli industrijski kapacitet Sandžaka se u međuratnom periodu sveo na nekoliko malihcentrala, pilana i elektičnih mlinova. U industriji i zanatstvu je bilo angažovano samo 3,39%stanovništva, dok se poljoprivredom, šumarstvom i ribolovom bavilo 89,3%, a trgovinom i kreditnimprometom 1% stanovništva. 73

Veoma su loše bile i zdrastvene prilike. U svim srezovima postojalo je samo 5 bolnica sa 170kreveta. U bolnicama je radio po jedan lekar, dok su samo u Novom Pazaru i Pljevljima radila podva ljekara. U uslovima oskudne zdrastvene zaštite i nezavidnih socijalnih prilika narod seuglavnom liječio posredstvom seoskih nadrilekara, stoljetnih „ljekarija’’ i narodnih lijekova. Visokastopa nataliteta u Sandžaku je bila propraćena enormnom stopom mortaliteta, čestim epidemijama i

70Isto, n.d., str. 259-26171SafetBandžović, O životuMuslimna u Sandžakuizmeđudvasvetska rata., str. 5272EjupMušović, MuslimanskostanovništvoSrbijeodpadaDespotovine (1459) injegovasudbina, str. 154; Gajret br. 10, Sarajevo 1939; br. 6, Sarajevo, 1940 73 M. Mirković, EkonomskageografijaJugoslavije, Zagreb 1958, str. 338; M. Borisavljević, Agrarnareforma u NovopazarskomSandžaku, Beograd, 1928; MirkoĆuković, Sandžak, str. 11

188

pojavom endemskih bolesti. Smrtnost je iznosila čak 142,99 na 1000 rođenih. Naročito se masovnoumiralo od tuberkuloze.74

Velika prepreka ovom kraju je bila i masovna nepismenost stanovništva. Prema popisu iz1931. godine bilo je ukupno nepismenih 101.923 ili 76,54% lica starijih od deset godine. U nekimsrezovima kao u štavičkom čak 89,2% stanovništva je bilo nepismeno. Kada su u pitanju srednje istručne škole stanje je takođe bilo veoma loše. Postojale su svega dvije osmorazredne gimnazije uPljevljima i Beranu, kao i četvororazredne u Bijelom Polju, Prijepolju, Novoj Varoši i NovomPazaru, u kojem je jedno vrijeme gimnazija bila i osmorazredna. Nešto je više bilo zanatsko-trgovačkih, ženskih zanatskih i ćilimarskih škola.Od ukupnog broja učenika u Sandžaku samo je14% Bošnjačke nacionalnosti, a na bošnjačku žensku omladinu od ovog postotka pripadalo je samo2,85%. U Sandžaku je u to vrijeme bilo znatno više žandarmerijskih stanica, nego škola.75

Svoj uticaj na bošnjačko stanovništvo u Sandžaku pokušavalo je da uspostavi i kulturno-prosvjetno društvo „Gajret’’ iz Sarajeva. Oko njega se okupio znatan dio bošnjačke inteligencije,politički vezanih za srpske građanske stranke i za srpsku nacionalnu orijijentciju. Prvi odbori ipododbori u Sandžaku su osnovani 1921/22. godine. Ovo društvo je glavnu podršku imalo ubosanskohercegovačkim doseljenicima i vjerskim službenicimaa kao i činovnicima iz državnogaparata. Njegovom djelovanju se osobeno suprostavljao „Džemijet’’ koji je u „Gajretu’’ video„radikalsko društvo bosanskih Mulimana preko koga srpski vladajući krugovi nastoje ojačati svojpolitički uticaj u Sandžaku i Makedoniji’’. Svi pokušaji saradnje „Gajreta’’ sa „Džemijetom’’ naekonomskom i kulturno- prosvjetnom planu doživjeli su neuspjeh. „Džemijet’’ je imao jak uticaj i uosnovanim „Gajretovim’’pododborima pa je jedno vrijeme i „Gajretova’’ ćilimarska škola u NovomPazaru bila potpuno pod kontrolom „Džemijeta’’. To stanje je donekle izmejnjeno posle ukidanja„Džemijeta’’ ’ 1925. godine. No i tada se pridružio mali broj Bošnjaka i većinu članova pododboračinili su Srbi, uglavnom državni službenici.

Naročito je bila značajna aktivnost „Gajreta’’ na osnivanju konvikta u Sandžakatu i to kakoje bilo predviđeno najprije u Novom Paztarau, a potom u Pljevljima. Odluka o tome je konačnodonijeta na Godišnjoj skupštini za 1922/23. godinu. Konvikt je otvoren u Novom Pazaru i bio jenamjenjen za 30 učenika. Zbog otpora „Džemijeta’’ samo 5 učenika je stupilo u konvikt, dok ih jena kraju školske godine ostalo samo dvoje. Zbog malog broja pitomaca konvikt je bio zatvoren.Kasnije se pokušalo s osnivanjem konvikta u Prijepolju. Pošto je i tamo interesovanje bilo veomamalo odustalo se od ove ideje. Najzad početklom školske 1928/29. godine u Sandžaku je ponovootvoren konvikt, ovaj put u Pljevljima. U pljevaljski konvikt je stupilo 23 pitomca iako je imalomjesta za 32. Ovaj konvikt je uspješno radio do kraja međuratnog perioda.

Također „Gajret’’ je pokušavao da u pojedinim sandžačkim mjetima otvori čitaonice.Najprije je 1925. godine otvorena čitaonica u Pljevljima, u Prijepolju i Novoj Varoši 1929, a neštokasnije u Sjenici Organizovani su i analfabetski tečajevi u Prijepolju, Brodarevu i Novom Pazaru

Značajan doprinos „Gajreta’’ u privrednom pogledu je bio putem otvranja Ćilimarske škole uNovom Pazaru. Ona je počela s radom 10. februara 1923. godine. Cilj ove škole je bio da osposobiBošnjakinje u tkanju ćilima i da širi pismenost. „Gajretova’’ ćilimarska škola je u prvoj godini imala8 učenica, a do školske 1938/39. godine ovu školu je završilo još 47 učenica. Godine 1940. škola jeimala 36. učenica. „Gajret’’ je omogućavao jednom dijelu učenika da stanuju u njegovimkonviktima u toku školovanja van Sandžaka.76

74SafetBandžović, Marginalije o stanovništvuNovogPazaraiokolinepremastatističkimpodacimaizmeđudva rata (1918-1941), Novopazarskizbornik 11, Novi Pazar 1987, str. 171-17275MirkoĆuković, Sandžak, str. 11-1276SafetBandžović, “Gajretova’’ ćilimarskaškola u NovomPazaru, Novopazarskizbornik 10, Novi Pazar 1986, str. 197-202

189

Zahvaljujući gospodinu Hasanu Rebcu načelniku miniastarstva vjera i njegovimistomišljenicima 1925. godine otvorena je Velika medresa Kralja Aleksandra I u Skoplju. Ona jeimala rang pune srednje škole-realne gimnazije. Medresa je imala internat, a učenici su bili državnipitomci. Manji broj đaka se školovao o vlastitom trošku u skaldu sa svojim materiajlnimmogućnostima. U Medresi se školovao izvjestan broj Bošnjaka iz Sandžaka. Školske 1938/39., odoko 200 učenika bilo je 38 Sandžaklija, dok je u ranijim godinama bilo slučajeva da oni sačinjavajupolovinu od ukupnog broja učenika.77

Apsolvenata Sandžaklija od školske 1932/33. do 1938/39. godine bilo je 62. Ako se ovomedoda i 20 gimnazijalaca bilo ih je svega 82 koji su nastavili studije na fakultetima Po jedanfakultletlija je dolazio na 1.500 stanovnika Bošnjaka.78

U školovanju mladih Bošnjaka iz Sandžaka značajnu ulogu je imala i Isabegova medresa uSkoplju. Njeni učenici su mogli produžiti školovanje u Višoj islamskoj šerijatskoj teološkoj školi uSarajevu i drugim vjerskim fakulteltima u inostranstvu. Medresa je 1938/39. godine imala svega 4razreda s 25 učenika iz Sandžaka. Postojale su medrese nižeg ranga u Sandžaku. Medresa uPrijepolju je imala 29 učenika u školskoj 1939/40. godini. Novopazarska medresa je 1934. godinereformisana i dobila naziv „Gazi Isabegova’’. Imala je rang niže četvororazredne medrese smogućnošću nastavka školovanja u skopskoj Isabegovoj medresi. Novopazarska medresa je1939/40. godine imala 64 učenika.79

Vlasti kroz dve i po decenije potojanja Kraljevine Jugoslavije nisu uvidjele da u Sandžakutreba nešto preduzeti u cilju razvoja privrede, zdrastva, prosvjete, ali su zato uočile da bi Sandžakmogao biti idealno mjesto za neku vrstu logora za interniranje političkih protivnika i degradiranihdržavnih činovnika. Ovakav stav države prema Sandžaku najbolje ilustruje činjenica da je jedinadržavna investicija u štavičkom srezu u međuratinom periodu bila izgradnja zgrade žandarmerijskestanice.80

Prvi pokušaj da se napravi jedinstvena politička stranka za sav muslimanski živalj izMakedonije, Kosova i Sandžaka, koja bi okupljala Albance, Turke i Bošnjake i koja bi eventualnobila organizaciono povezana i sa Bošnjacima iz Bosne i Hercegovine učinjen je na namuslimanskom Kongresu održanom u Skoplju od 18-29. novembra 1919. godine. Nosilac inicijativeza održavanje ovog Kongresa i glavni kreator kongresnih materijala bio je bjelopoljac Mithad ef.Hodžić, diplomirani pravnik koji je u doba osmanske vladavine bio u ime bjelopoljske kaze poslaniku turskom parlamentu. Na kongresu su se ispoljile ogromne razlike i podjele u pogledu političkogdjelovanja muslimana u Kraljevini SHS. Nametala se osnovna dilema: da li da muslimani istupajupolitički samostalno i posebno sa vlastitim programom, ili da se pridruže nekoj od srpskih političkihstranaka i da rješavaju svoja pitanja putem srpskog nacionalnog vijeća. Od rješenja ovog pitanjazavisila je i težina tretmana bošnjačkog nacionalnog pitanja kao posebnog etničkog subjektiviteta..Mithad ef. Hodžić je predlagao da se mislimani iz Makedonije, Kosova i Sandžaka organizuju uokviru sopstvene političke stranke po primjeru bosanskohercegovačkih Bošnjaka i da politički

77 Mustafa Memić, UčeniciVelikemedreseirevolucija, Novopazarskizbornik 6, Novi Pazar 1982, str. 75-13178Safet Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, str. 365-6679SaitKačapor, Školstvo u NovomPazaruiokoliniod 1918. do 1941. goidne, Novi Pazar 1987, str.154-15680EjupMušović, Tutiniokolina, str. 72-75

190

nastupaju zajedno sa njima. Osim ovog pitanja u prvi plan je izbilo agrarno pitanje, odnosno borbaza zaštitu begovskih i drugih posjeda muslimana, zaštita vakufske imovine, sloboda vjeroispovjesti ivjerska autonomija. Iako je Mithad ef. Hodžić bio ubjedljivo najistaknutije intelektualno ime naovom skupu i bio član odbora za redakciju programa i statuta, sandžački Bošnjaci su bili u manjinina Kongresu. Najbrojniji su bili predstavnici Albanaca i Turaka. Za predsjednika Kongresa jeizabran Nedžib-beg Draga iz Kosovske Mitrovice. Glavni kongresni dokument je bila rezolucija od10 tačaka čiji glavni sadržaj je činilo agrarno pitanje i zahtjev za vjerskom autonomijom. Oprogonima i zločinima nad muslimanaima, osobeno u Sandžaku i na Kosovu nije bilo ni riječi naovom skupu.

Jedinstvena politička organizacija muslimna tom prilikom nije stvorena, niti je zauzet stav oodnosu koji treba zauzeti prema muslimanskoj političkoj organizaciji u Bosni i Hercegovini.Politička vođstva srpskih političkih stranaka, prije svega Pašićevi radikali i Davidovićevi Demokrati,uz puno angažiranje državno-policijskog aparata, uspjeli su da spriječe političko i programskopovezivanje muslimana iz Makedonije, Kosova i Sandžaka sa muslimanima u Bosni i Hercegovini.Mithad ef. Hodžić je pri povratku u svoj rodni kraj, zbog ispoljenog stava na ovom Kongresu damuslimani iz Makedonije, Kosova i Sandžaka treba da se posebno i samostalno politički organizujui da se politički povežu s mislimanima iz Bosne i Hercegovine bio pod raznim izmišljenimizgovorima zatvaran i maltretiran kao i članovi njegove porodice, a sve sa ciljem da se zaplaše sviostali slobodoumni muslimani.81

Djelovanje bošnjačkih političkih stranaka u Sandžaku je bilo najgrubljim metodamaspriječavano jer su srpske stranke - radikali i demokrati smatrali sandžačko područje svojominteresnom sferom. Tako je najjačoj bošnjačkoj partiji Jugoslovenoskoj muslimanskoj organizacijibilo onemogućeno djelovanje u Sandžaku. Iznimno je bilo dozvoljeno, pod pokroviteljstvom NikolePašića, formiranje stranke koja je u štampi između dva svjetska rata i u historiografskoj literaturipoznata pod kraćim nazivom Džemijet (Jedinstvo), čije je puno ime Udruženje za zaštitumuslimanskih prava (Islam Muhafazay-i Hukuk cemiyeti), a docnije Organizacija južnih muslimanaKraljevine SHS (Sup, Hirvat, Sloven Kiraliyeti Cenub Muslimanlanlarin Teškilati) koja je okupljalaAlbance, Turke i Bošnjake iz Makedonije, Kosova i Metohije i Sandžaka i čije je sjedište bilo uSkoplju. Ova stranka je osnovana 1919. godine, i tokom svog postojanja tri puta je učestvovala naparlamentarnim izborima za Narodnu skupštinu. Na parlamentarnim izborima 1920. godine osvojilaje 8 , a na izborima 1923 čak 14 poslaničkih mjesta, dok se za izbore za 1925. godinu predviđalo daće osvojiti najmanje 16 poslaničkih mjesta. Koristeći ulogu jezička na vagi, uspjevala je dapovremeno izdejstvuje određene ustupke u korist naroda koje je predstavljala. Osnivačka skupštinaDžemijeta je održana u Skoplju 17. decembra 1919. godine. Ovom skupštinom je predsjedavaoNedžib-beg Draga, koji će imati veoma važan utjecaj u njenom daljem radu. Tada su usvojeniosnovni zadaci i programska platforma s kojom je trebalo nastupati u eventualnim pregovorima sdrugim političkim strankama. Usvojena rezolucija je sadržala sljedeće tačke:

1. Autonimija vjersko-prosvjetna. Ujedinjenje vjerske uprave u cijeloj zemlji i na zakonuosiguranu vezu sa kalifatom.

2. Šerijatski sudovi za ženidbe, porodične i nasljedne stvari.3. Očuvanje vakufskih i maarifetskih dobara.4. Maternji jezik neslovenskih muslimna u vjerskom obrazovanju i autonomnu funkciju

škola.5. Izbacivanje iz državnih škola čitanja molitve po pravoslavnom načinu i preuređenje

udžbenika iz kojih bi otpali članci vjerskog karaketera.81 Mustafa Memić, Bošnjaci – MuslimaniSandžakaiCrne Gore, str. 261-263; DrŽarkoŠćepanović, Bjelopoljskisrez, 1918-1923, BijeloPolje-Beograd, 1987, str. 238

191

6. Utvrđivanje broja muslimanskih poslanika za Ustavotvornu skupštinu premacjelokupnom broju muslimanskog stanovništva i zasebna politička organizacija kaosastavni dio stranke kojoj bi oni pripadali.

7. Izuzeće vakufa od rasparčavanja ili naknada za oduzeta dobra.8. Izuzeće od agrarne reforme beglučke zemlje s naročitim pogledom na opšte rješenje

agrarnog pitanja. 9. Naknada za neplaćene prihode begovima od strane čifčija.10. Vraćanje zemlje u stanje od prije 1912, tj. da se ne smatraju čiftčijama oni koji su se od

1912. god. bilo pod srpskom ili neprijateljskom upravom nasilno, bez pristankasopstvenika, naselili na beglučkim zemljama.82

Stranačko glasilo Džemiejta je bio list „Hak’’ (Pravo), čiji je urednik bio Ali Kemal Mustafa,prema čijoj izjavi iz 1924 .godine je na prostoru koje je pokrivla stranka živjelo 250.000 Turaka i1.100.000 Albanaca.83 Njegov prvi broj je objavljen 23. februara 1920. godine. Najčešće je izlazio nadvije stranice, a povremeno na četiri, što će od 1923. postati uobičajena praksa. Do 10. decembra1924. godine objavljeno je 950 brojeva. „Hak ’’ je izlazio na turskom, ponekad i na bosanskomjeziku, odnosno uporedo. Od 1922. godine po 200 primjeraka ovog lista je prodavano u NovomPazaru.84

Stavljajući akcenat na vjersko-prosvjetnu autonomiju muslimana, uredništvo „Hak’’-anaglašava značaj otvaranja škola na nacionalnom jeziku južnih mulimana, jer je jedino takvoobrazovanje svrsishodno, dok školovanje na, kako stoji, „stranom jeziku’’ ne može da ostvari željenicilj. Otvoreno pismo ministru prosvjete u trećem broju“Hak’’-a saopštava da „dvojezična nastavamože samo izazvati konfuziju u svijesti djece od sedam godina koja su do polaska u školu ovladalajedino maternjim jezikom’’.85

Zanimljiva je elaboracija u drugom dijelu serijala Današnje potrebe, koji se sastoji od 4nastavka, gdje između ostalog stoji i konstatacija da ako država priznaje jedan narod, onda morapriznati i njegovu tradiciju i jezik, jer „kao što nema vlasti bez naroda, tako ne može biti ni vlasti nadnarodom, koji nema svoj jezik’’.86

Već na prvim parlamentarnim izborima 28. novembra 1920. goidne Džemijet je osvojio30.039 glasova što je bilo dovoljno za 8 poslaničkih mjesta. To su ovi poslanici: Emin-beg izSkoplja, Kamil Jašaar-beg iz Gostivara, Husejin Alić-beg iz Kavadaraca, Mustafa Šehzade i ŠerifBajram iz Prizrena i Ismet-beg Kamil iz Đakovice, Mahmud-beg Jumerović, tgrgovac iz Preševa iKenan Zija, rentijer iz Skoplja.. Dakle petorica iz današnje Makedonije i trojica sa Kosmeta. Običnoje ova stranka pogrešno determinisana kao turska nacionalistička organizacija, staleško-begovska ilipak klerikalna. Zbog uske povezanosti i saradnje sa Radikalnom strankom, Džemijet je bio žetokokritikovan od druge moćne srpske političke strnke - Demokratke stranke. Čak je i u stranačkom listu„Demokratija’’, od 16. marta 1920. godine izrečena jedna vrlo oštra konstatacija da Džemijet nijeništa drugo do ispostava organizacije Madoturaka na našem tlu. „Iz stenografdskih beležakaNarodne skupštine Kraljevine SHS može se videti da su džemijetski poslanici ispoljili gotovopotpunu neaktivnost, štaviše često i izostajali sa sednica. Verovatno svesni svoje ograničene moći uparlamentu, energiju su usmerili ka jačanju stranke na terenu, kakćo bi u sledećoj izbornoj trcipopravili rezultat i povećali uticaj’’.87

82StevanSimić, Muslimanskikongres, Misao, br. 1, sv. 1, 1919, str. 46183 Edo Marković, Sa našeg juga, Zagreb 1924, str. 9284EjupMušović, Novi Pazariokolina (1912-1941), Novi Pazariokolina, Beograd 1969, str.29085„Hak’’, br. 3, 25. februar 1020, str. 186„Hak’’, 11. april 1920. str. 1

192

Jedan od najznačajnijih momenata u radu parlamenta Kraljevine SHS u njegovom prvomsazivu bo je izglasavanje Ustava. Načelni pretres počeo je 14. aprila, a završen 12. maja 1921.godine. Poznato je da je do poslednjeg tenutka bilo neizvjesno da li će vlada uspjeti da obezbjedipotrebnu većinu i da je do nje došla praktično u polednjem trenutku, sklopivši sporazum sDžemijetom, zahvaljujući kojem je i ova stranka dobila određene ustupke. 88

Naročito je značajan za dalje jačanje stranke njen Drugi kongres održan u Skoplju 14. aprila1922. godine. Džemijet je tom prilikom definisao svoje dalje aktivnosti i ciljeva, među kojima je datprioritet prosvjetnom i agrarnom pitanju. Dat je akcenat i na svakodnevnom izlaženju lista „Hak’’ ina osnivanju svoje štamparije. Kongresu je prisustvovalo 40 delegata i 11 muslimanskih poslanika izJužne Srbije bez obzira na stranačku pripadnost, a sa ciljem da pristupe čisto muslimanskomprogramu.

Već na izborima održanim 18. marta 1923. godine ne samo da je broj osvojenih poslaničkihmjesta bio veći, već je i njihova struktura bila znatno drugojačija. Kao što smo već istakli naizborima 1920 godine od 8 poslanilkih mjesta 5 je osvojeno u Makedoniji, a 3 na Kosovu. Sada jesituacija bila sljedeća: na teritoriji Kosovu je osvojen najveći broj mandata – 4 u Raško-zvečanskom,tri u Kosovskom okrugu. Jedan džemijetski poslnik je izabran u Prijpoljsko-beranskom okrugu, aostali: 2 u Skopkom, 2 u Bitoljskom i 2 u Tetovskom okrugu. Na ovim izborima Džemijet je osvojio1122.228 glasova89

Na ovim izborima polsanička mjesta su dobili:

1. Aguš Hadži Džemajil, rentijer, izabran u Kosovskom okrugu,2. Aćif Hadžiahmetović, trgovac iz Zvečanskog okruga i član više skupštinskih odbora

(finansijskog, odbora za proučavanje zakonskog prijedloga o eksproprijaciji velikihposjeda i kolonizaciji, odbora za proučavanje zakonskog prijedloga Jovana Popovića obeglučkoj uredbi, odbora za proučavanje uredbe o razvrstavanju i raspoređivanjučinovnika,

3. Gafur Nazim, trgovac iz Kosovskog okruga,4. Ferhad-beg Draga, industrijalac iz Zvečanskog okruga,5. Kenan Zija, rentijer iz Bitoljskog okruga, član zakonodavnog odbora,6. Jašar Ćamil, zemljoradnik, izabran u Tetovskom okrugu, član imunitetskog odbora,7. Salih Jusufović, zemljoradnik iz Kosovskog okruga, član odbora za proučavanje

zakonskog prijedloga o konvencijama zaključenim između naše kraljevine i bugarske otrgovinkom plovidbenom ugovoru zaključenom s Japanom,

8. Rifat Rušid, rentijer iz Zvečansko-raškog okruga (prvobitno izabarn Murat Kapičić,sudija, ali mandat mu je poništen 26. 5. 1923. godine,

9. Mustafa Šaban, trgovac iz Zvečansko-raškog okruga,10. Sadedin Rušid, rentijer iz Bitoljskog okruga,11. Kemal Osman, zemljoradnik, član zakonodavnog odbora,12. Hadži Mustafa Hasan Šukri, iz Skopskog odkuga 13. Šećer Kadić Derviš, okružni muftija izabran u Prijepoljsko-beranskom okrugu,14. Halim-beg Derala, rentijer iz Tetovskog okruga.90

87LjiljanaČolić, PartijaDžemijetkaoparlamentarnastranka u Kraljevini SHS, Istorijskičasopis, Knj. XLVII, Beograd 2002, str.158d88BranislavGligorijević, Demokratskastrnkaipolitičkiodnosi u KralejviniSrba, HrvataiSlovenaca, Beograd 1970, str. 216-21789LjiljanaČolić, PartijaDžemijetkaoparlamentarnastranka u Kraljevini SHS, str. 161, 16390Spisakdžemijetskihposlanikadat je naosnovupodatakaizPreglada o raduNarodneskupštine od 16. 4. 1923-10. 11. 1924,Beograd 1928

193

Ovo je vrijeme kada na političku scenu Kraljevine SHS stupa Ferhad-beg Draga koji se od1919. do najvjerovatnije sredine 1922. godine nalazio van zemlje, uglavnom u Tirani, zbogoptužnice da je za vrijeme Prvog svjetskog rata surađivao sa austrougarskim vlastima. U njegovomodsustvu veoma jak utjecaj u Džemijatu, naročito u periodu njegovog osnivanja imao je njegovstariji brat Nedžib-beg Draga, koji je preminuo 21. jula 1921. godine u Beču. Govoreći o Nedžib-begu Dragi i privilegijama koje je u to vrijeme imao od radiklske vlade list „Socijalistička zora’’,glasilo Komunističke partije Jugoslavije, koji je pod imenom „Sosyalist Fecri’’ bio štampan i naturskom jeziku, 11. avgusta 1920. izražava zebnju da će „Nedžib Draga pod zaštitom radikalskereakcije moći da isječe ne samo planinu Draga – državnu imovinu – već i da prigrabi i druge planinei narodno bogatstvo’’.91 Od svog povratka Ferhad-beg Draga preuzima ulogu vodeće ličnosti međuAlbancima, i uopšte u Džemijetu. Nakon izbora džemijetski poslanici su odlučili da uđu u radikalskiklub, a Kenan Zija je izabran za jednog od četiri potpredsjednika. Međutim, već nakon četiri dana semoglo uočiti da u ovoj koaliciji događaji poprimaju čudnu formu. Džemijetski polanici su dobilizasebnu sobu, a Kenan Zija je podneo ostavku na potpredsjedničko mjesto, u čemu su neki vidjeliutjecaj dr Mehmeda Spahe, vođe JMO, koji je tada bio u dosta živim vezama s vođstvom Džemijeta.Ponovo su nastavljeni pregovi s radikalima. Ispred Džemijeta je pregovarao Ferhad-beg Dragaiznoseći sljedeće zahtjeve:

1. hitno donošenje zakona o šerijatskim sudovima2. autonomija vakufa3. otvaranje muslimanskih škola4. rješavanje agrarnog pitanja u u Makedoniji, Kosovu i Metohiji i Sandžaku, tako da

muslimanima bude zagarantovan potreban maksimum i da se skine sekvester smuslimanskih imanja.

Radikali su, našavši se u situaciji da nedostaje kvorum u budućem radu i parlamenta i vladepristali na postavljene zahtjeve. Između ostalog budžet agrarne reforme je sa deset miliona za isplatuhaka povećan na trideset miliona, što je očigledno bila jedna od koncesija Džemijetu.

Iako je izgedalo da su svi nesporazumi prevaziđeni, naredni događaji ukazuju na sve jasnijupromjenu političkog kursa Džemijeta u skladu sa političkom koncepcijom njenog novog vođeFerhad-bega Drage. Oktobra 1924. godine Ferhad-beg sa partijskom delegacijom učestvuje naskupštini Hrvatske seljačke republikanske stranke u Vrpolju. On je na ovoj skupštini rekao da jedošao da vidi hrvatski narod i kada se bude vratio među svoje Arnaute, on će im kazati da i oni trebada pođu tim putem kojim su Hrvati krenuli. Ovo su godine kada se vrše velike represalije ne samonad muslimanskim življem u Sandžaku, Kosovu i Metohiji i Makedoniji, već i nad vjerskimobjektima, pa i onim najvrednijim. Tako je 18. novembra došlo do rušenja jedne od njaljepšihdžamija u Skoplju, čuvene Burmali džamije, u samom centru grada, što je izazvalo ogromnonezadovoljstvo i negodovanje kod svih muslimana širom Kraljevine SHS. Već sljedećeg danadžemijetsko glasilo „Hak’’ se otvoreno suprostasvilo ovom barbarskom činu i objavilo dva protesnačlanka, što je tadašnja vlast ocjenila kao dovoljan povod da zabrani dalje izlaženje ovog lista i dazaplijeni cijeli tiraž ovog broja. Dakle, nakon nacionalnih i vjerskih represalija otpočele su ipolitičke.U takvoj atmosferi se odvija i predizborna kampanja kao i podjele unutar samog Džemijeta.Jedan od osnivača stranke i poslanik u oba mandata Kenan Zija, zajedno sa poslanicima Halim-begom Deralom i Sadedinom Rušidom se suprostivio novom političkom kursu Džemijeta,zastupajući stav da treba i dalje nastaviti saradnju sa Radikalnom strankom. Njih je podržao iprijpoljski muftija Šećerkadić, što će dovesti do rascijepa u stranici i do isključenja ovih poslanika naosnovu odluke Glavnog odbora stranke 11. decembra 1924. godine iz Džemijeta.

91 “Socijalističkazora’’, br. 45, 11. 8. 1920.194

Kao odgovor na ovu odluku, pristalice Kenana Zije održaće u Skoplju 30. decembra 1924.godine konferenciju i doneće odluku o osnivanju svog lista „Birlik’’ (Jedinstvo), kao i osamostalnom izlasku na izbore u Bitoljskom, Skopskom i Tetovskom okrugu, dok će u svim drugimmjestima podržati radiklanu listu.

Istovremeno, Ferhad-beg Draga se pripremao za izbore u okviru Opozicionog bloka, kaonosilac liste za Raško-prizrenski i Tikveški okrug. Počinje obračun sa neposlušnim Džemijetom. UKosovskoj Mitrovici 28. decembra 1924. godine je lišen slobode narodni poslanik AćifHadžiahmetović.

Uslijedila je i Obzanana o ukidanju Hrvatske seljačke republikanske stranke. Ferhad-begizjavljuje da se vlada ovim potezom obrukala i da to neće spriječiti opozicioni blok da na izborimadobije većinu. Nasuprot Dragi, Kenan Zija, koji se otvoreno stavlja u službu radikala podržava ovajkorak vlade.

Kulminaciju događaja predstavlja hapšenje Ferhad-bega Drage u Skoplju 31. januara 1925.godine, neposredno nakon povratka sa agitacionog puta s Nastasom Petrovićem, bivšim ministromunutrašnjih poslova i vođom Samstalne radikalne stranke, koji je zdušno podržavao politikuDžemijeta. Čak je pristao da se pojavi u ulozi osnivača i vlasnika novog glasila ove stranke „Hakjolu’’, koji će nakon dva izašla broja i sam biti zabranjen, a potom i novina „Mudžahede’’, koja jeizašla samo u jednom broju i doživjela istu sudbinu prethodnika.

U nemogućnuosti da puem glasila ko municira s glasačkim tijelom, džemijetlije su štampaleizborne proglase u kojima su se obraćale biračima.

Izbori od 8. februara 1925. godine protekli su krajnje neregularno uz neviđenu primjenuizbornog terora. Niti Demijet niti nova muloimanska strnaka Kenana Zije prem zvničnim rezultatimanisu osvoji.li niejedan mandat. I pored ogromne količine neregularnosti, bezakonja, nasilja, unošenjastraha i prjetnji u muslimasnkom biračkom tijelu Ferhad-beg Draga je pobjedio Zvečanskomokrugu, ali mu jemandat nezakonito oduzet i poništen.

I savremenici Ferhad-bega Drage su znali da on nije po porijeklu Albanac. Gligorije Božovićkaže 1924: „Takav čovek, takav vođ i apostol za muslimane očekivan je u Feradu Dragi... i pojeziku, i po mestu rođenja, i po kući, i po bogatstvu i po prošlosti i po vezama s najviđenijim ljudimaiz Šumadije i sa Kosova, a naročito po ogromnom uticaju na Arnaute, i na svoje sunarodnike našegjezika... ovo je lako bilo za njega. Arnauti bi ga poslušali, a svi od Mitrovice do Uvca i starihcrnogorskih granica jedne je krvi s njim, pa bi ga poslušali da ih je u vir zvao...’’92

Za pravo porijeklo Ferhada-bega Drage znali su i njegove kolege u skupštini KraljevineSHS, a to je znao srpski socijalista Dragiša Lapčević koji to ističe u svojoj studiji „O našimmuslimanima’’. 93

Ivan Ivanić, pisar srpkog konzulata u Prištini, navodi da je 19. decembra 1898. godine uSkoplju sreo Ajdin-bega i Fehad-bega, sinove Alija Drage Komatovića, albanskog prvaka izMojstira, koje predstavlja kao pripadnike plemena Keljmendi, koji su sačuvali maternji jezik.94

92GligorijeBožović, IzbornaborbauJužnojSrbiji, “Politika’’, 26. 11. 1924, str. 293StenografskebeleškeNarodneskupštineKraljevine SHS, redovnisazivza 1923-1924. god. II knjiga, Beograd 1924, str. 407; DragišaLapčević, O našimmuslimanima, Beograd 1925, str. 40794 M. Dogo, Kosovo, Lungro di Cosenza 1992, str. 22-23

195

Dakle, vođa Džemijeta je bio Bošnjak iz Sandžka (selo Mojstir – današnja tutinska opština)Ferhad-beg Draga, čije su neosporno vođstvo i autoritet priznavali ne samo Bošnjaci iz Sandžaka,već i Albanci i Turci iz Makedonije i Kosova i Metohije.

Po optužbi i sudskom rješenju poglavara sreza Mitrovica, protokol 750, od 31. 1. 1925.Ferhad-beg Draga se tereti za direktivno ubistvo jedne žene i predaju trojice muškaraca austrijskimvlastima, nakon čega su dotični obešeni. Ferhad-beg je osuđen na 100 godina robije s prinudnimradom, ali je kasnije kazna ublažena na 25 godina. Na kraju je pomilovan zbog izvjesnih dogovorakoji je postigao sa kraljem Aleksandrom Karađorđevićem.95

Ogranci Džemijeta u Sandžaku su osnovani tek 1922. godine. Osnivanju je prethodio zborBošnjaka 4. apila 1920. godine u Novom Pazaru, na kome je usvojen rezolucija o podržavanjuodluka kongresa Džemijeta u Skoplju i izražena je spremnost Bošnjakad prižu ovoj stranci.. Najjačiuticaj ov stranka je imala u Novom Pazaru. Vođa Džemijetlija iz Sandžaka bio je Aćif ef.Hadžiahmetović-Bljuta, koji je ujedno bio i sekretar ove stranke i druga ličnost u stranci, poslijenjenog predsjednika Nedžib-bega Drage i kasnije njegovog brata i nasljednika na mjestupredsjednika stranke Ferhat-bega Drage. Na parlamentarnim izborima 1923. godine Aćif jekandiadat za poslanika u Deževsko-štavičkom izbornom srezu gdje osvaja ubjedljivo najviše glasovai postaje narodni poslanik. Naročito je bio jak odbor ove stranke u Novom Pazaru čiji su rukovodiciopored Aćif. ef. bili: Ćamil-beg Ejubegović, Mehmedalija Osmanbegović, Šahsuvar-beg Čavić,Aljaga Ćilerdžić, Ejup Ljajić i Ahmed Daca. Svi su bili trgovci ili rentijeri. Koristeći parolu; „Ko jeMusliman taj je za Džemijet’’, oni su uspjeli da privuku veliki broj Bošnjaka uz ovu partiju.96

Iako je Džemijet kao posebna stranka prestao da postoji Aćifov autoritet i uticaj uDeževskom, Štavičkom i susjednim srezovima je bio ogroman. Poslije izbornog terora nadBošnjacima i njihovim političkim predstavnicima iz 1925. godine svi izabrani predsjednici opština iposlanici iz ovih krajeva bili su Srbi. Ali svi su dobro znali da niko sa ovog područja ne možepobjediti na opštinskim i parlamentarnim izborima ukoliko mu Aćif-efendija ne pruži javnu podrškui usmjeri Bošnjake da glasaju za tog kandidata. Na poslednjim parlamentarnim izborima u KrlajeviniJugoslaviji 1938.godine Aćif-efendija Hadžiahmetović-Bljuta je bio izabran na listi „JEREZE 2’’ zaposlanika kao predstavnik Štavičkog sreza. Tokom 1939. i prve polovine 1940. godine bio je članVakufske direkcije i Vakufskog odbora u Skoplju. Njegovi politički protivnici su tri puta pokušavalida ga putem atentata likvidiraju, ali je on uspješno preživio sva tri atenatata.

Dakle, Džemijet je u prvoj etapi svoga postojanja bio praktično ogranak radikala i dok god jebezuslovno bio poslušan Pašiću postojao je kao stranka, a kada je pokušao da samostalno izrazisvoje stavove njene vođe su bile strapane u zatvor, neki zbog tobožnje saradnje sa komitama, nekizbog saradnje s austorugarskom okupatorskom vlašću itd.. Radikali su se svojevremeno radopovezivali sa strankama koje zbog svoje manjinske strukture (Nijemci,Turci, Mađari,Albanci,Rumuni) nisu bile u stanju da postave pitanje podjele vlasti. Kad je Radikalna stranka od kraja 1923.godine zapala u krizu zbog suviše uske osnove za homogenu vladu, Džemijet je, prirodno, stekaonaglašenu važnost. Pošto age i begovi i gradski rentijeri i trgovci, koji su se nalazili na čeluDžemijeta nisu pomoću Radikla mogli da ostvare svoje ekonomske i političke interese, i kad jevođstvo stranke sve više pritiskano od glasačkog tijela koje je bilo nezadovljno svojim opštimobespravljenim položajem, veći dio rukovodstva stranke povezao se sa Stjepanom Radićem ibosanskim Bošnjacima (JMO), u nadi da će u procesu buržoaske federalizcije zemlje uspjeti da uSandžaku, na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji uspostave svoju nacionlnu afirmaciju i ravnopravan

95LjiljanaČolić, PartijaDžemijetkaoparlamentarnastranka u Kraljevini SHS, str.172-17396EjupMušović, Novi Pazariokolina (1912-1941), Novi Pazariokolina, Beograd 1969, str.290

196

status. Stranka je 1925. godine zabranjena kao antidržavna. Poslije velikih represalija nadBošnjacima u narednom peridu Bošnjaci su da bi spasili gole živote i bili pošteđeni od novih zulumaglasali za srpske stranke, dok su od tada predsjednici opština i srezova i svi ostali važnijirukovodioci u svim sandžačkim opštinama bili srpske nacionalnosti.

ANALIZA KAPACITETA SAOBRAĆAJA I NIVO USLUGA KRUŽNE RASKRSNICENA OSNOVU STUDIJA PRIKUPLJENIH PODATAKA DO REALIZOVANOG

RJEŠENJA PRIMJENOM SOFTVERA PTV- VISSIM

Emira Destanovic, MA Saobraćaja

Ministarstvo Infrastrukture i Saobracaja, Pristina,

Rezime

Ovaj rad ukazuje na blisku vezu između potreba za bržim saobraćajnim razvijanjem.Uopšteno, u urbanim područjima nije potrebno (po želji) omogućiti međusobno prelazak dužraskrsnice na dvosmjernim putevima. Uticaj raspoređivanja raskrsnice između dva postojeća (iliočekivana) ponavljanja procenjuje se saobraćajnim studijama. Mala razdaljina između raskrsniceutiče na kvalitet saobraćajnice na glavnom putu i smanjenje sigurnosti na putu. Nivo usluga naraskrsnici signalizacija je u direktnoj vezi sa prosječno više gubljenje vrijemena za vozila, tako da jenekada činilo gubljenje vremena zbog kašnjenja na raskrsnicama u saobraćaju. Poboljšanja kojase mogu uzeti u obzir uključuju promjene geometrije raskrsnice, povećano trajanje ciklusa signala,ako se utvrdi da se prekrate mogu ukloniti i tako promjene faze planiranja. Nivo usluge -predstavlja mjerenje vremenskih gubitaka koji se javljaju od motornih vozila na raskrsnici. U ovimsituacijama uzrok je slaba progresija ili neadekvatno trajanje ciklusa ili oboje. Dakle, raskrsnicemogu imati veoma velike gubitke u vremenu, ali bez problema sa kapacitetima vozola.

Ključne reči: Saobraćaj , raskrsnice, nivo usluge, kapaciteti vozola, prikupljeni podaci,Softver PTV- VISSIM.

ANALYSIS OF TRAFFIC CAPACITY AND SERVICE LEVEL OF THE ROUNDABOUT BASED ON STUDIESCOLLECTED DATA TO THE REALIZED SOLUTIONS BY APPLICATION OF THE PTV – VISSIM

SOFTWARE

Abstract

This paper points to a close connection between the need for faster road development. Ingeneral, in urban areas it is not necessary (if desired) to allow crossing along the crossroads on

197

two-way roads. The impact of deploying an intersection between two existing (or anticipated)repetitions is assessed by traffic studies. A small distance between the intersection affects thequality of the traffic on the main road and the reduction of road safety. The level of services at theintersection signaling is directly related to an average more loss of time for vehicles, so itsometimes wasted time due to delays at traffic intersections. Improvements that can beconsidered include changes in the geometry of the intersection, the increased duration of thecycle of the signal, if it is determined that too few can be removed and thus changes to the phaseof the plan. Service Level - is a measurement of time losses occurring from motor vehicles at theintersection. In these situations, the cause is poor progression or inadequate cycle duration orboth. Hence, intersections can have very large losses in time, but without problems with thecapacities of the car.

Keywords: Traffic, intersections, service level, capacity of the vehicle, collected data, PTV-VISSIM software.

UVOD

Glavne raskrsnice na glavnom putu su glavni prilazni putevi, koji bi trebali osigurati prolazvozila bez većih prepreka, što uslovljava protok saobraćaja koji teče u zavisnosti od prioriteta.Prelaz je definisan kao ukupna površina gde se dva ili više puteva spajaju ili pređu, uključujući svedelove puta za saobraćaj do njega. Glavni cilj raskrsnice je rešavanje mogućeg konflikta krozkretanje vozila, bicikala, pješaka. Raskrsnice su važan deo puta, jer do određene mjere sigurnost,brzina, troškovi korištenja puta i njegov kapacitet zavise od načina dizajna raskrsnice. Odabir vrsteraskrsnice zavisiće od brojnih okolnosti kao što su: buduću funkciju raskrsnice u saobraćajnojmreži, brzine na putu, dimenzionalni saobraćajni tokovi i distribucija u pravcima ili klasamakorisnika puteva, topografski uslovi i ograničenja upotrebe površine, npr. proctor i okolina.Takođe, treba napomenuti da će se zapremine razlikovati od broja traka na putu. Obično se možeidentifikovati nekoliko rješenja i vrsta potencijalnih prolaza. Ovo bi trebalo dodatno procijeniti iuporediti, uzimajući u obzir sigurnost, kapacitete i ekonomičnost. Drugi faktori se takođe moguuzeti u obzir kao što su životna sredina, estetika, sigurnost i udobnost. Kapacitet i nivo uslugekružne raskrsnice uopšte se ne uzima u obzir, s obzirom da on ne zavisi samo od postojećihkretanja vozila, već i od nekih drugih faktora koji značajno smanjuju rotacioni kapacitet. U obzir seuzima samo kapacitet pojedinih grana. Kružne raskrsnice ne bi trebalo da budu projektovane zastepen zasićenosti veći od 80%. U stvari, za bolji nivo usluge, ovaj stepen zasićenosti se nepreferira da bude veći od 70%. Za to postoji nekoliko razloga: 1) U početku, kašnjenja i dužinečinova predstavljaju velike promene od misaonih vrednosti,drugo, imajući u vidu da je kapacitetkretanja svake grane prvenstveno određen kružnom veličinom kruga i veličinom kružnice nasjecištu kružne raskrsnice, tada naizgled nekritični mali porast cirkulacije vozila može takođerrezultirati ozbiljan pad kapaciteta kritičnog pokreta i može uzrokovati povećanje zasićenja,kašnjenja i dugačkog reda. 2) Uvek treba imati na umu da je u nekim praktičnim slučajevimakapacitet kružne raskrsnice izvan kontrole inženjerskih intervencija i u tim slučajevima cirkulacijaje pod uticajem stvorenih uslova. U prostorima izvan urbanih udaljenosti između raskrsnice uzavisnosti od veličine saobraćaja, mora biti takva da je dozvoljeno minimalno rastojanje izmeđuraskrsnice, zavisno od dužine puta koji treba prevazići. Ako se ovaj uslov ne može zadovoljiti,treba vidjeti mogućnost pridruživanja nekoj nesigurnosti kako bi se postigao siguran prolaz.

198

Stoga, kružne raskrsnice treba planirati samo na dionicama cesta gdje se predviđadovoljan slobodni kapacitet i ne očekuju se nepredvidivi trendovi razvoja vozila i prostora. Da bise rješila ova uska grla u ključnim (glavnim) segmentima grada Peći, treba da se aktiviraju sviakteri počevši od: građana koji gravitiraju u gradu Peći, vozačima, trgovcima, vlasnicimapreduzeća itd. Da bi se riješili ovi problemi, treba provesti opsežnu anketu o mrežnom prometu,zasnovanu na odgovarajućim strategijama, infrastrukturi i političkim rješenjima. Zapravo,odgovorni i saobraćajni stručnjaci u opštini Peć ulažu napore da razviju putnu infrastrukturu, alipovećanje broja stanovnika poslednjih godina uveliko je uticalo na povećanje broja vozila, što jenegativno uticalo na punu funkcionalnost saobraćaja, uzrokujući brojna kašnjenja, nesrećeizmeđu vozila i pješaka.

Svaki gradjanin koji je učesnik u saobraćaju kao; vozač je dužan da na dovoljnojudaljenosti pred raskrsnicom vozilom zauzme polžaj na onoj saobraćajnoj traci kojom mora daprodje kroz raskrsnicu. [1] 97

1. OPŠTI KRITERIJUM I KAPACITET

Sastavni deo kriterijuma koji se odnose na kapacitet raskrsnice u urbanim sredinama jestekontrola udaljenosti od jedne raskrsnice do druge i procjena kriterijuma za istovremenouspostavljanje raskrsnice. Imajući u vidu činjenicu da su raskrsnice elementi koji značajno utiču natok saobraćaja, potrebno je analizirati rastojanje između guma, ispitivanje mogućnosti najvećeudaljenosti između pneumatika i kategorije unakrsnih puteva.

1.1.Kriterijumi nivoa usluga za prolaz signala

Za svaku traku i oni prosjek za svaki ulaz u raskrsnici i na kraju na sve raskrsnice u cjelini, azatim u skladu sa tabela određuje nivo usluge od ovih kašnjenja

Tabela 1.1. Nivo usluge za raskršća sa signalizacijom [3]

NIVO USLUGA Kašnjenje vozila (aut/h)

A 10 (s/aut)

B >10 do 20 (s/aut)

C >20 do 35 (s/aut)

D >35 do 55 (s/aut)

E >55 do 80(s/aut)

F >80 (s/aut)

Nivo usluge A - opisuje saobraćajne aktivnosti vozila na raskrsnicama sa malimzakašnjenjima do 10 (s / aut). Ovaj nivo usluge se javlja kada je progresija vozila izuzetno

97 Mr.sc. Emira Destanović – “Priručnik za pripremu polaganja vozačkih ispita – Iz propisa Zakona o bezbjednostisaobraćaja na putevima”, Peć - 2014.

199

povoljna, a većina vozila stiže do zelene faze. U principu, većina vozila se ne zaustavljaju naraskršću da čekaju zelenu fazu saobraćaja i kratko trajanje ciklusa može doprinijeti niskuvrijednost ciklusa kašnjenja. Nivo usluge B - opisuje saobraćajne operacije sa odlaganjima većimod 10 do 20 (s / aut). Ovaj nivo usluga dešava se sa dobrim progresom, kratko trajanje ciklusa i uodnosu na razinu usluge ili više vozila zaustavljeno na ulazu u spoju izazivaju najvišu razinukašnjenja. Nivo usluge C - opisuje saobraćajne operacije sa odlaganjima većim od 20 do 35 (s /aut). Ova viša kašnjenja su uzrokovana lošom progresijom, dugim trajanjem ciklusa i na ovomnivou servisa može doći do kvara u ciklusu. Propusti u ciklusu se javljaju kada zelena faza nije umogućnosti da posluži svim automobilima u redu uzrokujući saobraćajna opterećenja. Nivousluge D - opisuje saobraćajne operacije sa odlaganjima većim od 35 do 55 (s / aut). Na ovomnivou usluge, on direktno utiče na opterećenje saobraćaja, što je vrlo vidljivo. Nivo usluge E -opisuje saobraćajne operacije sa odlaganjima većim od 55 do 80 (s / aut). Ove visoke vrednostikašnjenja pokazuju veoma lošu progresiju, veoma dugo trajanje ciklusa kao i visoke Cirkulacije/Kapaciteti odnose. Nivo usluge F - opisuje saobraćajne operacije sa odlaganjima većim od 80 (s /aut). Ovaj nivo usluga se smatra neprihvatljivom nivou vozača na vozilu, gdje se često dešava dazbog kapaciteta donošenja trake preopterećenja saobraćaja zbog protoka saobraćaja velikihrazmjera. Na nivou servisa F može se dogoditi kada su Cirkulacije/ Kapaciteti izvještaji previsoki iprogresija je premala uz vrlo dugo trajanje ciklusa.

1.1.2. Kriterijumi za nivo usluge za neidentifikovane raskrsnice

Nivo usluge na raskrsnici se određuje izračunavanjem ili merenjem kašnjenja i definiše seza svaki sekundarni pokret. Kriterijumi nivoa usluga su navedeni u sledećoj tabeli.

Tabela 1.2. Nivo usluge za neidentifikovane raskrsnice [3]

NIVO USLUGA Kašnjenje vozila (s/aut)

A 0 do 10 (s/aut)

B <10 do 15 (s/aut)

C <15 do 25 (s/aut)

D <25 do 35 (s/aut)

E <35 do 50 (s/aut)

F <50 (s/aut)

Kriterijumi nivoa usluga se razlikuju od kriterijuma za raskrsnice sa signalizacijom, jerrazličita transportna oprema stvara različite percepcije vozača. Iz ovoga shvatamo da su zaraskrsnice sa signalizacijom dizajnirana da prenose velike količine saobraćaja i očekuje se većakašnjenja nego na neregulisanoj raskrsnici.

2. OPŠTE ZNANJE O DISTRIBUCIJI KRUŽNOG TOKA

2.1. Istorija razvoja

200

Distribucija kružnih tokova u Evropi, Italiji i ostatku sveta počela je 1903. godine, kada je prvikružni tok u Francuskoj izgradio inženjer Eugene Henard. Međutim, treba napomenuti da sekružna rotacija razlikuje od cirkulacije na klasičnim raskrsnicama (tj. Protok transportnih traka kojisu zaključani u kružnim tokovima treba zaustaviti da bi se prioritet cirkulacionog toka koji senalazi u kružnom traku), vidjeti jedan stvarni razvoj i veća upotreba kružnih raskrsnica. Brojkružnih krugova se povećao brzo, kako je prikazano na slici ispod, sa čak i preopterećenjima(izgrađenih na različitim lokacijama u Francuskoj).

117

22 27 3458 60

76

128

1960 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987

Numri i rrethrrotullimeve

Slika 2.1. Održavanje broja kružnih raskrsnica u Francuskoj [7]

U Francuskoj vladavine kružnom toku je da vozila pred kružni da prednost nad vozilauključena u kružnom toku pravilo da je ozvaničen u kod autoputa Francuskoj 1984. godine podnazivom "Carrefours Giratories", počevši od godine 80- tih. Susjedne zemlje u Francuskoj utjecajdoveo je zemlju na Swiss ideja u dizajnu kružnih tokova, čak iu kasnim 70-ih godina u Frankofonijedijelu Elvetike Konfederacije pomoć transformacije određenih opasnih prijelaza i kružnih tokova.Međutim, do 1990. godine, kružni tokovi su sve veći proliferacije ide zaobilaznica od 19 u 1980-720 kružnih tokova koji su bili u upotrebi do 1995. godine treba navesti da je u državi kružnihtokova Švicarskoj se realizuju u urbanim centrima (80% do 1994. godine) i to su u osnovikompaktne kružne rotacije, sa vanjskim prečnikom od oko 28-29 (m). U Švajcarskoj, bilo jenekoliko manjih kružnih raskrsnica, koje karakteriše nedostatak centralnih ostrva predstavljenihcrtanjem tačke u centru raskršća.

20 90

405

1000

0

500

1000

1500

1980 1990 1994 1998

Numri i rrethrrotullimeve

Slika 2.2. Povećanje broja kružnih raskrsnica u kantonu Švajcarske [7]

2.2. Izgradnja kružnih raskrsnica

Obrezivanje se može tretirati kao niz jednostavnih raskrsnica sa ukrštenim kružnim trakama.Glavni put je jednosmeran i ceo ulazni ili izlazni saobraćaj okreće se desno. Uvodni saobraćajtreba da daje prednost pretvaranju pješačkog i kružnog saobraćaja, dok izlazni saobraćaj treba dadaje prioritet pješačkim prijelazima, moguće i rotirajućem cirkulacijom bicikla.

201

Slika 2.3. Različiti primeri kružnih raskrsnica [12]

Kružne raskrsnice mogu biti dizajniranei na osnovu različitih filozofija tok saobraćaja urasponu od velike kružne raskrsnice sa velikim dizajniranim okvirom za velike kapacitete i malekružne raskrsnice sa malim dizajniranim okvirom za manje brzine i obima visoka sigurnost.Preporučuje se da kružna raskrsnica bude dizajnirana sa planovima sigurnosti i geometrije koji nedozvoljavaju velike brzine. U velikim kružni tokovi mogu se koristiti i semaforima, koji bi trebaobiti tretirani u skladu sa odgovarajućim propisima s posebnim obzir ne sprečava rotacijusaobraćaja od ulaza do izlaza.

3. ANALIZA SAOBRAĆAJA NA RASKRSNICI SA KRUŽNIM TOKOM

3.1. Nelinearna cirkulacija saobraćaja na raskrsnici

Prva kružno raskrsnice nalaze se na regionalnom putu R236 koja se povezuje sa regionalnimputem R101 prema Istoku i putom "Kraljica Teuta" prema centru Peći. Ovaj kružni tok prelazi iautoput M9 koji povezuje grad Peć sa drugim gradovima na Kosovu. Brojevi se rade u tri različitavremenska intervala dana u toku maksimalnih sati od 12:00 do 13:00. Na početku, zapisi dobijenitokom merenja prikupljaju se u saobraćajnom planu za konkretnu raskrsnicu, zatim klasifikacijuvozila koja nastavljaju da prelaze u pravcu, skrenu desno ili levo.

Slika 3.1. Postojeće stanje raskrsnice sa kružnim tokom, GeoPortali [12]

Tabela 3.1. Dolazni podaci o vozilima u periodu od 08:00 do 09:00 časova

RASKRSNICA SA KRUŽNIM TOKOM U BLICINI AUTOBUSKE STANICE U GEADU PEĆ-i

Datum / dan / vrijeme mjerenja

20.08.2018 /PONEDELJAK / OD 08:00 DO 09:00 ČASOVA

202

ULASCI ULAZ I ULAZ II ULAZ III ULAZ IV

SAOBRAĆAJNE TRAKE

1.1. 1.2. 2.1. 2.2. 3.1. 4.1.

Promet vozila (aut/h):

284 251 275 316 256 234

Autobus (aut/h): 5 1 0 3 0 0

Kombi, kamioni (aut/h):

22 18 15 8 10 6

Ukupni promet po saobraćajnoj traci (aut/h): 311 270 290 330 266 240

Smjer kretanja:

S.K &

Lijevo

S.K &Desno

S.K &Desno

S.K &Llijevo

S.K &Lijevo &Desno

S.K &Lijevo &Desno

Ukupni promet za ulaz (aut/h):

581 [aut/h] 620 [aut/h] 266[aut/h]

240[aut/h]

PJEŠACI: 1K = 45 [stopa/h] 2K = 53 [stopa/h]

3K = 40[stopa/h]

4K = 28[stopa/h]

Nagib na ulazu u raskrsnicu:

0 0 0 0 0 0

Tabela 3.2. Dolazni podaci o vozilima u periodu od 12:00 – 13:00 časova


Datum / dan / vrijeme mjerenja 20.08.2018 /PONEDELJAK / OD 12:00 – 13:00 ČASOVA

ULASCIULAZ I ULAZ II ULAZ III ULAZ IV

Saobraćajne trake1.1. 1.2. 2.1. 2.2. 3.1. 4.1.


326 289 296 362 355 276

Autobus (aut/h): 3 4 0 3 0 0


7 11 15 10 11 5

Ukupni promet po saobraćajnoj traci (aut/h):

343 304 311 375 366 281

S.K &Lijevo &

S.K &Lijevo &

203

Smjer kretanja: S.K & Lijevo

S.K & Desno

S.K & Desno

S.K &Llijevo

Desno Desno

Ukupni promet zaulaz (aut/h):

647 [aut/h] 686 [aut/h] 366[aut/h] 281[aut]


3K = 58 [stopa/h]

4K = 38 [stopa/h]

Nagib na ulazu u raskrsnicu:

0 0 0 0 0 0

Tabela 3.2. Dolazni podaci o vozilima u periodu od 16:00 – 17:00 časova


Datum / dan/ vrijeme mjerenja 20.08.2018 /PONEDELJAK / OD 16:00 – 17:00 ČASOVA

ULASCI ULAZ I ULAZ II

ULAZ III ULAZ IV

Saobraćajne trake

1.1. 1.2. 2.1. 2.2. 3.1. 4.1.


281 315 338 269 325 292

Autobus (aut/h):

2 5 0 2 0 0


12 17 11 15 8 3

Ukupni promet po saobraćajnoj traci (aut/h):

295 337 349 286 333 295

Smjer kretanja:

S.K &Lijevo

S.K &Desno

S.K &Desno

S.K &Llijevo

S.K & Lijevo& Desno

S.K & Lijevo& Desno

Ukupni promet za ulaz (aut/h): 632 [aut/h] 635 [aut/h] 333[aut/h] 295[aut/h]


3K = 41[stopa/h]

4K = 42[stopa/h]

Nagib na ulazu u raskrsnicu: 0 0 0 0 0 0

4. ANALIZA I IZRAČUN KAPACITETA I NIVOA USLUGE PREMA HCM METODI

204

4.1. Raskrsnica sa kružnim tokom , vremenski interval od 12:00 - 13:00 časova

Slika 4.1. Postojeće stanje raskrsnice sa kružnim tokom u gradu Peć-i

Tabela 4.1. Definisanje nivoa usluge za raskrsnicu sa kružnim tokom saobraćaja


ULASCI ULAZ I ULAZ II

ULAZ III ULAZ IV

Saobraćajne trake

1.1 1.2. 2.1 2.2. 3.1. 4.1.


647 [aut/h] 686 [aut/h] 366 [aut/h] 281 [aut/h]

PJEŠACI: 1K = 57 [stopa/h] 2K = 65 [stopa/h] 3K = 58 [stopa/h]

4K = 38 [stopa/h]

Ukupni promet po ulazima:


Izračunavanje proturječnih tokova:


Obračun ulaznogkapaciteta:

834 [aut/h] 890 [aut/h] 701 [aut/h]

706 [aut/h]

Izračunavanje brzine zasićenja:

0.776 0.771 0.522 0.461

Vremenski razmaci za svaki ulaz:

18.736 [s/aut] 17.266 [s/aut] 10.710 [s/aut]

10.916 [s/aut]

Nivo usluge za svaki ulaz:

C C B B

Nivo usluge prolaz a na cijeloj raskrsnici: NIVO USLUGE “C”

Broj vozila u redu:

9 [aut] 9 [aut] 3 [aut] 3 [aut]

205

5. IMPLEMENTACIJA PODATAKA PRIMJENOM SOFTVERA PTV- VISSIM

Utvrđivanje različitih problema na raskrsnicama ili saobraćajnicama utiče na poboljšanje ukupnesituacije na putnoj mreži, eliminisanje blokada i konfliktnih tačaka, povećanje nivoa usluga,povećanje brzine saobraćaja, smanjenje vremenskih gubitaka, upravljanje više dobra raskrsnicabez signalizacije osvetljenja, sa osvetljenjem, kružnim kretanjem i isključenjem. Postoje brojnialati za procjenu performansi putne mreže ili čak raskrsnice koje se mogu koristiti u PTV Vissim ikoje su detaljno predstavljene, uz opise preuzete iz PTV Vissim 5.3, studentske verzije.

5.1. Uvod u softver PTV Vissim

Softver PTV Vissim koristi se za analizu prometnih parametara primjenom modeliranja i simulacijeprometa. Ovaj softver pruža mogućnost unosa podataka iz ručnog ili automatskog mjerenja injihove obrade. Postoji mogućnost uvođenja saobraćajne mreže puteva, elemenata saobraćajneinfrastrukture kao što su: saobraćajne trake, putevi, raskrsnice, kružne raskrsnice, saobraćajnavozila, pravci kretanja, signalizacija i parkiranje. PTV Vissimi je dio informacionog sistema različitihoperatora cestovne mreže koji se koristi za simulaciju i analizu općih problema unutar cijelogsegmenta puta ili bilo kojeg segmenta kako bi se identificirali problemi i pronašlo najboljerješenje. moguće. Kroz ovaj softver analiziraju se glavni parametri i predlažu moguća rješenjaproblema koji se javljaju u segmentu cesta.

5.1.1. Postavljanje raskršća u softveru PTV Vissim

Podešavanje parametara putne mreže na crtežu vrši se uz pomoć PTV Vissim programa koji pružamogućnost predstavljanja putne mreže koja je prvobitno radila na AutoCAD aplikacijskomsoftveru uz uvođenje softverskog ortofotoa, koji je primljen sa Google MAPS elektronskog portalagdje je prikazan je vrlo jasan prikaz križanja u kojem će biti modeliranje i simulacija kroz softverPTV Vissim.

Slika 5.1. Ubacivanje prvog preseka u softver PTV Vissim

5.1.2. Kreiranje segmenata i priključaka (konektora)

Stvarna geometrija kružnih i T-oblika raskrsnica predstavljena je kroz crtež u aplikacijskomsoftveru AutoCAD-a na adekvatan način uz softversko modeliranje. Širina traka na autoputu je

206

3,75 (m), dok je na drugoj gradskoj cesti 3,50 (m). U nastavku su prikazane realne geometrijesvake pojedine raskrsnice i dizajn putnih traka kroz softver PTV Vissim.

Slika 5.1. Šematski prikaz prvog raskršća i povezivanje traka kroz veze

5.2. Analiza realizovanog rješenja raskršće primjenom softvera PTV- Vissim

Prva analizirana raskrsnica je kružna raskrsnica koja se nalazi na ulazu u grad Peć, tačnije naautobusku stanicu koja je povezana sa autoputem M9, Peć - Priština. Na osnovu brojanjaostvarenih u jednosatnom vremenskom intervalu, oko 1707 (aut / h) je prošlo kroz ovu kružnuraskrsnicu gdje kroz Vissim softver izdvajamo podatke koji opisuju postojeće stanje kružneraskrsnice.

Slika 5.2. Prezentacija modeliranja i sličnosti prvog preseka u postojećem stanju primjenomsoftvera PTV- Vissim

207

Slika 5.3. Prezentacija modeliranja i sličnosti iz drugog ugla preseka u postojećem stanju usoftveru PTV Vissim

Tabela 5.1. Podaci o vremenskom kašnjenju na raskrsnici sa kružnim tokom u gradu Peć-i

Vremenski pomaci - kašnjenje (s)

Rask

rsni

ca

Ula

z

Prav

ac k

reta

nja

Kašn

jenj

e (s

)

Cirk

ulac

ija

NIV

O U

SLU

GA

Sred

nje

kaš

njen

je(s

)

Stan

dard

no (s

)

Min

(s)

Max

(s)

Rask

rsni

ca s

a kr

užni

m to

kom Ulaz I Pravo&Desno 0.4 17 C 17.9 7.8 0 2.8

Pravo&Lijevo 0.6 13 14.9 7.1 0 5.8

Total 0.43 33 15.8 7.1 0 5.8

UlazII

Pravo&Desno 1.5 12 C 2.6 3.6 0 34.4

Pravo&Lijevo 2.9 19 3.7 2.9 0 41.4

Total 1.95 31 2.1 3.3 0 41.4

UlazIII

Pravo&Desno&Lijevo 0.8 17 B 0.6 1.3 0 4.9

Total 0.8 17 0.6 1.3 0 4.9

UlazIV

Pravo&Desno&Lijevo 1.6 20 B 1.6 2.3 0 8.6

Total 1.6 20 1.6 2.3 0 8.6

Total: 7.5 101 C 6.2 8.4 0 41.4

208

ZAKLJUČAK

Za analizu se koristi metoda putne mreže prikupljanja podataka i informacija na terenu suimplementirana mjerenja i različitih klasa vozila, dužina naloga vozila, broj pješaka na svakomprolazu, u intervalima od 1 sat, vremena najvećeg opterećenja saobraćaja. Ovo se radi kako bi sesakupile što tačnije informacije o svim parametrima utjecaja koji utiču na probleme o putnojmreži. Sprovođenje podataka je izvršeno u odgovarajućem softveru, a zatim je uspostavljenmodel putne mreže, a korištena je i računarska simulaciona metoda za analizu rezultata i obradeprikupljenih podataka. Da bismo ostvarili gorenavedene tačke, mi ćemo se oslanjati na softverskiprogram PTV VISSIM koji omogućava realizaciju prikupljenih podataka, kompletno modeliranjeputne mreže, simulaciju kretanja vozila i prolaznika u ovoj mreži i analizu putne mreže. Nakonproučavanja podataka dobijenih na terenu ručno kružni tok raskrsnice i uvođenje tih podataka uPTV Vissim softvera i simulacija protoka saobraćaja istraženo područje će dobiti rezultate za nivousluge.Dakle, na osnovu rezultata dobijenih će predložiti moguća optimalna rješenja koja mogubiti: implementacija i regulaciju trenutne signalizacije, proširenje ceste i dodatak traka u jednomili oba smjera za podešavanje ovaj dio putne mreže. Istraživanje je od posebnog značaja jerobuhvata više od jednog čvorišta na putu gde ulazi i izlazi protok vozila na kružnoj raskrsnici.

Dobijeni rezultati će nam dati priliku da napravimo dugoročno rješenje za sve raskrsnice i nadamse da će ovaj rad biti prihvaćen za implementaciju u teoriji i praksi i u daljem okruženju kao i uNovom Pazaru i okolini. Takođe mislim da će ova tema biti izvorni naučni rad u oblasti saobraćajaza grad Peć.

LITERATURA

[1]. Mr.sc. Emira Destanović – “Priručnik za pripremu polaganja vozačkih ispita – Iz propisaZakona o bezbjednosti saobraćaja na putevima”, Peć - 2014.,

[2]. Dr. sc. Shpetim Lajqi - "Traffic Signage" za učenike, Priština 2018.,

[3].Proračun kapaciteta , Saobraćajni fakultet, Skripte' predlog Regulisanje saobraćajnih tokova,Univerzitet u Beogradu,

[4]. SYNCHRO / SIMTRAFFIC Uputstvo za upotrebu, 2010.,

[5]. TRB. Priručnik za kapacitet autoputeva. HCM 2000. Odbor za istraživanje prometa, Nacionalnoistraživačko vijeće, Washington, DC, 2000 ili najnovije izdanje,

[6]. PRIRUČNIK ZA DIZAJN HIGHWAY 500-1 1. novembar 2011. Univerzitet Calefornia. 2011.Godine,

[7]. Mr. Granit Bibaj, Tema "Analiza kapaciteta i nivo usluge za autoput M9 i međunarodniaerodrom Priština",

[8]. Američko udruženje državnih autoputeva i transportnih ureda 4Washington, DC 2001

[9]. http://vision-traffic.ptvgroup.com/faq-files/Installation - Vežbe i uputstva za upotrebu PTVVissim,

[10] https://www.google.com/search?q=roundabout+images&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjlyNOY1fXfAhVqlIsKHdc2CJYQ_AUIDigB&biw=1544&bih=699

[11]. https://www.trafficware.com/synchro.html - Vježbe iz SynchroSimTraffic,

[12]. www.transportation.org .209

http://www.transportation.org/

https://www.trafficware.com/synchro.html

https://www.google.com/search?q=roundabout+images&source=lnms&tbm=isch&sa=X

http://vision-traffic.ptvgroup.com/faq-files/Installation

INOVACIONI ZAHTEVI BIOINŽINJERSTVA U FUNKCIJIREMEDIJACIJE KONTAMINIRANOG ZEMLJIŠTA

Akademik prof. dr Rade Biočanin1, Mr Mirsada Badić2, Ms Mubina Čolaković1

1-Internacionalni univerzitet Travnik, Travnik, BiH

2-Elektroprivreda Srbije, RJ Novi Pazar, Novi Pazar

Rezime: Remedijacija u životnoj sredini je mera za sanaciju postojećeg zagađenja u cilju snižavanjakoncentracije zagađujućih materija do nivoa, koji ne predstavlja opasnost po životnu sredinu. Kontaminacijazemljišta nastaje kao rezultat ekscesnog ispuštanja opasnih materija i njihovog „mešanja“ sa supstancamakoje su prirodno prisutne u zemljištu. Bioremedijacija je u suštini proces koji predstavlja sposobnostmikroorganizama da razlažu različite opasne materije, te ima rastuću ključnu ulogu u prečišćavanjukontaminbiranog zemljišta i podzemnih voda. Ovi procesi dobijaju svoje mesto zahvaljujući kapacitetuenzimskog metabolizma mikroorganizama da transformišu organske zagađivače u polutante i manje opasnajedinjenja. Među raspoloživim opcijama za prečišćavanje zagađenog zemljišta, bioremedijacija je najboljazato što najmanje remeti životnu sredinu i sa ekonomske tačke gledišta-manje košta Odlaganje otpada naneadekvatno opremljenim deponijama predstavlja potencijalnu pretnju po zagađenje životne sredine.Deponije otpada mogu da naruše kvalitet okolnog zemljišta, površinskih i podzemnih voda.

Ključne reči: zemljište, kontaminacija, opasan otpad, bioinženjerstvo, remedijacija, mikroorganizmi, eko-bezbednost, održivi razvoj

INNOVATION WORK REQUIREMENTS BIOENGINEERING

REMEDIATE CONTAMINATED SOIL

Abstract: Remediation in the environment is a measure for remediation of existing pollution in order toreduce the concentration of pollutants to a level that does not pose a threat to the environment.Bioremediation is basically a process which represents the ability of microorganisms to decompose differentdangerous contaminants, and it has an increasingly key role in detoxification of contaminated soil andgroundwater. These processes are getting their place owing to capacity of enzyme metabolism ofmicroorganisms to transform organic contaminants into pollutants and less dangerous compounds. But, weshouldn’t forget that this method cannot always be applied. Among the available options for purification ofcontaminated soils, bioremediation is the best because it is less disturbing to environment and from theeconomic point of view-it costs less. Soil contamination occurs as a result of excessive discharge ofhazardous substances and their "mixing" with substances that are naturally present in the soil. Disposal ofwaste to inadequately equipped landfills poses a potential threat to pollution of environment. Waste dumpscan impair the quality of surrounding land, surface and underground water.

Key words: land, contamination, hazardous waste, bioengineering, remediation, microorganisms, ecological safety,sustainable development

210

Uvod

Opstanak čoveka neposredno je uslovljen očuvanjem prirodnih resursa planete Zemlje, čija je osnovaukupna biološka raznovrsnost živog sveta. Stoga je u savremenim strategijama razvoja uvršten konceptzaštite i očuvanja zemljišta i biodiverziteta, odnosno planiranje privrednog i opšte-društvenog razvoja, uzracionalno korišćenje resursa i očuvanje prirode i životne sredine. Ovakav pristup razvoju ustanovljen je iKonvencijom o biodiverzitetu, koja je usvojena 1992. godine u Rio de Žaneiru (Brazil).

Intenzivna urbanizacija, razvoj industrije, saobraćaj, ratna razaranja, NHB akcidenti, NHB terorizam ipoljoprivredne delatnosti dovode do prekomernog zagađivanja/kontaminacije životne sredine, uključujući izemljište. Opterećenje površinskih slojeva zemljišta velikim količinama otpadnih materija koje se ne mogurazgraditi procesima samoprečišćavanja dovodi do degradacije zemljišta i poremećaja normalnih procesa unjemu, sa negativnim posledicama po ekosistem i zdravlje ljudi za duži vremenski period.

U vanrednim situacijama, kontaminacija zemljišta nastaje kao rezultat nekontrolisanog ispuštanja imešanja čvrstih ili tečnih opasnih supstanci sa jedinjenjima tj. smešama, koje su prirodno prisutne uzemljištu. Lokacije kontaminirane određenim zagađujućim materijama, zahtevaju remedijaciju. Prema USEPA (United States Environmental Protection Agency), postupku primene određene tehnologije remedijacijeprethodi identifikacija prisutnih zagađujućih materija i procena njihovog uticaja na zdravlje ljudi i životnusredinu. Nakon identifikacije i procene uticaja zagađujućih materija, sledi postupak tretmana ili uklanjanjakontaminiranog medijuma.

Izvori zagađenja/kontaminacije zemljišta se ukratko mogu sagledati na sledeći način: zagađenje zemljištaporeklom iz otpadnih voda, zagađenje zemljišta poreklom iz atmosphere i zagađenje zemljišta čvrstimotpadnim materijalom poreklom iz privrede, domaćinstva, poljoprivrede, vojnih poligona i dr.

Za sprovođenje remedijacije zagađenog zemljišta koristi se širok spektar tehnologija, sa ciljem da seprisutne zagađujuće materije potpuno uklone sa lokacije i/ili da se tretiraju do nivoa kada više nećepredstavljati pretnju po zdravlje ljudi i životnu sredinu. Po podacima iz Izveštaja o stanju zemljišta u Srbiji,na području Republike identifikovano je 375 lokaliteta na kojima je zagađenje zemljišta potvrđenolaboratorijskim analizama zemljišta i podzemnih voda u neposrednoj blizini lokalizovanih izvora zagađenja iprisutno je u dužem vremenskom periodu. U identifikovanim lokalitetima najveći procenat čine deponijekomunalnog otpada, koje su u većoj ili manjoj meri neuređene i na kojima, zbog njihove specifičnosti, nisuvršena istraživanja da bi se procenio uticaj na zagađenje okolnog zemljišta i podzemnih voda.

1. Aktivnost remedijacije

Zemljišta se međusobno razlikuju po kapacitetu za zadržavanje teških metala. Gledano sa aspektavodenih ekosistema, velika količina teških metala se kumuluje i detektuje naročito na ušćima reka i naobalama mora i okeana. Poreklo teških metala u prirodnim zemljištima potiče isključivo iz litosfere. Izvorimineralnog dela zemljišta su stene i minerali koji sačinjavaju Zemljinu koru. Osam elemenata (O, Si, Al, Fe,Ca, Na, K, Mg) čini 98,59% Zemljine kore a svi ostali 1,41%. Zbog toga sadržaj elemenata u zemljištu zavisiod sadržaja u stenama iz kojih je proistekao matični supstrat. Koncentracija teških metala, kao što su Co, Cr,Mn, Ni i V zavise od prirodnog sastava zemljišta.

Remedijacija zemljišta je mera sanacije postojeceg zagađenja/kontaminacije zemljišta u cilju snižavanjakoncentracije zagađujućih materija do nivoa, koji ne predstavlja opasnost po životnu sredinu, zdravlje ljudi ikvalitet života.

Bioremedijacija je skup postupaka za remedijaciju zemljišta uz primenu bioloških agenasa, pre svega. Uužem smislu pod bioremedijacijom se smatra remedijacija uz pomoć mikroorganizama, a u širem smislu uzpomoć biljaka (fitoremedijacija). Može obuhvatiti mikrobiološku degadaciju i detoksikaciju zemljišta,površinskih i podzemnih voda i vazduha, čvrstog, tečnog i gasovitog otpada od štetnih supstanci, a izagađivača kao što su organski zagađivači (nafta, naftni derivati, pesticidi, deterdženti, polimeri, fenoli,organski rastvarači) veštačka đubriva, teški metali (živa, kadmijum, olovo) i drugi toksični elementi ijedinjenja (arsen, cijanidi), otrovni gasovi i radionuklidi (uranijum, plutonijum i dr.)

211

Cilj remedijacionog procesa je da se spreči širenje zagađenja zbog prodiranja u podzemnu vodu, ulaženja opasnih materija u lanac ishrane i slično. Koja varijanta čišćenja će se primeniti zavisi od vrste zagađenja, prirode terena i dr . Aktivnosti na remedijaciji se izvode kroz sledeće faze:

istraživanja u cilju identifikacije vrste i obima zagađenja, izrada modela disperzije zagađujuće materije u prirodnoj sredini, laboratorijski pilot testovi remedijacije, terenski pilot testovi remedijacije, izvođenje remedijacije uz kontrolna uzorkovanja i merenja.Pre izbora tehnologije remedijacije potrebno je sačiniti plan aktivnosti koji sadrži:

procenu zagađenosti objekta (karakterizacija objekta) i identifikaciju tehnologija remedijacije; detaljnu studiju izvodljivosti i identifikaciju alternativa za aktivnosti; primenu izabranih tehnologija uz praćenje postignutih rezultata (monitoring).

2. Metode remedijacije

Veoma je poželjno upotrebiti odgovarajući remedijacioni proces za kontaminirano zemljište. Iskopavanjei odlaganje zemljišta se više ne smatra trajnim rešenjem. Potražnja za tehnikama tretmana zemljišta stalnoraste i razvoj novih, niskobudžetnih, efikasnih, nezagađujućih za životnu sredinu remedijacionih tehnika jepostao jedan od ključnih istraživačkih aktivnosti u nauci o životnoj sredini i u tehnologiji. Pri odabiru metoderemedijacije zemljišta koja će najviše odgovarati, veoma je bitno da se uzmu u obzir karakteristike zemljišta ikontaminanata. Do sada su predloženi različiti pristupi za remedijaciju zemljišta koje je kontaminiranometalima.

Toksični metali i drugi kontaminanti se mogu izolovati da bi se sprečila njihova dalja migracija,slivanjem kroz zemljište ili erozijom zemljišta. Manje, ali uglavnom više kontaminirane, čestice zemljištamogu biti izdvojene od ostatka zemljišta različitim tehnikama separacije koje su se razvile.

Jedna od metoda obuhvata korišćenje hidrociklona koji razdvajaju veće čestice od manjih korišćenjemcentrifugalne sile, a koriste se i separacione tehnike tečno-čvrsto, kao što je gravimetrijsko taloženje iflotacija. Neke od metoda imobilizacije kontaminanata su stabilizacija i solidifikacija, vitrifikacija itd., a odmetoda separacije su elektrokinetička ekstrakcija, fitoekstrakcija, pranje zemljišta itd.

Neke od ovih tehnika, kao što je ispiranje zemljišta korišćenjem čestica za separaciju i hemijskaekstrakcija uz pomoć vodenog rastvora surfakanata i uz pomoć mineralnih kiselina, su najviše u upotrebi, dokse tehnologija ispiranja zemljišta pomoću helata, nalazi u fazi razvoja. Takođe, u fazi razvoja je ifitoekstrakcija poboljšana helatima i unapređena elektrokinetička ekstrakcija.

Dve osnovne metode remedijacije su:

1) In situ metoda vrši se na samoj lokaciji zagađenja;2) Ex situ metoda podrazumeva iskopavanje i transport na prethodno pripremljenu lokaciju.

U zavisnosti od mesta izvođenja, bioremedijacione tehnologije se dele na dve podvrste: in situ i ex situbioremedijacione tehnologije. In situ bioremedijacione tehnologije se izvode direktno na mestukontaminacije, dok se kod ex situ bioremedijacionih tehnologija kontaminirano zemljište uklanja sa mestakontaminacije i transportuje na mesto obrade. In situ bioremedijacione tehnologije su znatno jeftinije od exsitu bioremedijacionih tehnologija, zato što omogućavaju tretman kontaminiranog zemljišta direktno na mestukontaminacije, pri čemu se izbegavaju troškovi iskopavanja i transporta. In situ bioremedijacione tehnologijesu veoma efikasne kad je podpovršinsko zemljište veoma propustljivo, kad obuhvata zemljište koje se nalazina dubinama maksimalno od 8-10 m i kada su podzemne vode prisutne na dubinama ispod 10 m.

Površinska obrada zemljišta predstavlja jednu veoma jednostavnu bioremedijacionu tehnologiju, koja semože primeniti i in situ i ex situ. Ova tehnologija se primenjuje za remedijaciju površinskog sloja zemljišta, ain situ se može primentiti ukoliko je kontaminacija plitka i ukoliko se ispod nje nalazi vodonepropusno tlo.Nakon dodavanja hranljivih supstanci površinski sloj zemljišta se povremeno prevrće radi aeracije iperiodično kvasi radi očuvanja vlažnosti.

Kod ex situ bioremedijacionih tehnologija kontaminirano zemljište se iskopava i transportuje do mestaobrade koje je obloženo i pregrađeno tako da sprečava migraciju kontaminanata i ne postoji mogućnost da

212

kontaminanti dospeju do podzemnih voda. Nezavisno od troškova iskopavanja i transportovanjakonatminiranog zemljišta, neophodno je obezbediti veliku površinu na kojoj će kontaminirano zemljište bititretirano, što dodatno povećava troškove.

Ex situ bioremedijacione tehnologije omogućavaju mnogo bolju kontrolu temperature, koncentracijenutrijenta, sadržaja vlage i dostupnosti kiseonika u odnosu na in situ bioremedijacione tehnologije. Neke odnajvažnijih ex situ bioremedijacionih tehnologija obuhvataju površinsku obradu zemljišta (landfarming),kompostiranje, uređene biološke gomile (halde) i bioreaktore. Površinska obrada zemljišta može se realizovatii ex sutu postupkom.

Kontaminirano zemljište se iskopava, transportuje i raspodeljuje se tako da debljina sloja budemaksimalno 0,5 m, pošto je ova tehnologija ograničena na tretman površinskih 10-35 cm zemljišta. Nanetokontaminirano zemljište se povremeno prevrće pomoću poljoprivredne mehanizacije čime se omogućuje boljaaeracija. Tokom trajanja ovog postupka nutrijenti i vlažnost se kontrolišu kako bi se poboljšalabioremedijacija. Procedne tečnosti se skupljaju sistemom cevi. S obzirom na veliku ekonomičnost, usledsmanjenih troškova nadgledanja i održavanja ova jednostavna ex situ bioremedijaciona tehnologija dobila jeveliki značaj.

Tabela 1. Teški metali, izvori i posledice kontaminacije

3. Tehnologije remedijacije

U tehnologije remedijacije spadaju: biološka, hemijska, fizička i termička remedijacija. Kriterijumi pri izboru tehnologije su tip, vrsta i količina zagađujuće materije.

213

Bioremedijacija je skup postupaka za remedijaciju uz primenu bioloških agenasa. U užem smislupod bioremedijacijom se smatra remedijacija uz pomoć mikroorganizama, a u širem smislu uz pomoćbiljaka (fitoremedijacija). Može obuhvatiti mikrobiološku degadaciju i detoksikaciju zemljišta,površinskih i podzemnih voda i vazduha, čvrstog, tečnog i gasovitog otpada od štetnih supstanci, a izagađivača kao što su organski zagađivači (nafta, naftni derivati, pesticidi, deterdženti, polimeri, fenoli,organski rastvarači) veštačka đubriva, teški metali (živa, kadmijum, olovo) i drugi toksični elementi ijedinjenja (arsen, cijanidi), otrovni gasovi i radionuklidi (uranijum, plutonijum i dr.) .

Biološka degradacija se obavlja u ćelijama mikroorganizama, koji resorbuju neki zagađivač, pa uslučaju da poseduju odgovarajuće enzime dolazi do razgradnje zagađujuće supstance u metabolite.Ugljovodonici iz nafte služe kao izvor nutrienata i energije za rast i razvoj mikroorganizama, koji ihrazgrađuju do naftenskih kiselina, alkohola, fenola, hidroperoksida, karbonilnih jedinjenja (aldehidi iketoni), estara i na kraju do ugljenik(IV)-oksida i vode .

U poslednje vreme genetski inžinjering nudi velike mogućnosti konstruisanja genetskimodofikovanih mikroorganizama sa biodegradacionim svojstvima – kataboličkim genima, tzv. „supermikrobi”, koji predstavljaju potencijalnu opasnost za okolinu zbog još uvek nedovoljnog iskustva umogućoj interakciji ovih mikroorganizama sa životnom sredinom i nastanka oblika koji bi bili opasni pozdravlje čoveka i njegovu okolinu.

S druge strane bioremedijacija je svojevrsan oblik „zelene tehnologije” koja teži razvoju „zerowaste” tehnologija, odnosno tehnologija koje smanjuju nastanak otpada kao krajnjeg produkta nekogprocesa. Stoga se ove tehnologije mogu ubrojati u BAT (best available technologies/techiques) koje seodnose na integralnu prevenciju i kontrolu zagađenja. U biološku remedijaciju tla se ubrajaju svipostupci u kojima se remedijacija obavlja uz pomoć mikroorganizama koji odstranjuju zagađujućumateriju. Ove postupke predstavljaju bioremedijacija, bioventilacija i fitoremedijacija.

Bioremedijacija je skup postupaka za remedijaciju uz primenu mikroorganizama (bakterije, gljivice,kvasci) u kojima se biološka degradacija odvija u njihovim stanicama, kroz resporpciju neke zagađujućematerije, gde se uz pomoć odgovarajućih enzima razgrađuju u metabolite. Bioremedijacija se može upotrebitiza razgradnju izlivene sirove nafte i kanalizacije, ugnjenih proizvoda (fenoli, cijanidi), hemikalija upoljoprivredi (pesticidi), razgradnju ugljenih proizvoda (fenoli, cijanidi), lož ulja itd.

Bioventilacija je oblik bioremedijacije u kojem se koriste vazduh, kiseonik i/ili metan. Ovim postupkomse ubrizgava vazduh u zonu kontaminiranog tla takvom brzinom, da se njegovim strujanjem pojačaisparavanje organskih zagađujućih materija i istovremeno ostvare optimalni uslovi za aerobnu mikrobnurazgradnju isparljivih organskih jedinjenja. Tehnika bioventilacije se koristi za sanaciju tla kontaminiranognaftnim derivatima (benzin, kerozin, dizel i lož-ulja).

Fitoremedijacijaje tzv. zelena tehnologija sanacije kontaminiranog tla, korišćenjem biljaka koje imajusposobnost uklanjanja i razgradnje relativno velikog broja zagađujućih materija, posebno metala. Naime,biljke imaju sposobnost da akumuliraju iz tla one metale koji su suštinski važni za njihov rast i raѕvoj( gvožđe, mangan, cink, bakar, nikl), a neke mogu da akumuliraju i teške metale ( kadmijum, hrom, olovo,kobalt, srebro, selen, živa). S obzirom na njihovu toksičnost, preterana akumulacija u biljkama može imatinegativan uticaj na životnu sredinu.

4. Uslovi pod kojima se odvija bioremedijacija

Zavisno od količine prisutnog kiseonika u zemljištu bioremedijacija se može odvijati pod aerobnim ianaerobnim uslovima.

Aerobnu razgradnju vrše aerobni mikroorganizmi i na nju, pored kiseonika, značajan uticaj ima prisustvomineralnih soli, temperatura i pH. Aerobni mikroorganizmi zahtevaju soli azota, fosfora, kalijuma,magnezijuma, gvožđa, cinka i dr. Najveći rast bakterija i gljivica oksidanasa ugljovodonika zapaža se utemperaturnom intervalu od 25 – 40 C. Međutim mikroorganizmi pokazuju veliku prilagodljivost na usloverasta, pa i na temperaturu. Optimalni pH za biorazgradnju se kreće između 7 i 8,5. Promena kiselosti sredinemože uticati na promenu dominantne vrste mikroorganizama pa time i uslova za mikrobiološku razgradnju.

214

Degradacija benzena bakterijama započinje formiranjem cis-dihidrodiola, zatim sledi dehidrogenacija dokatehola i potom dolazi do otvaranja prstena.

Slika 1. Biodegradacija benzena bakterijama

Kod PAH-ova prvo dolazi do dioksigenacije (antracen prelazi u cis-1,2-dihidrodiol, fenantren u cis1,2- icis-3,4-dihidrodiol, benz(a)antracen u cis-1,2-, cis8,9- i cis-10,11-dihidrodiol itd. Potom nagrađenidihidrodioli dehidrogenacijom daju katehole, zatim dolazi do otvaranja prstena i oksidativne degradacijeprodukata razgradnje. Policiklični aromatični ugljovodonici metabolitičkom aktivacijom ispoljavaju mutagenii karcinogeni biološki potencijal.

Slika 2. Biodegradacija antracena bakterijama

Anaeroban proces se odvija pod dejstvom anaerobnih mikroorganizama i on je toliko spor da je njegovznačaj zanemarljiv. Ipak je ustanovljeno da anaerobna razgradnja može uzeti maha nakon što je naftaprethodno bila izložena aerobnim mikroorganizmima. Pobuđivači anaerobne degradacije su najčešćesulforedukujuće bakterije.

6. Mikrobiološka zajednica

Da bi uklanjanje zagađenja bilo efikasno potrebno je obezbediti odgovarajuće naftnooksidujućemikroorganizme , u dovoljno velikom broju, kao i optimalne uslove za njihov rast i razvoj kao što su dovoljnekoličine azota i fosfora. Najčešće se primenjuje autohtona mikroflora,

koja se izoluje iz zemljišta i razmnožava u bioreaktorima. Pored kvasaca iz rodova Candida (C. lipolytica,C.tropicalis), Hansenula, Torulopsis, Rhodotorula i gljiva iz rodova Aspergillus, Penicillium, Fusarium,Trichoderma i druge, osnovnu ulogu u biodegradaciji ugljovodonika nafte imaju bakterije, među kojimadominiraju vrste iz rodova Pseudomonas, Vibrio, Arthrobacter, Aeromonas, Acinetobacter i druge.

Nedostatak kataboličkog puta za biodegradaciju određenih ksenobiotika danas se prevazilazi tehnikamabioinženjeringa, jer biohemijski putevi mogu da evoluiraju. U tom smislu razmena genetičkih informacijaizmeđu različitih vrsta i sojeva, putem plazmida, može znatno da ubrza ove procese. Tako je, na primer,primena genetičkih metoda rezultirala razvojem sojeva Pseudomonasa koji su sposobni da degradiraju širokniz hlorobenzoata i hlorfenola. Ukoliko je sproveden genetski inženjering mikroorganizama proces se naziva

215

bioaugmentacija. Bioremedijacija zavisi ne samo od vrste i koncentracije zagađenja i prisutne mikrobiloškezajednice, već i od hidrogeohemijskih karakteristika zemljišta.

Tabela 2. Primeri hemikalija i mikroorganizama koji ih sintetišu

Hemikalije Mikroorganizmi

hlorovani alkeni Xanthobacter sp.

fluoranten (FA) Cunninghamella elegans

p-krezol Trametes versicolor

fenolni spojevi Rhizoctonia praticola

aromatski ugljovodonici Pseudomonas aeruginosa UG2

paration Pseudomonas stutzeri

DDT Phanerochetae

Slika 3. Mikrobiološka azotofiksacija-shematski prikaz delovanja

Intenzivna upotreba nitrata u poljoprivrednoj proizvodnji značajno povećava količinu nitrata u prirodi.Sami nitrati su relativno bezopasni, ali produkti nastali njihovom mikrobiološkom redukcijom izazivajubrojne lokalne i globalne probleme vezane za zagađenje životne sredine. Redukcija nitrata u hrani i stočnojhrani zahteva posebnu pažnju.Sem direktne toksičnosti, nitrit, uz katalitičko delovanje enzimamikroorganizama, može da reaguje sa sekundarnim aminima koji se nalaze u hrani pri čemu se formiraju N-nitrozoamini, snažni kancerogeni.

Mikrobiološka redukcija nitrata u anaerobni zemljištima i sedimentima dovodi ili do formiranja NH 4 ili,pri niskim vrednosima pH, do izdvajanja N2O i molekulskog azota. Vazdušnim strujanjima N2O može da sepodigne do stratosfere gde doprinosi oštećenju ozonskog sloja.

216

7. Bioremedijacija ekosistema zagađenih naftom

Nafta je smeša velikog broja ugljovodonika (90 – 95%). Ostatak čine 5 – 10 % jedinjenja azota, sumporai kiseonika (NSO-jedinjenja) i elemenati u tragovima. Zahvaljujući instrumentalnim metodama organskeanalize do danas je u nafti identifikovano više od 10.000 različitih jedinjenja. Prosečan elementarni sastavnafte iznosi: 80,4 - 80,7% C, 9,6 - 13,8% H, 0 - 3,0% O, 0 - 5,0% S, 0 - 2,0% N. Sumpor je treći pozastupljenosti element u sirovoj nafti. Njegov ukupan sadržaj je najčešće niži od 1%, mada ima izuzetaka.Generalno, što je veća specifična gustina nafte, veći je sadržaj sumpora u njoj. Kiseonik je u naftama običnozastupljen manje od 2% i uglavnom je prisutan kao deo težih frakcija. Azot je uvek prisutan u svim sirovimnaftama, ali je njegov sadržaj uglavnom niži od 0,1%

Slučajevi velikih ekoloških katastrofa (Bopal, Černobil, Meksički zaliv, Fokušima), progresivnopogoršanje kvaliteta vodenih ekosistema i uništavanje četinarskih šuma u Evropi i SAD-u) i druge akcidentnesituacije, izazvane, pre svega, radom industrijskih postrojenja, doveli su do niza ekoloških problema, za čije riješavanje su angažovani stručnjaci iz različitih oblasti. Njihovi pokušaji, prvenstveno usmereni ka smanjenjutoksičnih otpadnih materija, da li su doprinos razvoju bioremedijacionih tehnologija, kao jedne od mogućnostiza detoksifikaciju industrijskih efluenata.

Slika 4. Transformacije zagađivača naftnog tipa u životnoj sredini

Mikroorganizmi koji imaju sposobnost da degradiraju ugljovodonike poreklom iz nafte su širokorasprostranjeni u prirodnim ekosistemima. Degradacija nafte i njenih rezidua najčešće vrše bakterije iz rodovaArhrobacter, Pseudomonas, Xanthomonas i druge. Svi ovi mikroorganizmi na prisustvo ugljovodonikareaguju kako promenom brojnosti tako i funkcionalno. Brzina kojom zajednice mikroorganizama mogu dadegradiraju rezidue nafte uglavnom zavise od stepena dostupnog kiseonika i količine nutritijenata, pre svegaazota i fosfora.

Bioremedijacija se koristi na mestima koja su kontaminirana ugljovodonicima poreklom iz podzemnihoštećenih tankova. U nekim slučajevima tretman je in situ, a u drugim se obavlja u bioreaktorima iznadzemlje. Tretmani idu od dodavanja kultura do dodavanja nutrijenata i oksigenacije.

Bioremedijacija je ekonomski isplativa, zelena tehnologija kojom se zagađujuće supstance biološkimputem transformišu u netoksična jedinjenja ili se potpuno razgrađuju do ugljen-dioksida i vode. U današnjimuslovima, u mnogim ekosistemima, koji su pod uticajem čovjeka degradirani, brojni mikroorganizmi, a presvega bakterije, dobijaju svoju novu ekološku ulogu. Kao biološki agensi se najčešće koriste mikroorganizmi.

Da bi se povećala brzina biološke razgradnje bioremedijaciom se optimizuju uslovi za rastmikroorganizama prisutnih u ekosistemu aeracijom, dodavanjem hranjivih supstanci, najčešće soli azota ifosfora, a ako je potrebno i dodavanjem posebno pripremljenih kultura mikroorganizama.

Postoji niz različitih faktora koji ometaju uspešno uspostavljanje procesa bioremedijacije na zagađenomlokalitetu. Zagađenje može biti “nevidljivo” za mikroorganizme ako je suviše niska koncentracija zagađenja,ako je zagađenje u nevodenoj fazi (u rastvoru koji se ne meša lako sa vodom i zato putuje odvojeno od

217

podzemne vode kroz zemlju), ako je adsorbovano za površinu zemlje ili u porama tako malim da ih vodacirkulacijom teško ispira. U takvim slučajevima treba dodati hemijske agense koji će mobilisati zagađenje.

Zagađenje može biti toksično za mikroorganizme. Neka toksična jedinjenja mogu biti razgradljiva umalim koncentracijama, ali u velikim koncentracijama u vodenoj fazi mogu da uništavaju mikroorganizme.Parcijalnom razgradnjom zagađenja mogu nastati nusproizvodi toksičniji od zagađenja.

Slika 5. Hromatogram koji pokazuje opsege ugljovodonika u naftnim derivatima

Zaključak

Problem zagađenja/kontaminacije zemljišta opasnim materijama svakim je danom sve prisutniji kako usvetu, tako i kod nas. Neželjeni incidenti koji donose ogromne štete životnoj sredini događaju se prilikomvađenja, transporta, obrade i skladištenja opasnih materija,prilikom intenzivne poljoprivredne proizvodnje,industrijskih incidenata ali i namernim delovanjem čoveka u toku ratnih uslova. Kako bi se sprečile neželjeneposledice takvih zagađenja, potrebno je unapred pripremiti operativne planove u kojima će biti specificiranipostupci odgovora na neželjeni incident. Pri tome je potrebno izabrati tehnologije koje neće još više ugrozitiživotnu sredinu, već će produkti remedijacije biti bezopasni za čoveka i njegovu okolinu.

Remedijacija u životnoj sredini je mera za sanaciju postojećeg zagađenja u cilju snižavanja koncentracijezagađujućih materija do nivoa, koji ne predstavlja opasnost po životnu sredinu. Intezivna urbanizacija, razvojindustrije, saobraćaj i poljoprivredne delatnosti dovode do prekomernog zagađivanja životne sredine,uključujući i zemljište.

Opterećenje površinskih slojeva zemljišta velikim količinama otpadnih materija koje se ne mogurazgraditi procesima samoprečišćavanja, dovodi do degradacije zemljišta i poremećaja normalnih procesa unjemu, sa negativnim posledicama po ekosistem.

U procesu bioremedijacije mogu učestovati autohtoni mikroorganizmi, koji su izolovani sa dotičnihkontaminiranih lokaliteta. Stimulisanje rasta autohtonih mikroorganizama postiže se obezbjeđivanjemodgovarajuće temperature, kiseonika i hranjivih materija. Ukoliko biološka aktivnost, potrebna za degradacijupojedinih polutanata i kontaminanata, nije ustanovljena, kontaminiranim lokalitetima se dodaju kultureegzogenih mikroorganizama (prethodno uspješno testiranih na prisustvo različitih kontaminanata) izolovanesa drugih lokaliteta.

Cilj remedijacionog procesa je da se spreči širenje zagađenja zbog prodiranja u podzemnu vodu i ulaženjaopasnih materija u lanac ishrane. Koja varijanta čišćenja/dekontaminacije zemljišta će se primeniti zavisi odvrste zagađenja/kontaminacije i prirode terena, pre svega.

218

Literatura

1. Biočanin R., Škrbić V. Ekološka bezbednost i održivi razvoj kao uslov za evropske integracije, NUBL, BanjaLuka, 2011.

2. Biočanin R., Obhođaš S. Zagađivači životne sredine, Internacionalniuniverzitet u Travniku, Travnik, 2012.3. Biočanin R. Zaštita životne sredine pri hemijskim udesima, VII Simpozijum o zaštiti bilja i Savetovanje o

primeni pesticida sa međunarodnim učešćem, 25-29. novembar 2002. Zlatibor.4. Bošković B. Pesticidi, toksikologija i terapija trovanja, Institut zaštite na radu, Beograd, 1995. 5. Biočanin R. Quantification of influences on environment in quality system exellence, VIII Balkan Conference

on Operational research (BALCOR-2007), 14-17. September 2007. Belgrade-ZlatiborFavor, J. Risk estimationbased on germ-cell mutations in animals. Genome, 1989.

6. Biočanin R., Badic M. Kovačević .B. Multicriteria optimization of eco-safety in chemical accidents and thecrisis managment, III Internacionale conference “SED-2010”. 7-8. Oktober 2010. Uzice.

7. Biočanin R. Biohemija, FIMEK, Univerzitet Privredna akademija Novi Sad, Novi sad, 2018. 8. Đekić I. Upravljanje zaštitom životne sredine u proizvodnji hrane, Poljoprivredni fakultet Univerziteta

Beograd, 2009.9. Čomić Lj. Ekologija mikroorganizama, Prirodno-matematički fakultet Kragujevac, Kragujevac, 1999.10. Marković D, Đarmati Š, Gržetić I, Veselinović D., Fizičkohemijski osnovi zaštite životne sredine, Izvori

zagađivanja, posledice i zaštita. Univerzitet u Beogradu: Beograd, 1996.11. М. Богдановић: Опасности од хемијских акцидената, Задужбина Андрејевић, Београд, 1999.12. M. Manno , C. Viau, J. Cocker et al., “Biomonitoring for occupational health risk assessment (BOHRA),”

Toxicology Letters, vol. 192, no. 1, pp. 3–16, 2010.13. Novaković M. Uticaj bioremedijacionih uslova na biodegradaciju zasićenih i aromatičnih ugljovodonika u

zagađivačima naftnog tipa, UNIVERSITY OF BELGRADE- FACULTY OF CHEMISTRY, Beograd, 2013. 14. Чворовић: Управљање ризицима у животној средини, Задужбина Андрејевић, Београд, 2005.15. Kastori R. Teški metali u životnoj sredini, Naučni institut za ratarstvo i povrtarsto, Novi Sad, 1997.16. Кековић M. Држава, безбедност и животна средина, Задужбина Андрејевић, Београд, 1999.

219

http://www.tehnologijahrane.com/literatura/literatura-iz-ekologije/upravljanje-zastitom-zivotne-sredine-u-proizvodnji-hrane

NOVOPAZARSKI KRAJ

Geografija i topografija

Novi Pazar je ekonomski i kullturni centar Sandžaka, i zajedno sa opštinama Sjenica i Tutin nalazi se u jugozapadnom delu Srbije.

Smešten je 280 km južno od Beograda, na deonici starog puta koji preko Ibarske magistralevodi prema Podgorici i Jadranskom moru. Lociran je u zvezdastoj dolini reka Jošanice, Raške,Deževske i Ljudske na nadmorskoj visini od 496 metara. Okružen je visovima Golije, Rogozne iPešterske visoravni, a prema severoistoku otvoren prema masivu Kopaonika.

Samo osam kilometara zapadno od grada nalaze se dosta dobro očuvani i rekonstruisani ostacisrednjovekovnog Rasa, Tvrđave i Podgrađa. Izuzetan geografski pložaj vekovima je omogućavaonjegovim žiteljima da, dolinom reka Raške i Ibra, koriste važne saobraćajnice, koje prolaze krozBalkan.

To im je omogućavalo da ostvare kulturne i trgovačkekomunikacije u svim pravcima: sa Podunavljem; Panonijom iSrednjom Evropom; sa Vardarskom dolinom, Pomoravljem iEgejskim područjem, Grčkom, Malom Azijom; Limskomdolinom i Jadranskim morem.

Ukupna površina opštine Novi Pazar, sa 99 naseljenihmesta, iznosi 742 km2.

Reljef Novopazarske regije ima uglavnom brdsko-planinska svojstva. Izdvaja se Pešterska visoravan, uske doline

220

Ibra i Lima na istočnim, odnosno zapadnim granicama, inevisoke planine (Golija,

Radočelo, Rogozna, Giljeva, Ninaja, Jadovnik i Zlatar) po obodnim delovima Pešterske visoravni.Novopazarska kotlina koja se nalazi između Golije, Rogozne i Pešterske visoravni, proteže sepravcem

severozapad-jugoistok, a prečnik gornjeg oboda (Golija-Rogozna) iznosi oko 40 km. Njen najniži deose prostire od Pazarišta (560 m) do Postenja (462 m) i nosi nazivNovopazarsko polje - dugo 9 km iširoko 800 m. Pešterska visoravan (1.100 m) leži između dolina Ibra, Lima i Ljudske reke i sa zapadnestrane zatvara Novopazarsku kotlinu, dok se na severu, preko Koritnika (1.472 m), Kobilice (1.432 m),Vetrenog brda (1.330 m), Homara i Ninaje, nastavlja na Sjeničku visoravan, u kojoj je spuštenaSjenička kotlina. Izgrađena je od krečnjaka i na njoj dominira kraška erozija sa uvalama, vrtačama iponorima, podzemna hidrografija i peštere-pećine, po kojima je visoravan i dobila ime. U njoj su spuštena dva kraška polja: Peštersko i Koštan-polje u Donjoj Pešteri. Na krajnjem zapadu novopazarskogkraja je bezvodna planina Ninaja, oko koje je razmešteno nekoliko naselja.

Doline reka Ibra i Lima veoma su uske, i kao takve, nepovoljne su za izgradnju saobraćajnih i drugih komunikacionih sistema.

Od planinskih venaca visinom se izdvajaju Golija i Rogozna.

Golija predstavlja severni obodNovopazarske kotline, i pruža se u povijenomluku od severopzapada ka jugoistoku u dužiniod 32 km. Najveći vrhovi na njoj su Jankovkamen (1.833 m), Crni vrh (1.795 m) i Carevaglava (1.674 m). Ispod samih padina, okoplanine nalaze se izvorišta Ljudske i Deževskereke, Moravice i Studenice. Na južnimobroncima Golije, prema Novom Pazaru,postoje vul-kanske kupe u atarima Tenjkova,Stradova, Šaronja, Pustovlaha i Kosurića. Navišim površinama postoje izvesni tragoviglacijalne erozije u obliku izmenjenih cirkova ikratkih

Izvor: Republički zavod za statistiku valova.

Precizno su definisane granice parka koje obuhvataju područja opština Ivanjica, Kraljevo,Raška, Novi Pazar i Sjenica - ukupne površine 75.183 ha, a unutar njih područja sa prvim, drugim ilitrećim stepenom zaštite.

Rogozna je u sklopu jugoistočnog oboda Novopazarske kotline, a pruža se pravcemjugozapadseveroistok u dužini od 20 km. U morfološkom pogledu predstavlja fluvio-denudacionupovrš, na kojoj su očuvane vulkanske kupe u atarima sela: Belanske, Otesa, Vojkovića i Gru-betića.Najmarkantnije su: Crni vrh (1.479 m), Jeleč (1.262 m) i Konjic (1.221 m). Kao rudonosnu planinupoznavali su je u prošlosti i Rimljani, a Turci su je nazivali Gimišgad (Srebrna gora ).

221

Teritoriju Novopazarske regije na zapadupreseca Lim, na severozapadu i u centralnimdelovima Uvac i Vapa, na istoku i jugu Ibar sapritokama Vidrenjak i Raška. Na severu su manjerečice u izvorištu Moravice i Studenice.

Od vodenih tokova najveći značaj ima rekaRaška sa površinom sliva od 1.193 km2. Ukupnadužina mreže vodotokova iznosi 879,500 km. Nasvakom kvadratnom kilometru sliva ima 737 m

Izvor: Republički zavod za statistiku vodenih tokova. U Rašku se ulivaju reke: Jošanica,

Ljudska, Deževska, Trnavica, Slatinska, Izbička, Kukavička. U proseku se na sliv Raške izlučigodišnje oko 750mm vode. Sa planina Rogozne i Golije uticaj padavina je preko 100 mm zbogsnežnog pokrivača koji se zadržava do aprila. Najniži vodostaj je u julu i septembru, a najviši unovembru i martu. Najveća širina reke je u donjem toku i iznosi 10 m, a najviša dubina 1,50 m.Ukupna dužina reke iznosi 36 km.

Veće desne pritoke Raške su: Slatinska i Sebečevska reka, Jošanica, Izbička i Jovska reka, a veće leve

pritoke su: Ljudska, Deževska i Tušimska reka.

Novopazarska Banja je bogata izvorima termomineralnih voda (15 - 52C). Lekovite vode služeza piće i kupanje. Po svojim hemijskim osobinama ova voda spada u red sumpornih hipertermi. Lečireumatična oboljenja i posledice povreda, a udruženo sa termičkim i mehaničkim tretmanom pomaže urehabilitaciji invaliditeta.

Rajčinovića Banja ima termalne izvore u kojima se temperatura kreće od 30 do 42OC. Opštieksploatacio-ni kapaciteti sva tri topla izvora u Rajčinovića banji su oko 146.000 litara u 24 časa.Potencijali neiskorišćenih termalnih voda su veliki. Voda spada u red alkalno-kiselih sa karakteromhipertermalne vode. Izvorišta hladne kisele vode su takođe delimično kaptirana. Njen kapacitet seprocenjuje na 3.500 litara u 24 časa, a temperatura se kreće od 5,5 do 11,5OC.

U opštini Novi Pazar se izdvajaju tri klimatske oblasti: planinska, dolinska i prelazna.

Planinska klima je zastupljena na najvišim nadmorskim visinama (planinske mase), dokdolinska klimatska oblast pokriva doline rečnih tokova Ibra i Lima sa svojim pritokama. Između ovihdveju oblasti, nalazi se oblast koju karakteriše prelazna klima koja predstavlja umereno modifikovanuplaninsku klimu. - Najhladniji mesecJANUARprosečna temperatura 1,4°C

- Najtopliji mesecJUL - prosečna temperatura +19,1°C- Prosečna godišnja temperatura 9,4°C

- Najvlažniji mesecDECEMBAR prosečna vlažnost 85,5 %

- Najsušniji mesecAPRILprosečna vlažnost 70,7 %- Prosečne godišnje padavine 627,4 mm- Broj dana sa temperaturom preko 25°C81- Broj dana sa jako niskom temperaturom (ispod nule)114- Najmanje padavina FEBRUARprosek 35,5 mm- Najviše padavina JULprosek65,6 mm

222

- Prosečan broj sunčanih sati 5h/dan- Mesec sa najvećim brojem dana sa snežnim pokrivačem januar16,9 dana.

Brdsko-planinski reljef na teritoriji opštine Novi Pazar sa veoma uskim dolinama reka, uslovljavazastupljenost samo jedne vrsta saobraćaja, i to drumskog.

Na prostoru opštine ukrštaju se dva značajna magistralna putna pravca, preko kojih opštinaostvaruje saobraćajne veze sa centralnom Srbijom, Kosovom i Metohijom, kao i Crnom Gorom.

Magistralni putni pravci:

M-22 ima pravac pružanja sever-jug, od Raške, preko Novog Pazara i Ribarića, i povezujesredišnji deo Srbije i zapadno-moravski koridor preko Novog Pazara i Sandžaka sa kontinentalnimdelom Jadranske magistrale. Kao nastavak Ibarske magistrale ovaj putni pravac ima centralnu pozicijuna putnoj mreži ovog dela Republike Srbije.

M-8 ima pravac pružanja zapad-istok, od granice opštine Prijepolje (Aljinovići), preko Sjenice,Duge Poljane, Novog Pazara (postoji veza sa magistralnim putem M-22) do Raške, gde se povezuje saIbarskom magistralom. Trasa ovog puta predstavlja značajnu vezu između Republike Srbije i CrneGore preko Sandžaka i Novog Pazara.

Ukupna dužina magistralnih puteva je 58,3 km.

Regionalni putevi:

Put br. 118a Dojeviće Pazarište Sebečevo Put br. 234 Vranovina Rajetiće Put br. 235 Novi PazarIzbice Put br. 236 Pazarište Delimeđe Melaje Priključak R 234 Mitrova reka Golija Ukupna dužina regionalnih putevaiznosi 100 km.

Lokalnu putnu mrežu, u dužini od preko 580 km, činiviše od 80 putnih pravaca koji povezuju mnogobrojnanaselja na teritoriji opštine Novi Pazar.

223

Grdonačelnik Novog Pazara

Sport je u opštini Novi Pazar veoma razvijen, o čemu svedoče brojni sportski klubovi iudruženja. Interesovanje postoji za gotovo sve atraktivne i savremene sportove, počev od fudbala,preko borilačkih veština, do moto sporta i ribolova.

Veoma značajan doprinos u društvu gradončelnik, Nihat Biševac je dao u oblasti sporta. Titulu zasportistu Novog Pazara dobio je 1989. godine. Nakon okonačanja aktivne karijere u sportu, NihatBiševac je svojim aktivnostima i zalaganjem za afirmaciju sporta kod mladih doprineopopularizaciji pozitivnih vrednosti u društvu. Njegova inicijativa i preduzimljivost zaslužne su zaizgranju mreže mini sportskih terena širom Novog Pazara.

Kultura I turizam

Hotel “Vrbak” Manastir “Sopoćani”

225

Kula “Motrilja” gradski park “Lejlek” džamija

Vizija

Novi Pazar kao regionalni centar sa jednakim mogućnostima za sve; otvoren prema drugimregionima i prema Evropi; privredni, kulturni, univerzitetski, trgovački i turistički centar saočuvanom životnom sredinom, kulturnom baštinom, zdravom i bogatom populacijom irazvijenom infrastrukturom.

Literatura

Strateški plan održivog razvoja, opštine novi pazar, 2008 – 2012, ECPD Beograd, 2007.

https://www.novipazar.rs/

226

https://www.novipazar.rs/

SADRŽAJ

PREGOVOR……………………………………………………………………………………...5

Akademik prof. dr Slobodan Nešković, Univerzitet privredna akademija u Novom Sadu,FIMEK; Professor Honoris Causa St. Cyril and St. Methodius, University of Veliko TurnovoBulgaria; CESNA B, Beograd, SKAIN; Ukrajinska Tehnološka Akademija, Kijev:SUVERENITET KAO ESENCIJALNO OBELEŽJE DRŽAVE U MEĐUNARODNOJPOLITICI..........................................................................................................................................6Mirko Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RS BiH, Mišo Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RSBiH, Boban Tešić „Livnica Tešić“d.o.o. Čatrnja RS BiH:PREDNOSTI KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U PRAVCU IZGRADNJE TRŽIŠNEPRIVREDE ZEMALJA U TRANZICIJI, SA AKCENTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU..20Jasmina Tahirović, MA,Općinski sud u Travniku, Vezirska bb 72270 Travnik: VAŽNOST ZAŠTITE ŠUMA KAO JEDNOG OD FAKTORA U OČUVANJU ŽIVOTNE SREDINE……………………………………………………………………………………...…..2

Prof.dr Eržika Antić, FZF Travnik:

PROMOCIJA ZDRAVLJA U PČINJSKOM OKRUGU U PERIODU 2017-2018. g. ……...…36

Doc.dr Mithat Asotić, Doc.dr Jusuf Nuković - Farmaceutsko zdravstveni fakultet u Travniku:

ULTRAZVUČNI PREGLED DOJKE..........................................................................................50

Сабахудин Хадровић- Институт за шумарство Београд:

АДАПТИВНЕ МЕРЕ У ШУМСКОМ ЕКОСИСТИМУ КАО ОДГОВАР НА ПРОБЛЕМКЛИМАТСКИХПРОМЕНА...................................................................................................................................66

Doc. Dr. Muamer KALIĆ, Doc.dr Asja GOJAČIĆ, mr. Elma BRUTUS, dr.spec.doktorant,SuadaTUTIĆ:

MORALNI ASPEKTI SUZBIJANJA EKONOMSKE ŠPIJUNAŽE……………………….….77

Mr.Artan Osmanović-Savjetnik kabineta Opštine Ulcinj:

CARINSKI SISTEM CRNE GORE PRI UVOZU I IZVOZU ROBE........................................84

Mr.Arlind Osmanović - Školski Centar Ulcinj, MA. Yllka R.Imeri - Universitet,,Fehmi Agani,,Đakovica:ZNAČAJ INTERNETA I MOBILNIH TELEFONA U TURIZMU.............................................93

227

Akademik prof. dr. Šefket KRCIĆ:

PRILOZI ZA KRITIČKO – AKSIOLOŠKO PROUČAVANJE ETIKE BOSNE......................98

Biberović Elmedin dipl.inž.el.Telekom.rs , Dr Edib Hajrović, Univerzitet u Travniku, DževadJusufović, Tehnička škola Tutin:

ODREĐIVANJE JAČINE ELEKTROMAGNETNOG POLJA U ZONAMA POVEĆANEOSETLJIVOSTI U OKOLINI RADIO PREDAJNIKA………………………………………112

Biberović Elmedin dipl.inž.el., telekom.rs, doc dr Mersad Mujević,Direktor Uprave za javnenabavke Crne Gore,Vlada Crne Gore, Msc Ismet Suljović, Forkup Novi Sad: MATEMATIČKA ZAVISNOST MAGNETIZACIJE OD VREMENA AKTIVACIJE

M = ƒ(τ) ZA BaTiO (BARIJUM TITAN OKSID) PRE I POSLE SINTEROVANJA NA₃TEMPERATURI OD 1200 C U TOKU 2h………………………………………..⁰…................................................................…………132

Zehra Nuković, psiholog, Elvis Murić, dipl.ing IT, Aida Murić, prof.eng.i turskog jezika,Naukakom, Novi Pazar:

VOLJA , INSTINKTI ILI MOTIVACIJA -ASOCIJACIONISTIČKI IINTELEKTUALISTIČKI PRISTUP…………………………………………………………..149

Mr.sci. IZET Mulić dipl.ing.građ. Gradska Uprava Novi Pazar, ECPD, Građevinski,Arhitektonski fakultet, Beograd:

TRADICIJA I TEORIJA FORULEMA KROZ MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP

SANDŽAČKO NEIMARSTVO NA RASELINI ISTOKA IZAPADA………………................................................................................................…….....163

Prof. dr Mirsad Nuković, Internacionalni univerzitet u Travniku, SKAIN Beograd, SKAINBeograd, Doc.dr Nedžad Azemović, Univerzitet N. Sad, Mušo Fakić, agro preduzetnik N.Pazar,Doc.dr Adnan Tutić, Univerzitet u Travniku :

KORIŠĆENJE BIOMASE KAO ENERGENTA U SRBIJI.......................................................184

Ramiz Šaćirović Nani, pisac:

IZBEROVO PRVO LJUBAVNO ISKUSTVO.........................................................................202

Branko Latas,profesor fizičke kulture, Bajram Kadišani agrobiznis menadžer:

PREČIŠĆAVANJE VODE, EKOLOGIJA I ODRŽIVI RAZVOJ MAGNETNI UREĐAJI ZATRETMAN VODE TREĆE GENERACIJE............................................................................207

228


Mr Esad Rahić, profesor, podpredsednik BNV Bošnjačko nacionalno viječe,Novi Pazar,predsednik Društvo istoričara Sandžak:

SANDŽAK U PERIODU IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA ...............................................211

Emira Destanovic, MA Saobraćaja, Ministarstvo Infrastrukture i Saobracaja, Pristina

ANALIZA KAPACITETA SAOBRAĆAJA I NIVO USLUGA KRUŽNERASKRSNICE NA OSNOVU STUDIJA PRIKUPLJENIH PODATAKA DOREALIZOVANOG RJEŠENJA PRIMJENOM SOFTVERA PTV- VISSIM.....................224

Akademik prof. dr Rade Biočanin, Mr Mirsada Badić, Ms Mubina Čolaković, Internacionalniuniverzitet Travnik, Travnik, BiH, Elektroprivreda Srbije, RJ Novi Pazar, ...............................234

INOVACIONI ZAHTEVI BIOINŽINJERSTVA U FUNKCIJI REMEDIJACIJEKONTAMINIRANOG ZEMLJIŠTA

Novopazarski kraj

229

centar za nauku i orazovanje – naukakom novi pazar …

Documents