cges

PRAVILA ZA FUNKCIONISANJE PRENOSNOG SISTEMA ELEKTRIČNE

ENERGIJE

DRAFT 4.1

Septembar, 2011

PRAVILA ZA FUNKCIONISANJE PRENOSNOG SISTEMA

i

SADRŢAJ

I. OSNOVNE ODREDBE ....................................................................................... 1

1. Predmet Pravila za funkcionisanje prenosnog sistema električne energije ........... 1

2. Područje primjene ..................................................................................................... 2

3. Osnovne obaveze i odgovornosti kod primjene Pravila ........................................... 2

Opšte obaveze ....................................................................................................................... 2

Promjene i tumačenja Pravila ............................................................................................... 3

NepredviĎene okolnosti i izvještavanje .................................................................................. 3

Povjerljivost informacija i podataka ...................................................................................... 3

4. Termini, skraćenice i definicije ................................................................................. 4

Termini ................................................................................................................................. 4

Skraćenice............................................................................................................................. 4

Definicije .............................................................................................................................. 5

II. PLANIRANJE RAZVOJA PRENOSNOG SISTEMA ........................................... 12

1. Posebne odredbe ..................................................................................................... 12

Aktivnosti kod planiranja .................................................................................................... 12

Prava i obaveze OPS-a kod planiranja ................................................................................ 13

Sadržaj plana razvoja.......................................................................................................... 13

2. Primjena i nadleţnosti ............................................................................................ 13

Predmet planiranja ............................................................................................................. 13

Primjena planiranja ............................................................................................................ 14

Planiranje konekcija sa susjednim prenosnim sistemima ..................................................... 14

3. Ciljevi planiranja ..................................................................................................... 14

4. Kriterijumi planiranja .............................................................................................. 15

1) Tehniĉki kriterijumi i ograniĉenja za normalne pogonske uslove .............................. 16

2) Tehniĉki kriterijumi i ograniĉenja za otežane uslove ............................................... 16

3) Kriterijum dozvoljenih struja kratkih spojeva ......................................................... 17

4) Kriterijumi uvoĊenja novih elemenata sistema i rekonstrukcije postojećih ................ 18

Kriterijumi za izgradnju novih elemenata sistema ................................................................ 18

Kriterijumi za rekonstrukciju postojećih elemenata sistema ................................................. 19

Kriterijumi za tehničku ocenu elemenata sistema planiranih za izgradnju/rekonstrukciju ..... 19

Prostorno-planski kriterijum ............................................................................................... 20

Ekonomski kriterijum .......................................................................................................... 20

5. Ulazni podaci i podloge ........................................................................................... 20

Prognoza potrošnje električne energije i snage .................................................................... 21

Podaci o izvorima energije .................................................................................................. 21

Prognoza uvoza/izvoza električne energije .......................................................................... 22

Ekološke i tehničke potrebe za racionalizacijom sistema ...................................................... 22

Kritična stanja usled poremećaja u radu sistema ................................................................. 22

Usaglašavanje planova razvoja sa korisnicima prenosnog sistema ...................................... 23


ii

6. Plan razvoja ............................................................................................................. 24

III. USLOVI ZA PRIKLJUČENJE NA PRENOSNI SISTEM .................................... 26

1. Posebne odredbe ..................................................................................................... 26

2. Ciljevi ....................................................................................................................... 26

3. Primjena .................................................................................................................. 26

4. Procedura priključenja ............................................................................................ 27

1) Dokumenti izdati u proceduri ............................................................................... 27

2) Mišljenje o mogućnostima prikljuĉenja .................................................................. 27

3) Saglasnost za prikljuĉenje .................................................................................... 28

Elaborat o priključenju ....................................................................................................... 28

4) Saglasnost na projektnu dokumentaciju ................................................................ 29

5) Privremena dozvola za prikljuĉenje tokom probnog rada ........................................ 29

6) Ugovor o prikljuĉenju .......................................................................................... 29

7) Izmjene i kontrola tehniĉkih parametara prikljuĉka ................................................ 30

5. Opšti tehnički uslovi za priključenje na prenosni sistem....................................... 30

1) Opšte................................................................................................................. 30

2) Naĉin prikljuĉenja i izrada postrojenja ................................................................... 31

3) Razmjena reaktivne snage ................................................................................... 32

4) Upravljanje postrojenjem ..................................................................................... 32

5) Rad u toku poremećaja ....................................................................................... 33

6) Kvalitet elektriĉne energije ................................................................................... 33

Flikeri ................................................................................................................................. 33

Harmonijska izobličenja ...................................................................................................... 33

Fazna nesimetrija ................................................................................................................ 34

7) Naponi ............................................................................................................... 35

8) Koncept uzemljenja neutralne taĉke ..................................................................... 35

9) Održavanje ......................................................................................................... 35

6. Posebni tehnički uslovi za priključenje proizvodnih objekata .............................. 36

1) Opšte................................................................................................................. 36

2) Aktivna snaga ..................................................................................................... 36

3) Frekventna stabilnost .......................................................................................... 38

Primarna regulacija ............................................................................................................ 38

Sekundarna regulacija ........................................................................................................ 41

Tercijarna regulacija .......................................................................................................... 41

4) Naponska stabilnost i regulacija reaktivne snage.................................................... 41

5) Iskljuĉenje proizvodnog objekta sa sistema ........................................................... 43

6) Režimi rada proizvodnog objekta prilikom poremećaja ........................................... 43

Uslovi rada u poremećenim režimima – generatori tipa 1 .................................................... 44

Uslovi rada u poremećenim režimima – generatori tipa 2 .................................................... 45

7) Zaštitni sistemi ................................................................................................... 47

8) Ponovno uspostavljanje rada (restauracija) ........................................................... 47

Ispad generatora na sopstvenu potrošnju ............................................................................ 47


iii

Ostrvski rad ........................................................................................................................ 48

Sposobnost beznaponskog pokretanja (black start) .............................................................. 48

7. Uslovi priključenja obnovljivih izvora .................................................................... 49

1) Opšte................................................................................................................. 49

2) Aktivna snaga ..................................................................................................... 49

3) Frekventna stabilnost .......................................................................................... 49

4) Ponovno uspostavljanje rada ............................................................................... 50

8. Realizacija priključenja ........................................................................................... 50

1) Zaštita sistema ................................................................................................... 50

2) Razmjena podataka u realnom vremenu ............................................................... 50

3) Mjerna oprema ................................................................................................... 51

4) Procedure upravljanja sistemom ........................................................................... 51

IV. MJERNI SISTEMI ........................................................................................ 52

1. Uvod ......................................................................................................................... 52

2. Ciljevi ....................................................................................................................... 52

3. Primjena .................................................................................................................. 52

Nosioci odgovornosti........................................................................................................... 52

Granice razdvajanja vlasništva ........................................................................................... 53

Pristup mjernim sistemima .................................................................................................. 53

Obaveza OPS-a u vezi mjernih podataka ............................................................................. 53

4. Opšti zahtjevi .......................................................................................................... 53

5. Tehnički zahtjevi ..................................................................................................... 54

1) Opšti tehniĉki zahtjevi ......................................................................................... 54

2) Taĉnost mjerenja ................................................................................................ 55

Mjerni ureĎaji (brojila) ....................................................................................................... 55

Klasa tačnosti mjernih transformatora ................................................................................ 55

Ukupna tačnost mjerenja ..................................................................................................... 56

6. Lokacije mjernih mjesta ......................................................................................... 56

Mjesto mjerenja i tačka primopredaje električne energije .................................................... 56

Prenosni sistem ................................................................................................................... 57

Proizvodni objekti ............................................................................................................... 57

Distributivni sistem električne energije ................................................................................ 58

Direktni potrošači ............................................................................................................... 58

7. Mjerni sistemi .......................................................................................................... 58

1) Mjerni transformatori .......................................................................................... 59

Strujni transformatori (ST) .................................................................................................. 59

Naponski transformatori (NT) ............................................................................................. 59

2) Mjerni ureĊaji ..................................................................................................... 60

3) UreĊaj za ĉuvanje podataka ................................................................................. 60

Opšti uslovi ......................................................................................................................... 60

Čuvanje podataka ............................................................................................................... 60


iv

Sistemi za nadzor ................................................................................................................ 61

4) Oprema za komunikaciju ..................................................................................... 61

Opšti uslovi ......................................................................................................................... 61

Lokalni pristup .................................................................................................................... 61

Daljinsko očitavanje............................................................................................................ 62

5) Zaštita mjernih sistema ....................................................................................... 62

6) Testiranje i baždarenje mjernih sistema ................................................................ 62

Opšti uslovi ......................................................................................................................... 62

Mjerni ureĎaji ..................................................................................................................... 63

Mjerni transformatori ......................................................................................................... 63

UreĎaji za čuvanje podataka ............................................................................................... 64

Posjeta lokaciji ................................................................................................................... 64

Greške mjernih ureĎaja ....................................................................................................... 64

Zahtjevi za otklanjanje nedostataka ..................................................................................... 64

7) Upravljanje bazom podataka mjerenja .................................................................. 65

Baza podataka mjerenja ...................................................................................................... 65

Registar mjerenja ................................................................................................................ 65

Informacije registra mjerenja .............................................................................................. 66

Identifikacioni broj mjesta (tačke) mjerenja ......................................................................... 66

Podaci mjerenja .................................................................................................................. 66

Potvrda podataka ................................................................................................................ 67

Zamjena podataka ............................................................................................................... 67

Pristup podacima i sigurnost ............................................................................................... 68

Dokumentacija .................................................................................................................... 69

8) Plaćanje za mjerenje i pristup podacima mjerenja .................................................. 69

9) Izuzeća .............................................................................................................. 69

V. RAD PRENOSNOG SISTEMA ......................................................................... 69

1. Planiranje rada elektroenergetskog sistema ......................................................... 69

1) Uvod .................................................................................................................. 69

2) Ciljevi planiranja rada .......................................................................................... 70

3) Primjena ............................................................................................................ 70

4) Opšte karakteristike planova ................................................................................ 71

5) Godišnji, mjeseĉni, sedmiĉni i dnevni planovi rada elektroenergetskog sistema......... 71

Struktura planova rada elektroenergetskog sistema ............................................................. 71

Analiza mogućnosti realizacije sistemskih usluga ................................................................ 71

Prognoza gubitaka u prenosnom sistemu ............................................................................. 72

Opšta pravila o razmjeni neophodnih informacija ............................................................... 72

Godišnji plan rada elektroenergetskog sistema .................................................................... 72

Mjesečni plan rada elektroenergetskog sistema ................................................................... 73

Sedmični plan rada elektroenergetskog sistema ................................................................... 74

Dnevni plan rada elektroenergetskog sistema ...................................................................... 74

6) Planovi iskljuĉenja u prenosnom sistemu ............................................................... 75

Opšta pravila planiranja isključenja .................................................................................... 75


v

Trajanje redovnih isključenja .............................................................................................. 75

Godišnji plan isključenja ..................................................................................................... 76

Mjesečni plan isključenja .................................................................................................... 77

Sedmični plan isključenja .................................................................................................... 77

Dnevni plan isključenja ....................................................................................................... 77

Podnošenje i odobravanje zahtjeva za isključenje ................................................................ 77

7) Analiza sigurnosti ................................................................................................ 78

8) Godišnji, mjeseĉni i sedmiĉni planovi prekograniĉnih prenosnih kapaciteta ............... 79

Opšta pravila o planiranju prekograničnih prenosnih kapaciteta ......................................... 79

Godišnji plan prekograničnih prenosnih kapaciteta ............................................................. 80

Mjesečni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta ............................................................ 80

Sedmični plan prekograničnih prenosnih kapaciteta ............................................................ 81

2. Pomoćne i sistemske usluge ................................................................................... 81

1) Uvod .................................................................................................................. 81

2) Ciljevi ................................................................................................................ 82

3) Primjena ............................................................................................................ 82

4) Opšte odredbe .................................................................................................... 82

5) Regulacija frekvencije.......................................................................................... 82

Kriterijumi .......................................................................................................................... 83

Primarna regulacija ............................................................................................................ 83

Sekundarna regulacija ........................................................................................................ 84

Tercijarna regulacija .......................................................................................................... 85

Sinhrono vreme ................................................................................................................... 86

6) Balansiranje ....................................................................................................... 86

7) Regulacija napona i upravljanje reaktivnom snagom .............................................. 87

8) Ponovno uspostavljanje sistema nakon raspada ..................................................... 90

3. Planovi za rad EES-a u vanrednim okolnostima ..................................................... 90

1) Uvod .................................................................................................................. 90

2) Ciljevi ................................................................................................................ 91

3) Primjena i nadležnosti ......................................................................................... 91

4) Operativna stanja EES-a ...................................................................................... 91

5) Opšte o primjeni odbrambenih mera ..................................................................... 93

6) Plan rada sistema zaštite ..................................................................................... 94

7) Plan preventivnih akcija za spreĉavanje poremećaja............................................... 95

8) Plan redukcije potrošnje ...................................................................................... 96

Plan naponskih redukcija .................................................................................................... 97

Plan havarijskih redukcija................................................................................................... 97

Plan automatskog podfrekventnog rasterećenja ................................................................... 99

9) Plan uspostavljanja rada sistema nakon raspada...................................................100

Plan uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja („black start“) ......................102

Plan uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona .....................................103

Obuka ................................................................................................................................103

4. Upravljanje elektroenergetskim sistemom .......................................................... 103


vi

1) Uvod .................................................................................................................103

2) Ciljevi ...............................................................................................................104

3) Primjena ...........................................................................................................104

4) Upravljanje u normalnom radnom stanju .............................................................105

Nadzor rada EES ...............................................................................................................105

Izdavanje naloga ................................................................................................................106

Izmjena utvrĎenog dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema ....................................106

IzvoĎenje radova u prenosnom sistemu ...............................................................................107

Izvještavanje kod izvoĎenja radova u prenosnom sistemu ...................................................107

Procedure kod izvoĎenja radova u prenosnom sistemu .......................................................108

Rad komunikacionog i tehničkog sistema upravljanja .........................................................108

Prikupljanje podataka ........................................................................................................109

5) Upravljanje u poremećenim uslovima...................................................................110

6) Tehniĉki i drugi uslovi za rad sistema u interkonekciji ............................................111

7) Izvještaj o radu prenosnog sistema .....................................................................112

VI. PRISTUP PRENOSNOM SISTEMU .............................................................. 114

1. Uvod ....................................................................................................................... 114

2. Ciljevi ..................................................................................................................... 114

3. Primjena ................................................................................................................ 115

4. Opšte karakteristike pristupa prenosnom sistemu .............................................. 115

5. Korišćenje prenosnih kapaciteta unutar kontrolne oblasti OPS-a ...................... 116

1) Balansna odgovornost ........................................................................................116

2) Vozni redovi ......................................................................................................117

Dostavljanje voznih redova ................................................................................................117

Izmjena voznih redova ........................................................................................................118

Provjera tehničke izvodljivosti voznih redova .....................................................................118

3) Obraĉun odstupanja ...........................................................................................119

6. Dodjela i koriščenje prekograničnih prenosnih kapaciteta ................................. 119

7. Nadzor rada EES-a ................................................................................................. 120

8. Zagušenja u prenosnom sistemu .......................................................................... 121

VII. NEPOŠTOVANJE OBAVEZA IZ PRAVILA I RJEŠAVANJE SPOROVA ........... 122

1. Nepoštovanje obaveza sa strane korisnika .......................................................... 122

2. Nepoštovanje obaveza sa strane OPS-a ............................................................... 122

3. Materijalna odgovornosti OPS i korisnika ............................................................ 122

4. Rješavanje sporova ............................................................................................... 123

VIII. PRELAZNE ODREDBE ............................................................................. 124

1. Revizija Pravila i odredaba koje su sadrţane u njemu ........................................ 124

2. Usaglašavanje sa obavezama iz Pravila ............................................................... 124

1) Usaglašavanje sa obavezama iz Pravila ................................................................124


vii

Objekti korisnika prenosnog sistema ..................................................................................124

Trajno izuzimanje od obaveza iz Pravila ............................................................................124

Mjerenje električne energije ...............................................................................................125

Izvještaj o ispunjavanju obaveza iz Pravila .........................................................................125

Planovi usaglašavanja .......................................................................................................125

2) Zahtjev za izuzeće od obaveza iz Pravila ..............................................................126

3) Usaglašavanje opštih i drugih propisa, sporazuma i ugovora ..................................127

IX. ZAVRŠNE ODREDBE ................................................................................. 127


1

Na osnovu ĉlana 86, stav 1 Zakona o energetici (“Službeni list CG”, broj 28/2010), Licence za

prenos elektriĉne energije br. L-E-007 i ĉlana 45, stav 1, taĉka 15 Statuta Crnogorskog elektroprenosnog sistema AD, Odbor direktora Društva, uz odobrenje Regulatorne agencije za energetiku, na sjednici od dd.mm.2011. god. donio je

PRAVILA ZA FUNKCIONISANJE

PRENOSNOG SISTEMA ELEKTRIČNE ENERGIJE

I. OSNOVNE ODREDBE

1. Predmet Pravila za funkcionisanje prenosnog sistema električne

energije

Član 1

Pravila za funkcionisanje prenosnog sistema elektriĉne energije (u daljem tekstu Pravila ili Pravila

za funkcionisanje) utvrĊuju minimum tehniĉkih, planskih i radnih uslova za povezivanje na prenosni sistem i interkonekciju sa ostalim sistemima kao i za rad i naĉin upravljanja prenosnog sistema.

Ispunjavanje ovih uslova osigurava nesmetan rad prenosnog sistema. Uslovi moraju biti praviĉni, nediskriminatorni i nepristrasni.

Pravila utvrĊuju prava i obaveze operatora prenosnog sistema (u daljem tekstu „OPS“) i korisnika

prenosnog sistema sa namjenom obezbeĊivanja sigurnog i pouzdanog rada prenosnog sistema u cilju sigurnog i pouzdanog snabdijevanja krajnjih kupaca elektriĉnom energijom.

Pravila su tijesno povezana sa komercijalnim i tržišnim pravilima, koji se odnose na komercijalne

ugovore o prikljuĉenju i korišćenju prenosnog sistema Crne Gore, kao i na ugovore za obezbjeĊivanje balansne energije i pomoćnih i sistemskih usluga.

Pravila sadrže i minimalne uslove Udruženja evropskih operatera prenosnih sistema elektriĉne

energije (ENTSO-E) vezane za rad i razmjenu elektriĉne energije izmeĊu sinhrono povezanih sistema.

Član 2

Prema Zakonu o energetici, ĉlan 86, Pravilima ureĊuju se:

1) tehniĉki i drugi uslovi za prikljuĉak korisnika na prenosni sistem,

2) tehniĉki i drugi uslovi za sigurno funkcionisanje elektroenergetskog sistema radi

snabdijevanja krajnjih kupaca elektriĉnom energijom propisanog kvaliteta,

3) opšti uslovi za korišćenje prenosnog sistema,

4) pravila o pristupu prenosnom sistemu,

5) kriterijumi i naĉin obezbjeĊivanja pomoćnih i sistemskih usluga,


2

6) naĉin rada u vanrednim situacijama,

7) tehniĉki i drugi uslovi za povezivanje i funkcionisanje prenosnog sistema u interkonekciji,

8) naĉin planiranja razvoja prenosnog sistema,

9) funkcionalni zahtjevi i klasa taĉnosti mjernih ureĊaja, kao i naĉin mjerenja elektriĉne

energije,

10) naĉin objavljivanja podataka potrebnih za funkcionisanje tržišta i davanje podataka operatorima sistema, i

11) naĉin davanja prioriteta korišćenju domaćih izvora primarne energije za proizvodnju elektriĉne energije, koji u bilo kojoj kalendarskoj godini ne prelaze 15 % ukupne primarne energije neophodne za proizvodnju elektriĉne energije koja se troši u Crnoj Gori.

2. Područje primjene

Član 3

U tehniĉko-tehnološkom pogledu, Pravila se primjenjuju:

na prenosni sistem i

na djelove objekata i mreža 110 kV koji su u vlasništvu, odnosno na kojima pravo korišćenja imaju korisnici prenosnog sistema.

Član 4

U pogledu energetskih subjekata, Pravila se primjenjuju na:

1) OPS;

2) korisnike prenosnog sistema pod kojima se u ovim Pravilima podrazumijevaju:

proizvoĊaĉi elektriĉne energije,

operator(i) distributivnog sistema elektriĉne energije,

snabdjevaĉi elektriĉnom energijom,

krajnji kupci direktno povezani na prenosni sistem (direktni potrošaĉi), i

trgovci, posrednici i zastupnici na tržištu elektriĉne energije;

3) operatora tržišta.

3. Osnovne obaveze i odgovornosti kod primjene Pravila

Opšte obaveze

Član 5

Kod izvoĊenja aktivnosti iz svoje nadležnosti, propisanih ĉlanom 83 Zakona o energetici, OPS je obavezan da primjenjuje Pravila na praviĉan, nediskriminatoran i nepristrasan naĉin.

Svi elektroenergetski subjekti i korisnici na koje se odnose pojedini dijelovi Pravila, što je definisano predmetom svakog dijela Pravila, obavezni su da ga primjenjuju.


3

Ukoliko su pojedini subjekti ili korisnici obavezni, a nijesu u mogućnosti da primijene odreĊene

obaveze iz Pravila, mogu podnijeti zahtjev za izuzeće u skladu sa ĉl. 283 i 284 ovih Pravila.

Promjene i tumačenja Pravila

Član 6

Ukoliko neki energetski subjekat ili korisnik smatra da je pojedine odredbe iz Pravila potrebno promijeniti postupa u skladu sa ĉlanom 276 st. 1 i 2 ovih Pravila.

OPS je dužan da najkasnije u roku od 45 dana od dana nastanka nepredviĊenih okolnosti iz ĉlana 7 ovih Pravila saĉini i podnese na razmatranje i usaglašavanje inicijativu za izjmenu odnosno dopunu Pravila.

Svaki energetski subjekt ili korisnik može, u sluĉaju potrebe, od OPS-a zahtijevati dodatna tumaĉenja o namjeni i primjeni bilo koga dijela Pravila. OPS je dužan da energetskom subjektu ili korisniku da zahtijevana tumaĉenja i da javno stavi na raspolaganje i zahtjev i tumaĉenje.

NepredviĎene okolnosti i izvještavanje

Član 7

Ukoliko nastanu okolnosti koje odredbama Pravila nijesu predviĊene, odnosno ĉije se nastupanje nije moglo sprijeĉiti, a djelovanje tih okolnosti može prouzrokovati izmjenjene tehniĉke uslove korišćenja prenosnog sistema i izazvati posljedice po korisnike prenosnog sistema, OPS ima pravo

da preduzme mjere za sluĉaj nepredviĊenih okolnosti.

U takvim okolnostima OPS, u mjeri u kojoj je to moguće, hitno konsultuje sve korisnike kojih se to tiĉe, kako bi se postigao dogovor o tome šta je potrebno preduzeti. Ukoliko OPS i korisnici ne mogu, u okviru raspoloživog vremena, postići dogovor o mjerama koje je potrebno preduzeti,

odluku o tome donosi OPS.

Kad god OPS donosi takve odluke, ĉini to uzimajući u obzir, kada je to moguće, gledišta iznešena od strane korisnika, u svakom sluĉaju vodeći raĉuna šta je prihvatljivo u takvim okolnostima i

primjenjujući takve mjere koje posljedice po korisnike sistema svode na najmanju moguću mjeru.

Svaki korisnik je dužan pridržavati se uputstava dobijenih od OPS-a poštujući takvu odluku, pod uslovom da su uputstva konzistetna sa postojećim tehniĉkim parametrima sistema korisnika,

registrovanog u skladu sa Pravilima.

OPS obaviještava Agenciju o svim nepredviĊenim okolnostima i relevantnim odlukama u skladu sa ovim Pravilima.

OPS je dužan da saĉini izvještaj o primjeni mjera za sluĉaj nepredviĊenih okolnosti, na naĉin i po postupku za izradu vanrednih izvještaja o radu prenosnog sistema, u kojem se, pored ostalog, navode uzroci nastupanja nepredviĊenih okolnosti, mjere koje su preduzete i posljedice djelovanja

nepredviĊenih okolnosti.

Povjerljivost informacija i podataka

Član 8


4

Kod primjene ovih Pravila OPS je dužan da primjenjuje Pravila za ĉuvanje povjerljivosti

komercijalno osjetljivih informacija (''Službeni list CG'', broj 35/11).

Podaci koje energetski subjekti i korisnici prenosnog sistema dostavljaju OPS su povjerljivi i OPS ih može uĉiniti dostupnim drugim energetskim subjektima i korisnicima ili potencijalnim korisnicima

samo u sluĉajevima i na naĉin kako je to, posebno, opisano u svakom ĉlanu Pravila, gdje je za tim bilo potrebe.

Komercijalno osjetljivi podaci, kao i podaci koji mogu uticati na ravnopravnost u konkurenciji su

tajni. Svi podaci tehniĉke prirode po pravilu nijesu tajni.

Korisnici prenosnog sistema odreĊuju podatke koji se odnose na tehniĉke karakteristike i uslove eksploatacije svojih objekata, koje OPS mora da tretira kao povjerljive. Ovi podaci se unose u

sporazum koji reguliše eksploataciju objekata korisnika prenosnog sistema.

Informacije i podatke koje je korisnik prenosnog sistema odredio za povjerljive OPS može objaviti samo uz pismenu saglasnost korisnika. Pismena saglasnost odreĊuje za koju se svrhu informacije

ili podaci mogu objaviti. Ova saglasnost ne može imati trajni karakter.

Podaci koji se odnose na potrošnju, proizvodnju i razmjenu elektriĉne energije svakog korisnika pojedinaĉno, OPS smatra za povjerljive. Sumarni podaci ovog tipa, na nivou elektroenergetskog

sistema, ne smatraju se povjerljivim.

Osnovne informacije o radu prenosnog sistema, ukljuĉujući i osnovne informacije o poremećajima i drugim vanrednim okolnostima, ne smatraju se povjerljivim.

Podatke o opterećenju prenosnog sistema OPS objavljuje u formi koja ne narušava povjerljivost informacija korisnika prenosnog sistema.

OPS u cilju obezbjeĊivanja tehniĉkih preduslova za analizu sigurnosti rada elektroenergetskog sistema razmjenjuje odgovarajuće podatke sa susjednim operatorima prenosnog sistema, meĊu

kojima se nalaze i komercijalno povjerljivi ili osjetljivi podaci. Kako bi se sprijeĉile zloupotrebe ovih podataka, OPS sa susjednim operatorima prenosnog sistema zakljuĉuje odgovarajuće ugovore o povjerljivosti dostupnih podataka, u kome se takvi podaci oznaĉavaju kao povjerljivi, a ugovorne

strane obavezuju na oĉuvanje njihove tajnosti.

4. Termini, skraćenice i definicije

Termini

Član 9

Ukoliko kontekst ili svrha ne nalažu drugaĉije, svi termini definisani u Zakonu o energetici imaju

isto znaĉenje i u ovim Pravilima.

Skraćenice

Član 10

Skraćenice upotrijebljene u ovim Pravilima imaju sledeće znaĉenje:

APU Automatsko ponovno ukljuĉenje

AAC Već rasporeĊen prenosni kapacitet


5

ACE Greška kontrolne zone

AGC Automatska regulacija proizvodnje

ATC Raspoloživi prenosni kapacitet

EES Elektroenergetski sistem

EN Evropski standard za laboratorije

ENTSO-E European Network of Transmission System Operators for Electricity (Evropsko udruženje operatora prenosnih sistema elektriĉne energije)

ETSO European Transmission System Operators (Udruženje Evropskih operatora prenosnog sistema) – ne postoji više, njegovu ulogu preuzima ENTSO-E

IEC MeĊunarodna elektrotehniĉka komisija

ISO MeĊunarodna organizacija za standardizaciju

NTC Neto prenosni kapacitet

ODS Operator distributivnog sistema elektriĉne energije

OPS Operator prenosnog sistema elektriĉne energije

OT Operator tržišta

SEETSO Asocijacija južnoevropskih operatora prenosnog sistema

SCADA Sistem za nadzor i upravljanje EES-om u realnom vremenu.

TTC Ukupni prenosni kapacitet

UCTE Union pour la Coordination du Transport d’électricité (Unija za koordinaciju

transporta elektriĉne energije) – ne postoji više, njegovu ulogu preuzima ETSO odnosno ENTSO-E

Definicije

Član 11

Termini upotrijebljeni u ovim Pravilima imaju sledeća znaĉenja i definicije:

Agencija Regulatorna agencija za eneregetiku

Aktivna energija Elektriĉna energija proizvedena, potrošena ili prenošena u odreĊenom vremenskom intervalu mjerena jedinicom vatsat ili standardnim većim jedinicama

Automatsko rasterećenje

Rasterećenje sistema, tj iskljušenje potrošnje (opterećenja) koje se postiže reagovanjem podfrekventnih releja


6

Balansna energija Elektriĉna energija koju OPS obezbjeĊuje u cilju usklaĊivanja

raspoložive elektriĉne energije sa potrebama

Balansna odgovornost

Odgovornost balansno odgovornih subjekata za odstupanje od sopstvenog plana predaje i prijema elektriĉne energije utvrĊenog u

voznom redu

Balansno odgovorni subjekt

Uĉesnik na tržištu elektriĉne energije (proizvoĊaĉ, snabdjevaĉ, trgovac ili kvalifikovani kupac), koji je dužan da uĉestvuje u sistemu koliĉinskog

obraĉuna odstupanja predaje i prijema elektriĉne energije od voznih redova, koje sprovodi operator tržišta

Balansno trţište Tržište koje se uspostavlja i održava u cilju kupoprodaje balansne

energije

Balansna grupa Udruženje balansno odgovornih subjekata radi zajedniĉkog obraĉuna odstupanja, ĉime postaju subjekti poravnanja date balansne grupe.

Balansno odgovorni subjekti udruženi u balansnu grupu odreĊuju nosioca balansne odgovornosti balansne grupe

Beznaponsko

pokretanje generatora (black-start)

Sposobnost proizvodne jedinice da se iz stanja kada je iskljuĉena sa

sistema vrati u operativno stanje i poĉne da predaje snagu, u situaciji kada je deo prenosnog sistema na koji je prikljuĉena u beznaponskom stanju

Debalans Odstupanje rada EES od voznog reda, tj. razlika izmeĊu raspoložive energije (proizvodnja i nabavka) i ukupnih potreba (potrošnja, isporuka i gubici u sistemu)

Direktni potrošač Krajnji kupac koji prima elektriĉnu energiju direktno iz prenosnog

sistema

Dispečer Osoba ovlaštena od OPS-a da izdaje instrukcije o dispeĉiranju

Dispečerska

instrukcija

Instrukcija izdata od OPS-a (dispeĉera) koja se odnosi na funkcionisanje

proizvodnih jedinica, prenosnog i korisniĉkih sistema, ukljuĉujući korišćenje pomoćnih i sistemskih usluga

Dispečerski centar

OPS

Centar upravljanja prenosnim sistemom

Dispečiranje Upravljanje tokovima elektriĉne energije u prenosnom sistemu,

ukljuĉujući i razmjenu sa drugim sistemima

Ekonomsko

prvenstvo

Vrsta dispeĉiranja u kojem operator prenosnog sistema prihvata prvo

ponudu sa najnižom cijenom za raspoloživu proizvodnju elektriĉne energije, nakon ĉega slijedi prihvatanje skuplje proizvodnje po rastućem redosljedu


7

Električna energija

iz obnovljivih izvora

Energija proizvedena u postrojenjima koja koriste samo obnovljive

izvore energije; dio elektriĉne energije koju iz obnovljivih izvora energije proizvedu elektrane sa kombinovanim ciklusom, koje u svom procesu koriste i neobnovljive izvore energije (npr. spaljivanje biomase u

elektranama na ugalj) i obnovljiva elektriĉna energija koja se koristi za akumulaciju energije, bez elektriĉne energije koja je dobijena iz te akumulacije

Elektrana Elektroenergetski objekat koji obuhvata jednu ili više proizvodnih jedinica

Elektroenergetski

sistem

U tehniĉkom smislu, skup elektrana prenosnih i distributivnih vodova,

transformatora i krajnjih kupaca meĊusobno povezanih tako da dejstvuju kao jedna cjelina

Energetski bilans Planski akt kojim se za odreĊeni planski period utvrĊuje sistematski

prikaz tokova energije od njihovog izvora u prirodi (primarna energija), nabavke i prodaje (primarnih i sekundarnih oblika energije), razmjene u skladištima, preko potrošnje ili proizvodnje u centralnim postrojenjima

za transformaciju energije, gubitka prenosa i distribucije energije do snabdijevanja po pojedinim sektorima finalne potrošnje

Energetski prenosni

objekat

Objekat u kojem se vrši jedna ili više tehnoloških funkcija prenosa

elektriĉne energije

Energija Aktivna energija i/ili reaktivna energija

Fliker Nagla promjena efektivne vrednosti naponskog talasa koja je obiĉno izazvana prikljuĉivanjem postrojenja korisnika koje izobliĉuje normalnu

sinusnu naponsku krivu

Frekvencija Broj perioda naizmjeniĉnog napona u sekundi (izražen u Hercima), pri kojem sistem funkcioniše

Frekventno odstupanje

Odstupanje stvarne od zadate frekvencije sistema

Generatorski

dijagram proizvodne jedinice

Dokumenat u kojem su date granice sposobnosti rada proizvodne

jedinice (u MW i Mvar) u normalnim okolnostima

Gubici u sistemu Gubici aktivne energije u elementima prenosnog sistema

Hladna rezerva Proizvodna jedinica koja je podvrgnuta centralnom upravljanju od strane OPS-a, spremna za pogon i može biti sinhronizovana (stavljena u pogon) u odreĊenom vremenu

Imalac licence Fiziĉko ili pravno lice koje ima licencu za obavljanje odreĊene elektroenergetske djelatnosti u skladu sa Zakonom o energetici


8

Interkonektor Prenosni vod koji prelazi granicu izmeĊu dvije države samo radi

povezivanja prenosnih sistema tih država

Izuzeće Odobrenje, dato od strane Agencije ili OPS-a na zahtjev korisnika

prenosnog sistema, za nepridržavanje neke odredbe Pravila u ograniĉenom trajanju, tj. do otklanjanja razloga zbog kojeg je izuzeće traženo

Koordinator bloka Operator prenosnog sistema koji je nadležan za prikupljanje i usvajanje programa razmjene izmeĊu regulacionih oblasti koje saĉinjavaju regulacioni blok i susjednih regulacionih oblasti, te za izraĉunavanje

neželjenih odstupanja i kompenzacionih programa regulacionih oblasti koje saĉinjavaju regulacioni blok

Korisnički sistem Svaki sistem u vlasništvu korisnika kojim upravlja korisnik

Korisnik (prenosnog sistema)

Pravno ili fiziĉko lice koji koristi (prenosni) sistem ili budući korisnik (prenosnog) sistema

Krajnji kupac Kupac koji kupuje elektriĉnu energiju za sopstvenu potrošnju

Kupac Pravno ili fiziĉko lice koje kupuje elektriĉnu energiju za sopstvenu potrošnju ili za dalju prodaju

Kvalifikovani kupac Krajnji kupac koji može da kupuje elektriĉnu energiju od snabdjevaĉa

po sopstvenom izboru

Mjerni sistem Oprema potrebna za mjerenje locirana izmeĊu taĉke mjerenja i taĉke prikljuĉka na telekomunikacioni sistem

Mjerni

transformator

Naponski ili strujni transformator

Mjerni ureĎaj UreĊaj koji mjeri i registruje proizvodnju, potrošnju i razmjenu elektriĉne energije

Naponski nivo Nazivni napon kojim se mreža oznaĉava i naziva. Standardni naponski nivoi u prenosnom sistemu Crne Gore su 110 kV, 220 kV i 400 kV.

Naponski

transformator (NT)

Transformator koji se koristi sa mjernim ureĊajima i/ili zaštitnim

ureĊajima u kojima je napon u sekundarnom namotaju, u okviru propisanih granica greške, proporcionalan naponu u primarnom namotaju

Nosilac balansne odgovornosti

Balansno odgovorni subjekt ili nosilac balansne odgovornosti balansne grupe

Obnovljivi izvori

energije

Izvori energije koji se obnavljaju u cjelosti ili djelimiĉno, posebno

energija vodotoka, vjetra, neakumulirana sunĉeva energija, biogorivo, biomasa, biogas, geotermalna, hidrotermalna i aerotermalna energija, energija talasa, plime i osjeke, gasa iz deponija, gasa iz postrojenja za

preradu otpadnih voda


9

Odobreni vozni red Vozni red koji je dostavljen operatoru tržišta i od njega odobren i koji se

primjenjuje za odgovarajući rasporedni dan. Ovaj vozni red je obavezujući za balansno odgovornog subjekta koji ga je dostavio

Operator

distributivnog sistema (ODS)

Energetski subjekat koji obavlja djelatnost distribucije elektriĉne

energije i koji je odgovoran za funkcionisanje, korišćenje, pouzdanost, upravljanje, održavanje i razvoj distributivnog sistema na odreĊenom podruĉju

Operator prenosnog sistema (OPS)

Energetski subjekat koji obavlja djelatnost prenosa elektriĉne energije i koji je odgovoran za funkcionisanje, korišćenje, pouzdanost, upravljanje, održavanje i razvoj prenosnog sistema, dispeĉiranje,

usklaĊivanje raspoložive elektriĉne energije sa potrebama, rezerve u sistemu, vremensko usklaĊivanje ponude i potražnje

Operator trţišta

(OT)

Energetski subjekat koji je pravno ili funkcionalno razdvojen i

odgovoran je za organizaciju i upravljanje tržištem elektriĉne energije

Opterećenje Potrošnja u EES-u koja mora biti pokrivena radom proizvodnih jedinica ili nabavkom iz drugih sistema preko interkonektora

Ostrvo Deo elektroenergetskog sistema koji je odvojen od glavnog interkonekcijskog sistema i ĉini izdvojen (ostrvski) elektro-energetski sistem. Rad objekta u ustrvu naziva se ostrvski rad.

Podaci mjerenja Podaci dobijeni iz mjernog sistema i/ili obraĊeni podaci ili zamjenski podaci koji se koriste za potrebe poravnanja

Podfrekventni relej Elektriĉni mjerni relej namijenjen da proradi kada frekvencija dostigne vrijednost relejnog podešenja

Pogonski poremećaj Neplanirani dogaĊaj koji dovodi do poremećaja u radu EES-a

Pomoćna oprema Svaki dio ureĊaja i/ili postrojenja koji nije direktno dio prenosnog sistema, ali je neophodan za njegov rad

Pomoćne i sistemske usluge

Usluge neophodne za rad prenosnog i distributivnog sistema koje obuhvataju isporuku reaktivne elektriĉne energije, regulisanje frekvencije i napona, obrtne rezerve, hladne rezerve, mogućnosti starta

nakon raspada sistema i pokretanja rezervnog sistema, kao i regulisanje oscilacija u opterećenju (debalansa)

Povlašćeni

proizvoĎač

ProizvoĊaĉ koji koristi obnovljive izvore energije ili otpad ili u

pojedinaĉnom proizvodnom objektu istovremeno proizvodi elektriĉnu energiju i toplotu za daljinsko grijanje i/ili hlaĊenje ili industrijsku upotrebu, na ekonomski primjeren naĉin u skladu sa propisima o zaštiti

životne sredine i koji u skladu sa Zakonom o energetici ima poseban status


10

Prenos (električne

energije)

Prenošenje elektriĉne energije putem visokonaponskog

interkonektovanog prenosnog sistema od proizvodnih objekata do distributivnog sistema ili do instalacija krajnjih kupaca koji su direktno prikljuĉeni na prenosni sistem (direktni potrošaĉi) ili do drugog

prenosnog sistema, osim snabdijevanja

Prenosni sistem Postrojenja 110 kV, transformatori 110/x kV i vodovi 110 kV, kao i postrojenja, transformatori i vodovi višeg naponskog nivoa, do mjesta

prikljuĉka korisnika sistema na prenosni sistem i objekti, telekomunikaciona i informaciona oprema i druga infrastruktura neophodna za njegovo funkcionisanje

Priključak Jedna ili više taĉaka spajanja izmeĊu objekata energetskih subjekata ili izmeĊu sistema sa objektima koji su u vlasništvu krajnjeg kupca ili spajanje izmeĊu sistema i drugog sistema na razliĉitom naponskom

nivou

Primarna regulacija Automatska funkcija turbinskih regulatora proizvodnih jedinica koja promjeni proizvodnju proizvodne jedinice usled promjene frekvencije

Primarna rezerva Komponenta rezervi EES-a koja je raspoloživa u roku do 30 sekundi i aktivira se kod odstupanja frekvencije od zadate vrijednosti

Pristup (prenosnom

sistemu)

Pravo korisnika sistema na korišćenje prenosnog sistema

Proizvodna jedinica Set ureĊaja koji proizvodi elektriĉnu energiju

ProizvoĎač Energetski subjekat koji proizvodi elektriĉnu energiju za prodaju

Rasporedni dan Period od 24 sata koji poĉinje u 00:00 sati (ponoć) rasporednog dana

na koji se odnosi

Rasterećenje Dogovorno smanjenje opterećenja na kontrolisan naĉin iskljuĉivanjem krajnjih kupaca ili korisnika sistema

Razvoj korisnika Promjena potreba korisnika prema OPS-u koja, u nekim sluĉajevima, zahtijeva novu Saglasnost za prikljuĉenje

Reaktivna energija Integral reaktivne snage po vremenu

Reaktivna snaga Proizvod napona, struje i sinusa faznog ugla meĊu njima

Regulacija frekvencije

Mjere koje se preduzimaju za održavanje frekvencije sistema u propisanim granicama

Regulacija napona i

reaktivnih snaga

Upravljanje proizvodnjom reaktivne energije u generatorima, sinhronim

kompenzatorima, statiĉkim kompenzacionim sistemima i upravljanje tokovima reaktivne snage promjenom odnosa transformacije ukljuĉenjem odnosno iskljuĉenjem elemenata prenosnog sistema


11

Regulaciona oblast Najmanji dio EES koji ima sopstveni sistem za regulaciju frekvencije i

snage razmjene, obiĉno se poklapa sa teritorijom neke zemlje na kojoj vrši primarnu regulaciju frekvencije, sposoban je da održava razmjenu snage na zadatoj vrijednosti, pomaže u vraćanju frekvencije u zadate

okvire nakon poremećaja i zadužen je za izradu programa kompenzacije neželjenih odstupanja

Regulacioni blok Više regulacionih oblasti koje rade zajedniĉki radi obezbjeĊenja

regulacije frekvencije i snage razmjene u odnosu na druge regulacione blokove

Sekundarna

regulacija

Automatska, centralizovana funkcija ĉiji je cilj podešenje proizvodnje u

regulacionoj oblasti radi održanja programa razmjene sa svim drugim regulacionim oblastima na zadatoj vrijednosti i oslobaĊanja rezerve korišćene u primarnoj regulaciji

Sekundarna rezerva Komponenta rezervi EES-a za održavanje prekograniĉnih tokova snaga regulacione oblasti na zadatoj vrijednosti i u sluĉaju većeg odstupanja frekvencije, koju je uzrokovala regulaciona oblast, za oslobaĊanje

primarne rezerve

Sinhrona zona Oblast obuhvaćena kontrolnim zonama jednog ili više operatora sistema u okviru ENTSO-E koje su sinhronizovano interkonektovane

Sistem Prenosni i/ili distributivni sistem elektriĉne energije, zavisno od sluĉaja

Sistemski test Testovi koji ukljuĉuju simulirane uslove ili kontrolisanu primjenu nepravilnih, neuobiĉajenih ili ekstremnih uslova na ukupnom sistemu ili njegovom dijelu

Snabdijevanje Nabavka, isporuka i prodaja elektriĉne energije

Stabilnost sistema Sposobnost EES-a da održi stanje ravnoteže tokom normalnih ili poremećenih režima rada

Statizam Procentualni pad frekvencije sistema koji izaziva slobodnu akciju primarnog regulatora frekvencije da generator promijeni proizvodnju od nule do punog tereta

Strujni transformator (ST)

Transformator koji se koristi sa mjernim i/ili zaštitnim ureĊajima u kojima je struja u sekundarnom namotaju, u okviru granica propisane greške, proporcionalna i u fazi sa strujom u primarnom namotaju

Stvarna tačka mjerenja

Mjesto mjerenja, tj. stvarna taĉka u kojoj se mjeri elektriĉna energija

Tačka priključenja Dogovorena taĉka prikljuĉenja uspostavljena izmeĊu prenosnog ili

korisniĉkog sistema (zavisno od sluĉaja) i korisnika sistema

Tercijarna regulacija

Promjena aktivne snage proizvodnih jedinica u cilju obnavljanja sekundarne rezerve


12

Tercijarna rezerva Komponenta rezervi EES-a koja je raspoloživa u roku od 15 minuta i

aktivira se u cilju obnavljanja sekundarne rezerve

Totalni raspad sistema

Situacija u kojoj je sva proizvodnja prekinuta i nema snabdijevanja elektriĉnom energijom iz drugih sistema i zbog ĉega je cijeli sistem

isklljuĉen, tj. potpuno beznaponsko stanje

Tranzit Prenos elektriĉne energije, koji nije porijeklom iz Crne Gore, iz jedne države u drugu ili vraćanje u zemlju porijekla preko teritorije Crne Gore

Učesnik na trţištu električne energije

Pravno ili fiziĉko lice registrovano za kupovinu ili prodaju elektriĉne energije

Ugovor o

interkonekciji

Ugovor izmeĊu OPS-a Crne Gore i OPS susjednih sistema o zajedniĉkom

paralelnom radu koji se ostvaruje preko zajedniĉkih, meĊusistemskih vodova- interkonektora

Upravljanje Planska ili planirana aktivnost vezana za funkcionisanje sistema

Upravljanje potrošnjom

Primjena mjera redukcije snage potrošnje u cilju uspostavljanja ravnotežnog stanja u sluĉaju pojave nedostatka aktivne snage u EES-u

UreĎaji Sva oprema koja se koristi u visokonaponskim postrojenjima ili koja

predstavlja dio tih postrojenja

Visoki napon Nominalni napon veći od 35 kV

Vozni red Dokument kojim se utvrĊuje operativni plan proizvodnje, razmjene i

potrošnje elektriĉne energije i snage nosilaca balansne odgovornosti, odnosno imalaca licenci i direktnih potrošaĉa

Zadata frekvencija Frekvencija koju odreĊuje OPS u skladu sa preporukama ENTSO-E, kao poželjnu operativnu frekvenciju sistema

Zadati napon Naponski nivo koji treba postići proizvodna jedinica u prenosnom sistemu na taĉki prikljuĉenja

II. PLANIRANJE RAZVOJA PRENOSNOG SISTEMA

1. Posebne odredbe

Aktivnosti kod planiranja

Član 12

Razvoj prenosnog sistema podrazumijeva:

izgradnju novih elemenata prenosnog sistema,

jaĉanje postojećih elemenata prenosnog sistema (rekonstrukcije i povećanje kapaciteta),

podešavanje sistema zaštite i njihovo osavremenjivanje,


13

promjenu topologije mreže, i

stalno praćenje i primjenu novih tehnoloških rješenja.

Planiranjem razvoja prenosnog sistema sagledava se neophodan razvoj i odreĊeni uslovi u kojima će se rad ovog sistema odvijati u nastupajućem periodu, kako bi se odredile mere za obezbeĊivanje normalnog funkcionisanja elektroenergetskog sistema.

Planirana izgradnja, rekonstrukcija i dogradnja prenosnih objekata mora obezbediti preduslove za

razvoj proizvodnih i distributivnih kapaciteta, tržišta elektriĉne energije i pouzdanu isporuku elektriĉne energije za prognozirani nivo potrošnje.

Tokom planiranja razvoja prenosnog sistema OPS vrši prikupljanje neophodnih informacija o

korisnicima prenosnog sistema. Tokom sprovoĊenja razvojnog plana OPS ima pravo da zahtijeva prilagoĊavanje objekta korisnika prenosnog sistema.

Prava i obaveze OPS-a kod planiranja

Član 13

Prava, obaveze i odgovornosti operatora prenosnog sistema elektriĉne energije, koje se odnose na

planiranje, prema ĉ. 83 i 86 Zakona o Energetici su da:

utvrdi desetogodišnji plan razvoja prenosnog sistema iz ĉlana 41 stav 1 taĉka 1 Zakona o

energetici, usklaĊen sa Strategijom razvoja energetike i Akcionim planom, odnosno planom razvoja susjednih prenosnih sistema, koji se ažurira najmanje svake treće godine i dostavi ga Agenciji na odobravanje;

utvrdi godišnje investicione planove iz ĉlana 41 stav 1 taĉka 2 Zakona o energetici prema potrebama korisnika sistema, u skladu sa desetogodišnjim planom razvoja prenosnog sistema i prostorno-planskim dokumentima i dostavlja ih Agenciji na odobravanje; i

objavi odobreni plan razvoja prenosnog sistema na svojoj internet stranici;

Sadrţaj plana razvoja

Član 14

Plan razvoja sadrži strategiju razvoja prenosnog sistema Crne Gore, sa planiranim aktivnostima u

posmatranom periodu od deset godina kao i osnovnim smjernicama razvoja u periodu nakon deset godina, dinamiĉki razvrstan po godišnjim fazama u prvih pet godina koji omogućava postojećim i potencijalnim korisnicima procjenu mogućnosti povezivanja i korišćenja prenosnog sistema.

2. Primjena i nadleţnosti

Predmet planiranja

Član 15

OPS je nadležan za planiranje razvoja prenosnog sistema elektriĉne energije koji ĉine postrojenja 110 kV, transformatori 110/x kV i vodovi 110 kV, kao i postrojenja, transformatori i vodovi višeg

naponskog nivoa, do mjesta prikljuĉka korisnika sistema i objekti, telekomunikaciona i informaciona oprema i druga infrastruktura neophodna za njegovo funkcionisanje.


14

Primjena planiranja

Član 16

OPS planira razvoj prenosnog sistema kao energetski subjekat koji obavlja energetsku djelatnost

prenosa elektriĉne energije.

Pored OPS-a energetski subjekti na koje se odnose odredbe Pravila, vezane na planiranje razvoja prenosnog sistema, su:


operatori distributivnog sistema,

direktni potrošaĉi, i

operatori susjednih prenosnih sistema

Navedene prve tri kategorije korisnika postaju obuhvaćeni planom prenosnog sistema znatno pre poĉetka vršenja energetske djelatnosti snabdijevanja, proizvodnje ili potrošnje, odnosno u momentu kad se pojave kao potencijalni korisnici. U procesu planiranja prenosnog sistema

potencijalni korisnici se tretiraju kao i postojeći korisnici prikljuĉeni na sistem uz uvažavanje neizvesnosti njihove izgradnje.

Korisnici su u obavezi da informišu OPS o svim promenama koje se odnose na informacije

potrebne za planiranje prenosnog sistema.

Planiranje konekcija sa susjednim prenosnim sistemima

Član 17

OPS saraĊuje sa operatorima prenosnog sistema na regionalnom kao i na nivou ENTSO-E-a u izradi planova razvoja, a u skladu sa postignutim dogovorima.

Procedura za planiranje konekcije sa susjednim povezanim sistemima se definiše odgovarajućim meĊunarodnim ugovorima.

Operator prenosnog sistema neophodne podatke razmjenjuje sa operatorima susjednih sistema i

ostalim korisnicima sistema pod uslovima uzajamnosti.

3. Ciljevi planiranja

Član 18

Plan razvoja prenosnog sistema ima za osnovni cilj da:

1) definiše i obezbedi neophodne informacije od strane korisnika sistema kako bi OPS mogao

izvršiti planiranje razvoja prenosnog sistema i prikljuĉivanje korisnika na bazi utvrĊenih kriterijuma,

2) obezbjedi sveobuhvatan pregled razvoja prenosnog sistema u datom vremenskom intervalu,

3) omogući pregled glavnih izmena u prenosnom sistemu (spisak, lokacije i osnovne karakteristike prenosnih objekata koji će biti rekonstruisani, prošireni, izgraĊeni ili


15

demontirani, ukljuĉujući i interkonektivne dalekovode) kao i promene od interesa koje se

odnose na korisnike sistema,

4) omogući ugovoreni i planirani prenos elektriĉne energije, kao i pouzdano i sigurno upravljanje elektroenergetskim sistemom (ukljuĉujući i mogućnosti za obezbeĊivanje

sistemskih usluga),

5) omogući što fleksibilniji rad proizvodnih kapaciteta u svim predvidivim režimima rada elektroenergetskog sistema i zadovoljiti potrebe razmjene elektriĉne energije na tržištu,

6) obezbjedi ekonomiĉno napajanje krajnjih kupaca pri naponu i frekvenciji ĉiji je kvalitet u skladu sa evropskim normama, a prema pravilima ENTSO-a uz minimalan uticaj na životnu sredinu, i

7) uĉini transparentnim podatke o kretanju ukupne potrošnje i proizvodnje sa posebnim osvrtom na znaĉajne izmene, pojavu novih, ili gašenje postojećih objekata korisnika prenosnog sistema.

4. Kriterijumi planiranja

Član 19

Prilikom planiranja razvoja prenosnog sistema, moraju se zadovoljiti sljedeći kriterijumi:

plan razvoja prenosnog sistema se mora temeljiti na tehno-ekonomskim kriterijumima

uvažavajući aktuelna opterećenja elemenata prenosnog sistema i proizvodnje elektrana, kao i perspektivne potrebe distributivnih sistema i korisnika prenosnog sistema, ukljuĉujući i proizvodne objekte koji su već prikljuĉeni ili će biti prikljuĉeni na prenosni sistem u razmatranom planskom periodu;

prenosni sistem mora biti dimenzionisan u skladu sa (n-1) kriterijumom sigurnosti. Posljedice višestrukih poremećaja koji nastaju u prenosnom sistemu ne uzimaju se u obzir pri planiranju

razvoja prenosnog sistema i moraju se ograniĉiti odgovarajućim strategijama odbrane od većih poremećaja i strategijama ponovnog uspostavljanja napajanja (odbrambeni plan); i

prenosni sistem mora biti planiran tako da omogući oĉuvanje statiĉke i tranzijentne

stabilnosti, kao i propisane naponske prilike. U tom cilju OPS može da zahtjeva od proizvoĊaĉa da uskladi karakteristike i parametre sistema za regulaciju napona i snage

proizvodnih jedinica koje su znaĉajne sa aspekta stabilnosti a od direktnih potrošaĉa da uskladi karakteristike i parametre njegove potrošnje naroĉito u pogledu kvaliteta elektriĉne

energije (viši harmonici, flikeri) i faktora snage (cos ).

Proces planiranja razvojnih aktivnosti na planu razvoja prenosnog sistema poĉinje prikupljanjem,

odabirom i analizama sledećih podloga:

prognoza porasta potrošnje elektriĉne energije i njene geografske raspodjele,

lokacija i potrošnja novih krajnjih kupaca prikljuĉenih na prenosni sistem,

lokacija i kapacitet novih proizvodnih objekata,

prognoza razmjene elektriĉne energije sa ostalim zemljama u okruženju, i

razvojni programi ostalih prenosnih sistema od interesa u okruženju.

Za analizu ciljne godine u budućnosti, identifikuje se jedan ili više mogućih operativnih scenarija za prenosni sistem u skladu sa gore navedenim podlogama i na tom osnovu se formira referentni režim sa planiranom topologijom mreže kako bi se uoĉili eventualni problemi u radu sistema i

definisale potrebe za pojaĉanjima kako bi se uoĉeni problemi rešili.


16

Za identifikaciju eventualnih problema i planiranje prenosnog sistema OPS koristi sledeće

kriterijume planiranja:

1) tehniĉki kriterijumi i ograniĉenja za normalne pogonske uslove,

2) tehniĉki kriterijumi i ograniĉenja za otežane uslove rada,

3) kriterijum dozvoljenih struja kratkih spojeva, i

4) kriterijumi uvoĊenja novih elemenata prenosnog sistema i rekonstrukcije postojećih.

1) Tehnički kriterijumi i ograničenja za normalne pogonske uslove

Član 20

Pod normalnim pogonskim uslovima podrazumeva se da za planirano stanje sistema i oĉekivanu

potrošnju, odgovarajućim angažovanjem proizvodnih kapaciteta i svim elementima prenosnog sistema u pogonu, snabdevanje krajnjih kupaca u bilo kojoj taĉki sistema bude obezbeĊeno u okviru propisanih ograniĉenja rada sistema.

Za normalne uslove rada, pri punoj topologiji mreže, u procesu planiranja definišu se sledeća ograniĉenja rada prenosnog sistema:

1) element prenosnog sistema je preopterećen, ukoliko njegovo opterećenje prelazi 80%

termiĉke granice (termiĉke struje). Termiĉke struje predstavljaju ograniĉavajući faktor za elemente prenosnog sistema. Ovo ograniĉenje je definisano kao temperatura zagrijavanja provodnika pri proticanju navedene struje koja izaziva topljenje provodnog materijala ili

smanjenje rastojanja izmeĊu provodnika i zemlje ispod dozvoljene granice;

2) dozvoljeni opseg napona:

380 - 420 kV za 400 kV naponski nivo, odnosno ±5% od nominalnog napona,


99 - 121 kV za 110 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona.

2) Tehnički kriterijumi i ograničenja za oteţane uslove

Član 21

Otežani uslovi rada sistema podrazumevaju ispad iz pogona bilo kojeg elementa prenosnog sistema. Prenosni sistem se planira tako da u svim etapama razvoja, sa aspekta sigurnosti rada, zadovolji (n-1) kriterijum sigurnosti.

OPS vrši verifikaciju statiĉke sigurnosti radnog režima planiranog stanja sistema, odnosno analizu N-1 kriterijuma sigurnosti kao jedan od osnovnih kriterijuma planiranja.

Analizom N-1 kriterijuma sigurnosti identifikuju se problemi (kritiĉne konfiguracije ili konfiguracije

koje su neprihvatljive sa taĉke gledišta sigurnosti i pouzdanosti rada sistema) kao i moguća rešenja za pojaĉanje prenosnog sistema kako bi se uoĉeni problemi rešili.

Kriterijum sigurnosti (n-1) je ispunjen ukoliko ispad iz pogona bilo kojeg elementa prenosnog

sistema usled kvara (otežani uslovi rada) ne izaziva:

narušavanje graniĉnih vrednosti pogonskih veliĉina propisanih za prenosni sistem (radni

naponi, naponski opseg, nivoi struja kratkih spojeva) i opterećenja opreme (strujno


17

opterećenje) koje ugrožava sigurnost rada sistema ili dovodi do oštećenja ili skraćenja

oĉekivanog radnog veka opreme;

trajne prekide u napajanju, bez obzira na postojanje rezerve u napajanju preko distributivnih

naponskih nivoa ili u sistemima korisnika;

kaskadne ispade u sistemu usled aktiviranja sistema zaštite elementa koji nije direktno pogoĊen kvarom, sa rizikom daljeg širenja poremećaja;

gubitak stabilnosti u proizvodnim jedinicama; ili

potrebe za ograniĉenjem, ili eventualnim prekidima primopredaje elektriĉne energije u

taĉkama prikljuĉenja korisnika.

Prema usvojenim kriterijumima planiranja u sluĉajevima otežanih uslova rada se definišu sledeća

ograniĉenja:

element prenosnog sistema je preopterećen, ukoliko njegovo opterećenje prelazi 80% termiĉke granice. U izvesnim uslovima (u sluĉaju izgradnje znaĉajnijih objekata prenosnog

sistema kojim se rešava više uoĉenih problema u sistemu) pri otežanim uslovima rada OPS prilikom procesa planiranja može u kratkotrajnom periodu (do izgradnje znaĉajnijeg objekta) dozvoliti i veće termiĉko opterećenje elemenata kako bi se izbeglo predimenzionisanje mreže i

smanjili troškovi;

u otežanim uslovima rada u sluĉajevima poremećaja u elektroenergetskom sistemu, tj. većih

kvarova na proizvodno-prenosnim objektima dozvoljena su veća odstupanja napona od odstupanja definisanih za normalne uslove rada.

3) Kriterijum dozvoljenih struja kratkih spojeva

Član 22

Oprema u prenosnim objektima OPS-a i objektima korisnika prenosnog sistema mora biti

dimenzionisana tako da zadovolji proraĉunate vrednosti struja kratkih spojeva. U sluĉaju kratkog spoja ne sme se narušiti stabilan rad elektroenergetskog sistema.

Planirane maksimalne vrednosti struje kratkog spoja ne smeju biti veće od 95% prekidne moći rasklopne opreme koja je trenutno ugraĊena u postojećim postrojenjima prenosnog sistema ili od

standardizovane vrednosti prekidne moći opreme koja je dostupna na tržištu za postrojenja ĉija se izgradnja planira.

Proraĉunavanje struja kratkih spojeva se sprovodi prema standardu IEC 60909.

Proraĉuni struja kratkih spojeva izvode se za uklopno stanje u prenosnom sistemu definisano na sledeći naĉin:

svi generatori su prikljuĉeni na sistem;

svi susjedni sistemi su prikljuĉeni na sistem (ukljuĉeni interkonektivni dalekovodi); i

svi sistemi sabirnica su povezani.

Izuzetno, proraĉun struja kratkih spojeva može biti sa razdvojenim sabirnicama, i to:

za one sabirnice ĉiji je razdvojen rad predviĊen uputstvima za pogon prenosnih objekata zbog

tehniĉkih karakteristika ugraĊene opreme; ili

u sluĉajevima kada povezivanje sistema sabirnica proizvodi ekstremne kriterijume za izbor

opreme, a u prenosnom sistemu ne postoje tehniĉki preduslovi za takav pogon.


18

Struje kratkih spojeva ispituju se prilikom izrade Plana razvoja prenosnog sistema za sve elemente

prenosnog sistema (ukljuĉujući i VN strane postrojenja korisnika).

Struje kratkih spojeva proraĉunavaju se prilikom izrade Plana razvoja prenosnog sistema na petogodišnjem nivou uvažavanjem planiranog razvoja prenosnog sistema kao i planiranog razvoja

proizvodnje za taj period.

Struje kratkih spojeva proraĉunavaju se i na izriĉit zahtjev korisnika prenosnog sistema.

Ukoliko OPS oceni da perspektivne vrednosti struja kratkih spojeva (usled razvoja

elektroenergetskog sistema) mogu ugroziti postojeću instaliranu opremu u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema, OPS preduzima mere u prenosnim objektima i usaglašava mere sa korisnicima prenosnog sistema koje je potrebno preduzeti u objektima korisnika. Navedene mere

prvenstveno obuhvataju pripremu planova za zamenu ugrožene opreme, odreĊivanje novih uklopnih stanja u prenosnoj mreži i objektima korisnika, te uspostavljanje nadzora nad strujama kratkog spoja u realnom vremenu.

4) Kriterijumi uvoĎenja novih elemenata sistema i rekonstrukcije postojećih

Član 23

Optimalni kriterijum za izbor novih elemenata prenosnog sistema (vodova i transformatorskih stanica) je kombinacija ispunjenja tehniĉkih (ispunjenje uslova o održanju napona i opterećenju elemenata mreže), sigurnosnih ("n-1" kriterijuma sigurnosti), prostorno-planskih kao i ekonomskih

(izbor najekonomiĉnijeg rješenja) kriterijuma.

U skladu sa tim, OPS vrši planiranje i donosi odluku o uvoĊenju novih elemenata sistema kao i rekonstrukcije postojećih po predmetnim godinama na osnovu usvojenih:

kriterijuma za izgradnju novih elemenata sistema,

kriterijuma za rekonstrukciju postojećih elemenata,

kriterijuma za tehniĉku ocenu elemenata sistema planiranih za izgradnju/rekonstrukciju,

prostorno-planskih kriterijuma, i

ekonomskih kriterijuma.

Kriterijumi za izgradnju novih elemenata sistema

Član 24

Ukoliko postojeći prenosni sistem ne može da obezbedi potreban nivo sigurnosti i kvaliteta u

eksploataciji, odnosno kada je ugrožen pouzdan rad korisnika prenosnog sistema neophodno je planirati izgradnju novih elemenata u sledećim sluĉajevima:

1) u sluĉaju kada se ustanovi da su narušeni tehniĉki kriterijumi i ograniĉenja za rad sistema u

normalnim ili otežanim uslovima (N-1) potrebno je predvideti pojaĉanja u prenosnom sistemu;

2) u sluĉajevima kada je narušen nivo pouzdanosti rada korisnika prenosnog sistema propisan odgovarajućom regulativom;

3) razvoj tržišta elektriĉne energije i u tom cilju povećanje internih i prekograniĉnih prenosnih kapaciteta;


19

4) za svaku transformatorsku stanicu osigurati napajanje najmanje iz dva ĉvorišta ili preko dva

voda iz jednog ĉvora ĉiji je nivo pouzdanosti zadovoljavajući izgradnjom novog dalekovoda ili kabla;

5) za svaku transformatorsku stanicu koja je opremljena samo jednim energetskim

transformatorom potrebno je planirati ugradnju drugog transformatora pri ĉemu prioritet imaju objekti sa slabije razvijenom srednjenaponskom mrežom i većom potrošnjom koji ostaje bez napajanja. Pri tome su kriterijumi za ugradnju drugog transformatora sljedeći:

za TS koje imaju rezervu u napajanju kroz distributivni sistem više od 50%, ugradnja drugog transformatora se planira kada opterećenje u navedenoj TS dostigne 80%

vrijednosti instalisane snage postojećeg transformatora;

6) u sluĉaju kada vršno opterećenje u transformatorskoj stanici dostigne 60% instalisane snage postojećih transformatora (za normalno uklopno stanje) planira se ili povećanje snage transformacije ili izgradnja novog objekta.

Kriterijumi za rekonstrukciju postojećih elemenata sistema

Član 25

Rekonstrukcija elemenata prenosnog sistema obuhvata:

zamjenu energetskih transformatora,

znaĉajne rekonstrukcije dalekovoda, i

znaĉajne rekonstrukcije transformatorskih stanica.

Zamjena ostale opreme i rekonstrukcije/zamjene manjeg obima predmet je godišnjih planova investicija.

Liste prioriteta za zamjenu i rekonstrukciju pojedinih elemenata formira se na osnovu:

oĉekivanog eksploatacionog veka opreme, odnosno elementa prenosnog sistema i

pouzdanosti rada elementa prenosnog sistema.

Kriterijumi za tehničku ocenu elemenata sistema planiranih za izgradnju/rekonstrukciju

Član 26

Za projekte koji se nalaze na listi kandidata za izgradnju (ili rekonstrukciju u smislu povećanja prenosnih kapaciteta), OPS vrši sledeće analize i proraĉune:

analizu tokova snaga i naponskih prilika za stacionarno stanje (normalni uslovi eksploatacije),

analizu opterećenja vodova i transformatora,

analizu naponsko reaktivnih prilika,

analizu proizvodnje aktivne i reaktivne snage,

proraĉu gubitaka u prenosnom sistemu,

analizu tokova snaga i sigurnosti pri neraspoloživosti elemenata sistema ((n-1) kriterijum

sigurnosti), i

analizu dinamiĉke stabilnosti.


20

Na osnovu izvršenih analiza, elementi sistema za izgradnju se rangiraju prema tehniĉkom

doprinosu sigurnosti i pouzdanosti rada sistema.

Prostorno-planski kriterijum

Član 27

Analizom važeće prostorne-planske dokumentacije utvrĊuju se mogućnosti za izgradnju novih elemenata prenosnog sistema i definišu koridori za izgradnju dalekovoda (polaganje kablova) i

moguće optimalne lokacije za izgradnju transformatorskih stanica odnosno utvrĊuju se neophodne izmjene i dopune postojeće prostorno-planske dokumentacije i o tome se obaveštavaju nadležni subjekti.

Ekonomski kriterijum

Član 28

Pored sigurnosnih kriterijuma prenosnog sistema, OPS vrši ocenu opcija u planu razvoja sa ekonomskog aspekta, uporeĊujući procenjene investicione troškove sa pripadajućom dobiti u smislu smanjenja sveukupnih troškova sistema (ukljuĉujući proizvodnju, prenosne i distributivne

troškove koje snosi krajnji potrošaĉ elektroenergetskog sistema Crne Gore).

Osnovni kriterijum planiranja prenosnog sistema je minimizacija ukupnih (investicionih i eksploatacionih) troškova, uz zadovoljenje kriterijuma za sigurnost funkcionisanja

elektroenergetskog sistema.

OPS vrši zbor novih objekata prenosnog sistema, te proširenja/pojaĉanja postojećih, poreĊenjem alternativa, pri ĉemu se prednost daje:

izgradnji/proširenju objekata u podruĉjima gdje je oĉekivana vrednost neisporuĉene

elektriĉne energije veća,

objektima kod kojih je ukupna cijena izgradnje/proširenja/pojaĉanja najmanja,

proširenju/pojaĉanju postojećih objekata umjesto izgradnje novih ako je centar potrošnje ostao nepromijenjen,

novim objektima u sluĉaju da je centar potrošnje pomjeren ĉime se direktno smanjuju gubici na distributivnom sistemu,

tipskim rješenjima radi smanjenja troškova održavanja i eksploatacije (manja koliĉina rezervnih dijelova, oprema za održavanje, specijalistiĉke ekipe), i

objektima ĉija je izgradnja brža zbog bržeg povrata investicije,

Ukoliko postoji mogućnost procene, ova ocena ukljuĉuje troškove zagušenja, trendove na tržištu elektriĉne energije, mogućnosti povećanja nivoa uvoza/izvoza sa ostalim zemljama, gubitke u

sistemu i moguć rizik prekida napajanja krajnjih kupaca.

5. Ulazni podaci i podloge

Član 29

Prilikom planiranja razvoja prenosnog sistema, OPS uzima u obzir sledeće podatke i informacije:


21

podatke o trendovima potrošnje po podruĉjima,

prognoze bilansa elektriĉne energije,

razvoj postojećih i projekte novih energetskih objekata, planiranih od strane korisnika u Crnoj Gori i operatora susjednih prenosnih sistema kako je definisano u njihovim planovima razvoja,

potrebe za racionalizacijom u planiranju sistema,

bilo koja moguća stanja poremećaja u sistemu koji se mogu javiti u toku rada kao i potrebe

koje proizilaze iz takvih situacija,

izdate Saglasnosti za prikljuĉenje novih korisnika na prenosni sistem, i

ostale zakonske, ekološke i bezbednosne propise.

Prognoza potrošnje električne energije i snage

Član 30

Ulazne podloge potrebne za prognozu potrošnje su:

ostvarene vrednosti potrošnje energije (MWh) i vršne snage (MW), minimalno u periodu od

proteklih pet godina, sa posebnim osvrtom na vrednosti u karakteristiĉnim režimima zimskog i letnjeg minimuma i maksimuma,

zahtjevi za prikljuĉenje direktnih potrošaĉa na prenosni sistem u Crnoj Gori,

dinamika ekonomskog razvoja zemlje (na osnovu prognoze porasta bruto nacionalnog

proizvoda, investicija, zaposlenosti i potrošnje), i

promjene potrošnje energije u razliĉitim privrednim sektorima, kako bi se ustanovila veza

izmeĊu ekonomije i potražnje za elektriĉnom energijom.

Prognoza porasta potrošnje elektriĉne energije i vršne snage u EES Crne Gore koja je relevantna za planiranje prenosnog sistema mora biti u potpunosti u skladu sa Strategijom razvoja energetike

Republike Crne Gore.

Podaci o izvorima energije

Član 31

Podaci o prognozi proizvodnje elektriĉne energije koriste se za formiranje bilansa i ukupne slike na nivou crnogorskog energetskog sistema. OPS prikuplja dve osnovne grupe podataka:

1) podaci o postojećim elektranama – obuhvataju postojeća ograniĉenja u proizvodnji (minimalnu i maksimalnu aktivnu i reaktivnu snagu) i moguće promene usled planirane revitalizacije, proširenja/smanjenja proizvodnih kapaciteta ili prestanka rada same

proizvodne jedinice. OPS arhivira sve pogonske parametre vezane za rad postojećih proizvodnih objekata i na osnovu toga planira njihovo angažovanje u karakteristiĉnim režimima od interesa za planiranje razvoja prenosnog sistema;

2) podaci o novim elektranama - u zavisnosti od faze u kojem se planirani projekat nalazi,

OPS-u je neophodno dostaviti adekvatne podatke kako bi se planiranje sistema moglo izvršiti. Ukoliko planirana godina za ulazak u pogon objekta spada u domen planiranja od 3-5 godina i objekat ulazi u fazu podnošenja zahtjeva za prikljuĉenje, OPS-u je potrebno


22

dostaviti detaljne podatke prema zahtjevu za prikljuĉenje korisnika u skladu sa ĉlanom 43

stav 2 ovih Pravila. Za domen planiranja veći od 5 godina, i ukoliko detaljni podaci nisu raspoloživi, neophodni su osnovni podaci:

minimum i maksimum aktivne i reaktivne snage buduće elektrane,

primarni izvor energije,

lokacija elektrane, i

dinamika izgradnje.

Podatke o izvorima energije iz susednih sistema koji su povezani sa prenosnim sistemom Crne Gore prikupljaju se u obimu osnovnih podataka i na odgovarajući naĉin, shodno uticaju, uvažavaju

prilikom formiranja osnovnih scenarija rada planiranog prenosnog sistema Crne Gore.

Prognoza uvoza/izvoza električne energije

Član 32

Osnovu za prognozu potencijalnih viškova/manjkova elektriĉne energije u Crnoj Gori predstavljaju planirani scenariji razvoja proizvodnih objekata i porasta potrošnje u periodu za koji se vrši

planiranje prenosnog sistema. Na osnovu ovih podataka OPS vrši analizu potencijalnih viškova/manjkova u EES Crne Gore prema Strategiji razvoja energetike i procenjuje totale razmjene sa susednim sistemima.

Na osnovu ovakve analize i sagledavanja stanja na regionalnom tržištu elektriĉne energije odreĊuju se vjerovatne razjmene po interkonektivnim dalekovodima.

U procesu planiranja razvoja prenosnog sistema, OPS razmatra projekte sa ciljem povećanja

prenosnog kapaciteta na interkonektivnim dalekovodima sa elektroenergetskim sistemima susednih zemlja, kako bi se dostigle rastuće potrebe za funkcionisanjem tržišta elektriĉne energije.

Potrebe razvoja interkonektivnih veza identifikuju se od strane OPS-a zajedno sa stranim

partnerima odgovornim za razvoj prenosnih sistema.

Ekološke i tehničke potrebe za racionalizacijom sistema

Član 33

OPS razmatra razvojne aktivnosti koje podrazumevaju racionalizaciju sistema, kako bi se poboljšao kvalitet usluge i istovremeno zaštitila životna sredina, uvažavajući istovremeno, geografske i

specifiĉnosti životne sredine oblasti predviĊene za trasu dalekovoda ili lokaciju elektroenergetskog objekta.

Projekti koji predviĊaju demontiranje djelova dalekovoda ili objekata ĉiji je eksploatacioni vek istekao i koji se više ne smatraju neophodnim za sigurnost rada sistema, ili ograniĉavaju

mogućnosti izgradnje novih elemenata prenosnog sistema moraju biti ukljuĉeni u aktivnosti planiranja prenosnog sistema.

Kritična stanja usled poremećaja u radu sistema

Član 34


23

Kako bi se potvrdilo da su ciljevi razvoja postavljeni u prethodnom planu razvoja postignuti, OPS

vrši analizu kvarova i njihovih posledica koji su se pojavili u toku prethodnih godina.

OPS vrši prikupljanje podataka o uĉestanosti i trajanju kvarova i drugim neraspoloživostima elemenata prenosnog sistema. Svi podaci o uoĉenim kritiĉnim stanjima i okolnostima prilikom

poremećaja koje su zabeležene ispituju se od strane OPS-a kako bi se plan razvoja dopunio novim rešenjima, ukoliko za to postoji potreba.

Usaglašavanje planova razvoja sa korisnicima prenosnog sistema

Član 35

Planom razvoja definiše se neophodan razvoj prenosnog sistema i odreĊuju se uslovi u kojima će

se odvijati rad sistema u nastupajućem periodu, kako bi se obezbijedili svi preduslovi za pouzdan, siguran i stabilan rad cjelokupnog elektroenergetskog sistema Crne Gore.

Plan razvoja prenosnog sistema zasniva se prije svega na planovima razvoja postojećih i

potencijalnih korisnika prenosnog sistema te u tom smislu mora biti usklaĊen sa njihovim planovima razvoja.

Kako bi se osigurao odgovarajući nivo meĊusobne usaglašenosti planova razvoja izmeĊu OPS-a i

ostalih nosioca odgovornosti definisanih u ĉlanu 16 stav 2 ovih Pravila, vrši se koordinacija, još u samoj fazi planiranja, odgovarajućih aktivnosti na razvoju sistema.

OPS i drugi nosioci odgovornosti moraju imati brzu i pravovremenu komunikaciju vezanu za sve

promene u sistemu koje mogu biti od meĊusobnog uticaja. Na ovaj naĉin prilikom procesa planiranja OPS može uvažiti sve promene vezane za predviĊenu strukturu sistema u budućnosti i identifikovati potrebu za novim elementima u okviru razvojnog plana.

U cilju koordinacije budućih aktivnosti i usaglašavanja planova razvoja OPS redovno objavljuje

ažurirane raspoložive podatke relevantne za razvoj prenosnog sistema, a koje u tom trenutku posjeduje (Strategija razvoja energetike, izdata mišljenja o mogućnostima prikljuĉenja, sredstva javnog informisanja itd.). Strane zainteresovane za prikljuĉenje na prenosni sistem mogu dostaviti

OPS-u predloge i komentare na objavljene podatke, do datuma naznaĉenog kao krajnji rok za javno prikupljanje relevantnih podataka.

OPS, po isteku roka iz prethodnog stava, dostavlja na verifikaciju nadležnim subjektima sledeće

prikupljene podatke:

1) ProizvoĊaĉima elektriĉne energije:

raspoložive podatke o planiranoj zameni opreme, proširenju/smanjenju proizvodnih

kapaciteta ili prestanku rada postojećih proizvodnih jedinica i

raspoložive podatke o novim proizvodnim jedinicama (instalisani kapacitet, primarni izvor

energije, geografska lokacija, dinamika izgradnje);

2) Operatoru distributivnog sistema:

prognozu porasta potrošnje u karakteristiĉnim režimima relevantnim za planiranje po

pojedinim distributivnim podruĉjima,

prostornu raspodjelu prognozirane potrošnje po postojećim i planiranim

transformatorskim stanicama u skladu sa statistiĉkim podacima iz prošlosti i raspoloživim informacijama o pomeranjima centara potrošnje,

podatke o planiranim promenama kapaciteta na postojećim transformatorskim stanicama prenosnog sistema,


24

podatke o planiranoj izgradnji i povezivanju novih transformatorskih stanica, dinamici

njihove izgradnje i lokaciji u skladu sa raspoloživim podacima o prostornoj raspodeli opterećenja kao i u skladu sa važećom prostorno-planskom dokumentacijom, i

raspoloživa saznanja o ugradnji (zameni) opreme u postrojenjima korisnika koja mogu biti od važnosti za kvalitet, sigurnost i pouzdanost rada ĉitavog prenosnog sistema;

3) Direktnim potrošaĉima:

aktuelne podatke o planiranom proširenju/smanjenju vršne potrošnje ili prestanku rada delova postrojenja za postojeće korisnike i

aktuelne podatke o novim postrojenjima (vršna potrošnja, geografska lokacija objekta, dinamika izgradnje);

4) Operatorima susjednih prenosnih sistema:

podatke o planovima razvoja koji su od interesa za susedne prenosne sisteme OPS usaglašava u okviru regionalnih radnih grupa;

5) Državnim i organima lokalne samouprave nadležnim za izradu prostorno-planske dokumentacije:

podatke o planiranoj izgradnji i povezivanju novih transformatorskih stanica, dinamici

njihove izgradnje i lokaciji u skladu sa raspoloživim podacima o prostornoj raspodeli opterećenja.

Ukoliko nosioci odgovornosti koji su definisani u ĉlanu 16 stav 2 ovih Pravila ne dostave primjedbe ili izmjene podataka u roku od 3 mjeseca od dana dostavljanja podataka, smatra se da su objavljeni odnosno dostavljeni podaci verifikovani.

Po isteku roka iz prethodnog stava, a najmanje jednom u tri godine, OPS dostavlja na verifikaciju nadležnom Ministarstvu i Agenciji predlog podloga za izradu planskog dokumenta koji sadrži javno prikupljene podatke o proizvodnji i potrošnji elektriĉne energije, verifikovane od strane ProizvoĊaĉa, ODS-a, direktnih potrošaĉa, operatora susjednih sistema i organa odgovornih za

izradu prostorno-planske dokumentacije.

Objavljivanjem plana razvoja prenosnog sistema na zvaniĉnoj internet prezentaciji nakon njegovog odobrenja od strane Agencije, OPS ĉini transparentnim sve neophodne informacije korisnicima i

operatorima susednih sistema koje su vezane za razvoj prenosnog sistema Crne Gore.

6. Plan razvoja

Član 36

Na osnovu neposrednog, stalnog praćenja rada sistema, sagledavanja trenda potreba za pojaĉanjima, kao i podataka i informacija dobijenih od svih relevantnih subjekata, OPS priprema

plan razvoja prenosnog sistema. Svi ovako prikupljeni podaci provjeravaju se, i na osnovu objedinjenih podataka utvrĊuju se elementi razvoja prenosnog sistema, imajući u vidu poštovanje kriterijuma planiranja.

Član 37

Plan razvoja prenosnog sistema sadrži:

1) pregled postojećeg stanja;


25

2) pregled postojećih elemenata prenosnog sistema (dalekovoda, transformatora i kablova sa

tehniĉkim podacima);

3) procjenu stanja elemenata prenosnog sistema (starost, mogućnost proširenja, kao i budućnost pojedinih objekata sa stanovišta napuštanja pojedinih rješenja) i njihovog

eksploatacionog veka:

statistika kvarova kao i vrijeme njihovog trajanja za dalekovode i mrežne

transformatore u posljednjih pet godina;

4) prognozu potrošnje po pojedinaĉnim taĉkama predaje elektriĉne energije iz prenosnog sistema:

prognoza potrošnje se vrši u minimum tri scenarija (visoki, srednji i niski) po razliĉitim metodologijama od kojih se nakon prikazanih rezultata shodno posmatranoj potrošaĉkoj taĉki i njenim karakteristikama odabira referentna kriva porasta,

plan razvoja potrošnje direktnih potrošaĉa,

model potrošnje (po aktivnoj i reaktivnoj snazi) izraĊuje se u svim postojećim i planiranim mjestima prikljuĉenja, ĉime se istovremeno vrši geografska raspodela prognoze opterećenja za svaku godinu posmatranog perioda uvažavajući planove razvoja distributivnih podruĉja i prikljuĉenje direktnih potrošaĉa;

5) plan razvoja proizvodnje u planiranom periodu:

osnovne pogonske karakteristike postojećih proizvodnih objekata u karakteristiĉnim

režimima,

plan razvoja konvencionalnih proizvodnih izvora (definisanje mogućih naĉina prikljuĉenja),

plan razvoja obnovljivih proizvodnih izvora (definisanje mogućih naĉina prikljuĉenja)

prognoza uvoza/izvoza u skladu sa scenarijima razvoja proizvodnje i potrošnje,

tehniĉki aspekti ulaska u pogon novih proizvodnih jedinica sa stanovišta njihovog uticaja na sistemske usluge;

6) planiranje razvoja prenosnog sistema:

procjena opterećenja elemenata prenosnog sistema na bazi planiranih karakteristiĉnih

scenarija rada prenosnog sistema u normalnom režimu i koristeći kriterijum (n-1) sigurnosti,

analiza naponskih prilika u karakteristiĉnim scenarijima rada sistema,

analiza gubitaka u prenosnom sistemu,

definisanje potrebnih pojaĉanja sistema i/ili promjena u topološkoj strukturi prenosnog sistema sa vremenski definisanom dinamikom izgradnje,

potrebna nadogradnja i zamjena elemenata prenosnog sistema i opreme postrojenja (rekonstrukcije, zamjena primarne i sekundarne opreme, proširenje kapaciteta TS i sl.) sa vremenski definisanom dinamikom izgradnje,

analiza razvoja prenosnih kapaciteta koji se mogu staviti na raspolaganje trećim

stranama;

7) analiza kratkih spojeva:

proraĉun struja kratkih spojeva za svako ĉvorište mreže naponskog nivoa 110 kV i više,

analiza perspektivnih struja kratkih spojeva sa stanovišta instalirane rasklopne opreme u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema;

8) analiza dinamiĉke stabilnosti (po potrebi a najmanje jednom u tri godine):


26

analiza tranzijentne stabilnosti proizvodnih jedinica,

analiza stabilnosti na male poremećaje;

9) investicioni plan;

procjena potrebnih investicija za realizaciju predloženih planova po godinama izrade

plana.

III. USLOVI ZA PRIKLJUČENJE NA PRENOSNI SISTEM

1. Posebne odredbe

Član 38

Uslovi za prikljuĉenje na prenosni sistem utvrĊuju minimum tehniĉkih, konstruktivnih, organizacionih i operativnih uslova i obaveza koje moraju zadovoljiti korisnici koji su već povezani

na prenosni sistem ili koji zahtijevaju prikljuĉak na prenosni sistem. U pojedinaĉnim sluĉajevima definišu se i dodatni uslovi i obaveze koji mogu biti neophodni za siguran rad prenosnog sistema.

Uslovi za prikljuĉenje na prenosni sistem definišu i proceduru koju OPS sprovodi kako bi osigurao

usaglašenost sa definisanim kriterijumima kao uslov za odobrenje prikljuĉenja korisnika na prenosni sistem.

Uslovi za prikljuĉenje na prenosni sistem definišu uslove i obaveze za izgradnju i operativno

upravljanje jednog ili više prikljuĉaka na prenosni sistem. Uslovi i obaveze su definisani u skladu sa opšte prihvaćenim tehniĉkim pravilima prema postojećim tehnološkim dostignućima kao i u skladu sa osnovnim direktivama i preporukama ENTSO-E pravilnika o radu prenosnih sistema.

2. Ciljevi

Član 39

Uslovi za prikljuĉenje korisnika na prenosni sistem primjenjuju se na sve odgovorne strane koje su prikljuĉene na prenosni sistem, bez obzira na to da li prikljuĉak koriste za preuzimanje ili predaju elektriĉne energije.

Uslovi se definišu na osnovu sledećih kiterijuma:

niti jedan novi ili izmenjeni postojeći prikljuĉak korisnika na prenosni sistem ne smije izazvati negativne uticaje na prenosni ili na ĉitav elektroenergetski sistem ili na bilo kojeg korisnika

sistema niti smije bilo koji korisnik biti izložen negativnim uticajima nakon prikljuĉenja na prenosni sistem;

svi korisnici prenosnog sistema se tretiraju na jednak, nediskriminatorni naĉin.

Uslovi za prikljuĉenje korisnika na prenosni sistem ĉine tehniĉku osnovu za izradu Elaborata o prikljuĉenju, izdavanje Saglasnosti za prikljuĉenje i zakljuĉivanje Ugovora o prikljuĉenju.

3. Primjena

Član 40


27

Nosioci odgovornosti kod primjene uslova za prikljuĉenje na prenosni sistem su OPS i korisnici

prenosnog sistema pod kojima se smatraju:


vlasnici interkonektivnih dalekovoda na koji se ne primjenjuju pravila o pristupu prenosnom sistemu,

operatori distributivnog sistema (ODS), i

direktni potrošaĉi.

4. Procedura priključenja

1) Dokumenti izdati u proceduri

Član 41

U toku procedure prikljuĉenja korisnika na prenosni sistem, OPS izraĊuje sledeća dokumenta kojima propisuje uslove za prikljuĉenje i izdaje potrebne saglasnosti i dozvole koje su predviĊene

zakonskom procedurom u razliĉitim fazama izrade kompletnog projekta:

1) Mišljenje o mogućnostima prikljuĉenja,

2) Saglasnost za prikljuĉenje,

3) Saglasnost na projektnu dokumentaciju,

4) Privremenu dozvolu za prikljuĉenje tokom probnog rada,

5) Ugovor o prikljuĉenju.

2) Mišljenje o mogućnostima priključenja

Član 42

Na zahtjev nadležnog Ministarstva, u skladu sa zahtjevom subjekta koji namerava izgradnju energetskog objekta OPS daje mišljenje o mogućnostima prikljuĉenja na prenosni sistem.

Zahtjev za izdavanje mišljenja o mogućnosti prikljuĉenja treba da sadrži bitne podatke o objektu

izgradnje. Bitni podaci propisani su obrascem koji je dostupan na zvaniĉnoj internet stranici OPS-a (Prilog 1).

Mišljenje o mogućnosti prikljuĉenja sadrži:

mišljenje o adekvatnosti prikljuĉenja energetskog objekta na prenosni sistem i predlog

optimalnog naponskog nivoa prikljuĉka,

preliminarnu procjena uticaja objekta na rad elektroenegetskog sistema, i

moguće taĉke prikljuĉenja uzimajući u obzir postojeće stanje prenosnog sistema, terminski plan izgradnje objekta za koji se traži mišljenje i aktuelne planove razvoja prenosnog sistema.

Ukoliko doĊe do izmene planskih dokumenata prije izdavanja Saglasnosti za prikljuĉenje korisnika na prenosni sistem, OPS zadržava pravo da definiše novu taĉku prikljuĉenja na prenosni sistem i dopuni mišljenje o adekvatnosti prikljuĉenja i preliminarnu procjenu uticaja objekta na rad


28

elektroenergetskog sistema, vodeći raĉuna o prethodno izdatom mišljenju. Konaĉni uslovi

prikljuĉenja koji su obavezujući za OPS definišu se u okviru izdate Saglasnosti za prikljuĉenje.

3) Saglasnost za priključenje

Član 43

Za svaku izgradnju novog prikljuĉka na prenosni sistem ili njegovu promenu u smislu tehniĉkih parametara subjekt koji planira izgradnju odnosno promjenu mora pribaviti Saglasnost za

prikljuĉenje koju izdaje OPS.

Postupak izdavanja Saglasnosti za prikljuĉenje pokreće se podnošenjem zahtjeva za dobijanje Saglasnosti za prikljuĉenje. Zahtjev se podnosi na propisanom obrascu koji je dostupan na

zvaniĉnoj internet stranici OPS-a. (Prilog 2)

Podaci odnosno tehniĉki parametri, sadržani u zahtjevu za dobijanje Saglasnosti za prikljuĉenje moraju biti usaglašeni sa revidovanim idejnim projektom.

OPS izdaje Saglasnost za prikljuĉenje objekta ukoliko ne postoje tehniĉka ograniĉenja u radu prenosnog sistema i ukoliko ureĊaji i instalacije objekta koji se prikljuĉuje ispunjavaju uslove propisane ovim Pravilima.

Saglasnost za prikljuĉenje objekta na prenosni sistem sadrži:

uslove za prikljuĉenje, ukljuĉujući mjesto i procjenu troškova prikljuĉenja,

naĉin, tehniĉke uslove i rok prikljuĉenja, i

mjesto i naĉin mjerenja isporuĉene energije

Saglasnost za prikljuĉenje pored navedenih stavki može sadržati, uz odobrenje Agencije, i naĉin, uslove i rokove za preuzimanje infrastrukture od strane OPS-a koju je o svom trošku izgradio korisnik sistema u saglasnosti sa ĉl. 149 i 204 Zakona o energetici.

U sluĉaju zahtjeva za prikljuĉenjem proizvodnih i drugih energetskih objekata za koje je potrebna izrada sistemskih analiza OPS u procesu izdavanja Saglasnosti za prikljuĉenje izraĊuje Elaborat o prikljuĉenju ĉiji zakljuĉci predstavljaju osnovu za izdavanje Saglasnosti.

Elaborat o priključenju

Član 44

Tehniĉki uslovi i definicije koji su opisani u ĉl. 49 do 94 ovih Pravila jesu osnova za izradu

Elaborata o prikljuĉenju korisnika na prenosni sistem a samim tim i osnova za izdavanje Saglasnosti za prikljuĉenje.

U cilju definisanja optimalnih uslova prikljuĉenja koji su sastavni deo Elaborata, OPS izvršava sve

neophodne analize (analiza tokova snaga, analiza sigurnosti, regulacija reaktivnih snaga, analiza kratkih spojeva, dinamiĉka stabilnost itd.) kojima se ispituje da li su parametri rada prenosnog sistema u okviru propisanih granica za nesmetano povezivanje i rad korisnikovog postrojenja bez

negativnih efekata po prenosni sistem i bez ugrožavanja normalnog rada postrojenja.

Svaki prikljuĉak na prenosni sistem mora biti tako dimenzionisan i izveden da operator prenosnog sistema bude u stanju da upravlja sistemom koji je u njegovom vlasništvu u skladu sa N-1

kriterijumom sigurnosti.


29

Elaborat o prikljuĉenju može da sadrži više varijanti prikljuĉenja. Prilikom izrade Elaborata OPS

mora voditi raĉuna da se predložene varijante prikljuĉenja u najvećoj mogućoj meri uklapaju u usvojeni plan razvoja prenosnog sistema.

Ukoliko analize pokažu da su uslovi rada prenosnog sistema u taĉki prikljuĉenja neprihvatljivi sa

stanovišta propisanog rada postrojenja korisnika, OPS definiše odgovarajuće mere u Elaboratu o prikljuĉenju koje je potrebno preduzeti u cilju prilagoĊenja postrojenja korisnika.

Ukoliko su, kao rezultat prikljuĉenja novog ili promene postojećeg objekta, potrebna proširenja,

pojaĉanja ili druge tehniĉke promene u prenosnom sistemu, sve neophodne dodatne mere moraju biti jasno definisane i naznaĉene u okviru Elaborata o prikljuĉenju.

Svi detalji vezani za uslove za izradu Elaborata dati su u okviru internog dokumenta OPS-a

“Metodologija za utvrĊivanje cijena, rokova i uslova za prikljuĉenje na prenosni sistem“ koji je dostupan na zvaniĉnoj internet prezentaciji OPS-a.

Na osnovu zakljuĉaka Elaborata o prikljuĉenju, odnosno sporazumnog utvrĊivanja konaĉne

varijante prikljuĉenja u sluĉaju postojanja više varijanti, OPS izdaje Saglasnost za prikljuĉenje na prenosni sistem.

4) Saglasnost na projektnu dokumentaciju

Član 45

OPS vrši reviziju i daje saglasnost na investiciono-tehniĉku dokumentaciju i idejni projekat,

odnosno glavni projekat ako je izraĊen, za objekat ili deo objekta koji ima uticaj na rad prenosnog sistema i koji je potreban korisniku prilikom pribavljanja dozvole za gradnju i to u roku od 30 dana od dana prijema zahtjeva.

5) Privremena dozvola za priključenje tokom probnog rada

Član 46

Prije poĉetka probnog rada (ako je probni rad zahtjevan prema zakonu koji ureĊuje izgradnju objekata) OPS na zahtjev korisnika izdaje Privremenu dozvolu za prikljuĉenje tokom probnog rada.

Privremenu dozvolu za prikljuĉenje tokom probnog rada izdaje OPS na osnovu struĉne ocjene o ispunjenosti uslova iz Saglasnosti za prikljuĉenje.

Ocenu ispunjenosti uslova definisanih u Saglasnosti za prikljuĉenje zapisniĉki konstatuje imenovana komisija od strane OPS-a u prisustvu ovlašćenog lica podnosioca zahtjeva za prikljuĉenje. Sve eventualne nepravilnosti evidentiraju se u zapisniku i otklanjaju se u roku koji se

sporazumno utvrĊuje izmeĊu korisnika i OPS-a.

Privremena dozvola važi samo za vrijeme trajanja probnog rada.

6) Ugovor o priključenju

Član 47


30

Ugovorom o prikljuĉenju koji se zakljuĉuje izmeĊu OPS-i korisnika prenosnog sistema ureĊuju se

tehniĉki, pravni i ekonomski uslovi prikljuĉenja na prenosni sistem, sve pojedinosti budućih vlasniĉkih odnosa, kao i budući odnosi u radu i održavanju izmeĊu ugovornih strana.

Sadržaj ugovora o prikljuĉenju definisan je Zakonom o energetici.

Ugovor o prikljuĉenju mora biti zakljuĉen pre trajnog puštanja objekta pod napon.

OPS je dužan da podnosiocu zahtjeva za zakljuĉenje ugovora o prikljuĉenju dostavi predlog ugovora u roku od 30 dana od dana podnošenja zahtjeva. Tehniĉki uslovi za prikljuĉenje sadržani

u predlogu ugovora o prikljuĉenju, utvrĊuju se u svemu u skladu sa odredbama ovih Pravila koji se odnose na prikljuĉenje na prenosni sistem i u skladu sa uslovima definisanim u Saglasnosti za prikljuĉenje korisnika/podnosioca zahtjeva na prenosni sistem.

Ugovor o prikljuĉenju se zakljuĉuje na osnovu:

pregleda tehniĉke dokumentacije od strane OPS-a,

ocjene ispunjenosti uslova definisanih u Saglasnosti za prikljuĉenje na osnovu obavljenih

ispitivanja, probnog rada objekta i tehniĉkog pregleda,

upotrebne dozvole objekta,

opremanja obraĉunskog mjernog mjesta sa propisanom mjernom opremom, i

potvrde o spremnosti stavljanja prikljuĉka pod napon od strane OPS-a.

7) Izmjene i kontrola tehničkih parametara priključka

Član 48

Sve planirane izmjene komponenti u okviru samog postrojenja koji utiĉu na rad prenosnog sistema moraju biti dogovorene izmeĊu OPS-a i korisnika. Kompletna tehniĉka dokumentacija koja se tiĉe

ovakve promenje mora biti na vreme dostavljena OPS-u.

Ukoliko je potrebno sprovesti dodatnu kontrolu korisnikovog postrojenja, OPS mora o tome na vrijeme informisati korisnika.

Promjene tehniĉkih parametara prikljuĉka moraju biti usaglašene u aneksu Ugovora o prikljuĉenju kao i sve ostale promjene Ugovora o prikljuĉenju koje proistiĉu iz promjena tehniĉkih parametara.

5. Opšti tehnički uslovi za priključenje na prenosni sistem

1) Opšte

Član 49

Taĉke prikljuĉenja korisnika odreĊuje OPS, u skladu sa relevantnim uslovima rada prenosnog sistema, instalisane snage, naĉina na koji postrojenje funkcioniše, kao i interesima samog korisnika.

Član 50


31

Postrojenje korisnika mora biti, u cilju predaje ili preuzimanja elektriĉne energije, povezano sa

taĉkom prikljuĉka u prenosnom sistemu preko dalekovoda sa mogućnošću iskljuĉenja (rasklopna oprema).

Član 51

U skladu sa uslovima za prikljuĉenje, koje izdaje OPS, korisnik izgraĊuje transformatorsku stanicu koja je u njegovoj nadležnosti. Oprema u postrojenju mora biti tako dimenzionisana i podešena da postrojenje funkcioniše u skladu sa važećim propisima i prihvaćenim tehnološkim standardima.

Član 52

OPS je dužan da obezbijedi svu neophodnu dokumentaciju koju korisnik mora popuniti i dostaviti u propisanom vremenskom roku OPS-u prilikom zahtjeva za izdavanjem Saglasnosti za prikljuĉenje

(Prilog 2) kao i prilikom zakljuĉivanja Ugovora o prikljuĉenju (Prilog 3) i koja se mora održavati ažuriranom u toku ĉitavog trajanja povezanosti korisnika na prenosni sistem.

Ukoliko doĊe do eventualnih promena podataka kod jedne od odgovornih strana, sve relevantne

promjene moraju biti dostupne drugoj strani.

2) Način priključenja i izrada postrojenja

Član 53

U skladu sa topologijom prenosne mreže i operativnim potrebama, povezivanje sa prenosnim sistemom je moguće ostvariti na jedan od sledeća dva naĉina:

povezivanje na postojeći ili planirani dalekovod po principu ulaz/izlaz ili

povezivanje direktno na sabirnice u postojećoj ili planiranoj transformatorskoj stanici

(razvodnom postrojenju).

OPS prilikom izdavanja Saglasnosti za prikljuĉenje na prenosni sistem odreĊuje konfiguraciju postrojenja (broj sabirnica, broj dalekovodnih i transformatorskih polja) ukljuĉujući i prateću

rasklopnu opremu.

Prateća rasklopna oprema podrazumeva sledeće:

prekidaĉe odgovarajućih tehniĉkih karakteristika koji omogućavaju selektivno iskljuĉenje

dalekovoda, transformatora i sistema sabirnica u postrojenju korisnika i u susjednim objektima,

rastavljaĉe (izlazni, i sabirniĉki za dalekovode, sabirniĉki za transformatore i spojna polja), i

noževe za uzemljenje (dalekovodna polja, 400 kV polja transformatora, kao i za 400 kV

sabirnice).

Član 54

Konfiguraciju postrojenja koje se prikljuĉuje na prenosni sistem odreĊuje OPS na osnovu podataka koje dostavlja korisnik, vodeći raĉuna o tipizaciji postrojenja koja se prikljuĉuju na prenosni sistem. Pri tome OPS uzima u obzir:

predlog jednopolne šeme postrojenja dostavljene od strane korisnika,


32

pogonske karakteristike postrojenja,

uobiĉajene operativne procedure,

mogućnost alternativne isporuke elektriĉne energije postrojenju korisnika iz distributivnih ili drugih sistema, i

konzum, tj. dijagram potrošnje postrojenja tokom normalnog rada, odnosno dijagram

proizvodnje ukoliko je korisnik proizvoĊaĉ elektriĉne energije

Član 55

Koordinacija izolacije svih prekidaĉa, rastavljaĉa, noževa za uzemljenje, energetskih transformatora, naponskih i strujnih transformatora, odvodnika prenapona, izolatora, opreme za

uzemljenje neutralne taĉke, kondenzatora, VF prigušnica i spojne opreme, mora biti u skladu sa IEC standardima.

Nezavisno neprekidno napajanje elektriĉnom energijom preko baterija mora biti obezbeĊeno za sve elektriĉne ureĊaje sopstvene potrošnje kao što su upravljaĉki, komunikacioni, zaštitni, mjerni

ureĊaji i upravljaĉki sistemi rasklopne opreme.

3) Razmjena reaktivne snage

Član 56

U sluĉaju kada korisnik preuzima aktivnu snagu iz prenosnog sistema OPS-a, korisnik mora održavati u skladu sa standardima faktor snage od 0.95 (induktivno) do 1 u taĉki prikljuĉka na

prenosni sistem. Dodatna razmjena reaktivne snage izvan gore propisanih granica je dozvoljena iskljuĉivo u sluĉajevima kada je takva razmjena ugovorno usaglašena izmeĊu korisnika i OPS-a.

Razmjena reaktivne snage u sluĉaju korisnika koji predaju snagu u prenosni sistem opisana je u ĉl.

77 do 81 ovih Pravila.

4) Upravljanje postrojenjem

Član 57

Upravljanje elektriĉnim postrojenjem pokriva sve tehniĉke i organizacione aktivnosti koje su neophodne da bi se postrojenje održavalo funkcionalnim i sigurnim.

Korisnik prenosnog sistema mora da oformi sopstveni centar upravljanja za objekat za koji se podnosi zahtjev za odobravanje prikljuĉenja na prenosni sistem. Ovaj centar je u smislu obavljanja upravljaĉkih radnji koja mogu imati uticaj na rad prenosnog sistema podreĊen nadležnom centru

upravljanja sistemom OPS-a.

Centar upravljanja korisnika prenosnog sistema mora biti neprestano u funkciji.

Operativno osoblje koje je zaposleno u centru upravljanja korisnika prenosnog sistema mora biti

kvalifikovano za rad i pristup elektriĉnim postrojenjima visokog napona.

Ovlašćeno lice zaposleno u centru upravljanja korisnika prenosnog sistema koje je odgovorno za manipulacije prekidaĉkom opremom mora biti dostupno centru upravljanja sistemom OPS-a u

svakom trenutku.


33

5) Rad u toku poremećaja

Član 58

Postrojenje korisnika i prenosni sistem moraju biti tako izgraĊeni da se svi kvarovi automatski u

najbržem mogućem vremenu izoluju od ostatka sistema delovanjem zaštitnih ureĊaja i na taj naĉin spreĉi dalje širenje kvara.

6) Kvalitet električne energije

Član 59

Elektriĉni sistem u postrojenju korisnika mora biti izgraĊen i podešen tako da dok je u pogonu

nema uticaja na kvalitet elektriĉne energije u prenosnom sistemu ili kod trećeg lica, kao i da ne dolazi do neželjenih uticaja prilikom prenosa signala i drugih informacija.

Flikeri

Član 60

Naponski fliker se definiše kao nagla promena efektivne vrednosti naponskog talasa koja je obiĉno

izazvana prikljuĉivanjem postrojenja korisnika koje izobliĉuje normalnu sinusnu naponsku krivu.

Pojava flikera se opisuje preko dva indeksa jaĉine:

Pst - Indeks jaĉine flikera kratkog trajanja koji se dobija merenjem u toku perioda od 10

minuta i

Plt - Indeks jaĉine flikera dugog trajanja koji se izraĉunava za period od 120 minuta prema sledećoj formuli

3/112

1

3

,

12i

ist

lt

PP

Korisnik je dužan da minimizuje pojavu naponskih flikera u taĉki prikljuĉka na prenosni sistem. U

tabeli 1 su prikazane planske vrednosti indeksa jaĉine flikera kratkog i dugog trajanja u prenosnom sistemu OPS-a po naponskim nivoima ĉije vrednosti ne smeju biti prekoraĉene u taĉki prikljuĉka.

Tabela 1 - Granične vrednosti jačine flikera u prenosnom sistemu

Naponski nivo Pst Plt

400 i 220 kV 0.8 0.6

110 kV 1 0.8

Harmonijska izobličenja

Član 61


34

Harmonijsko izobliĉenje svakog pojedinaĉnog harmonika u prenosnom sistemu definiše se kao:

%1001U

UD n

n

gde je:

Un – amplituda napona n-tog harmonika

U1 – amplituda napona osnovnog harmonika

Faktor ukupnog harmonijskog izobliĉenja THD(%) definiše se kao:

%)(100 250

2 1n

n

U

UTHD

Najveći dozvoljeni sadržaj viših harmonika u prenosnom sistemu OPS-a po naponskim nivoima

prikazan je u tabeli 2.

Tabela 2 - Granične vrednosti sadrţaja viših harmonika u prenosnom sistemu CGES-a

Naponski nivo Dn (%) THD (%)

400 i 220 kV 1 1.5

110 kV 1.5 3

Fazna nesimetrija

Član 62

Fazna nesimetrija u trofaznim sistemima definiše se kao odstupanje amplituda faznog napona i/ili odstupanje od faznog ugla izmeĊu susednih faza (120°) i njena vrednost se izražava preko faktora naponske nesimetrije.

Prema IEC standardu faktor naponske nesimetrije (VUF) je dat kao odnos inverzne i direktne komponente napona

d

i

U

UVUF

gde je

Ui – inverzna komponenta napona

Ud – direktna komponenta napona

Vrednost faktora nesimetrije može se takoĊe izraĉunati i preko vrednosti meĊufaznih napona Uab, Ubc i Uca kao:

631

631,

)( 2222

444

VUFUUU

UUU

cabcab

cabcab

U normalnim pogonskim uslovima u skladu sa IEC 61000-3-13 maksimalna vrednost nesimetrije

faznog napona u prenosnom sistemu ne smije prelaziti 2%, odnosno inverzna komponenta ne smije prelaziti 2% direktne komponente napona.


35

OPS zadržava pravo da u Saglasnosti za prikljuĉenje u pojedinaĉnim sluĉajevima promjeni

dozvoljeni iznos fazne nesimetrije u normalnom pogonu pod uslovom da time ne ugrožava normalan rad ostalih korisnika prenosnog sistema.

7) Naponi

Član 63

U toku normalnog radnog režima naponske prilike se moraju održavati u sledećim granicama:

1) Frekvencija napona u opsegu od 49.8 – 50.2 Hz;

2) Trajno dozvoljeni opseg napona, po naponskim nivoima:



99 - 121 kV za 110 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona.

8) Koncept uzemljenja neutralne tačke

Član 64

OdreĊivanje koncepta uzemljenja neutralne taĉke u prenosnom sistemu je u nadležnosti OPS-a.

Koncept uzemljenja neutralne taĉke u prenosnom sistemu zasniva se na kriterijumu dozvoljenih struja kratkih spojeva u skladu sa ĉlanom 22 ovih Pravila kao i koordinaciji izolacije u mrežama

400, 220 i 110 kV naponskog nivoa.

OPS propisuje odgovarajuću tehniĉku specifikaciju za uzemljenje neutralne taĉke na svim naponskim nivoima koji pripadaju prenosnom sistemu (400, 220 i 110 kV) pa samim tim i onim

neutralnim taĉkama koje pripadaju djelovima ovog sistema a u vlasništvu su korisnika.

Koncept uzemljenja neutralne taĉke u prenosnom sistemu je u nadležnosti OPS-a. To znaĉi da OPS propisuje odgovarajuću tehniĉku specifikaciju za uzemljenje neutralne taĉke na naponskim nivoima

koji pripadaju prenosnom sistemu OPS-a pa samim tim i onim neutralnim taĉkama koji pripadaju sistemu korisnika.

Na naponskim nivoima sistema 110 kV i više, neutralne taĉke transformatora i drugih ureĊaja koji

pripadaju postrojenju korisnika moraju imati mogućnost za uzemljenje.

Naĉin uzemljenja neutralne taĉke na relevantnim naponskim nivoima koji pripadaju prenosnom sistemu OPS-a u delu sistema koji pripada korisniku mora biti posebno obraĊen za svaki pojedinaĉni sluĉaj i sastavni je deo Saglasnosti za prikljuĉenje.

9) Odrţavanje

Član 65

OPS i korisnik su nadležni za održavanje opreme i postrojenja koja su u njihovom vlasništvu.

Svi elementi postrojenja moraju se održavati u skladu sa postojećim stepenom tehnološkog razvoja u cilju garantovanja pravilnog rada postrojenja u skladu sa Saglasnošću za prikljuĉenje.


36

Elementi postrojenja koji su sastavni deo zaštitnih sistema kao što su prekidaĉi, baterije, relejni

ureĊaji moraju biti redovno kontrolisani u skladu sa planom, koji donosi korisnik u saglasnošću sa OPS-om.

6. Posebni tehnički uslovi za priključenje proizvodnih objekata

1) Opšte

Član 66

Za prikljuĉenje proizvodnih objekata na prenosni sistem korisnik je dužan, pored opštih tehniĉkih uslova navedenih u ĉl. 50, 51 i 55 do 64 ovih Pravila, ispuniti i posebne tehniĉke uslove.

U skladu sa tehniĉkim karakteristikama proizvodne jedinice, posebni tehniĉki uslovi za prikljuĉenje

proizvodnih objekata sadrže:

osnovne uslove koji moraju biti ispunjeni od strane svake proizvodne jedinice, i

dodatne uslove koji moraju biti ispunjeni po zahtjevima OPS-a kako bi se osigurala margina sigurnosti i pouzdanosti rada sistema. Eventualni dodatni uslovi se ugovorno ureĊuju izmeĊu OPS-a i proizvoĊaĉa elektriĉne energije.

Član 67

Ukoliko nije drugaĉije naznaĉeno, svi uslovi u ĉl. 70 do 89 do su osnovni uslovi. Dodatni uslovi, ukoliko ih ima, su posebno istaknuti u okviru svakog pojedinaĉnog osnovnog uslova.

Član 68

Imajući u vidu razliĉite odzive u toku i nakon poremećaja u sistemu potrebno je razlikovati dva tipa generatora:

Tip 1: Sinhroni generatori direktno povezani na prenosni sistem,

Tip 2: Ostali generatori koji ne spadaju u grupu tipa 1.

Član 69

Ukupna suma instalisanih snaga svih proizvodnih jedinica prikljuĉenih u zajedniĉku taĉku je

mjerodavna za odreĊivanje instalisanog kapaciteta elektrane. To ukljuĉuje i sluĉajeve kada se preko zajedniĉkog prikljuĉka povezuje više nezavisnih proizvodnih jedinica.

2) Aktivna snaga

Član 70

Povezivanje i normalan rad proizvodne jedinice korisnika ne sme izazivati nikakve negativne uticaje

na rad prenosnog sistema.

Kod povezivanja generatora na prenosni sistem, sledeće operacije moraju biti dozvoljene u vezi sa sinhronizacijom generatora:


37

pokretanje generatora u normalnim uslovima,

sinhronizacija nakon ostrvskog rada napajanja sopstvene potrošnje, ukoliko je takav rad

generatora tehniĉki moguć,

povezivanje sa izolovanim delom sistema bez napona u cilju obezbeĊenja njegovog napajanja.

Član 71

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da normalno radi sa smanjenom snagom prema pogonskom dijagramu kao i da omogući upravljanje aktivnom snagom u iznosu od 1% instalisane

snage po minutu i to na ĉitavom opsegu rada od tehniĉkog minimuma do maksimalne instalisane snage.

Posebno, hidrogeneratorske jedinice moraju biti u stanju da omoguće upravljanje aktivnom

snagom od 40% Pnom u minutu.

Svaka proizvodna jedinica mora biti osposobljena za trajni pogon na snazi tehniĉkog minimuma. Tehniĉki minimum turbogeneratorskih jedinica ne sme biti veći od 50% Pnom.

Ukoliko doĊe do pojave propadanja frekvencije u funkciji vremena po graniĉnoj krivoj prikazanoj na slici 1 kao i iznad ove graniĉne krive, aktivna snaga elektrane se ne sme smanjivati.

Slika 1 - Granična kriva propada frekvencije pri kojoj ne sme doći do smanjenja aktivne snage proizvodne jedinice

Član 72

Osnovni uslov prikazan na slici 2 ne odnosi se na uticaj dejstva primarne i sekundarne regulacije

snage već kao osnovni uslov o održavanju predate aktivne snage pri propadima frekvence i napona za proizvodne jedinice koje ne uĉestvuju u primarnoj regulaciji.


38

Slika 2 – Osnovni uslovi za generisanjem aktivne snage pri odstupanju napona i frekvencije u kvazistacionarnom stanju

3) Frekventna stabilnost

Član 73

Sve proizvodne jedinice koje ispunjavaju tehniĉke i operativne uslove mogu biti korišćene za potrebe primarne, sekundarne i tercijarne rezerve u sistemu. U tom smislu, proizvodne jedinice treba da proĊu kvalifikacioni proces u okviru koga se detaljno utvrĊuju parametri koji se tiĉu

opsega regulacije, ograniĉenja naglog porasta proizvodnje, perioda korišćenja rezerve, raspoloživosti itd. Direktni potrošaĉi takoĊe mogu uĉestvovati u sekundarnoj i tercijarnoj regulaciji ukoliko za to postoje tehnološki uslovi preko upravljanja potrošnjom.

Primarna regulacija

Član 74

Sve hidrogeneratorske i turbogeneratorske jedinice moraju biti osposobljene za uĉešće u primarnoj

regulaciji odnosno moraju biti opremljene turbinskim regulatorima koji imaju mogućnost automatske regulacije brzine obrtanja. Ovo je preduslov za prikljuĉenje na prenosni sistem.

OPS može da izuzme pojedinaĉne proizvodne objekte od obaveze uĉešća u primarnoj regulaciji u

skladu sa tehnologijom njihove izrade kao i tipa primarne energije koju koriste.

Sve hidrogeneratorske jedinice ĉiji je instalisani kapacitet ≥10 MW i turbogeneratorske jedinice ĉiji je instalisani kapacitet ≥30 MW obavezne su da uĉestvuju u primarnoj regulaciji u sistemu. Ostale

hidrogeneratorske i turbogeneratorske jedinice (ĉiji je instalisani kapacitet 10 MW za

hidrogeneratorske jedinice i 30 MW za turbogeneratorske jedinice) obavezne su da aktiviraju automatski regulator brzine obrtanja samo u sluĉaju zahtjeva CGES-a.

Svaka proizvodna jedinica koja uĉestvuje u primarnoj regulaciji mora biti u mogućnosti da pruži

regulaciju snage u skladu sa slikom 3 i parametrima koji su dati u tabeli 3.


39

Slika 3 – Odziv proizvodnih jedinica koje učestvuju u primarnoj regulaciji

Pmax – maksimalna snaga na koju se odnosi ΔP

fn – nominalna frekvencija u sistemu (50 Hz)

Δf – promena frekvencije

Δf1 – podešenje odstupanja frekvencije pri kojoj se aktivira statizam s2

Δfi – zona neosetljivosti regulatora

Tabela 3 – Parametri primarnog regulatora

Parametar Opseg (mHz)

Opseg (%)

Regulacioni opseg u odnosu na maksimalnu snagu max

1

P

P - 2 - 10

Podešenje odstupanja frekvencije za aktivaciju statizma s2 nf

f1 10 – 500 0.02 – 1.0

Zona neosetljivosti regulatora n

i

f

f 20 - 30 0.04 – 0.06

Statizam s1 2 - 20

Statizam s2 2 - 12

Taĉnost merenja frekvencije mora biti bolja ili jednaka 10 mHz.


40

Vrednosti regulacionog opsega, podešenja odstupanja frekvencije za aktivaciju statizma s2, zone

neosetljivosti i statizama s1 i s2 propisuje OPS i one moraju biti podesive u opsezima datim u tabeli 3.

Dodatno, svaka hidrogeneratorska jedinica ĉiji je instalisani kapacitet ≥10 MW mora imati podesiv

statizam s1 u opsegu od 2-5%, dok turbogeneratorska jedinica ĉiji je instalisani kapacitet ≥30 MW mora imati podesiv statizam s1 u opsegu od 5-8%.

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da aktivira kompletnu primarnu rezervu (ΔP1) u

skladu sa dijagramom, prikazanim na slici 4 i opsegom parametara datim u tabeli 4. Vremensko kašnjenje (t1) mora biti što je moguće kraće. U sluĉaju da je vremensko kašnjenje veće od 2 s operator proizvodne jedinice za to mora pružiti OPS-u adekvatne tehniĉke razloge.

Slika 4 – Aktiviranje kompletne primarne rezerve generatora

Pmax – maksimalna snaga na koju se odnosi ΔP

ΔP – promena aktivne snage generatora

Tabela 4 – Parametri aktiviranja kompletne primarne rezerve generatora

Parametar Opseg

Opseg aktivne snage u odnosu na maksimalnu snagu max

1

P

P 2 – 10%

Vremensko kašnjenje t1 2s

Vreme aktiviranja kompletne primarne rezerve t2 6 – 30s

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da obezbedi pun kapacitet primarne rezerve u trajanju od 15 – 30 min.


41

Kompletna primarna rezerva mora biti osloboĊena 15min nakon njenog aktiviranja, a po dostizanju

željene vrednosti frekvencije.

Sekundarna regulacija

Član 75

Sve proizvodne jedinice moraju biti opremljene turbinskim regulatorima kojima se omogućuje pružanje usluge automatske sekundarne regulacije frekvencije i snage razmjene (sekundarna

regulacija).

Hidrogeneratorske jedinice opremljene za pružanje usluge sekundarne regulacije moraju obezbediti regulacioni opseg od minimalno 30% Pnom i u tom opsegu moraju biti sposobne za

kontinuiranu promenu aktivne snage u iznosu od minimalno 1.5% Pnom u sekundi.

Turbogeneratorske jedinice opremljene za pružanje usluge sekundarne regulacije moraju obezbediti:

minimalni regulacioni opseg 15% Pnom i brzinu promene aktivne snage 1 - 2% Pnom po minutu - za proizvodne jedinice koje kao primarno gorivo koriste ugalj ili

minimalni regulacioni opseg 25% Pnom i brzinu promene aktivne snage 8% Pnom po minutu

- za proizvodne jedinice koje kao primarno gorivo koriste gas ili mazut


Član 76

Sve proizvodne jedinice koje imaju tehniĉke mogućnosti za brzo startovanje (maksimalno 15

minuta) moraju staviti na raspolaganje tercijarnu regulacijsku snagu u sluĉaju zahtjeva OPS-a.

4) Naponska stabilnost i regulacija reaktivne snage

Član 77

U sluĉaju odstupanja napona od nominalne vrednosti u taĉki prikljuĉka nije dozvoljeno automatsko iskljuĉenje proizvodne jedinice sa mreže za opsege odstupanja napona po naponskim nivoima i

definisanim vremenima u tabelama 5 i 6.

Tabela 5 – Minimalno vreme rada proizvodne jedinice u slučaju odstupanja napona u tački priključenja na 400 kV naponskom nivou

Naponski opseg Vreme rada

0.8 – 0.85 pu 30 minuta

0.85 – 0.9 pu 180 minuta

0.9 – 1.05 pu Neograniĉeno

1.05 – 1.1 pu 30 minuta


42

pu – relativne jedinice

Tabela 6 – Minimalno vreme rada proizvodne jedinice u slučaju odstupanja napona u tački priključenja na 220 i 110 kV naponski nivo

Naponski opseg Vreme rada

0.8 – 0.85 pu 30 minuta

0.85 – 0.9 pu 180 minuta

0.9 – 1.115 pu Neograniĉeno

1.115 – 1.15 60 minuta

pu – relativne jedinice

Član 78

Svaka proizvodna jedinica mora ispuniti, kao osnovni uslov, isporuku reaktivne snage u taĉki

prikljuĉenja u opsegu prikazanom na slici 5. Kao dodatni uslov, OPS može u pojedinaĉnim sluĉajevima zatražiti proširenje ili promenu opsega regulacije reaktivne snage.

Slika 5 – Uslov za regulacijom napona (U=f(Q/Pmax) unutar obeleţene oblasti pri frekvenciji unutar opsega 49.5 – 50.5 Hz bez ograničenja predate aktivne snage

Član 79

Razmjena reaktivne snage svakog proizvodnog objekta sa prenosnim sistemom mora biti tako tehniĉki podešena da zadovolji zadate vrednosti date od strane OPS-a. Drugim reĉima, svaki proizvodni objekat mora biti u stanju da u toku nekoliko minuta proĊe kroz dogovoreni opseg rada

sa razliĉitim faktorom snage pri nominalnoj aktivnoj snazi.

Član 80


43

Ukoliko je potrebno, dodatna oprema mora biti ugraĊena u proizvodni objekat (kompenzacija

reaktivne snage) kako bi se regulacija naponsko-reaktivnih prilika mogla sprovoditi unutar oblasti definisane osnovnim uslovom.

Član 81

Radna taĉka razmjene reaktivne snage u stacionarnom režimu je definisana od strane OPS-a u okviru izdate Saglasnosti za prikljuĉenje na prenosni sistem i to u zavisnosti od uslova rada u sistemu. OPS propisuje sledeće tri mogućnosti definisanja radne taĉke:

faktor snage (cos φ),

injektiranje reaktivne snage (Q u Mvar), ili

naponski opseg (U u kV).

Radne taĉke se definišu na sledeći naĉin:

dogovorom oko vrednosti ili ukoliko je potrebno donošenjem odgovarajućeg plana ili

trenutnom zadavanjem vrednosti.

U sluĉajevima trenutnog zadavanja vrednosti, nova zadata vrednost radne taĉke se mora realizovati u taĉki prikljuĉenja u roku od jednog minuta.

Blok transformator ili mrežni transformator mora biti opremljen regulacionom sklopkom ĉije su

karakteristike usaglašene sa radom proizvodne jedinice (opseg i stepen regulacije).

5) Isključenje proizvodnog objekta sa sistema

Član 82

Pri frekvencijama u opsegu od 47.5 Hz do 51.5 Hz, automatsko iskljuĉenje sa prenosnog sistema usled devijacije frekvence nije dozvoljeno. U sluĉajevima kada su graniĉne vrednosti dostignute

(47.5 ili 51.5 Hz) automatsko iskljuĉenje se izvršava po mogućnosti bez vremenskog kašnjenja.

U sluĉaju naglog porasta frekvencije na vrednost od preko 50.5 Hz, OPS može zahtijevati kao dodatni uslov mogućnost spuštanja aktivne snage u skladu sa ĉlanom 72, slika 2.

6) Reţimi rada proizvodnog objekta prilikom poremećaja

Član 83

Poremećaj ravnoteže izmeĊu elektriĉnog i mehaniĉkog momenta ili oscilacije snage u sistemu ne smeju izazvati reagovanje zaštite proizvodne jedinice ili smanjenje njenog kapaciteta. TakoĊe, upravljaĉki sistem proizvodne jedinice ne sme izazvati ubrzavanje rotora ili oscilacije snage.

Promenljive stanja turbinskog regulatora i upravljaĉkog sistema generatora moraju biti meĊusobno usaglašene izmeĊu operatora proizvodne jedinice (korisnika) i OPS-a.

U pojedinim sluĉajevima potrebno je ugraditi opremu za prigušenje pobega rotora ili oscilacija

snage kao što su PSS ureĊaji (Power System Stabilizer). Ukoliko je neophodna takva oprema OPS i operator proizvodne jedinice meĊusobno dogovaraju njegova podešenja. Ugradnjom ovih ureĊaja statiĉka stabilnost (stabilnost na male poremećaje) mora biti zadovoljena u svakoj radnoj taĉki

pogonskog dijagrama generatora kao i radu generatora u stacionarnom stanju u sluĉaju pojave


44

kvara ĉija je snaga kratkog spoja na VN strani blok transformatora minimum ĉetiri puta veća od

instalisane aktivne snage generatora.

Nakon reagovanja zaštite i otklanjanja kvara u prenosnom sistemu OPS-a kao i u sluĉaju delovanja automatskog ponovnog ukljuĉenja (APU) naponi u sistemu OPS-a i napon u taĉki prikljuĉenja

korisnika mogu biti asinhroni. U tom smislu, operator proizvodne jedinice mora preduzeti mere kojima osigurava da proces automatskog ponovnog ukljuĉenja (APU) u sistemu OPS-a ne izaziva oštećenja proizvodne jedinice.

Trajanje poremećaja ne završava se otklanjanjem kvara u sistemu nego trenutkom uspostavljanja normalnog radnog režima generatora u proizvodnom objektu.

Uslovi rada u poremećenim reţimima – generatori tipa 1

Član 84

Sinhroni generator direktno povezan na sistem je generator tipa 1.

Tropolni kratak spoj na mjestu prikljuĉka generatora ne sme izazvati nestabilnost ili ispad sa sistema generatora ukoliko je vreme otklanjanja kvara manje od 150 ms u ĉitavom radnom opsegu generatora.

Slika 6 prikazuje graniĉnu krivu napona u taĉki prikljuĉenja proizvodne jedinice u sluĉaju tropolnog kratkog spoja u mreži iznad koje generatori tipa 1 moraju ostati u pogonu i to u stabilnom radnom režimu. Ovaj uslov se odnosi na sve radne režime generatora tipa 1 koji je prikljuĉen na prenosni

sistem. Vrednosti date graniĉnom krivom (napon, vreme) odnose se i na direktni sistem kod nesimetriĉnih kvarova u sistemu.

Slika 6 – Granična kriva napona u tački priključka za generatore tipa 1 prilikom kvara u sistemumu


45

Uslovi rada u poremećenim reţimima – generatori tipa 2

Član 85

Svi generatori koji ne spadaju u sinhrone generatore (tipa 1) su generatori tipa 2.

U sluĉajevima kvarova u prenosnom sistemu izvan opsega delovanja zaštite u samom proizvodnom

objektu ne sme doći do iskljuĉenja generatora sa sistema. Reaktivna snaga mora biti injektirana u prenosni sistem tokom trajanja kvara. U skladu sa korišćenom tehnologijom za izradu generatora tipa 2 podrška u reaktivnoj snazi mora se dogovoriti sa OPS-om u svakom pojedinaĉnom sluĉaju.

Ukoliko napon u taĉki prikljuĉenja propadne i zadrži vrednost od 85% ili niže od referentnog napona (direktni sistem) (na primer 400 kV * 0.85 = 340 kV) i sa istovremenom reaktivnom snagom u smeru prema prikljuĉenom korisniku (potpobuĊen radni režim) generator se mora

odvojiti od mreže uz vremensko kašnjenje od 0.5 sekundi. Iskljuĉenje se mora izvršiti na generatorskom prekidaĉu.

U skladu sa ĉlanom 82 preporuĉuje se iskljuĉenje generatora bez vremenskog kašnjenja na

generatorskoj strani blok transformatora u sluĉajevima devijacije frekvencije izvan opsega 47.5 do 51.5 Hz.

Preporuĉuje se izvoĊenje nadfrekventog, podfrekventnog, prenaponskog i podnaponskog zaštitnog

ureĊaja u okviru jedne nezavisne jedinice.

Nakon iskljuĉenja proizvodne jedinice sa sistema zbog delovanja nadfrekventne, podfrekventne, prenaponske ili podnaponske zaštite ili nakon završetka ostrvskog rada, automatska sinhronizacija

generatora na prenosni sistem je dozvoljena samo u sluĉaju da je napon u prikljuĉnoj taĉki veći od 0.95 Un. Nakon sinhronizacije u ovom sluĉaju, povećanje aktivne snage koja se injektira u sistem OPS-a u koracima ne sme prelaziti maksimalnih 10% ukupnog kapaciteta po minutu.

Tropolni kratak spoj ili propad napona prouzrokovan kvarom ne sme dovesti do nestabilnosti

generatora u sluĉajevima kada je kriva napona iznad graniĉne krive koja je prikazana na slici 7 niti do ispada generatora sa sistema. Vrednosti date graniĉnom krivom (napon, vreme) odnose se i na direktni sistem kod nesimetriĉnih kvarova u sistemu.

Slika 7 – Granična kriva napona u tački priključka za generatore tipa 2 prilikom kvara u sistemu


46

Podnaponska zaštita proizvodne jedinice, uvažavajući definisane radne opsege napona, mora biti

podešena u skladu sa prethodno navedenim pravilom i to tako da obuhvata najširi mogući opseg rada koji je predviĊen tehniĉkim karakteristikama generatora.

Sledeći uslovi odnosi se na podruĉje iznad graniĉne krive na slici 7:

sve proizvodne jedinice moraju zadržati stabilnost i ne smeju ispasti sa sistema. Ukoliko u pojedinaĉnom sluĉaju realizacije prikljuĉka generatora na prenosni sistem, proizvodna

jedinica ne može ispuniti ovaj uslov dozvoljeno je uz dozvolu OPS-a privremeni prekid isporuke aktivne snage ali uz skraćenje vremena resinhronizacije i zadovoljenja minimuma injektiranja reaktivne snage u toku trajanja kvara. Injektiranje reaktivne snage i vreme

resinhronizacije na sistem mora biti takvo da proizvodna jedinica zadovolji u prihvatljivoj meri odgovarajuće uslove u taĉki prikljuĉenja;

ukoliko, za vreme trajanja kvara, proizvodna jedinica postane nestabilna ili generatorska

zaštita odreaguje kratkotrajno iskljuĉenje generatora sa sistema dozvoljeno je iskljuĉivo sporazumno sa operatorom prenosnog sistema. U sluĉaju kratkotrajnog iskljuĉenja generatora, resinhronizacija generatora se mora izvršiti u roku od maksimalno 2 sekunde.

Originalna vrednost injektiranja aktivne snage pre kratkotrajnog iskljuĉenja sa sistema mora se dostići u koracima od 10 – 20% od nominalne snage generatora po sekundi.

Kratkotrajno iskljuĉenje sa sistema je dozvoljeno u sluĉaju kvarova koji su opisani krivom ispod

definisane graniĉne krive na slici 7. U tom sluĉaju, vreme resinhronizacije veće od 2 sekunde kao i injektiranje aktivne snage nakon prestanka kvara manje od 10% od nominalne snage po sekundi je takoĊe omogućeno ali u specijalnim sluĉajevima u dogovoru sa OPS-om.

Sve proizvodne jedinice koje su ostale na sistemu za vreme trajanja kvara moraju nastaviti sa injektiranjem aktivne snage u sistem odmah nakon otklanjanja kvara i dostići originalnu vrednost aktivne snage pre kvara u koracima od 10 – 20% od nominalne snage generatora po sekundi.

Proizvodne jedinice moraju obezbijediti naponsku podršku sa dodatnim injektiranjem reaktivne komponente struje za vreme propada napona u prenosnom sistemu. U cilju obezbjeĊenja ove obaveze regulacija napona mora biti aktivirana u skladu sa prikazanim na slici 8 i to u sluĉajevima

promene napona koji iznose više od 10% od efektivne vrednosti napona generatora. Regulacija napona se mora aktivirati u roku od 40ms (vreme reagovanja regulatora) od trenutka nastanka kvara i to injektiranjem reaktivne struje na generatorskoj strani blok transformatora koja iznosi

minimum 2% od nazivne struje za svaki procenat propada napona. Injektiranje reaktivne struje od minimum 100% od nominalne reaktivne komponente struje mora biti omogućeno ukoliko je neophodno.


47

Slika 8 – Princip regulacije napona injektiranjem reaktivne snage tokom trajanja kvara

Nakon povratka napona u dozvoljeni opseg, naponska podrška se mora održati aktivnom za još 500 ms u skladu sa prikazanom karakteristikom. Prelazni proces nakon oporavka napona mora biti završen nakon 300 ms. Ukoliko su generatori proizvodnog objekta suviše daleko od taĉke

prikljuĉka što može prouzrokovati da naponska podrška bude neadekvatna, OPS može zahtijevati merenje propada napona u taĉki prikljuĉenja i propisati zahtijevanu naponsku podršku u skladu sa izmerenom vrednošću.

7) Zaštitni sistemi

Član 86

Koncept rada zaštitnih sistema kao i njihovih podešenja mora biti meĊusobno dogovoren izmeĊu

OPS-a i operatora proizvodnog objekta i usaglašen u toku rada. OPS ugraĊuje zaštitne ureĊaje u taĉki prikljuĉenja iskljuĉivo za opremu koja pripada OPS-u. Pored toga OPS može ugraditi zaštitne ureĊaje koji mogu iskljuĉiti proizvodni objekat sa sistema u sluĉaju neprihvatljivih režima rada.

Zaštita proizvodne jedinice mora da radi nezavisno od upravljaĉkih kontrola (naponski regulator, sistem pobude) i može iskljuĉiti generator sa sistema u sluĉaju neprihvatljivih režima rada.

Operator proizvodne jedinice mora tako podesiti zaštitu da sklopne operacije, fluktuacije napona,

automatsko ponovno ukljuĉenje ili druge operacije u sistemu OPS-a ne izazovu oštećenja generatora.

8) Ponovno uspostavljanje rada (restauracija)

Ispad generatora na sopstvenu potrošnju

Član 87

Prelazak na ostrvski režim rada napajanja sopstvene potrošnje mora biti obezbeĊen u sluĉaju iskljuĉenja generatora sa sistema u skladu sa dogovorenim konceptom rada zaštitnih sistema prilikom eventualnih kvarova u sistemu.


48

Proizvodni objekat mora biti tako konstruisan da može preći u ostrvski rad iz bilo koje radne taĉke

pogonskog dijagrama generatora napajajući samo sopstvenu potrošnju.

Nakon prelaska u ostrvski režim rada napajajući samo sopstvenu potrošnju, generator mora biti u stanju da ostane u takvom režimu najmanje 3 sata.

Procedura prelaska na ostrvski režim napajanja sopstvene potrošnje mora biti proverena prilikom prvog puštanja generatora u pogon i mora biti proverena nakon znaĉajnijih promena u proizvodnom objektu.

Ostrvski rad

Član 88

Svaki proizvodni objekat ĉiji je kapacitet ≥ 30 MW mora biti sposoban za rad u ostrvskom režimu. U vezi sa tim primjenjuju se sledeći uslovi:

proizvodna jedinica mora biti u stanju da reguliše frekvenciju pod uslovom da rezultujući

deficit u snazi nije veći od primarne rezerve prilikom ostrvskog rada. U sluĉajevima suficita snage, generator mora biti u stanju da radi na tehniĉkom minimumu;

proizvodna jedinica mora biti u stanju da održi rad u ostrvskom režimu nekoliko sati. Detalji

ovakvog rada moraju biti dogovoreni izmeĊu korisnika (operatora proizvodne jedinice) i OPS-a; i

u ostrvskom radu, proizvodna jedinica mora biti u stanju da podnese trenutne promene potrošnje koja iznosi maksimalno 10% od nazivne snage generatora koji su u tom trenutku u

pogonu i koja ne sme biti veća od 50 MW. Interval izmeĊu dva uzastopna povezivanja nove potrošnje mora iznositi minimalno 5 minuta.

Sposobnost beznaponskog pokretanja (black start)

Član 89

Sposobnost beznaponskog pokretanja (black start) proizvodne jedinice obavezujuća je za sve hidrogeneratorske jedinice i elektrane na gas ili mazut na zahtjev OPS-a za potrebe uspostavljanja

rada EES u sluĉajevima delimiĉnog ili potpunog raspada.

Mogućnost angažovanja proizvodne jedinice za pokretanje EES iz beznaponskog stanja (bez prisustva napona iz drugih sistema) reguliše se ugovorom izmeĊu OPS-a i korisnika prenosnog

sistema.

Proizvodna jedinica koja ima mogućnost beznaponskog pokretanja mora biti u stanju da se pokrene u vremenskom roku koji odreĊuje OPS bez ikakvog eksternog napajanja. Ovakva

proizvodna jedinica mora biti u stanju da napoji deo sistema u skladu sa uputstvima OPS-a saglasno pravilima frekventne stabilnosti i naponskih granica.

Svaka proizvodna jedinica koja ima mogućnost beznaponskog pokretanja treba ispuniti sljedeće

karakteristiĉne uslove:

mogućnost sopstvenog starta bez bilo kakvog eksternog napajanja, unutar definisanog

vremena u skladu sa procedurama za obnovu sistema,

mogućnost ukljuĉenja na beznaponsku sabirnicu,

sposobnost održavanja frekvencije usljed promjene opterećenja,


49

sposobnost održavanja napona usljed promjene opterećenja, i

mogućnost održavanja potrebnog nivoa proizvodnje u toku obnove sistema.

U okviru ugovora o pružanju pomoćnih usluga, OPS dogovara sa operatorom proizvodne jedinice plan rada u sluĉajevima velikih poremećaja i u skladu sa tim obuĉava njihovu posadu.

7. Uslovi priključenja obnovljivih izvora

1) Opšte

Član 90

U ĉl. 91 do 93 ovih Pravila posebno su izdvojeni svi proizvodni objekti svrstani u grupu obnovljivih izvora energije prema Zakonu o energetici i za njih su definisani posebni uslovi kao dopuna uslova datih u ĉl. 50 do 89 ovih Pravila.

2) Aktivna snaga

Član 91

Kao dodatni uslov, uĉestvovanje ovih proizvodnih jedinica u upravljanju proizvodnjom je

neophodno kako bi se osigurao pouzdan rad sistema i zaštitila oprema od oštećenja. Obnovljivi izvori moraju biti u stanju da u bilo kojem radnom režimu redukuju snagu koju predaju sistemu na maksimalnu dozvoljenu zadatu vrednost koju propisuje OPS. Ova zadata vrednost je odreĊena od strane OPS-a u taĉki prikljuĉenja i daje se kao procentualna vrednost od trenutne predate snage.

Smanjenje predate snage na zadatu vrednost mora se izvršiti sa najmanje 10% od trenutne predate snage po minuti, bez iskljuĉenja generatora sa sistema.

Svi obnovljivi proizvodni izvori, ukoliko rade na frekvenciji većoj od 50.2 Hz moraju redukovati

trenutni plasman aktivne snage u koracima od 40% od trenutne angažovanosti generatora po Hz.

Hz

fHzPP m

M50

2.5020

PM – trenutni plasman aktivne snage

ΔP – smanjenje aktivne snage

fM – trenutna frekvencija u sistemu

3) Frekventna stabilnost

Član 92

Obnovljivi proizvodni izvori koji koriste generatore tipa 2 su osloboĊeni od zahtjeva za uĉešćem u

primarnoj, sekundarnoj i tercijarnoj regulaciji frekvencije.

U sluĉaju potrebe, OPS može zahtijevati da prilikom propada frekvencije u sistemu sve proizvodne jedinice tipa 2, koje u smislu tehnologije izrade imaju tu mogućnost, automatski povećaju aktivnu

snagu prema statizmu koji propisuje OPS.


50

TakoĊe, OPS može zahtijevati, u sluĉaju potrebe, da proizvodne jedinice tipa 2 koje nemaju

mogućnosti za podizanjem aktivne snage u sluĉaju propada frekvencije ugrade odgovarajuće upravljaĉke sisteme kojima se omogućava ta funkcija.

4) Ponovno uspostavljanje rada

Član 93

Obnovljivi proizvodni izvori su osloboĊeni od zahtjeva za sposobnošću rada u ostrvskom režimu. Operator obnovljivog proizvodnog izvora može ponuditi ovu mogućnost kao opcionu.

8. Realizacija priključenja

1) Zaštita sistema

Član 94

Zaštita prenosnog sistema je od presudne važnosti za siguran i pouzdan rad sistema. Koncept zaštite kao i njena podešenja na granici razdvajanja izmeĊu OPS-a sa jedne strane i korisnika sa

druge strane moraju biti zajedniĉki usaglašena na takav naĉin da ne sme doći do ugrožavanja susednih delova sistema ili postrojenja. U skladu sa tim, odgovarajući sistemi zaštite i prekidaĉke opreme moraju biti obezbeĊeni u taĉki prikljuĉenja.

Korisnik je odgovoran za pouzdanost zaštite u okviru sopstvenog postrojenja. U cilju obezbeĊenja stalne funkcionalnosti, zaštitni ureĊaji koji pripadaju OPS-u kao i oni za koje je odgovoran korisnik moraju biti kontrolisani u redovnim vremenskim intervalima. Evidencija izvršene kontrole zaštitnih

ureĊaja i rezultati kontrole moraju biti dostavljeni u formi zapisnika o stanju zaštitne opreme. Znaĉajne promene na zaštitnim ureĊajima i njihovim podešenjima moraju biti usaglašeni na vreme od strane OPS-a i korisnika. Sve neophodne informacije vezane za otklanjanje kvara moraju biti

razmijenjene izmeĊu OPS-a i korisnika.

Koncept zaštite koji primjenjuje korisnik u taĉki prikljuĉenja mora biti identiĉan konceptu koji primjenjuje OPS u pogledu vremena reagovanja, raspoloživosti, rezervne zaštite itd. Pri realizaciji

koncepta zaštite, korisnik mora imati u vidu sledeće:

OPS odreĊuje dozvoljeno vreme reagovanja backup zaštita u taĉki prikljuĉenja,

koncept backup zaštite u prenosnom sistemu OPS-a ne može 100% garantovati zaštitu

postrojenja korisnika, naroĉito u sluĉajevima kvarova na NN strani transformatora (na strani korisnika),

u cilju primjene podfrekventnog plana rasterećenja koji je sastavni deo odbrambenog plana, OPS može zahtijevati ugradnju podfrekventnih releja u taĉki prikljuĉenja i postaviti njihova

podešenja, i

vreme iskljuĉenja kvara znaĉajno veće od 150 ms može nastati iskljuĉivo u sluĉajevima kvara zaštitnog ureĊaja ili prekidaĉa.

2) Razmjena podataka u realnom vremenu

Član 95


51

Naĉin razmjene podataka u realnom vremenu i komunikacija izmeĊu OPS-a i korisnika prenosnog

sistema se odreĊuje Ugovorom o prikljuĉenju.

OPS i korisnik prenosnog sistema moraju instalirati komunikacionu opremu u cilju prenosa sledećih tipova podataka u realnom vremenu koji se koriste u okviru sistema upravljanja

elektroenergetskim sistemom:

informacija o statusu rasklopne opreme, kao na primer prekidaĉa, rastavljaĉa, uzemljivaĉa i

regulacionih sklopki, ukoliko je neophodno za upravljanje sistemom ili za procenu rada sistema,

mjerenih vrednosti (struja, napon, frekvencija, aktivna snaga, reaktivna snaga),

informacija vezanih za zaštitne, upravljaĉke i alarmne ureĊaje, i

ostalih podataka od interesa u zavisnosti od specifiĉnosti korisnika prenosnog sistema koji se

prikljuĉuje.

Celokupan obim podataka vezan za proces rada postrojenja korisnika koji je potrebno razmjeniti u realnom vremenu mora biti zajedniĉki definisan i mora biti sastavni deo Ugovora o prikljuĉenju.

3) Mjerna oprema

Član 96

OPS definiše tehniĉke standarde koji su neophodni za izbor mjernih ureĊaja koji su u skladu sa zakonskim uslovima. Mjerni ureĊaji na mjestima primopredaje elektriĉne energije (u daljem tekstu mjerna mjesta) u objektima OPS-a moraju biti konstruisani i funkcionisati u skladu sa ĉl. 119 i 128

ovih Pravila.

OPS definiše lokaciju na kojoj će se instalirati mjerni ureĊaji. Generalno se odabira odgovarajuća lokacija koja se nalazi u blizini granice razdvajanja vlasništva OPS-a i korisnika prenosnog sistema.

4) Procedure upravljanja sistemom

Član 97

Procedure i postupci o upravljanju sistemom u normalnom i poremećenim režimima definisane su Ugovorom o prikljuĉenju korisnika prenosnog sistema. Ugovorom o prikljuĉenju korisnika predviĊeno je usaglašavanje sledećih odredbi koje se tiĉu upravljanja sistemom:

imenovanje ovlašćenih predstavnika odgovornih za upravljanje i prekidaĉke manipulacije koji moraju biti stalno dostupni,

usaglašavanje ovlašćenosti OPS-a da izdaje naloge o radnom režimu postrojenja korisnika (aktivna i reaktivna snaga) i prekidaĉkim manipulacijama,

detaljan opis odgovornosti za upravljanje sistemom izmeĊu korisnika i OPS-a,

obavljanje prekidaĉkih manipulacija u normalnim i poremećenim radnim režimima, i

primjena zakonskih mera i mera bezbednosti.


52

IV. MJERNI SISTEMI

1. Uvod

Član 98

Odredbama ovih Pravila, vezanih za mjerne sisteme, se utvrĊuju prava i obaveze OPS-a, uĉesnika na tržištu i korisnika prenosnog sistema i definišu oprema i procedure za potrebe:

mjerenja na mjestima primopredaje elektriĉne energije,

oĉitavanja i prikupljanja podataka o izvršenim merenjima sa brojila elektriĉne energije, i

obrade i distribucije podataka potrebnih za funkcionisanje tržišta elektriĉne energije

Podaci mjerenja se koriste za poravnanje mjerenih veliĉina i u cilju utvrĊivanja stepena korišćenja prenosnog sistema, obima i kvaliteta pruženih pomoćnih usluga i debalansa.

2. Ciljevi

Član 99

Odredbe Pravila u vezi mjerenja utvrĊuju uslove i obaveze sa ciljem:

obezbjeĊivanja potrebnih mjernih podataka i utvrĊivanja procedure za njihovu razmjenu izmeĊu relevantnih energetskih subjekata,

definisanja veliĉina koje moraju biti mjerene i uslove za taĉnošću,

definisanja minimalnih uslova za mjerenje i registrovanje izmjerenih koliĉina elektriĉne

energije, koje se koriste za poravnanje ugovora o prometu elektriĉne energije, korišćenju prenosnog sistema, debalansu i pomoćnim uslugama, i

utvrĊivanja obaveza vezanih za nabavku, ugradnju, ispitivanje, održavanje i upravljanje

mjernim sistemima.

3. Primjena

Nosioci odgovornosti

Član 100

Nosioci odgovornosti kod mjerenja i razmjene mjernih podataka su OPS i korisnici prenosnog sistema.

Pod korisnicima prenosnog sistema se podrazumijevaju:

proizvoĊaĉi, sa proizvodnim jedinicama direktno vezanim na prenosni sistem,

operatori distributivnih sistema (ODS),

snabdjevaĉi, i

direktni potrošaĉi.


53

Granice razdvajanja vlasništva

Član 101

U cilju definisanja granice razdvajanja vlasništva nad mjernom opremom se definišu sledeći djelovi svakog mjernog sistema:

mjerni transformatori i

mjerni ureĊaj (brojilo) sa ureĊajem za ĉuvanje podataka i komunikacionim sistemom

U tom smislu, ĉak i u sluĉajevima kada se mjerni sistem nalazi u postrojenju korisnika (ili delu postrojenja koji je u njegovom vlasništvu), OPS je vlasnik i obavezan je da vrši ugradnju, održavanje, ovjeravanje i baždarenje svih mjernih ureĊaja (brojila) za registraciju tokova aktivne i

reaktivne energije koji su sastavni deo mjernih sistema na taĉkama razdvajanja prenosnog sistema sa korisnicima, kao i na interkonektorima.

Pristup mjernim sistemima

Član 102

OPS-u mora biti omogućen pristup postrojenju ili delu postrojenja koji je u vlasništvu korisnika u

cilju ispunjenja njegovih obaveza definisanih zakonom.

U sluĉajevima u kojima je mjerni sistem u postrojenju ili delu postrojenja korisnika za ugradnju, održavanje i ispunjenje zahtijevane klase taĉnosti mjernih transformatora odgovoran je korisnik.

Obaveza OPS-a u vezi mjernih podataka

Član 103

Obaveza OPS-a je da prikuplja i stavlja na raspolaganje operatoru tržišta i imaocima licenci za snabdijevanje mjerne podatke (ukljuĉujući, ali ne ograniĉavajući se na liste naloga za proizvodnju, mjerenja sa mjesta predaje energije, podake vezane za rad i korišćenje balansne energije i

obezbjeĊivanje pomoćnih usluga itd.), koji su im neophodni u izvršavanju obraĉuna, poravnanja i sl.

Procedura mjerenja na interkonektorima se reguliše odgovarajućim ugovorom o interkonekciji sa

operatorima susednih sistema.

4. Opšti zahtjevi

Član 104

Glavni principi kod definisanja uslova za mjerne sisteme su:

1) svako mjesto razdvajanja prenosnog sistema i korisnika mora imati mjerni sistem,

2) svako mjerno mjesto na interkonektivnom dalekovodu mora imati minimalno obraĉunski i kontrolni mjerni ureĊaj (dozvoljava se mogućnost ugradnje strujnog transformatora sa dva mjerna jezgra istih karakteristika),


54

3) taĉnost mjernih sistema i veliĉine koje se mjere na svakom mrežnom ĉvorištu odreĊuju se u

zavisnosti od tipa mjernog mjesta (obraĉunsko, kontrolno ili ostala mjerna mjesta),

4) OPS je odgovoran za ugradnju i održavanje mjernih ureĊaja na svim mjernim mjestima u prenosnom sistemu,

5) korisniku prenosnog sistema ostavlja se mogućnost ugradnje kontrolnog mjernog ureĊaja,

6) OPS je odgovoran za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih transformatora ukoliko se mjerno mjesto nalazi u delu sistema koja je u njegovom

vlasništvu,

7) korisnik je odgovoran za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih transformatora koji se nalaze u dijelu sistema koja je u njegovom vlasništvu,

8) korisnik i OPS moraju osigurati usklaĊenost taĉnosti mjernih sistema sa uslovima iz ĉl. 106 do 109 ovih Pravila,

9) mjerni sistemi moraju biti sigurni, registrovani kod OPS-a, odobreni za upotrebu od strane

nadležne institucije i sposobni da pružaju podatke za elektronski transfer do baze podataka mjerenja,

10) podaci o izmjerenoj elektriĉnoj energiji se moraju ĉuvati i stavljati na raspolaganje u

periodima dispeĉinga i poravnanja,

11) podaci o izmjerenoj elektriĉnoj energiji su izraženi u jedinicama kWh-kilovatsat (aktivna) i kvar-kilovarsat (reaktivna),

12) podaci mjerenja koji se koriste za ugovorno poravnanje, korišćenje prenosnog sistema, debalanse sistema i Pomoćne usluge postaju punovažni nakon što OPS izvrši provjeru njihove validnosti,

13) podaci mjerenja moraju biti ĉuvani u bazi podataka mjerenja,

14) OPS mora definisati postupak registracije i izraditi registar mjerenja, kako bi bila olakšana primjena ovih Pravila na korisnike i uĉesnike na tržištu elektriĉne energije u pogledu:

novih mjernih sistema,

izmjena postojećih mjernih sistema, i

iskljuĉenja mjernih sistema, ukljuĉujući davanje informacija o mjernim sistemima,

15) svi mjerni sistemi moraju biti u skladu sa standardima koji su dati u ovim Pravilima, ili na koje se Pravila pozivaju.

5. Tehnički zahtjevi

1) Opšti tehnički zahtjevi

Član 105

Na svakom mjernom mjestu kao minimalan uslov mora postojati jedan mjerni sistem sa mogućnošću registrovanja potrošnje aktivne i reaktivne energije svakih 15 (petnaest) minuta uz

mogućnost daljinskog i lokalnog oĉitavanja mjerenja.

Kod mjernih mjesta na interkonektivnim dalekovodima minimalno moraju biti ugraĊeni strujni transformatori opremljeni sa dva mjerna jezgra, jedno namenjeno za prikljuĉenje obraĉunskog

mjernog ureĊaja (brojila) a drugo za prikljuĉenje kontrolnog mjernog ureĊaja.


55

Za svaki prikljuĉak korisnika na 400 kV, 220 kV i 110 kV mrežu potrebno je obezbijediti mjerenja

aktivne i reaktivne energije za oba smjera:

prijem/uvoz (MWh),

isporuka/izvoz (MWh),

prijem/uvoz (Mvarh), i

isporuka/izvoz (Mvarh).

2) Tačnost mjerenja

Član 106

Taĉnost mjernih sistema mora biti u skladu sa propisanim granicama za odreĊene mjerne sisteme,

koje su date u ĉl. 107 do 109 ovih Pravila, kao i u okviru Zakona o Metrologiji i njegovim podzakonskim aktima.

Mjerni ureĎaji (brojila)

Član 107

Mjerni ureĊaji aktivne energije moraju zadovoljavati sledeće standarde:

IEC Standard 62053-22 – Statiĉki mjerni sistemi za merenje aktivne snage (klase taĉnosti

0.2S i 0.5S) ili

IEC Standard 62053-11 – Elektromehaniĉki mjerni sistemi za merenje aktivne snage (klase

taĉnosti 0.5, 1 i 2)

Mjerni ureĊaji reaktivne energije moraju zadovoljavati standard IEC 62053-23 (klasa taĉnosti 2.0).

Klasa tačnosti mjernih transformatora

Član 108

Potvrde o testovima naponskih transformatora (NT), strujnih transformatora (ST) moraju, u svakom trenutku i u svim sluĉajevima, biti na raspolaganju OPS-u u sluĉajevima kada se mjerni sistem nalazi u postrojenju korisnika.

Minimalne klase taĉnosti mjernih sistema odreĊenu su tabelom 7:

Tabela 7 – Minimalne klase tačnosti mjernih sistema

TIP

Klasa tačnosti priključaka

Obračunska i kontrolna mjerna mjesta

Ostala mjerna mjesta

Strujni transformatori 0,2S 0,5S/0,5

Naponski transformatori 0,2 0,5

Brojila za aktivnu energiju 0,2S 0,5S/0,5


56

Brojila za reaktivnu energiju 2 2

OPS zadržava pravo da u svakom trenutku zahtijeva ugradnju mjernih transformatora sa

komponentama veće klase taĉnosti od predviĊene u stavu 2 ovog ĉlana, ako se ukaže kao neophodno.

Ukupna tačnost mjerenja

Član 109

Ukupna taĉnost mjerenja mora biti u saglasnosi sa tabelom 8:

Tabela 8 – Ukupna tačnost mjerenja

Struja, kao procenat

nominalne struje

Faktor snage

Granice greške za mjerenje

Obračunska i kontrolna mjerna mjesta

Ostala mjerna mjesta

Aktivna energija

20% do 120% 1 ± 0,5% ± 1,6%

5% do 20% 1 ± 0,5% ± 1,6%

1% do 5% 1 ± 0,7% ± 2,1%

20% do120% 0,5 ind. do 0,8kap. ± 1,0% ± 2,5%

Reaktivna energija

10% do 120% 0 ± 4,0% ± 4,0%

10% do 120% 0,866 ind. do 0,866 kap. ± 5,0% ± 5,0%

6. Lokacije mjernih mjesta

Mjesto mjerenja i mjesto primopredaje električne energije

Član 110

Mjesto mjerenja predstavlja fiziĉko mjesto (taĉku) u sistemu gde su instalirani ureĊaji za merenje elektriĉne energije i na kome se mjeri elektriĉna energija koju korisnik preuzima od OPS-a odnosno predaje OPS-u.

Mjesto primopredaje elektriĉne energije je mjesto na kome OPS predaje a korisnik (ODS ili direktni potrošaĉ) preuzima elektriĉnu energiju iz prenosnog sistema, odnosno mjesto na kome proizvoĊaĉ predaje a OPS preuzima elektriĉnu energiju.

Mjesto primopredaje elektriĉne energije nalazi se na granici razdvajanja osnovnih sredstava OPS-a i korisnika.

Mjesto primopredaje i mjesto mjerenja moraju biti utvrĊena ugovorom o prikljuĉenju.

OPS definiše lokaciju mjesta mjerenja odnosno lokaciju na kojoj će se instalirati mjerni sistem. Mjesto mjerenja nalazi se, po pravilu, u blizini mjesta primopredaje elektriĉne energije, ukoliko pojedinaĉnim ugovorom o prikljuĉenju nije drugaĉije odreĊeno.


57

U svim definisanim mjernim mjestima moraju biti zadovoljeni kriterijumi ukupne taĉnosti mjerenja

utvrĊeni ĉlanom 109.

Lokacije mjernih mjesta mogu biti u objektima koji su vlasništvu:

OPS-a,

proizvoĊaĉa elektriĉne energije,

operatora distributivnog sistema (ODS), ili

direktnih potrošaĉa.

Korisnik je obavezan da obezbijedi da mjesto mjerenja bude locirano što je moguće bliže mjestu primopredaje (osnovni kriterijum). U sluĉajevima kada ovo nije moguće, ili ispunjenje ovog uslova iziskuje velike troškove, mjesto isporuke i mjesto mjerenja se ne moraju podudarati i to se definiše

u okviru pojedinaĉnih ugovora o prikljuĉenju korisnika.

Kada se mjesto isporuke i mjesto mjerenja ne podudaraju, npr. ako se ne nalaze na istom naponskom nivou, ili ako se nalaze na istom naponskom nivou ali su toliko udaljeni da se gubici elektriĉne energije ne mogu zanemariti, gdje god je to neophodno potrebno je izvršiti korekciju

mjernih podataka za vrednost gubitaka elektriĉne energije u elementima prenosnog (korisniĉkog) sistema, od mjesta primopredaje do mjernog mjesta (svoĊenje na mjesto primopredaje), kako bi bili zadovoljeni kriterijumi ukupne taĉnosti mjerenja na mjestu primopredaje. Korekcija se vrši u

toku obraĉunskog procesa i njegov je sastavni dio.

OPS može, uz saglasnost korisnika, obaviti mjerenja na mjernim mjestima koja se razlikuju od mjesta primopredaje, i to samo u sledećim sluĉajevima:

ukoliko bi došlo do znaĉajnog povećanja vremena ugradnje, operativnih troškova i/ili troškova održavanja zbog ugradnje mjernih ureĊaja u nova mjerna mjesta koja bi bila u skladu sa

osnovnim kriterijumom izbora lokacije;

ukoliko bi došlo do znaĉajnog prekida snabdijevanja krajnjih kupaca zbog ugradnje mjernih ureĊaja u nova mjerna mjesta koja bi bila u skladu sa osnovnim kriterijumom izbora lokacije

ili zbog zamjene postojećih mjernih ureĊaja koji nisu u skladu sa ĉl. 107 do 109 ovih Pravila; ili

ukoliko doĊe do izmjene mjesta primopredaje koja se desila usled promjena na prenosnom

sistemu (promjena granice razdvajanja osnovnih sredstava).

Prenosni sistem

Član 111

OPS je odgovoran za celokupne mjerne sisteme na interkonektivnim dalekovodima i svim drugim

definisanim mjernim mjestima koji se nalaze u objektima prenosnog sistema. To znaĉi da je OPS odgovoran za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje svih komponenti mjernih sistema u okviru prenosnog sistema.

Proizvodni objekti

Član 112

Mjesto mjerenja elektriĉne energije isporuĉene od strane proizvodnog objekta prenosnom sistemu nalazi se prema osnovnom kriterijumu u djelu sistema koji pripada korisniku u blizini mjesta


58

primopredaje odnosno granice razdvajanja vlasništva osnovnih sredstava. Taĉna lokacija mjernog

mjesta kao i raspored odgovornosti na lokaciji je predmet pojedinaĉnog ugovora o prikljuĉenju.

OPS je odgovoran za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje glavnog (obraĉunskog) mjernog ureĊaja odnosno brojila i pripadajuće komunikacione opreme.

Za ugradnju, održavanje i baždarenje ostalog dela opreme mjernog sistema odgovoran je korisnik prenosnog sistema.

OPS ostavlja proizvodnom objektu mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog ureĊaja

koje mora biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko zajedniĉkog strujnog mjernog transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su namenjena za prikljuĉenje obraĉunskog i kontrolnog mjernog ureĊaja.

Distributivni sistem električne energije

Član 113

Elektriĉna energija isporuĉena od strane OPS-a distributivnom sistemu se mjeri u dovodnoj ćeliji (polju) niskonaponske strane transformatora 110/x kV koja se nalazi u vlasništvu ODS-a. U tom smislu, za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih sistema (osim mjernih

ureĊaja) odgovoran je ODS, dok su mjerni ureĊaji (brojila) uvek u nadležnosti OPS-a.

OPS ostavlja ODS-u mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog ureĊaja koje mora biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko zajedniĉkog strujnog mjernog

transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su namenjena za prikljuĉenje obraĉunskog i kontrolnog mjernog ureĊaja.

Direktni potrošači

Član 114

Mjesto mjerenja elektriĉne energije koja se iz prenosnog sistema predaje direktnom potrošaĉu nalazi se prema osnovnom kriterijumu u delu sistema koji pripada korisniku u blizini taĉke

primopredaje odnosno taĉke razdvajanja vlasništva osnovnih sredstava. Taĉna lokacija mjernog mjesta kao i raspored odgovornosti na lokaciji je predmet pojedinaĉnih ugovora o prikljuĉenju korisnika prenosnog sistema.

U skladu sa postojećom zakonskom regulativom, za ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje glavnog (obraĉunskog) mjernog ureĊaja odnosno brojila odgovoran je OPS, dok je za ostali deo opreme mjernog sistema odgovoran korisnik prenosnog sistema, ukoliko pojedinaĉnim

ugovorom o prikljuĉenju nije drugaĉije definisano.

OPS ostavlja direktnom potrošaĉu mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog ureĊaja koje mora biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko zajedniĉkog

strujnog mjernog transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su namenjena za prikljuĉenje obraĉunskog i kontrolnog mjernog ureĊaja.

7. Mjerni sistemi

Član 115


59

Mjerni sistem ĉine sledeći elementi:

mjerni transformatori,

mjerni ureĊaji,

ureĊaji za ĉuvanje podataka, i

komunikacioni sistemi.

Izuzimajući mjerne transformatore, ostali djelovi mjernog sistema moraju biti smješteni u ĉistoj i suvoj okolini.

1) Mjerni transformatori

Član 116

Strujni (ST) i naponski (NT) transformatori moraju zadovoljiti uslove iz ĉlana 108, stav 2 ovih Pravila. Tehniĉke karakteristike mjernih transformatora i njihovih pomoćnih komponenti, ukljuĉujući i detalje o mogućnostima preopterećivanja, moraju biti dostavljeni OPS-u zbog uvoĊenja u registar mjerenja u skladu sa ĉlanom 135 ovih Pravila.

Strujni transformatori (ST)

Član 117

Na svakom mjernom mjestu mora postojati dva seta strujnih transformatora ili jedan strujni transformator sa dva ili više sekundarnih navoja u skladu sa IEC standardima 60044-1 i sa minimalnim standardom klase taĉnosti kako je dato u ĉlanu 108, stav 2 ovih Pravila.

Jedan set strujnih transformatora odnosno jedno mjerno jezgro mora se koristiti iskljućivo za napajanje obraĉunskog mjernog ureĊaja. Strujni transformatori koji snabdijevaju kontrolne mjerne ureĊaje, gdje oni postoje, mogu biti korišćeni u ostale svrhe, zadovoljavajući kriterijume za

ukupnom taĉnošću mjerenja iz ĉlana 109 ovih Pravila.

Naponski transformatori (NT)

Član 118

Potrebno je obezbijediti dva naponska transformatora, ili naponski transformator sa dva ili više sekundarnih namotaja, u skladu sa standardom IEC 60044-2 i sa minimalnim standardom klase

taĉnosti kako je dato u ĉlanu 108.

Pad napona u sekundarnom namotaju, koji snabdijeva mjerne ureĊaje, ne smije preći 0,25% nominalnog napona. Sekundarni namotaj naponskih transformatora koji napajaju kontrolne mjerne

ureĊaje, gdje oni postoje, može biti korišten i u druge svrhe, zadovoljavajući kriterijume za ukupnom taĉnošću mjerenja iz ĉlana 109 ovih Pravila.

TakoĊe, zbog unošenja u registar mjerenja, korisnik sistema je dužan OPS-u dostavliti dokument o

testu naponskog transformatora, koji pokazuje greške ukupnog radnog opterećenja za svaki namotaj naponskog transformatora koji se koristi za mjerenje elektriĉne energije.


60

Ukupno opterećenje svakog sekundarnog namotaja naponskog transformatora ne smije prelaziti

njegovo nominalno opterećenje.

2) Mjerni ureĎaji

Član 119

UreĊaji za mjerenje aktivne i reaktivne energije moraju zadovoljavati uslove navedene u ĉlanu 107 ovih Pravila.

Svi mjerni ureĊaji moraju ukljuĉiti stabilne registre mjerenja cjelokupne energije za svaku mjerenu koliĉinu. Registar mjerenja mora sadržati dovoljan broj cifara za oĉitavanje tako da ne doĊe do resetovanja registra na nulu u toku normalnog perioda oĉitavanja.

Mjerni ureĊaji koji obezbjeĊuju podatke za razliĉite ureĊaje za ĉuvanje podataka moraju, zbog ove namjene, imati dva izlaza po mjernoj veliĉini.

Svi mjerni ureĊaji moraju biti obelježeni jedinstvenim nazivom (identifikacioni broj). Ovaj podatak,

zajedno sa tehniĉkim karakteristikama i specifikacijama, mora biti dostupan OPS-u radi ukljuĉivanja u registar mjerenja.

Svi mjerni ureĊaji na 110 kV i višem naponskom nivou moraju biti napajani iz spoljašnjeg pomoćnog izvora napajanja.

3) UreĎaj za čuvanje podataka

Opšti uslovi

Član 120

Svaki ureĊaj za ĉuvanje podataka mora imati takav kapacitet, da primi sve mjerene vrijednosti koje mu se daju za period od najmanje 45 (ĉetrdeset pet) dana petnaestominutnih podataka.

UreĊaj za ĉuvanje podataka se mora redovno ispitivati. Podaci mjerenja se sakupljaju na dnevnoj osnovi.

Za svaki ureĊaj za ĉuvanje podataka, mora se obezbijediti sigurno besprekidno napajanje sa

posebnim osiguraĉem za svaki ureĊaj.

Ako je modem za ureĊaj za ĉuvanje podataka dislociran od ureĊaja, onda i za njega važe uslovi iz predhodnog stava.

UreĊaj za ĉuvanje podataka mora imati izvedeni alarmni signal na vidljivom mjestu, koji se aktivira u sluĉaju prestanka napajanja ureĊaja.

Čuvanje podataka

Član 121

Mjerni sistemi moraju biti u mogućnosti da zaštite podatke saĉuvane u memoriji od gubljenja.

UreĊaj za ĉuvanje podataka mjerenja mora obezbijediti sledeće:


61

kapacitet od najmanje 96 (devedeset šest) perioda po danu za najmanje 45 (ĉetrdeset pet)

dana, za sve vrijednosti elektriĉne energije i potrošnje,

ako doĊe do prekida napajanja ureĊaja za ĉuvanje podataka, ureĊaj mora zaštititi sve

podatke saĉuvane do tog trenutka,

vrijednosti energije i potrošnje u trenutku pojave prekida napajanja ureĊaja za ĉuvanje

podataka i njihove nulte vrijednosti nakon otklanjanja problema sa napajanjem, moraju biti oznaĉene, kako bi ih sistem za sakupljanje mjerenja mogao identifikovati, i

do uspostavljanja ponovnog napajanja ureĊaja za ĉuvanje podataka, sat, kalendar i svi

podaci moraju biti podržavani 45 (ĉetrdeset pet) dana bez spoljašnjeg napajanja.

Sistemi za nadzor

Član 122

Sistemi za nadzor moraju biti obezbijeĊeni za svaki od sledećih uslova:

greška u funkcionisanju ureĊaja za ĉuvanje podataka,

nadgledanje baterijskog i energetskog napajanja,

provjera memorije,

problem u snabdijevanju NT, i

pristup portu lokalnog pregleda.

U sluĉaju svakog gore navedenog kvara OPS je obaviješten uobiĉajenim alarmom kroz lokalni

sistem za nadzor.

4) Oprema za komunikaciju

Opšti uslovi

Član 123

Neophodno je omogućiti da se svaki ureĊaj za ĉuvanje podataka može pregledati lokalno i daljinski

sa odvojenih portova.

Oprema za mjerenje mora biti postavljena tako da ĉitanje i reprogamiranje podataka mjerenja iz mjernih sistema bude moguće samo kroz lokalni ili daljinski pristup uz odgovarajući stepen sigurnosti.

Za vrijeme procesa oĉitavanja, prema potrebi, mora biti omogućeno prebacivanje sledećih podataka:

vrijednosti razmjene elektriĉne energije u skladu sa ĉlanom 105 ovih Pravila, po potrebi, i

pokazivanja alarma.

Lokalni pristup

Član 124


62

Za svaki ureĊaj za ĉuvanje podataka potrebno je obezbijediti port za oĉitavanje, kako bi se

omogućilo prikljuĉivanje lokalnog terminala podataka, kao što je PC, a u sledeće svrhe:

puštanje u rad, održavanje i pronalaženje grešaka,

prenos podataka mjerenja u sluĉaju komunikacijske greške, i

podešavanje vremena kada ono ne može biti uraĊeno daljinski ili automatski.

Daljinsko očitavanje

Član 125

Svaki ureĊaj za ĉuvanje podataka mora biti opremljen internim ili eksternim interfejsom za komunikaciju, kao što je modem ili radio odašiljaĉ, koji podržava razmjenu podataka za lokalni i daljinski nadzor, u skladu sa standardom IEC 62056-21. Mora se obezbijediti komunikacioni link za

dobijanje podataka mjerenja pomoću sistema za sakupljanje mjerenja, a za potrebe OPS-a.

Daljinski pristup od strane OPS-a u svrhu oĉitavanja podataka mjerenja vrši se minimalno jedanput dnevno.

Sve strane moraju obezbijediti rezervisane krugove za primanje podataka mjerenja. OPS je odgovoran za obezbjeĊivanje i troškove iznajmljivanja komunikacionog linka.

Ĉitanje podataka sa mjernih ureĊaja i programiranje i promjena parametara mora biti omogućeno

samo kroz pristup na odgovarajućem nivou zaštite.

Komunikacija izmeĊu ureĊaja za ĉuvanje podataka i sistema za prikupljanje mjerenja mora ukljuĉivati odgovarajuće ureĊaje za provjeru greške.

OPS odreĊuje tehniĉku specifikaciju formata prenosa podataka, protokola, ureĊaja za provjeru greške i nivo zaštite.

5) Zaštita mjernih sistema

Član 126

Nakon ugradnje i puštanja u rad, sva oprema mjernih sistema mora biti zatvorena i zaštićena peĉatom-plombom u skladu sa dogovorenom procedurom. Peĉat mora biti tako postavljen da

unutrašnjost ureĊaja za mjerenje ne može nikome biti dostupna bez uništavanja peĉata.

6) Testiranje i baţdarenje mjernih sistema

Opšti uslovi

Član 127

Za provjeru, reviziju i potvrĊivanje tehniĉkih specifikacija mjernih sistema, odgovoran je OPS, koji

odobrava testove i programe puštanja u rad mjerne opreme, pregleda rezultate i nadgleda baždarenje mjernih ureĊaja i mjernih transformatora. OPS metodom sluĉajnog uzorka sprovodi periodiĉne revizije mjernih sistema, kako bi utvrdio usklaĊenost sa ĉl. 107 do 109 ovih Pravila.


63

OPS mora imati neograniĉen pristup mjernim ureĊajima radi kontrole, provere podataka i revizije

sistema.

Korisnik prenosnog sistema je dužan da obavijesti OPS o svim promjenama parametara postojećih mjernih sistema, koje ima namjeru uraditi. OPS je odgovoran za davanje saglasnosti za te

promjene.

Namotaji mjernih transformatora i djelovi mjernih sistema moraju biti sigurni i zaštićeni.

Mjerni sistemi se moraju baždariti i testirati u skladu sa standardima propisanim od strane

nadležne institucije i ispuniti kriterijume ukupne taĉnosti mjerenja iz ĉlana 109 ovih Pravila.

Za sve mrežne uraĊaje moraju biti obezbeĊeni odvojeni blokovi terminala za testiranje, s ciljem olakšanog testiranja i baždarenja. UreĊaj za testiranje mora biti lociran što je moguće bliže

mjernim ureĊajima na koje se odnosi. Pored linkova za testiranje moraju biti obezbeĊeni i linkovi za objedinjavanje.

Mjerni ureĎaji

Član 128

Svi mjerni ureĊaji moraju biti baždareni prije poĉetka komercijalne uputrebe (poĉetno baždarenje),

u skladu sa specifikacijama i tehniĉkim karakteristikama, propisanim od nadležne institucije i datim u ĉlanu 107 ovih Pravila. Ovo baždarenje može izvesti bilo koja ovlaštena osoba ili institucija. Rezultati testa i potvrda o baždarenju moraju, zbog kontrole i uvoĊenja u registar mjerenja, biti

dostupni OPS-u.

Svi mjerni ureĊaji moraju biti redovno testirani i baždareni, u odreĊenim vremenskim periodima i po potrebi.

Svi mjerni ureĊaji moraju biti testirani na taĉnost prilikom poĉetnog puštanja u rad. Testovi se,

takoĊe rade u odreĊenim intervalima, da bi se odredilo da li mjerni ureĊaji rade u okviru propisanih granica greške, datih u ĉlanu 109 ovih Pravila. Datumi i rezultati svih testova moraju biti dostavljeni OPS-u zbog upisivanja u registar mjerenja. S vremena na vrijeme, po potrebi, osim

ovih, mogu se zahtijevati posebni testovi.

Raspored testiranja i ponovnog baždarenja obavlja se u skladu sa Zakonom o metrologiji i njegovim podzakonskim aktima

Mjerni transformatori

Član 129

Novi mjerni transformatori moraju biti ispitani prije poĉetka upotrebe (poĉetno ispitivanje) u skladu sa specifikacijama i tehniĉkim karakteristikama, propisanim od nadležne institucije i datim u ĉl. 108 stav 2, 117 stav 1 i 118 st. 1 i 2 ovih Pravila. Rezultati testa i potvrda o ispitivanju moraju, zbog

kontrole i uvoĊenja u registar mjerenja, biti dostupni OPS-u.

Periodiĉna ispitivanja je potrebno sprovesti za mjerne transformatore i to: za strujne i naponske svakih 12 godina, a za kapacitivne naponske transformatore svakih 5 godina, ili prije ako se pojavi

oĉigledan nedostatak.


64

UreĎaji za čuvanje podataka

Član 130

Novi ureĊaji za ĉuvanje podataka moraju biti kontrolisani prije poĉetka komercijalne upotrebe na bilo kojoj lokaciji, u skladu sa specifikacijama i tehniĉkim karakteristikama datim u ĉlanu 120 ovih

Pravila.

Za ureĊaje za ĉuvanje podataka se ne zahtijeva periodiĉno kontrolisanje, osim ako se pojavi oĉigledan nedostatak.

Posjeta lokaciji

Član 131

Za sve lokacije, posjeta se obavlja na godišnjem nivou, a u cilju oĉitavanja registra mjerenja. Razlika izmeĊu prednjaĉenja registra mjerenja za period i ukupne sume uzastopnih oĉitavanja mjernih perioda za isti vremenski interval, ne smije preći granicu tolerancije od 0,1 %, a u

suprotnom se izraĊuje izvještaj o nedostatku i preduzimaju se mjere za njegovo otklanjanje.

Posjeta lokaciji se takoĊe obavlja u cilju provjere da li je na mjernom sistemu ili pratećoj opremi došlo do bilo kakvog oštećenja ili falsifikovanja, posebno peĉata, kao i da li postoji opasnost da se

to dogodi.

O svim, eventualno, pronaĊenim nedostacima se trenutno obaviještava OPS, koji sprovodi istragu, u skladu sa ĉlanom 132 ovih Pravila.

Greške mjernih ureĎaja

Član 132

U sluĉaju da OPS otkrije, ili mu je prijavljeno postojanje, ili mogućnost nastanka greške, na

mjernom ureĊaj obavezan je:

u roku od 24 h o saznanju obavijesti korisnika,

kada bude neophodno naloži lokalno sakupljanje podataka mjerenja, i

naložiti strani odgovornoj za mjerenje da ispita i otkloni problem sa mjernim ureĊajem.

Ukoliko inspekcijski test ili revizija mjernog sistema, izvedena u skladu sa ĉlanom 127 stav 1 ovih Pravila, pokaže veću grešku od propisane u ĉlanu 109 ovih Pravila, a OPS ne raspolaže sa podatkom u koje se vrijeme greška pojavila, smatra se da je greška nastala na pola perioda od

vremena zadnjeg testa ili revizije, koja je pokazala da mjerni sistem zadovoljava uslove za taĉnošću, i vremena kada je greška otkrivena.

Ukoliko su neophodne zamjene podataka, tada OPS mora obezbijediti dovoljno zamjenskih

oĉitavanja u skladu sa ĉlanom 140 ovih Pravila, kako bi uticao na korekciju te greške u odnosu na period za koji se smatra da je ta greška nastala.

Zahtjevi za otklanjanje nedostataka

Član 133


65

Ukoliko doĊe do nedostatka na cijelom mjernom sistemu, ili nekom njegovom dijelu, OPS je

obavezan a o tome obavijesti korisnika u roku od 24 ĉasa. Korisnik je obavezan da nedostatke na delu mjernog sistema koji je u njegovom vlasništvu (mjerni transformatori i pripadajuća oprema) otkloni u odreĊenim vremenskim terminima.

Kada nedostatak na mjernom sistemu znaĉajno utiĉe na poravnanje (npr. nedostaci na mjernom ureĊaju i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u redovni pogon u roku od 5 (pet) dana.

Kada nedostatak na mjernom sistemu znaĉajno može uticati na poravnanje (npr. nedostaci na

mjernom ureĊaju ili ureĊaju za ĉuvanje podataka i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u redovni pogon u roku od 10 (deset) dana.

Kada nedostatak na mjernom sistemu ne utiĉe znaĉajno na poravnanje (npr. kvar na

komunikacionom sistemu ili mjernom ureĊaju i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u redovni pogon u roku od 15 (petnaest) dana.

U svim sluĉajevima konaĉnu odluku o vraćanju mjernog sistema u redovni pogon donosi OPS.

7) Upravljanje bazom podataka mjerenja

Baza podataka mjerenja

Član 134

U bazi podataka mjerenja se moraju ĉuvati tehniĉki, stvarni i administrativni podaci znaĉajni za sve taĉke mjerenja. Baza podataka mjerenja se sastoji od:

registra mjerenja i

podataka mjerenja.

OPS je odgovoran za ažuriranje, održavanje i administriranje registra mjerenja, kao i za njegovu sigurnost i tajnost. Korisnici iz ĉl. 112 do 114 ovih Pravila moraju obaviještavati OPS o svim promjenama koje utiĉu na podatke mjerenja.

Registar mjerenja

Član 135

Registar mjerenja je dio baze podataka mjerenja i u njemu se ĉuvaju stalne informacije, vezane za mjerni sistem, zahtijevane ĉlanu 136 ovih Pravila.

Uloga registra mjerenja je da olakša:

registrovanje mrežnih ĉvorišta i taĉaka mjerenja,

verifikaciju saglasnosti sa ĉl. 107 do 109 ovih Pravila, i

reviziju i kontrolu promjena registrovanih informacija.

Korisnik je obavezan da za svaki mjerni transformator koji je u njegovom vlasništvu dostavi OPS-u

relevantne podatke i tehniĉke karakteristike kako je navedeno u ĉlanu 136 ovih Pravila. OPS je odgovoran za provjeru taĉnosti informacija i njihovo zavoĊenje u registar mjerenja.

OPS mora biti trenutno obaviješten o svakoj tabeli baždarenja sprovedenog u skladu sa taĉnošću zahtijevanom u ĉlanu 109 ovih Pravila, svakoj promjeni komponenti mjernog sistema, kao i svakoj


66

promjeni podešenja parametara, zbog registracije. OPS i korisnik su odgovorni za provjeru i

potvrĊivanje ažuriranih podataka.

Informacije registra mjerenja

Član 136

Registar mjerenja mora sadržati minimum podataka-informacija koji se odnose na:

mrežno ĉvorište i mjesto (taĉku) mjerenja,

opremu mjernog sistema,

razmjenu podataka i potvrdu podataka, i

procesiranje podataka prije poravnanja.

Identifikacioni broj mjesta (tačke) mjerenja

Član 137

Svako mjesto (taĉka) mjerenja mora imati Identifikacioni broj mjesta (taĉke) mjerenja.

Identifikacioni broj na jedinstven naĉin oznaĉava mjesto (taĉku) mjerenja i sastavljen je od 16 (šesnaest) karaktera:

prve dvije cifre predstavljaju identifikaciju države i odreĊuje je OPS u koordinaciji sa spolja

povezanim stranama i relevantnim subjektima, kao što je ENTSO-E;

Slovo “Z“ za identifikovanje koda kao identifikacionog koda mjesta (taĉke) mjerenja;

sledeće 3 (tri) cifre ili velika slova predstavljaju identifikacioni broj mreže, koje kao jedinstvene identifikacione kodove OPS dodijeljuje korisnicima sistema;

sledećih 9 (devet) cifara predstavlja identifikacioni kod mjesta (taĉke) mjerenja ili velikih slova i dodijeljen je svakom mjestu (taĉki) mjerenja pojedinaĉno, sa jednim jedinstvenim

identifikacionim kodom za svako mjesto (taĉku) mjerenja. Neki karakteri mogu biti dodijeljeni za odreĊivanje tipa mjernog sistema (npr. Proizvodnja, Operator distribucije, direktni potrošaĉ itd.);

zadnji karakter je predviĊen za pomoćna mjerenja.

Veliko slovo u identifikacionom broju može biti jedno od sledećih slova: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z, i “-“.

Podaci mjerenja

Član 138

Podaci mjerenja obuhvataju sve izmjerene, sakupljene i izraĉunate vrijednosti mjerenja koje se koriste za poravnanje, korišćenje sistema i za upotrebu u sistemu. Podaci mjerenja se ĉuvaju u bazi podataka.

OPS je odgovoran za prikupljanje podataka sa mjesta mjerenja, korišćenjem odreĊenih protokola prenosa podataka i mora ih potvrditi, obraditi, smjestiti u bazu podataka mjerenja i osigurati za potrebe poravnanja tržišnih transakcija i naplatu za korišćenje sistema.


67

Korisnik mora osigurati pouzdan rad komunikacionog linka i daljinskog prenosa podataka iz

mjernog ureĊaja do baze podataka mjerenja.

Ako, iz bilo kog razloga, doĊe do nemogućnosti daljinskog oĉitavanja (ili uzimanja) podataka, OPS i korisnik moraju obezbijediti pribavljanje podataka lokalnim pregledom. Ukoliko to nije moguće

sprovesti ni na ovaj naĉin, OPS mora koristiti ostale naĉine (npr. SCADA sistem) za pribavljanje procijenjenih podataka.

Podaci mjerenja ukljuĉuju:

originalne, vremenski zavisne, vrijednosti aktivne i reaktivne elektriĉne energije prikupljene iz mjernih sistema,

od OPS-a izraĉunate vrijednosti iz originalnih podataka,

procijenjene i izmijenjene, ili zamijenjene, podatke u sluĉaju pogrešnih ili izgubljenih

podataka, i

podatke i vrijednosti koji se koriste za obraĉun.

Potvrda podataka

Član 139

OPS je odgovoran za provjeru validnosti podataka, kao i za zamjenu podataka u sluĉaju grešaka ili

gubljenja podataka iz bilo kog razloga.

Prilikom sakupljanja ažuriranih dnevnih podataka moraju biti ispunjeni uslovi:

ukoliko podaci iz ureĊaja za ĉuvanje podataka nisu dostupni, tada nije prikupljen nijedan

podatak, oglašava se alarm za sluĉaj kvara i zapoĉinje identifikacija kvara,

ukoliko nema komunikacije sa ureĊajem za ĉuvanje podataka, oglašava se alarm za sluĉaj

kvara i zapoĉinje identifikacija kvara,

ukoliko se vrijeme na ureĊaju za ĉuvanje podataka razlikuje od oĉekivanog za više od 10

(deset) sekundi, a manje od 1 (jednog) minuta, tada se vrijeme na ureĊaju za ĉuvanje podataka ispravlja pomoću sistema za prikupljanje podataka. U sluĉaju veće razlike, oglašava se alarm za sluĉaj kvara i zapoĉinje identifikacija kvara, i

ukoliko OPS uvrdi bilo koji od naznaĉenih kvarova, mora obavijestiti korisnika u periodu od 24 (dvadeset ĉetiri) sata nakon utvrĊivanja kvara.

Ukoliko doĊe do neslaganja podataka iz mjernih sistema i beze podataka, strana pogoĊena ovom ĉinjenicom, mora u saradnji sa OPS-om naći najprikladniji naĉin za brzo otklanjanje razloga neslaganja i dogovoriti mjere koje treba preduzeti da se neslaganja ne pojave u budućnosti.

OPS je odgovoran da svi incidenti na mjernom sistemu budu ispitani i otklonjeni. O greškama u podacima iz mjernog sistema, nastalim kao posledica incidenta na mjernom sistemu, OPS mora obavijestiti korisnika.

Zamjena podataka

Član 140


68

Ukoliko, zbog pojave razlike u podacima, ili bilo kojeg drugog razloga, doĊe do potrebe zamjene

podataka, onda je za zamjenu podataka odgovoran OPS. TakoĊe OPS u saradnji sa ostalim uĉesnicima na tržištu definiše postupak zamjene podataka.

U sluĉaju izostanka podataka mjerenja ili greške u mjernom sistemu, podaci moraju biti

zamijenjeni podacima iz SCADA sistema, ili iz ostalih dostupnih izvora.

Ako podaci mjerenja ne mogu biti obnovljeni iz mjernog sistema, u vremenu potrebnom za poravnanje, OPS obezbijeĊuje zamjenske vrijednosti, metodom dogovorenom sa relevantnim

stranama.

Ukoliko postoji razlika izmeĊu podataka iz mjernog sistema i baze podataka, a ne postoji drugi izvor za provjeru taĉnosti podataka, onda se podaci iz mjernog sistema uzimaju kao primarno

važeći podaci za dato mjesto (taĉku) mjerenja energije.

Pristup podacima i sigurnost

Član 141

OPS je vlasnik registra mjerenja i zbog bezbjednosti samo on ima direktan pristup registru mjerenja. Strane koje imaju pravo da zahtijevaju podatke iz registra mjerenja su:

korisnici iz ĉl. 112 do 114 ovih Pravila,

operator tržišta,

snabdjevaĉi krajnjih kupaca,

nosioci balansne odgovornosti, i

Agencija.

OPS obezbijeĊuje na pisani zahtjev bilo koje od ovih strana uvid u podatke registra mjerenja. Ovi

podaci se obezbjeĊuju u svrhu potvrĊivanja, testiranja, sporova, baždarenja ili nekog drugog razloga koji OPS ocijeni prihvatljivim. Podaci se obezbjeĊuju elektronskim putem, ne kasnije od 7 (sedam) dana od dana prijema pisanog zahtjeva.

OPS posjeduje podatke mjerenja i u cilju sigurnosti samo OPS ima pristup podacima mjerenja. Strane koje imaju pravo da zahtijevaju podatke mjerenja su:

korisnici iz ĉl. 112 do 114 ovih Pravila,

operator tržišta,

snabdjevaĉ krajnjih kupaca,

nosilac balansne odgovornosti, i

Agencija.

Na pisani zahtjev bilo koje od ovih strana, OPS obezbjeĊuje uvid u podatke mjerenja. Ovi podaci se obezbjeĊuju u svrhu potvrĊivanja, testiranja, sporova, baždarenja ili nekog drugog razloga koji

OPS ocijeni prihvatljivim. Podaci se obezbjeĊuju elektronskim putem, ne kasnije od 7 (sedam) dana od dana prijema pisanog zahtjeva.

Svi podaci mjerenja koji se nalaze u mjernim sistemima moraju biti zaštićeni od lokalnog ili

daljinskog pristupa elektronskim putem, odgovarajućim password-om.


69

Dokumentacija

Član 142

U registru mjerenja moraju biti nedvosmisleno navedena i registrovana mjesta isporuke i mjesta mjerenja, kao i sve ostale komponente, podešenja i parametri u vezi sa njima. Svaka eventualna

promjena komponenti, podešenja i parametara može biti provedena iskljuĉivo uz obavještavanje i koordinaciju sa OPS-om.

Dizajn, tehniĉke specifikacije i šeme vezivanja mjernih sistema moraju biti uredno dokumentovani.

Ova dokumenata moraju biti stalno raspoloživa korisnicima prenosnog sistema, kao i OPS-u zbog unošenja u registar mjerenja.

8) Plaćanje za mjerenje i pristup podacima mjerenja

Član 143

OdreĊivanje i rasporeĊivanje svih troškova mjerenja i pristupa podacima mora biti definisano u

posebnim komercijalnim ugovorima izmeĊu OPS-a i korisnika iz ĉl. 112 do 114 ovih Pravila kao i izmeĊu OPS-a i stranama koje imaju pravo da zahtijevaju podatke iz registra mjerenja u skladu sa ĉlanom 141 stav 1 ovih Pravila i do podataka mjerenja u skladu sa u ĉlanom 141 stav 3 ovih

Pravila.

Obraĉun elektriĉne energije za period kada brojila nijesu ispravno radila, izvršava se prema odredbama bilateralnih ugovora, odnosno tržišnih pravila.

9) Izuzeća

Član 144

Ukoliko bilo koji deo mjernog sistema koji je u nadležnosti pojedinih nosioca odgovornosti, danom stupanja na snagu Pravila, u bilo kom elementu, nije u skladu sa ovim Pravilima, nosilac

odgovornosti je obavezan da u roku od 12 (dvanaest) mjeseci uskladi odgovarajuće djelove mjernog sistema sa ovim Pravilima.

V. RAD PRENOSNOG SISTEMA

1. Planiranje rada elektroenergetskog sistema

1) Uvod

Član 145

Planiranje rada podrazumeva sve one aktivnosti koje se sprovode prije upravljanja u realnom

vremenu.

Aktivnosti vezane za planiranje rada obuhvataju sledeće:

izradu godišnjeg, mjeseĉnog i sedmiĉnog plana rada elektroenergetskog sistema,


70

izradu dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema,

izradu planova iskljuĉenja u prenosnoom sistemu, i

odreĊivanje prekograniĉnih prenosnih kapaciteta.

Planiranje rada omogućuje da se kratkoroĉni i srednjoroĉni dogaĊaji kao što su održavanje i popravka opreme ili izgradnja novog elementa isplaniraju u odgovarajućem vremenskom domenu i

koordiniraju kroz proces upravljanja sistemom.

Za razliku od planiranja razvoja sistema i nivoa sigurnosti i pouzdanosti koji se pri tom uvažavaju, planiranje rada uvažava trenutnu sigurnost rada sistema, kao na primer nadzorom trenutnih ispada

ili planiranih radova.

Osnova planiranja rada za period koji se posmatra jeste model prenosnog sistema u skladu sa planiranom opterećenošću sistema, planiranim iskljuĉenjima elemenata sistema i generatora.

2) Ciljevi planiranja rada

Član 146

Pravila koja su definisana u okviru planiranja rada imaju za cilj:

uravnoteženje planirane proizvodnje generatora sa prognoziranom potrošnjom na nivou prenosa (ukljuĉujući gubitke), zajedno sa obezbjeĊenjem dovoljne rezerve u proizvodnji,

uzimajući u obzir ispade pojedinih proizvodnih jedinica, djelova prenosnog sistema kao i djelova sistema korisnika sistema;

postizanje zahtijevanih standarda sigurnosti sistema u snabdijevanju krajnjih kupaca

elektriĉnom energijom; i

utvrĊivanje procedura koje omogućuju OPS-u da vrši meĊusobno usglašavanje i optimizaciju

programa proizvodnje i planiranih iskljuĉenja-prekida u prenosnom sistemu a da pritom ne bude ugroženo sigurno i stabilno funkcionisanje elektroenergetskog sistema, odnosno

kvalitetno snabdijevanje krajnjih kupaca elektriĉnom energijom.

3) Primjena

Član 147

Odgovorne strane za primjenu odredbi ovih Pravila koja se odnose na planiranje rada su OPS i korisnici pod kojima se podrazumevaju:



snabdjevaĉi,


operatori susednih prenosnih sistema.


71

4) Opšte karakteristike planova

Član 148

Planovi rada elektroenergetskog sistema imaju za svrhu da ispitaju da li su zadovoljeni osnovni preduslovi za normalan rad elektroenergetskog sistema, ukljuĉujući i ocjenu da li se mogu

oĉekivati problemi u obezbjeĊivanju sistemskih usluga, odnosno problemi u ostvarivanju energetskog bilansa Crne Gore u dijelu koji se odnosi na elektriĉnu energiju.

Navedeni planovi se izraĊuju na osnovu:

odgovarajućih planova rada korisnika prenosnog sistema,

planova iskljuĉenja u prenosnom sistemu,

bilateralnih sporazuma zakljuĉenih sa susednim operatorima prenosnog sistema a primjenom internih metodologija OPS,

izvršenih analiza sigurnosti rada prenosnog sistema (analiza ispada (n-1), naponska stabilnost, itd.) u svim vremenskim domenima izrade planova, i

obezbjeĊenog pristupa nivou pomoćnih usluga koji su potrebni u cilju ispunjenja sigurnosnih kriterijuma rada prenosnog sistema u svim vremenskim domenima izrade planova.

5) Godišnji, mjesečni, sedmični i dnevni planovi rada elektroenergetskog sistema

Struktura planova rada elektroenergetskog sistema

Član 149

Godišnji, mjeseĉni i sedmiĉni planovi rada elektroenergetskog sistema sadrže opštu strukturu koja obuhvata:

plan potrošnje, proizvodnje i razmjene elektriĉne energije,

plan obezbjeĊivanja primarne, sekundarne i tercijarne rezerve,

plan nabavke elektriĉne energije za pokrivanje tehniĉkih gubitaka u prenosnoom sistemu,

potrošnju, proizvodnju i razmjenu elektriĉne energije u satu maksimalnog opterećenja, i

planove rada elektroenergetskog sistema za karakteristiĉne dane preko kojih se mogu opisati godišnji, mjeseĉni i sedmiĉni planovi sa oĉekivanim nivoom neizvjesnosti.

Analiza mogućnosti realizacije sistemskih usluga

Član 150

Analiza mogućnosti realizacije primarne, sekundarne, tercijarne i regulacije napona sagledava se prvenstveno na osnovu planova rada elektroenergetskog sistema za karakteristiĉne dane. Ovi planovi se saĉinjavaju na principima prema kojima se izraĊuje i dnevni plan rada



72

Prognoza gubitaka u prenosnom sistemu

Član 151

Prognozu gubitaka u prenosnom sistemu radi OPS na osnovu predviĊanja proizvodnje, potrošnje i razmjene elektriĉne energije i planirane konfiguracije prenosnog sistema.

Pri prognozi prenosnih gubitaka OPS mora uzeti u obzir:

gubitke u dalekovodima, energetskim transformatorima i autotransformatorima i

potrošnju elektriĉne energije za sopstvena razvodna postrojenja i transformatorske stanice koja se napaja iz transformatora sopstvene potrošnje ili iz distributivnog sistema.

Opšta pravila o razmjeni neophodnih informacija

Član 152

U cilju izrade planova rada elektroenergetskog sistema, odgovorne strane, u ime korisnika

prenosnog sistema, dužne su dostaviti OPS-u sledeće podatke:

plan sumarne potrošnje aktivne elektriĉne energije;

plan potrošnje aktivne elektriĉne energije pojedinaĉnih krajnjih kupaca ili grupa krajnjih kupaca, na poseban zahtjev OPS;

plan proizvodnje aktivne elektriĉne energije po objektima prikljuĉenim na prenosni sistem,

odnosno po objektima prikljuĉenim na distributivni sistem ako suma instalisanih snaga proizvodnih jedinica prevazilazi 5 MW, odnosno zbirno za objekte prikljuĉene na distributivni

sistem ĉija suma instalisanih snaga ne prelazi 5 MW;

plan sopstvene potrošnje proizvodnih jedinica;

plan gubitaka u distributivnom sistemu;

plan nabavke i isporuke aktivne elektriĉne energije;

planove rada za karakteristiĉni dan u satnoj rezoluciji;

planove raspoloživih kapaciteta za pružanje ugovorenih sistemskih usluga.

OPS odreĊuje format u kome mu se dostavljaju navedeni planovi i dužan je da ga najmanje 30 dana pre roka za podnošenje podataka objavi na svom zvaniĉnom internet sajtu.

OPS je dužan da najmanje 30 dana prije roka za podnošenje podataka koji su vezani za

karakteristiĉan dan, obavijesti korisnike prenosnog sistema o datumima koji se smatraju za karakteristiĉne dane.

Prilikom izrade planova rada elektroenergetskog sistema OPS provjerava da li su ispunjeni uslovi za

normalan rad na osnovu dostavljenih podataka.

Ukoliko OPS procijeni da uslovi normalnog rada nisu zadovoljeni, može se obratiti odgovornim stranama i zatražiti odgovarajuće izmjene u podnijetim planovima rada.

Odgovorne strane su obavezne da podnijete planove rada izmene u skladu sa zahtjevima OPS.

Godišnji plan rada elektroenergetskog sistema

Član 153


73

OPS izraĊuje godišnji plan rada elektroenergetskog sistema do 15. oktobra u godini koja prethodi

godini za koju se plan izraĊuje.

OPS sprovodi redovnu verifikaciju, odnosno korekciju godišnjeg plana rada elektroenergetskog sistema do svakog 25. dana u mjesecu M-1, pri ĉemu se verifikacija, odnosno korekcija ovog plana

odnosi na sve mjesece od mjeseca M do kraja godine.

Godišnji plan rada elektroenergetskog sistema sadrži:

plan potrošnje, proizvodnje i razmjene elektriĉne energije,

potrošnju, proizvodnju i razmjenu elektriĉne energije u satu maksimalnog opterećenja,

planove rada elektroenergetskog sistema za karakteristiĉne dane,

plan neraspoloživosti proizvodnih jedinica u dnevnoj rezoluciji,

planiranu vrijednost neto prenosnog kapaciteta na godišnjem nivou,

planiranu vrijednost raspoloživog prenosnog kapaciteta na godišnjem nivou,

plan obezbjeĊivanja primarne, sekundarne i tercijarne rezerve,

plan nabavke elektriĉne energije za pokrivanje tehniĉkih gubitaka u prenosnom sistemu, i

godišnji plan iskljuĉenja elemenata EES.

OPS propisuje formu za dostavljanje podataka potrebnih za izradu godišnjeg plana i objavljuje na

svojoj internet stranici najkasnije do 1. jula. Odgovorne strane dužne su da zahtijevane podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do 1. oktobra u godini koja prethodi godini za koju se izraĊuje godišnji plan rada elektroenergetskog sistema.

OPS usaglašava navedene podatke sa odgovornim stranama do 7. oktobra.

U sluĉaju promjene godišnjeg plana rada korisnika prenosnog sistema, odgovorna strana ima obavezu da do 20. dana u mjesecu M-1, dostavi korigovani godišnji plan rada korisnika prenosnog

sistema koji se odnosi na sve mjesece od mjeseca M do kraja godine, pri ĉemu dio plana koji se odnosi na mjesec M mora biti u saglasnosti sa već predatim mjeseĉnim planom rada korisnika prenosnog sistema.

Mjesečni plan rada elektroenergetskog sistema

Član 154

OPS izraĊuje mjeseĉni plan rada elektroenergetskog sistema do 25. dana u mjesecu koji prethodi

mjesecu za koji se plan izraĊuje.

Prva sedmica mjeseĉnog plana rada elektroenergetskog sistema poĉinje u 00:00 sati 1. dana u mjesecu, a završava se u 24:00 sata prve nedjelje u mjesecu. Poslednja sedmica mjeseĉnog plana

rada elektroenergetskog sistema poĉinje u 00:00 sati poslednjeg ponedjeljka u mjesecu, a završava se u 24:00 sata poslednjeg dana u mjesecu.

Ostale sedmice mjeseĉnog plana rada elektroenergetskog sistema poĉinju u ponedeljak u 00:00

sati, a završavaju se u nedelju u 24:00 sata.

Mjeseĉni plan rada elektroenergetskog sistema sadrži sve elemente koji su navedeni u okviru godišnjeg plana, pri ĉemu se:

plan neto prenosnog kapaciteta izraĊuje u satnoj rezoluciji,

plan raspoloživog prenosnog kapaciteta izraĊuje u satnoj rezoluciji,


74

plan nabavke elektriĉne energije za pokrivanje gubitaka u prenosnom sistemu izraĊuje u

satnoj rezoluciji.

OPS propisuje formu za dostavljanje podataka potrebnih za izradu mjeseĉnog plana i objavljuje na

svojoj Internet stranici najkasnije do 10. u mjesecu M-2 za mjesec M.

Odgovorne strane dužne su da zahtijevane podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do 20. u mjesecu M-2 za mjesec M za koji se izraĊuje mjeseĉni plan rada elektroenergetskog sistema.

Sedmični plan rada elektroenergetskog sistema

Član 155

OPS izraĊuje sedmiĉni plan rada elektroenergetskog sistema do 12:00 sati svakog ĉetvrtka pred nastupajuću sedmicu.

Sedmiĉni plan rada elektroenergetskog sistema, sadrži sve elemente mjeseĉnog plana kao i program kompenzacije neželjenih odstupanja u satnoj rezoluciji;

OPS propisuje formu za dostavljanje podataka potrebnih za izradu sedmiĉnog plana i objavljuje na svojoj Internet stranici.

Odgovorne strane dužne su da zahtijevane podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do

srijede u 12:00 sati u sedmici koja prethodi sedmici za koju se izraĊuje sedmiĉni plan rada elektroenergetskog sistema.

Dnevni plan rada elektroenergetskog sistema

Član 156

OPS izraĊuje dnevni plan rada elektroenergetskog sistema do 16:00 sati svakog dana za naredni

dan.

Dnevni plan rada sadrži:

plan potrošnje elektriĉne energije u satnoj rezoluciji po direktnim potrošaĉima i

snabdjevaĉima,

plan proizvodnje elektriĉne energije u satnoj rezoluciji po elektranama,

plan prekograniĉne razmjene elektriĉne energije po uĉesnicima u satnoj rezoluciji,

plan nabavke elektriĉne energije za pokrivanje gubitaka u prenosnom sistemu u satnoj

rezoluciji,

plan nabavke elektriĉne energije za pokrivanje kompenzacionih programa u satnoj rezoluciji,

plan raspoloživih prekograniĉnih prenosnih kapaciteta u satnoj rezoluciji,

plan angažovanja pomoćnih usluga u satnoj rezoluciji po pružaocima usluga, i

plan iskljuĉenja.

OPS propisuje formu za dostavljanje podataka potrebnih za izradu dnevnog plana.


75

6) Planovi isključenja u prenosnom sistemu

Opšta pravila planiranja isključenja

Član 157

OPS izraĊuje godišnje, mjeseĉne, sedmiĉne i dnevne planove iskljuĉenja elemenata naponskog

nivoa 400, 220 i 110 kV koji pripadaju prenosnom sistemu. Korisnici prenosnog sistema izraĊuju planove iskljuĉenja elemenata u okviru djelova sistema koja je u njihovoj nadležnosti.

OPS izraĊuje konaĉne planove iskljuĉenja elemenata EES u koordinaciji sa korisnicima prenosnog

sistema i susednim operatorima prenosnog sistema.

Planovima iskljuĉenja su obuhvaćeni radovi u beznaponskom stanju, u smislu propisa kojim se ureĊuju opšte mere zaštite na radu, na elementima elektroenergetskih objekata naponskih nivoa

400 kV, 220 kV i 110 kV, kao i onim elementima nižeg naponskog nivoa koji su sastavni deo tih elementa (tercijar transformatora, zvezdište transformatora i sliĉno) i ostali radovi koji zahtijevaju iskljuĉenje elemenata EES.

Prilikom izrade planova iskljuĉenja OPS je obavezan da usklaĊuje iskljuĉenja u prenosnom sistemu sa planovima rada proizvodnih jedinica u cilju oĉuvanja uslova normalnog, a ako to nije moguće, sigurnog rada tokom izvoĊenja iskljuĉenja.

Predlozi planova iskljuĉenja zbog investicija OPS i korisnika prenosnog sistema moraju biti obuhvaćeni planovima iskljuĉenja.

Bliže procedure za izradu planova iskljuĉenja, izdavanja odobrenja za iskljuĉenja elemenata EES i

sprovoĊenje osnovnih mera obezbeĊenja mjesta rada na elementima objekata EES, kao i oblik, formu i sadržinu dokumenata (zahtjevi, odobrenja i sl.) na osnovu kojih se odobrava iskljuĉenje, ureĊuje OPS u saradnji sa korisnicima prenosnog sistema.

Trajanje redovnih isključenja

Član 158

Za trajanje iskljuĉenja zbog redovnog godišnjeg održavanja usvajaju se vrijednosti iz tabele 9 za

dalekovode i tabele 10 za ostale elemente EES.

Tabela 9 – Maksimalno trajanje isključenja za dalekovode

Opis dalekovoda Maksimalno trajanje iskljuĉenja

Jednostruki dalekovodi 110 kV, za svakih 10 km 1 dan

Jednostruki dalekovodi 220 kV, za svakih 10 km 1.1 dan

Jednostruki dalekovodi 400 kV, za svakih 10 km 1.25 dana

Dvostruki dalekovodi Vrijeme za jednostruki x 1.2

Svaki prelaz dalekovoda preko vodenih površina Dodatno jedan dan

Tabela 10 – Maksimalno trajanje isključenja za ostale elemente prenosnog sistema

Opis elementa EES Maksimalno trajanje iskljuĉenja

Sistem sabirnica 1 dan


76

Transformator 110 / x kV 3 dana



Sve vrste polja 3 dana

Radovi na redovnom održavanju blok-transformatora i ostalih elemenata u delu sistema koji

pripada korisniku ĉije je iskljuĉenje neophodno u toku remonta pripadajuće proizvodne jedinice moraju se realizovati za vreme remonta te proizvodne jedinice.

Godišnji plan isključenja

Član 159

Godišnji plan iskljuĉenja se izraĊuje kao plan iskljuĉenja po mjesecima.

Osnovu za izradu godišnjeg plana iskljuĉenja ĉine:

predlog plana revizija i remonata elektroprenosnih objekata i postrojenja,

predlog plana revizija i remonata proizvodnih kapaciteta i pripadajućih rasklopnih postrojenja, i

usaglašeni godišnji plan iskljuĉenja dalekovoda i transformatora važnih za normalan rad

ENTSO-E interkonekcije u regionu Jugoistoĉne Evrope.

Usaglašeni godišnji plan iskljuĉenja dalekovoda i transformatora važnih za normalan rad ENTSO-E

interkonekcije u regionu Jugoistoĉne Evrope, izraĊuje se u skladu sa odredbama ENTSO-E operativnog priruĉnika, do 20.11. tekuće godine za narednu godinu.

Godišnji predlozi planova zastoja energetskih objekata za proizvodnju elektriĉne energije, i predlozi

planova za iskljuĉenje elemenata i elektroenergetskih objekata OPS-a i ostalih korisnika prenosnog sistema, dostavljaju se OPS najkasnije do kraja septembra tekuće godine za narednu godinu.

Nacrt godišnjeg plana iskljuĉenja za narednu godinu OPS AD izraĊuje i dostavlja korisnicima

prenosnog sistema najkasnije do 30. novembra tekuće godine.

OPS objavljuje konaĉan godišnji plan iskljuĉenja za narednu godinu na internet stranici do 15. decembra tekuće godine.

Godišnje planove iskljuĉenja OPS može mijenjati na sopstvenu inicijativu ili po zahtjevu korisnika prenosnog sistema, ako postoje opravdani razlozi i uz saglasnost pogoĊenih korisnika prenosnog sistema. Promjene se odnose na period od nastupanja okolnosti za promjenu do isteka godine za koju je donijet plan iskljuĉenja.

Zahtjev za promjenu termina iskljuĉenja elemenata naponskog nivoa 220 kV i 400 kV, predviĊenih godišnjim planom, korisnici prenosnog sistema mogu podnijeti OPS-u najkasnije do 25. dana u mjesecu M-2 za mjesec M.

Zahtjev za promjenu termina iskljuĉenja elemenata naponskog nivoa 110 kV, predviĊenih godišnjim planom, korisnici prenosnog sistema mogu podnijeti OPS-u najkasnije do 20-og u mjesecu M–1 za mjesec M.

Zahtjev za promjenu termina zastoja energetskih objekata za proizvodnju elektriĉne energije predviĊenih godišnjim planom iskljuĉenja, podnosi se OPS-u najkasnije do 20-og u mjesecu M – 2 za mjesec M.


77

Mjesečni plan isključenja

Član 160

Mjeseĉni plan iskljuĉenja je izraĊen po danima.

Mjeseĉni plan iskljuĉenja se priprema na osnovu godišnjeg plana iskljuĉenja i usaglašenih izmjena godišnjeg plana. Mjeseĉni plan iskljuĉenja se izraĊuje najkasnije do 25-og u mjesecu M – 1 za mjesec M.

Sedmični plan isključenja

Član 161

Sedmiĉni planovi iskljuĉenja se izraĊuju po danima i satima.

Sedmiĉni planovi iskljuĉenja utvrĊeni mjeseĉnim planom iskljuĉenja za sedmicu za koju se donosi sedmiĉni plan, koriguju se u skladu sa odobrenim zahtjevima za produženje roka izvoĊenja radova

koji su već otpoĉeti, zahtjevima za izvoĊenje radova koji su odloženi na osnovu naloga centara upravljanja OPS i zahtjevima za iskljuĉenja zbog nastalog ili utvrĊenog potencijalnog kvara ili zahtjeva za interventne radove, kao i odreĊenim novim terminima iskljuĉenja za odložene ili

produžene radove.

U sluĉaju da iskljuĉenja planirana sedmiĉnim planom prouzrokuju ograniĉenje rada energetskih objekata za proizvodnju elektriĉne energije (raspoloživost pojedinih generatora, odnosno

ograniĉavanje minimalne ili maksimalne proizvodnje), a koje nije obuhvaćeno mjeseĉnim planom iskljuĉenja, OPS traži saglasnost korisnika prenosnog sistema za takav režim rada do srede u 15:00 ĉasova tekuće sedmice za narednu sedmicu.

Korisnik prenosnog sistema odgovara na ispostavljeni zahtjev OPS do ĉetvrtka u 12:00 ĉasova.

Sedmiĉni planovi iskljuĉenja se izraĊuju najkasnije do petka u 12:00 ĉasova, tekuće sedmice za narednu sedmicu.

Dnevni plan isključenja

Član 162

Dnevni plan iskljuĉenja izraĊuje se na osnovu sedmiĉnog plana dopunjenog odobrenim zahtjevima

koji su posledica tekućih problema u eksploataciji prenosnog sistema.

Podnošenje i odobravanje zahtjeva za isključenje

Član 163

OPS definiše obrazac u cilju propisivanja procedure podnošenja i odobravanja zahtjeva za iskljuĉenje.

Redovnu razmjenu spiskova ovlašćenih lica, koja mogu popunjavati obrazac izmeĊu OPS i korisnika prenosnog sistema potrebno je obaviti svake godine do 1. marta tekuće godine.


78

Korisnici prenosnog sistema dužni su dostaviti OPS zahtjev za iskljuĉenje zbog planiranih radova do

srijede u 15:00 ĉasova tekuće sedmice za narednu sedmicu.

Odobrenje za iskljuĉenje planiranih radova OPS dostavlja podnosiocu zahtjeva do petka u 12:00 ĉasova tekuće sedmice, za iskljuĉenja planirana tokom naredne sedmice.

Hitna iskljuĉenja su posledica potrebe da se sprijeĉi moguća havarijska situacija koja predstavlja prijetnju bezbjednosti osoblja u pogoĊenom objektu, ili na bilo koji naĉin ugrožava sigurnost rada elementa ili objekta prenosnog sistema, EES Crne Gore i susjednih EES.

Zahtjev za hitno iskljuĉenje elementa ili objekta prenosnog sistema podnosi se odmah po uoĉavanju problema koji može da izazove navedene posledice. OPS odgovara na zahtjev u najkraćem mogućem roku.

7) Analiza sigurnosti

Član 164

Svrha planiranja rada elektroenergetskog sistema je održavanje maksimalne sigurnosti napajanja i pouzdanosti elektroenergetskih objekata i postrojenja. U procesu planiranja rada mora se voditi raĉuna o poštovanju (n-1) kriterijuma sigurnosti.

Ispad se definiše kao ispad jednog ili više elemenata sistema koji se ne može unapred predvideti.

Princip N-1 kriterijuma sigurnosti kod planiranja rada (kao i rada u realnom vremenu) podrazumeva sledeće:

u procesu planiranja OPS mora osigurati da u svim pogonskim uslovima jednostruki ispad (ne uzima se u obzir istovremeni ispad oba sistema na dvosistemskom vodu) bilo koje jedinice u sistemu (proizvodne jedinice, transformatori, vodovi, jedinice za kompenzaciju reaktivne

snage i drugo) ne dovede do pogonskih ograniĉenja u vlastitom i/ili susjednim kontrolnim oblastima (prekoraĉenje vrijednosti struja, napona i drugo) te da ne izazove prekide napajanja elektriĉnom energijom;

u sluĉaju ispada nekog elementa sistema, iako taj ispad nije narušio pogon sistema, OPS mora uskladiti konfiguraciju sistema tako da u što kraćem vremenu ponovo zadovolji (n-1)

kriterijum, jer ispad sledećeg elementa u vremenu intervencije nakon prvog ispada može ugroziti integritet ĉitavog EES-a;

OPS može povremeno odstupiti od kriterijuma sigurnosti (n-1) ako je to potrebno zbog

radova na održavanju ili izgradnji sistema, ali uz prethodno obaveštenje ODS-u i korisnicima sistema na koje to utiĉe;

u cilju održavanja kriterijuma sigurnosti (n-1) tokom intervetnih radova na elementima

sistema, OPS može prekinuti trgovinske transakcije i privremeno promeniti planirani rad elektrane poštujući princip minimalnih troškova i minimalnog narušavanja principa tržišta

elektriĉne energije;

kriterijum (n-1) održava se uz saradnju sa susednim sistemima, ovisno o prethodnom dogovoru odgovornih strana. To podrazumijeva planiranje iskljuĉenja elemenata koja utiĉu na

rad susednih sistema, kao i razmjenu svih neophodnih informacija i podataka potrebnih za izradu proraĉuna po kriterijumu (n-1);

prilikom provere ispunjenosti (n-1) kriterijuma sigurnosti OPS je dužan uzeti u obzir

dopuštena opterećenja ili preopterećenja elemenata sistema na naĉin kako to odreĊuje podešenje zaštitnih ureĊaja tih elemenata; i


79

pri planiranju mera za ispunjenje kriterijuma (n-1), OPS se rukovodi tehniĉkim i ekonomskim

ĉiniocima, uzimajući u obzir verovatnoću razmatranog dogaĊaja, njegove posledice, troškove njegovog spreĉavanja, kao i troškove aktiviranja zaštitnih mera za spreĉavanje širenja

poremećaja u sistemu.

OPS mora izvršiti proraĉune N-1 sigurnosti kako bi procenio efekte ispada na sopstvenu oblast odgovornosti i to prema N situaciji. N situacija se odreĊuje proraĉunima tokova snaga na osnovu

odgovarajućeg skupa podataka dobijenih u procesu planiranja. OPS mora izvršiti N-1 simulacije za sve ispade sa unapred definisane liste ispada (DACF procedura).

8) Godišnji, mjesečni i sedmični planovi prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 165

Godišnji, mjeseĉni i sedmiĉni planovi prekograniĉnih prenosnih kapaciteta predstavljaju

procijenjene ili proraĉunate maksimalne vrijednosti snage razmjene elektriĉne energije na granici OPS-a sa susjednim operatorima prenosnog sistema raspoložive za dodjelu korisnicima prenosnog sistema.

Proraĉun vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta vrši se u skladu sa važećim preporukama

ENTSO-E organizacije, sa ciljem da zadovolji maksimalnu iskoristivost resursa interkonekcije uz poštovanje kriterijuma pouzdanosti rada EES-a.

Opšta pravila o planiranju prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 166

Prekograniĉni prenosni kapaciteti se planiraju na osnovu sljedećih ulaznih podataka:

plana potrošnje aktivne elektriĉne energije u EES-u Crne Gore i elektroenergetskim sistemima u regionu;

plana proizvodnje aktivne elektriĉne energije po objektima prikljuĉenim na prenosni sistem, odnosno po objektima prikljuĉenim na distributivni sistem ako suma instalisanih snaga proizvodnih jedinica prevazilazi 5 MW, odnosno zbirno za objekte prikljuĉene na distributivni

sistem ĉija suma instalisanih snaga ne prelazi 5 MW, za EES Crne Gore i planova proizvodnje u elektroenergetskim sistemima u regionu;

planova nabavke i isporuke aktivne elektriĉne energije na nivou EES-a Crne Gore i u

elektroenergetskim sistemima u regionu; i

planova iskljuĉenja elemenata prenosnog sistema u Crnoj Gori i zemljama regiona.

Svi navedeni planovi odnose se na usaglašene reprezentativne režime rada i obuhvataju podatke o aktivnim i reaktivnim snagama, naponima i topologiji mreže, neophodne za formiranje

konvergentnog matematiĉkog modela elektroenergetskog sistema.

Podatke iz crnogorskog EES-a potrebne za proraĉun/procjenu vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta OPS obezbjeĊuje kroz prethodno opisanu procedure planiranja. Naĉin razmjene podataka sa OPS-ima u regionu OPS definiše odgovarajućim ugovorima o proraĉunu

prekograniĉnih prenosnih kapaciteta ili sporazumima na regionalnom nivou.

U cilju povećanja stepena harmonizovanosti i nivoa koordinacije rada elektroenergetskih sistema u interkonekciji, OPS može prenijeti ovlašćenje za proraĉun prekograniĉnih prenosnih kapaciteta za

odreĊeni vremenski okvir na zajedniĉko tijelo formirano na regionalnom nivou, ukoliko dogovorena


80

procedura proraĉuna prekograniĉnih kapaciteta garantuje oĉuvanje nivoa pouzdanosti rada

crnogorskog EES-a i optimalne iskorišćenosti raspoloživih prenosnih resursa.

Godišnji plan prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 167

OPS izraĊuje godišnji plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta do roka utvrĊenog Pravilima za dodjelu prekograniĉnih prenosnih kapaciteta.

Godišnje vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta utvrĊuju se za svaku pojedinaĉnu granicu EES-a Crne Gore sa susjednim EES-ovima, za svaki smjer. Proraĉunavaju se na osnovu podataka iz ĉlana 166 stav 1 ovih Pravila ili procjenjuju na osnovu statistiĉkih podataka o minimalnoj

vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta za odgovarajuće režime u posljednjem petogodišnjem nizu.

Godišnje vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim

susjednim OPS-om do vremena i na naĉin definisan Ugovorom o prekograniĉnim prenosnim kapacitetima.

OPS objavljuje godišnji plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta na svojoj Internet stranici

najkasnije do 1. Decembra za narednu godinu.

Mjesečni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 168

OPS izraĊuje mjeseĉni plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta do roka utvrĊenog Pravilima za dodjelu prekograniĉnih prenosnih kapaciteta.

Mjeseĉne vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta utvrĊuju se za svaku pojedinaĉnu

granicu EES-a Crne Gore sa susjednim EES-ovima, za svaki smjer. Proraĉunavaju se na osnovu podataka iz ĉlana 166 stav 1 ovih Pravila ili procjenjuju na osnovu statistiĉkih podataka o minimalnoj vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta za odgovarajuće režime u posljednjem

petogodišnjem nizu.

Ukoliko proraĉunate vrijednosti mjeseĉnog prekograniĉnog prenosnog kapaciteta na odreĊenoj granici u odreĊenom smjeru prelaze vrijednosti već dodijeljenog kapaciteta na godišnjem nivou,

OPS je dužan da, u na naĉin definisan Pravilima za dodjelu prekograniĉnih prenosnih kapaciteta, a u cilju oĉuvanja pouzdanog rada EES-a, ukine pravo prenosa dijelu korisnika, sve dok ukupni dodijeljeni kapacitet ne postane jednak vrijednosti dobijenoj proraĉunom na mjeseĉnom nivou ili

pristupi proceduri kontra-trgovine, u skladu sa važećim ENTSO-E preporukama.

Mjeseĉne vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim susjednim OPS-om do vremena i na naĉin definisan Ugovorom o prekograniĉnim prenosnim

kapacitetima.

OPS objavljuje mjeseĉni plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta na svojoj Internet stranici najkasnije nedjelju dana prije sprovoĊenja pripadajućih aukcija za njihovu dodjelu korisnicima

prenosnog sistema.


81

Sedmični plan prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 169

OPS izraĊuje sedmiĉni plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta do roka utvrĊenog Pravilima za dodjelu prekograniĉnih prenosnih kapaciteta. Ovaj plan predstavlja izvod iz odgovarajućeg

Mjeseĉnog plana ili novi plan, u sluĉaju znaĉajnih nepredviĊenih promjena ulaznih parametara od uticaja na proraĉun.

Ukoliko, u sluĉaju znaĉajnih nepredviĊenih primjena iz prethodnog stava, proraĉunate vrijednosti

sedmiĉnog prekograniĉnog prenosnog kapaciteta na odreĊenoj granici u odreĊenom smjeru prelaze vrijednosti već dodijeljenog kapaciteta na godišnjem ili mjeseĉnom nivou, OPS je dužan da, u na naĉin definisan Pravilima za dodjelu prekograniĉnih prenosnih kapaciteta, a u cilju oĉuvanja

pouzdanog rada EES-a, ukine pravo prenosa dijelu korisnika, sve dok ukupni dodijeljeni kapacitet ne postane jednak vrijednosti dobijenoj proraĉunom na nedjeljnom nivou ili pristupi proceduri kontra-trgovine, u skladu sa važećim ENTSO-E preporukama.

Nedjeljne vrijednosti prekograniĉnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim susjednim OPS-om do vremena i na naĉin definisan Ugovorom o prekograniĉnim prenosnim kapacitetima.

OPS objavljuje nedjeljni plan prekograniĉnih prenosnih kapaciteta u sluĉaju znaĉajnih promjena opisanih u prvom i drugom stavu ovog ĉlana.

2. Pomoćne i sistemske usluge

1) Uvod

Član 170

Odredbama Pravila, vezanim za pomoćne i sistemske usluge utvrĊuju se tehniĉke karakteristike i uslovi koje energetski subjekti – pružaoci usluga moraju ispuniti u cilju obezbjeĊenja pomoćnih i pružanja sistemskih usluga neophodnih za funkcionisanje elektroenergetskog sistema uvažavajući

sva planirana iskljuĉenja, ispade usled kvarova i potreba za oĉuvanjem frekventne i naponske stabilnosti u sistemu.

Procedure za obezbjeĊenje pomoćnih i sistemskih usluga su definisane „Metodologijom za

utvrĊivanje cijena i uslova za pružanje pomoćnih i sistemskih usluga balansiranja prenosnog sistema elektriĉne energije“.

Član 171

Pod sistemskim uslugama se podrazumijevaju:

regulacija frekvencije i snage razmjene (primarna, sekundarna i tercijarna regulacija),

balansiranje,

regulacija napona, i

ponovno uspostavljanje sistema nakon raspada EES-a.

Pomoćne usluge su usluge korisnika prenosnog sistema koje OPS-u omogućavaju pružanje

sistemskih usluga.


82

2) Ciljevi

Član 172

Ciljevi odredbi Pravila vezanih za pomoćne i sistemske usluge su:

da se obezbijedi siguran, stabilan i kvalitetan rad EES-a Crne Gore u okviru interkonekcije, tj. da u svakom trenutku proizvodnja i nabavka snage/energije, sa jedne strane, bude jednaka

potrošnji i isporukama, ukljuĉujući i gubitke, na drugoj i

da se obezbijedi snabdijevanje krajnjih kupaca kvalitetnom elektriĉnom energijom (napon, frekvencija) u skladu sa preporukama ENTSO-E.

3) Primjena

Član 173

Odgovorne strane za primjenu odredbi Pravila, vezanih za pomoćne i sistemske usluge, su OPS i korisnici pod kojima se podrazumevaju:




operatori susjednih prenosnih sistema.

4) Opšte odredbe

Član 174

OPS je odgovoran za prenos i kvalitet proizvedene i nabavljene elektriĉne energije, kao i kvalitet pomoćnih usluga.

OPS garantuje i odgovoran je za angažovanje pomoćnih i realizaciju sistemskih usluga, uzimajući u

obzir minimalne troškove i tehniĉke kriterijume. Pomoćne i sistemske usluge OPS obezbjeĊuje:

zakupom (po ugovoru) kod domaćih proizvoĊaĉa i korisnika prenosnog sistema i

zakupom (po ugovoru) u drugim EES-ima.

Nabavka pomoćnih usluga se vrši u skladu sa važećom regulativom.

5) Regulacija frekvencije

Član 175

Regulacija frekvencije i snage razmjene se obavlja na sledeći naĉin:

automatskim reagovanjem proizvodnih jedinica koje uĉestvuju u primarnoj regulaciji,


83

automatskim reagovanjem proizvodnih jedinica koje rade u režimu automatske sekundarne

regulacije frekvencije,

angažovanjem proizvodnih jedinica po nalogu OPS-a (tercijarna regulacija),

upravljanjem snagom potrošnje,

upravljanjem snagom prenosa (opterećenjem) na meĊusistemskim vodovima, i

korekcijom sinhronog vremena kroz koordinaciju zadate vrednosti frekvencije koje obavlja OPS sa regionalnim koordinacionim centrom, odnosno sa Dispeĉerskim centrom ENTSO-E.

Kriterijumi

Član 176

Regulacija frekvencije obavlja se u skladu sa sledećim kriterijumima:

nominalna vrijednost frekvencije u EES Crne Gore je 50,00 Hz, osim u periodima kada se

frekvencija, po nalogu nadreĊenog centra podešava na 49,99 Hz ili 50,01 Hz;

maksimalno dozvoljeno odstupanje frekvencije u odnosu na nominalnu vrijednost, pri radu u interkonekciji, u kvazistacionarnom režimu, od nominalne vrijednosti je ±180 mHz. Pod

pretpostavkom da ne postoji efekat samoregulacije opterećenja maksimalno dozvoljeno odstupanje iznosi ±200 mHz. Ovo odstupanje mora prouzrokovati puno angažovanje primarne regulacije unutar ENTSO-E sinhrone oblasti (kontinentalni deo Evrope);

maksimalno dozvoljeno dinamiĉko odstupanje frekvencije od nominalne vrijednosti, pri radu u interkonekciji, ne smije premašiti ±800 mHz;

odstupanja frekvencije od nominalne vrijednosti za više od ±20 mHz regulišu se djelovanjem primarne regulacije (opseg koji uvažava neosetljivost regulatora i taĉnost merenja

frekvencije); i

podfrekventno rasterećenje u EES Crne Gore, kao mjera za održavanje frekvencije, aktivira se kada vrednost frekvencije dostigne vrednost od 49,00 Hz prema zahtjevima ENTSO-E.

Primarna regulacija

Član 177

Primarna regulacija frekvencije se vrši djelovanjem turbinskih regulatora brzine nakon odstupanja frekvencije od nominalne vrijednosti, usled neravnoteže u proizvodnji i potrošnji u sihnhrono povezanim sistemima.

OPS procjenjuje djelovanje primarne regulacije u svojoj kontrolnoj oblasti i preduzima mjere za njeno usklaĊivanje sa ovim Pravilima.

Primarna regulacija na nivou ĉitave interkonekcije mora biti u stanju da koriguje maksimalnu

trenutnu razliku izmeĊu proizvodnje i potrošnje u vrijednosti referentnog ispada u ENTSO-E CE koji iznosi 3000 MW.

Pri radu u interkonekciji svaka regulaciona oblast/blok je obavezna da daje doprinos rezervi

primarne regulacije interkonekcije u skladu sa uĉešćem svoje proizvodnje u ukupnoj proizvodnji interkonekcije.


84

Koeficijenti uĉešća se odreĊuju i objavljuju u na godišnjem nivou za svaku regulacionu oblast od

strane ENTSO-E. Koeficijenti uĉešća su obavezujući za svaku regulacionu oblast u interkonekciji (OPS) u toku te kalendarske godine.

Primarna regulacije mora poĉeti da djeluje u nekoliko sekundi nakon nastanka poremećaja.

Kompletna rezerva primarne regulacije se mora aktivirati za najviše 30 sekundi.

U kvazistacionarnom stanju, ukupna rezerva primarne regulacije mora se aktivirati pri promjeni frekvencije iznosa ±200m Hz ili više.

Primarna regulacije se aktivira ako odstupanje frekvencije od nominalne vrijednosti prekoraĉi ±20 mHz. Ovaj opseg uvažava taĉnost mjerenja frekvencije u sistemu za regulaciju brzine obrtanja generatora kao i zonu neosjetljivosti turbinskog regulatora.

Snagu primarne regulacije isporuĉuju proizvodne jedinice koje imaju sklopljen ugovor sa OPS za obezbjeĊenje primarne regulacije, po zahtjevu OPS-a.

Parametri sistema za regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje uĉestvuju u

primarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su ĉlanom 74 ovih Pravila i utvrĊuju se u delu Ugovora o prikljuĉenju koji se odnosi na isporuku snage primarne regulacije.

OPS na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći raĉuna o naĉelu

mimimalnih troškova odluĉuje koje će proizvodne jedinice ukljuĉiti u primarnu regulaciju.

Sekundarna regulacija

Član 178

Funkcije sekundarne regulacije frekvencije i snage razmjene pri radu u interkonekciji su:

ostvarivanje utvrĊenog programa razmjene izmeĊu kontrolne oblasti Crna Gora i susjednih

oblasti,

preuzimanje regulacije frekvencije od primarne regulacije i shodno tome oslobaĊanje

aktivirane primarne rezerve,

regulacija frekvencije na zadatu vrijednost, i

korekcija sinhronog vremena

Pod odreĊenim okolnostima, funkcije sekundarne regulacije se razlikuju od normalnog naĉina rada koji je definisan prilikom rada u interkonekciji:

režim regulacije frekvencije - u sluĉaju ostrvskog (izolovanog) rada, gde su svi interkonektivni dalekovodi regulacione oblasti/bloka iskljuĉeni (na primer, kada nakon poremećaja

regulaciona oblast nije više povezana sa ostatkom sinhrone oblasti), usled ĉega se programi razmjene ne mogu realizovati, operator se prebacuje u režim regulacije frekvencije;

režim regulacije poveznih dalekovoda – u sluĉaju manjkavog merenja frekvencije, režim

regulacije razmjena na poveznim dalekovodima u okviru sekundarne regulacije mora biti aktiviran automatski ili ruĉno od strane operatora;

zamrznuta regulacija - u neizvesnim operativnim uslovima regulacija treba da bude

zamrznuta od strane operatora u cilju procene situacije. U ovom stanju, regulator ne vrši nikakve izmene zadatih vrednosti za sekundarnu regulaciju. Do ponovnog oslobaĊanja

sekundarni regulator ostaje pasivan, zadate vrednosti su zamrznute, a regulaciona greška oblasti se ne reguliše.

Taĉnost mjerenja frekvencije u sistemu sekundarne regulacije mora biti minimalno 1.5 mHz.


85

Taĉnost mjerenja aktivne snage za potrebe sekundarne regulacije mora biti u skladu sa uslovima

koji su dati u ĉl. 107 do 109 ovih Pravila.

Sistem za sekundarnu regulaciju frekvenciju reguliše na 50.00 Hz, osim u sluĉaju korekcije sinhronog vremena kada može iznositi 49.99 Hz ili 50.01 Hz.

Pri radu u interkonekciji OPS primjenjuje odredbe pravila ENTSO-E u pogledu sekundarne regulacije.

U skladu sa pravilima ENTSO-E, kada elektroenergetski sistem Crne Gore radi u interkonekciji,

minimalni preporuĉeni iznos sekundarne rezerve koja se zahtijeva od elektroenergetskog sistema CG kako bi se regulisale promene opterećenja iznosi:

bbLaR 2

max

gdje su:

R- preporuĉeni minimalni iznos rezerve,

maxL - maksimalno opterećenje i

a i b - empirirjske konstante ( a= 10 ; b=150 )

OPS je nadležan da propiše i veći iznos sekundarne rezerve, ukoliko procijeni da je to neophodno u cilju ostvarivanja navedenih funkcija sekundarne regulacije.

Snagu sekundarne regulacije isporuĉuju elektrane koje imaju sklopljen ugovor sa OPS za obezbjeĊenje sekundarne regulacije, po zahtjevu OPS-a

Parametri sistema za regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje uĉestvuju u

sekundarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su u ĉlanu 75 ovih Pravila i utvrĊuju se u delu Ugovora o prikljuĉenju koji se odnosi na isporuku snage sekundarne regulacije.

OPS na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći raĉuna o naĉelu

minimalnih troškova odluĉuje koje će proizvodne jedinice ukljuĉiti u sekundarnu regulaciju.


Član 179

Tercijarna regulacija koristi tercijarnu rezervu koju obiĉno ruĉno aktivira OPS u sluĉaju da neprekidno deluje sekundarna regulacija ili ako se oĉekuje njeno neprekidno dejstvo. Ona se

prvenstveno koristi radi oslobaĊanja rezervi sekundarne rezerve tokom uravnoteženog rada sistema, ali se aktivira i kao dodatak rezervi sekundarne regulacije nakon većih poremećaja kako bi se ponovo uspostavila sistemska frekvencija, i sledstveno tome, oslobodila primarna rezerva

aktivirana širom sistema.

Svaka regulaciona oblast mora imati pristup dovoljnoj rezervi tercijarne regulacije da bi delovala nakon sekundarne regulacije nakon poremećaja. Ukupna rezerva tercijarne regulacije mora da

bude na raspolaganju kako bi se nadoknadio najveći oĉekivani gubitak snage (proizvodna jedinica, injektiranje snage ili opterećenje) u regulacionoj oblasti.

Rezerva tercijarne regulacije može se djelimiĉno obezbijediti i ugovorom o obezbjeĊivanju rezerve

izmeĊu OPS-a i operatora susjednih elektroenergetskih sistema.

Fiksan deo rezerve unutar regulacione oblasti od 50% ukupno neophodne rezerve sekundarne i tercijarne regulacije moraju biti zadržani unutar regulacione oblasti.


86

Rezerve tercijarne regulacije treba da budu aktivirane unutar regulacione oblasti promenom

proizvodnje ili opterećenja unutar regulacione oblasti. Rezerve tercijarne regulacije koje se isporuĉuju preko granice treba da budu isporuĉene ažuriranjem ukupnog plana razmjene odgovarajućih regulacionih oblasti (regulacioni program) paralelno sa aktiviranjem rezerve.

Vrijeme aktiviranja tercijarne rezerve je 15 minuta od nastanka poremećaja.

Vrijeme trajanja aktiviranja tercijarne rezerve mora biti dovoljno da obezbijedi isporuku energije do otklanjanja uzroka koji su doveli do aktiviranja, a najduže 24 sata.

Snagu tercijarne regulacije isporuĉuju korisnici ili drugi isporuĉioci pomoćnih usluga po zahtjevu OPS-a koji imaju sklopljen ugovor za obezbjeĊenje tercijarne regulacije.

OPS može sklopiti ugovor o pružanju usluge tercijarne regulacije i sa krajnjim kupcima koji mogu

pružati ovu uslugu.

Parametri sistema za regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje uĉestvuju u tercijarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su u ĉlanu 76 ovih Pravila i utvrĊuju se u delu

Ugovora o prikljuĉenju koji se odnosi na isporuku snage tercijarne regulacije.

OPS na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći raĉuna o naĉelu mimimalnih troškova odluĉuje koje će proizvodne jedinice/krajnje kupce ukljuĉiti u tercijarnu

regulaciju.

Sinhrono vreme

Član 180

Kada elektroenergetski sistem Crne Gore radi u paralelnom, sinhronom radu sa evropskom elektroenergetskom interkonekcijom (ENTSO-E CE), odstupanje od referentnog sinhronog vremena je nadgledano i njegova ispravka je organizovana od strane ENTSO-E. Instrukcije za korekciju

sinhronog vremena saopštavaju se kao izmjena u zadanoj vrednosti frekvenciji koju je neophodno održavati u odreĊenom periodu. OPS koristi ove vrijednosti kako bi izmijenio radne taĉke AGC-a.

6) Balansiranje

Član 181

U slućaju većih i dugotrajnih odstupanja dobave i potrošnje elektriĉne energije, koje se ne mogu

izbalansirati sekundarnom regulacijom OPS obezbeĊuje potrebnu snagu i energiju za balansiranje:

kupovinom ili prodajom elektriĉne energije na tržištu balansne energije,

kupovinom ili prodajom elektriĉne energije u regulacionoj oblasti OPS-a ili u inostranstvu, i

aktiviranjem terciarne rezerve.

Član 182

U slućaju aktiviranja tercijarne rezerve OPS je dužan u što kraćem roku obezbjediti balansnu

energiju kupovinom energije zbog oslobaĊanja potrebne tercijarne rezerve u sistemu.


87

Član 183

Svi proizvoĊaĉi balansne energije (tj. uĉesnici tržišta balansne energije) moraju OPS-u dostaviti parametre planiranja proizvodnje, za svaku proizvodnu jedinicu, koja je raspoloživa za proizvodnju balansne energije.

OPS na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći raĉuna o naĉelu minimalnih troškova odluĉuje od kojih proizvodnih jedinica će obezbjediti balansnu energiju.

Član 184

Ako OPS ne može osigurati dovoljno balansne energije, na temelju svoje odgovornosti za pouzdanost rada prenosnog sistema i zaštite ostalih korisnika, smije sprjeĉiti nedozvoljeno

odstupanje korisnika sistema reduciranjem njegove ukupne potrošnje za nedozvoljeno odstupanje. Takvo rješenje OPS može primjeniti samo u sluĉaju jasnog prepoznavanja korisnika odgovornog za odstupanje. Ako korisnik, odgovoran za odstupanje, nije u stanju ali odbije da postupi u

saglasnosti sa zahtjevima OPS-a, OPS ima pravo da korisnika iskljući sa sistema.

U slućaju, da se potrebna balansna energija ne može obezbjediti mjerama iz ĉlana 181 ovih

Pravila, OPS ima pravo da:

zahtjeva od proizvoĊaĉa, koji nisu uĉesnici tržišta balansne energije, povećanje ili smanjenje snage proizvodnje,

pristupi hitnim iskljuĉenjima potrošnje u skladu sa ĉl. 212 ovih Pravila.

Troškovi balansiranja se zaraĉunavaju korisnicima prenosnog sistema, koji su prouzrokovali

odstupanja, u saglasnosti sa Pravilnikom o naĉinu obraĉuna odstupanja predaje i prijema elektriĉne energije od voznih redova.

7) Regulacija napona i upravljanje reaktivnom snagom

Član 185

Održavanje napona je sistemska usluga namijenjena sigurnom i kvalitetnom snabdijevanju

elektriĉnom energijom, za koju odgovornost snosi OPS.

Napon mora biti održavan širom sistema unutar propisanog opsega vrednosti kako bi:

vrednost napona bila kompatibilna sa nazivnim vrednostima opreme,

vrednost napona za krajnje kupce bila održavana unutar ugovorenih granica,

pouzdanost sistema bila garantovana i kako bi se izbegla pojava naponskog kolapsa, i

statiĉka stabilnost bila održana.

Član 186

Dozvoljeni opsjeg vrijednosti napona obuhvaća:

normalan opsjeg napona,

izuzetan opsjeg niskih napona, i


88

izuzetan obsjeg visokih napona,

kako je prikazano na slici 9.

IZUZETAN OPSEG VISOKIH NAPONA

NORMALAN OPSEG (Poštovanje ugovorenih granica za kupce,

pravila o radu prenosnog sistema, standarda

kvaliteta napajanja)

IZUZETAN OPSEG NISKIH NAPONA

NAPONSKI KOLAPS

GRANICE NAPONA

Napon (kV) na opterećenjima

Ograničeno nazivnim vrednostima opreme

Slika 9 – Principi odreĎivanja naponskih granica

Član 187

Dozvoljeni opsjezi vrijednosti napona, po naponskim nivoima, za prenosni sistem Crne Gore za normalne i otežane uslove rada, kao i kratkotrajno dozvoljena prekoraĉenja gornjih i donjih

naponskih granica dati su u tabeli 11.

Tabela 11 – Dozvoljeni opsjezi vrijedosti napona u prenosnom sistemu

Naponski nivo Opseg vrednosti

napona u normalnim

uslovima rada [kV]

Izuzetan opseg niskih napona dozvoljen iskljuĉivo

u sluĉaju poremećaja u sistemu [kV]

Izuzetan opseg visokih napona dozvoljen iskljuĉivo

u sluĉaju poremećaja u sistemu [kV]

110 99 121 93.5 – 99 121 – 126.5

220 198 242 187 - 198 242 - 253

400 380 420 360 - 380 420 - 440

Član 188

U regulaciji napona uĉestvuju OPS i svi korisnici prenosnog sistema.

U regulaciji napona uĉestvuju i graniĉni djelovi susjednih sistema, pa je OPS dužan usklaĊivati

napone sa operatorima sistema koji upravljaju drugim krajem interkonektivnih dalekovoda


89

Član 189

OPS upravlja tokovima reaktivne energije u sistemu na naĉin da se ostvare minimalni gubici aktivne elektriĉne energije.

Razmjena reaktivne energije po meĊusistemskim, interkonektivnim vodovima mora se održavati u okviru granica utvrĊenih preporukama ENTSO-E, i to:

na 400 kV dalekovodovima, u granicama ± 100 Mvar i

na 220 kV dalekovodovima, u granicama ± 50 Mvar.

OPS je odgovoran za uravnoteženo upravljanje reaktivnom snagom radi održavanja napona u

dopuštenim granicama u svim ĉvorovima sistema. U tu svrhu OPS mora imati na raspolaganju ureĊaje za kompenzaciju reaktivne snage i kapacitete za proizvodnju reaktivne snage u prikljuĉenim elektranama koje pribavlja sklapajući odgovarajuće ugovore. Ti ureĊaji moraju biti

odgovarajuće dimenzionisani i imati potrebna svojstva kako bi obezbijedili saglasnost sa utvrĊenim graniĉnim vrijednostima i ugovorenim parametrima napona.

Član 190

Svaka proizvodna jedinica mora, u skladu sa tehniĉkim mogućnostima, raditi u propisanom opsegu rada sa razliĉitim faktorom snage prema uslovima datim u ĉlanu 77 ovih Pravila. Svaka proizvodna

jedinica je u obavezi da dostavi OPS-u pogonsku kartu generatora ukljuĉujuĉi i detalje eventualnih ograniĉenja u radu.

Svi direktni potrošaĉi moraju preuzimati reaktivnu snagu/energiju sa faktorom snage ne manjim od

0.95.

Uslovi preuzimanja reaktivne snage/energije sa faktorom snage manjim od 0.95 ureĊuju se izmeĊu OPS i korisnika u sklopu Ugovora o prikljuĉenju.

Član 191

Izbor isporuĉilaca reaktivne snage bazira se na tehniĉkim kriterijumima, naĉelu minimalnih

troškova i osiguranja raspoloživosti reaktivne snage u pojedinim djelovima sistema.

U cilju obezbjeĊenja zadovoljavajućeg profila napona u sistemu i održavanja dovoljne rezerve reaktivne energije, OPS obavlja sledeće upravljaĉke akcije odnosno izdava sledeće instrukcije

korisnicima prenosnog sistema:

smanjenje ili povećanje proizvodnje reaktivne snage (Mvar), proizvodne jedinice u taĉki njene konekcije sa prenosnim sistemom. Instrukcija je obavezujuća osim u sluĉajevima kada njeno

izvršenje ugrožava stabilnost rada proizvodne jedinice,

zadani nivoi napona proizvodnih jedinica koji se moraju postići u taĉkama konekcije sa

prenosnim sistemom,

promjena prenosnog odnosa transformatora,

ukljuĉenje/iskljuĉenje naponskih kompenzatora,

upotreba redukcije napona,

promena topologije mreže, i


90

zahtijev distribucijama i direktnim potrošaĉima da pri potrošnji, odnosno preuzimanju

elektriĉne energije moraju dostići faktor snage 0.95.

8) Ponovno uspostavljanje sistema nakon raspada

Član 192

Sposobnost beznaponskog pokretanja proizvodne jedinice definiše se kao njena sposobnost da se

iz stanja kada je bila iskljuĉena sa sistema vrati u operativno stanje, i poĉne da isporuĉuje snagu, bez pomoći elektroenergetskog sistema.

Sposobnost beznaponskog pokretanja („black start“) proizvodne jedinice je pomoćna usluga koju

aktivira i realizuje OPS.

„Black start“ proizvodne jedinice moraju imati uvek dostupne i održavati ažuriranim procedure za beznaponsko pokretanje, kao i obuĉeno osoblje za sprovoĊenje ovih procedura.

U skladu sa potrebama, OPS sklapa ugovor(e) o pomoćnim uslugama sa proizvodnim jedinicama sposobnim za beznaponsko pokretanje, tj. inicijalno ponovno startovanje sistema poslije raspada bez prisustva spoljašnjeg napona.

3. Planovi za rad EES-a u vanrednim okolnostima

1) Uvod

Član 193

Procedure i planovi za rad EES-a u vanrednim okolnostima odnose se na rad sistema u poremećenim (havarijskim) režimima i predstavljaju osnovu za stvaranje tehniĉkih i organizacionih

preduslova kako bi se uz pomoć svih relevantnih elektroenergetskih subjekata oĉuvala sigurnost rada elektroenergetskog sistema Crne Gore i spreĉilo širenje incidenta i umanjile njegove posledice.

OPS je odgovoran da obezbijedi sigurnost rada ĉitavog EES-a Crne Gore. Zahtijevani nivo sigurnosti i stabilnosti EES-a može se održati iskljuĉivo uz pomoć svih elektroenergetskih subjekata kako OPS-a koji je nadležan za sprovoĊenje mjera predviĊenih planovima za rad EES-a u vanrednim okolnostima tako i korisnika prenosnog sistema u ĉijim se postrojenjima ugraĊuju

zaštitni ureĊaji.

TakoĊe, OPS je dužan da postupa po mjerama koje donosi Vlada u skladu sa ĉlanom 166 Zakona o energetici.

Obaveza OPS je da definiše procedure rada u poremećenim (havarijskim) režimima koji obuhvataju sledeće:

nadzor i preventivno djelovanje kako bi se EES iz poremećenih radnih uslova, koji mogu

dovesti do havarijskih stanja u lokalnom sistemu kao i širenju poremećaja prema ostatku interkonekcije, doveo do normalnog radnog režima;

odreĊivanje skupa unapred definisanih mera odbrane sistema koje se sprovode izvršavanjem naloga dispeĉera ili automatskim delovanjem zaštitnih ureĊaja u sluĉajevima kritiĉnih stanja EES-a i spreĉavaju širenje poremećaja; i


91

proces obnove integriteta sistema (restauracija) kako bi se osiguralo ponovno napajanje

krajnjih kupaca elektriĉnom energijom i povratak sistema u normalno radno stanje.

2) Ciljevi

Član 194

Cilj odredbi ovih Pravila vezanih na planove za rad EES-a u vanrednim okolnostima je da definiše uslove i procedure u sluĉaju pojave kritiĉnih stanja u sistemu u kojima je margina sigurnosti

sistema narušena ili u sluĉajevima djelimiĉnog ili potpunog raspada elektroenergetskog sistema, omogućavaju da OPS zajedno sa korisnicima ponovo uspostavi rad elektroenergetskog sistema i obezbijedi normalan rad svih korisnika što je moguće brže i sigurnije (pouzdanije) i sa najmanjim

mogućim štetnim posledicama.

3) Primjena i nadleţnosti

Član 195

Nosioci odgovornosti kod Pravila vezanih na planove za rad EES-a u vanrednim okolnostima su pored OPS i korisnici prenosnog sistema, pod kojima se podrazumijevaju:





4) Operativna stanja EES-a

Član 196

Elektroenergetski sistem se može nalaziti u pet razliĉitih operativnih stanja, koji su prikazani na slici 10:

normalno – radne taĉke fiziĉkih veliĉina koje opisuju rad sistema su dovoljno daleko od

propisanih graniĉnih vrednosti i postoji dovoljna margina sigurnosti rada sistema, svi korisnici su napajani elektriĉnom energijom propisanog kvaliteta, N-1 kriterijum sigurnosti je ispunjen;

prelazno stanje – poremećen rad, sistem veoma blizu granice sigurnosti, potrebne su odbrambene mere za povratak sistema u normalno radno stanje koje se definišu odbrambenim planom kao što su korekcije programa razmjene, promena angažovanja

proizvodnih jedinica, rekonfiguracija mreže ili promena prava korišćenja već dodeljenih kapaciteta na interkonektivnim dalekovodima;

poremećeno stanje – radne taĉke sistema su na graniĉnim vrednostima ili preko njih,

podrazumeva nesiguran rad sistema uz još uvek oĉuvan integritet sa narušenim kriterijumom sigurnosti N-1, potrebne brze akcije za povratak sistema u normalno ili prelazno stanje kao

što su kontrolisana iskljuĉenja potrošnje;

kritiĉno stanje – preventivne i korektivne mere nisu preduzete pravovremeno ili nisu dale rezultate, ugrožen je integritet sistema uz mogući raspad i deljenje sistema na više izolovanih


92

„ostrva“ u interkonekciji, potrebne su mere odbrane sistema kako bi se što veći deo sistema

održao u pogonu i spreĉio potpuni raspad kao što su automatsko rasterećenje potrošnje, iskljuĉenje dalekovoda kako bi se spreĉilo širenje poremećaja itd.; ili

stanje oporavka – zaustavljanje razvoja poremećaja, obnova integriteta sistema kako bi se

osiguralo napajanje elektriĉnom energijom iskljuĉenim krajnjim kupcima, prelazak u normalno i prelazno radno stanje.

Normalno radno

stanje

Kritično stanje

EES-a - akcije za

sprečavanje

totalnog raspada

Poremećeno stanje

Prelazno stanjeObnova EES-a

Preventivne

akcije(redispečing

generatora, promena

topologije.....)

Kontrolisano

rasterećenje potrošnje

Očuvan integritet EESNarušen integritet EES

Slika 10 – Operativna stanja sistema i mogući prelazi izmeĎu različitih stanja

Član 197

Svako odstupanje od definisanih graniĉnih opsega veliĉina koje opisuju rad sistema smatra se poremećenim radnim režimom.

Član 198

Margina sigurnosti rada odreĊuje se u cilju ranog prepoznavanja mogućnosti prelaska sistema u poremećeni radni režim. Narušavanje margine sigurnosti definiše se kao narušavanje neophodne

rezerve sigurnosti odnosno znaĉajno približavanje veliĉina kojima se opisuje rad sistema graniĉnim vrednostima i to naroĉito za elemente od vitalnog znaĉaja po sigurnost rada ĉitave interkonekcije ĉiji ispadi mogu dovesti do narušavanja integriteta sistema. Narušavanje neophodne margine

sigurnosti podrazumeva radno stanje pri kojem su:

vrednosti napona blizu minimalnih/maksimalnih vrednosti, ili

opterećenosti elemenata dostižu vrednosti pri kojima nije zadovoljen N-1 kriterijum sigurnosti.

Graniĉne vrednosti napona su minimalna i maksimalna vrednost napona u dozvoljenom opsegu

vrednosti za normalne uslove rada.

Graniĉne vrijednosti opterećenosti su:

za proizvodne jedinice – nominalna snaga proizvodne jedinice;

za vodove – maksimalno dozvoljeno opterećenje koje odreĊuju termiĉko opterećenje, naponske prilike i granica stabilnosti, pri ĉemu se za znaĉajnije vodove uvažava i kratkotrajno

dozvoljeno preopterećenje vodova (stepeni podešenja prekostrujne zaštite, opomena i iskljuĉenje u zavisnosti od podešenog vremena);


93

za transformatore – nominalna snaga transformatora, uz uvažavanje kratkotrajno

dozvoljenog preopterećenja transformatora (stepeni podešenja prekostrujne zaštite, opomena i iskljuĉenje u zavisnosti od podešenog vremena);

za polja – trajno dopušteno opterećenje spojnog polja ili rasklopne i mjerne opreme u polju;

za sabirnice – trajno dopušteno opterećenje sabirnica;

za jedinice za kompenzaciju reaktivne snage – opterećenost jedinice uz stvarni pogonski napon.

5) Opšte o primjeni odbrambenih mera

Član 199

OPS je dužan u skladu sa definisanim operativnim stanjima EES-a propisati mjere preventivnog i korektivnog djelovanja kao i automatizovanih akcija u zavisnosti od brzine širenja poremećaja (vremenski domen) kojima bi se kvalitetno koordinisao i uskladio rad lokalnih sistema zaštite u

postrojenjima i SCADA sistema za operativno upravljanje.

Mjere djelovanja iz prvog stava ovg ĉlana su prikazane na slici 11.

Slika 11 – Prikaz pozicioniranja akcija odbrambenog plana u odnosu na sistem relejne zaštite i dispečerski centar upravljanja u vremenskom domenu

Član 200


94

OPS izraĊuje sledeće planove koji definišu proceduru rada u poremećenim režimima u zavisnosti

od stepena poremećaja kao i uslova i okolnosti u kojima se EES nalazi a koji zahtijevaju primjenu sledećih odbrambenih mera:

plan rada sistema zaštite – mere koje se automatski sprovode za otklanjanje poremećaja i

spreĉavanje njihovog širenja,

plan preventivnih akcija i nadzora rada sistema - dispeĉerske akcije, redispeĉing generatora,

nadzor oblasti od uticaja na sigurnost rada EES Crne Gore, identifikacija stanja u kojem se sistem nalazi i potencijalnih opasnosti, preventivne mere,

plan redukcije potrošnje – primjena korektivnih akcija u cilju smanjenja posledica

poremećaja, i

plan uspostavljanja rada sistema nakon raspada (ponovno povezivanje EES-a poslije

djelimiĉnog ili potpunog raspada).

6) Plan rada sistema zaštite

Član 201

OPS izraĊuje plan rada sistema zaštite koji treba da obezbijedi neprekidnu kontrolu stanja i režima rada svih elemenata elektroenergetskog sistema, te da reaguje na svaku pojavu kvarova ili

nenormalnih režima rada.

Plan zaštite ukljuĉuje:

principe i koncepciju sistema zaštite,

tehniĉke kriterijume koje oprema mora da ispuni, i

raspored odgovornosti i obaveza izmeĊu OPS i korisnika.

OPS u svakom trenutku mora raspolagati sa ažurnom dokumentacijom koja se odnosi na tipove i podešenja svih zaštitnih ureĊaja koji su aktivni kako u sopstvenim objektima tako i objektima

korisnika prenosnog sistema.

OPS koordinira radom sistema zaštite prenosnog sistema uvažavajući maksimalno dozvoljeno vreme iskljuĉenja kvara koje ne dovodi do narušavanja tranzijentne stabilnosti u sistemu.

U sluĉajevima u kojima analize tranzijentnih poremećaja pokazuju nedostatak rezerve tranzijentne stabilnosti usled neadekvatnog reagovanja zaštite u bilo kojem delu prenosnog sistema naponskih nivoa 400, 220 i 110 kV ukljuĉujući i objekte ili delove objekta koji pripadaju korisnicima, OPS

sprovodi mjere u okviru svojih nadležnosti kako bi se u najkraćem roku otklonile uoĉene nepravilnosti.

U okviru plana rada sistema zaštite OPS izraĊuje i primjenjuje plan podešenja zaštite elemenata od

preopterećenja u cilju obezbeĊivanja efikasne zaštite dalekovoda i pripadajuće visokonaponske opreme od trajne deformacije usled termiĉkog naprezanja kao i blagovremenog obaveštavanja o mogućim narušavanjima margine sigurnosti i pouzdanosti rada EES Crne Gore.

Plan rada sistema zaštite revidira se i ažurira svake godine u skladu sa fiziĉkim ograniĉenjima opreme i planiranim režimima rada sistema.


95

7) Plan preventivnih akcija za sprečavanje poremećaja

Član 202

OPS u toku procesa dugoroĉnog planiranja razvoja, modernizacije, upravljanja, održavanja i planiranja rada preduzima sve mere za spreĉavanje poremećaja u EES Crne Gore.

OPS izraĊuje plan preventivnih akcija za spreĉavanje poremećaja koji obuhvata:

kriterijume za identifikaciju radnog stanja sistema (prepoznavanje narušenih normalnih radnih

parametara sistema),

identifikaciju dogaĊaja na regionalnom nivou koji mogu dovesti sistem u kritiĉno stanje, i

definisanje preventivnih mera za brz povratak sistema u normalno radno stanje.

Član 203

Ukoliko doĊe do narušavanja parametara normalnog radnog režima EES, dispeĉerski centar upravljanja OPS na osnovu raspoloživih informacija registruje nastali poremećaj i njegove karakteristike i definiše odgovarajuće upravljaĉke akcije u cilju eliminisanja ili ograniĉenja širenja

poremećaja.

Član 204

U sluĉaju poremećaja u sistemu OPS je u obavezi da preduzme u najkraćem mogućem roku sve neophodne upravljaĉke mere koje su mu na raspolaganju, uvažavajući vremenski domen nastanka poremećaja, kojima se spreĉava širenje poremećaja kao i omogućiti povratak sistema u normalno

radno stanje. Ove mere podrazumevaju otklanjanje dugotrajnih poremećaja i obuhvataju:

pokušaj ukljuĉenja ispalih elemenata u prenosnom sistemu,

dispeĉerske manipulacije u sistemu (promjena konfiguracije mreže),

otkazivanje planiranih iskljuĉenja u prenosnoom sistemu i prekid radova koji su u toku,

angažovanje tercijarne rezerve,

primjena mjera regulacije napona,

promjene plana angažovanja elektrana (redispeĉing),

promenu (otkazivanje ili redukovanje) postojeće razmjene elektriĉne energije (ako rezultati

prethodnih akcija nisu dovoljni za rešavanje poremećaja), i

ostale propisane mere koje ne obuhvataju redukciju potrošnje.

Prilikom izbora navedenih mera, OPS se rukovodi principom minimalnih troškova i minimalnog narušavanja principa tržišta elektriĉne energije (u meri u kojoj je to moguće).

Član 205

OPS je prema preporukama ENTSO-E dužan da izradi odbrambeni plan EES kojim se unaprijred prepoznaju poremećeni režimi u sopstvenoj oblasti i u regionu koji mogu dovesti do daljeg

kritiĉnog narušavanja radnih parametara u celoj interkonekciji ili njenim delovima kao i skup


96

odgovarajućih preventivnih akcija kojima se spreĉava širenje tako definisanih poremećaja po interkonekciji i umanjiti njegove posledice.

U skladu sa regionalnim pristupom u sagledavanju potencijalnih opasnosti kojima je eventualno izložena interkonekcija, kao i sve većeg broja interkonektivnih dalekovoda izmeĊu sistema kojima

prenosni sistemi postaju zavisni meĊu sobom, OPS je dužan da uvaži uticaj okolnog prenosnog sistema na njegov sistem.

Uvažavajući preporuke ENTSO-E OPS periodiĉno vrši odgovarajuće proraĉune i definiše oblast

interkonekcije od uticaja na elektroenergetski sistem Crne Gore (oblast observabilnosti) nad kojim vrši nadzor u okviru SCADA sistema u smislu sigurnosti rada EES Crne Gore kao i ĉitave interkonekcije.

TakoĊe, periodiĉno se vrši regionalna tehniĉka i organizaciona koordinacija u cilju obezbeĊenja svih neophodnih informacija od strane susednih operatora prenosnog sistema za nadzor oblasti observabilnosti.

8) Plan redukcije potrošnje

Član 206

Nakon što je prethodno preduzeo sve raspoložive mere kako bi izbegao primjenu plana redukcije potrošnje, OPS ima pravo da u cilju održavanja ili ponovnog uspostavljanja propisanog nivoa sigurnosti sistema, privremeno ograniĉi snagu potrošnje korisnika ili da nalog za njegovo

iskljuĉenje sa prenosnog sistema prema unapred definisanom planu u sledećim sluĉajevima:

prirodne katastrofe (viša sila),

potencijalnog rizika po sigurnost i stabilnost EES,

zagušenja u mreži ili rizika od preopterećenja elemenata EES,

rizika odvajanja od interkonekcije (ostrvski rad),

ugrožavanja statiĉke ili dinamiĉke stabilnosti sistema,

ugrožavanja frekventne stabilnosti sistema,

neprihvatljivih meĊusobnih uticaja u sistemu,

održavanja, popravke ili izgradnje djelova sistema koje imaju za posljedicu narušavanje sigurnosti rada sistema, ili

nedostatka (debalansa) aktivne snage u sistemu.

OPS odluĉuje koju vrstu plana će primjeniti u zavisnosti od procjene radnih karakteristika u kojima se sistem nalazi kao i mogućih posledica po EES koje može izazvati eventualno dalje širenje

poremećaja.

Član 207

OPS blagovremeno obavještava korisnike prenosnog sistema o planiranim i oĉekivanim

redukcijama isporuke elektriĉne energije osim u sluĉaju kada je to nemoguće usled brzine reagovanja u cilju spreĉavanja delimiĉnog ili totalnog raspada EES.

Ukoliko korisnik prenosnog sistema odbije da primjeni mjere redukcije potrošnje u propisanom

iznosu, OPS ima pravo da iskljuĉi kompletan objekat korisnika prenosnog sistema ili njegove djelove ukoliko je to moguće.


97

Član 208

OPS izraĊuje plan redukcije potrošnje koji obuhvata sledeće planove:

plan naponskih redukcija,

plan havarijskih redukcija, i

plan automatskog podfrekventnog rasterećenja.

Plan naponskih redukcija

Član 209

Naponska redukcija podrazumeva snižavanje radnog napona u korisniĉkim sistemima u cilju ograniĉenja isporuke aktivne snage.

Naponske redukcije se sprovode u objektima 220/110 kV i 110/X kV. Svi korisniĉki objekti prikljuĉeni na prenosni sistem moraju biti osposobljeni za primjenu naponskih redukcija.

U sluĉaju opasnosti od pojave preopterećenja ili naponskog sloma koji se mogu otkloniti merama

naponske redukcije OPS izdaje nalog za promjenom položaja regulacione sklopke na transformatorima u odgovarajućim taĉkama sistema.

Plan naponskih redukcija revidira se i ažurira svake godine u skladu sa prognoziranim parametrima

i karakteristikom potrošnje (faktor snage) kao i planiranim režimima rada sistema.

Plan havarijskih redukcija

Član 210

U sluĉaju neoĉekivanog nedostatka aktivne snage u elektroenergetskom sistemu, u cjelini ili na njegovim pojedinim djelovima, neophodno je pristupiti hitnim iskljuĉenjima potrošnje kako bi se izbjegao poremećaj većih razmjera, odnosno rad sa neprihvatljivo niskim naponom ili, eventualno,

smanjenom frekvencijom. Pored toga, hitno iskljuĉenje može se koristiti kako bi se ublažilo preopterećenje djelova prenosnog sistema ukljuĉujući i pojedina ĉvorišta mreže.

OPS izraĊuje plan havarijskih redukcija do 01. oktobra tekuće godine za narednu godinu u kojem

se definiše vrednost potrošnje u MW koja mora biti ukljuĉena u plan za svakog pojedinaĉnog korisnika prenosnog sistema (ODS i direktni potrošaĉi) uzimajući u obzir planirani nivo potrošnje u karakteristiĉnim režimima.

U cilju operativne realizacije plana havarijskih redukcija, korisnici (ODS i direktni potrošaĉi) utvrĊuju svoje planove i dostavljaju OPS-u na uvid podatke o distributivnim izvodima (ili djelovima pogona kod direktnih potrošaĉa) koje predlažu za iskljuĉivanje u skladu sa dostavljenom vrednošću

u MW do 01. novembra tekuće godine, za narednu godinu.

Nakon provjere usaglašenosti dostavljenih podataka od strane korisnika sa vrednostima potrošnje koja je zahtjevana, konaĉan plan havarijskih redukcija OPS dostavlja korisnicima prenosne mreže

koji su dužni da ga implementiraju u sluĉaju zahtjeva.

Plan havarijskih redukcija sprovodi su u tri vida:

trenutne havarijske redukcije,


98

hitne havarijske redukcije, i

havarijske redukcije sa dužim trajanjem.

Koji vid i stepen ograniĉenja primjenjuje OPS, zavisi od uslova i okolnosti u elektroenergetskom sistemu koje iziskuju da se pristupi redukcijama potrošne elektriĉne energije.

Trenutne havarijske redukcije

Član 211

Trenutne havarijske redukcije se primjenjuju u sluĉajevima kada je neophodno veoma brzo reagovati (u roku od svega nekoliko minuta) kako bi se sprijeĉilo dalje naglo pogoršavanje

situacije, odnosno raspad elektroenergetskog sistema.

Trenutne havarijske redukcije OPS sprovodi davanjem naloga za hitno iskljuĉenje velikih objekata (transformatora 220/110 kV i 110 /x kV, radijalnih vodova 110 kV, djelova ili ukupne potrošnje kod

direktnih potrošaĉa i sl.) na odgovarajućom konzumnom podruĉju i u potrebnom obimu.

Hitne havarijske redukcije

Član 212

Hitne havarijske redukcije se primjenjuju odmah nakon primjene trenutnih havarijskih redukcija, odnosno ĉim je prošla neposredna opasnost od većeg poremećaja, sa ciljem da se ravnomjernom

preraspodjelom ograniĉenja na veći broj krajnjih kupaca postigne veći stepen selektivnosti i da se u odreĊenoj mjeri omogući vraćanje na sistem onih krajnjih kupaca, koji su prethodno iskljuĉeni.

Ukoliko to situacija omogućava, prema procjeni dispeĉera, ovaj stepen ograniĉenja može se

primijeniti i bez prethodnog zavoĊenja trenutnih havarijskih redukcija.

Primjenom trenutnih havarijskih redukcija, koja obuhvataju direktne potrošaĉe i konzume svih distributivnih podruĉja, ograniĉenje snage (u potrebnom obimu) vrši se iskljuĉenjem

transformatora ili odgovarajućeg broja izvoda u trafostanicama 110/x kV. Direktni potrošaĉi vrše zaustavljanje rada proizvodnog procesa ili nekog njegovog dijela. Korisnik je dužan da redukuje potrošnju u traženom iznosu najkasnije 15 minuta po dobijanju naloga od strane OPS-a.

Krajnjim kupcima kojima je primjenom ovog stepena redukcije prekinuto snadbijevanje, mogu ostati bez napajanja elektriĉnom energijom u kontinuitetu ne duže od dva sata. Korisnici (ODS i direktni potrošaĉi) su dužni da ukljuĉe najmanje 35% potrošnje u svoje planove, koje dostavljaju

OPS-u.

Plan hitnih havarijskih redukcija donosi OPS uz konsultacije sa korisnicima prenosnog sistema.

Hitne havarijske redukcije, po instrukciji OPS-a, sprovode ODS, kao i odreĊeni direktni potrošaĉi.

OPS obavještava korisnike o uzrocima i trajanju mjera hitnih havarijskih redukcija.

Prestanak primjene mjera hitnih havarijskih redukcija i vraćanje u normalan režim rada vrši se po dobijanju takve instrukcije od strane OPS-a.

Pri izradi planova za hitne havarijske redukcije treba, koliko je to moguće, izbjeći preklapanje ovog

plana sa Planom automatskog podfrekventnog rasterećenja.


99

Havarijske redukcije sa duţim trajanjem

Član 213

Havarijske redukcije sa dužim trajanjem se primjenjuju kada situacija u EES-u zahtijeva ograniĉenje snage krajnjih kupaca duže od dva sata. Ove redukcije se primjenjuju prema stalnom,

unaprijed utvrĊenom planu kojim su odreĊeni redosled i snage krajnjih kupaca koje treba iskljuĉiti. Ovaj vid redukcija se planira sa što većim stepenom selektivnosti i izvodi se iskljuĉenjima na 35 kV i 10 kV.

ODS i Direktni potrošaĉi su dužni u svoje planove, koje dostavljaju OPS-u, ukljuĉiti najmanje 75% potrošnje, a iskljuĉenja kod direktnih potrošaĉa se obavlja na naĉin koji neće prouzrokovati opštu opasnost ili materijalnu štetu većeg obima.

Plan havarijskih redukcija sa dužim trajanjem donosi OPS uz konsultacije sa korisnicima prenosnog sistema.

Havarijske redukcije sa dužim trajanjem se primjenjuju i prilikom sprovoĊenja mjera Vlade u

skladu sa ĉlanom 166 Zakona o energetici.

Plan automatskog podfrekventnog rasterećenja

Član 214

Frekventna stabilnost predstavlja sposobnost EES da u sluĉaju teških poremećaja koji dovode do znaĉajnih debalansa izmeĊu proizvodnje i potrošnje u sistemu postigne i održi stabilnu radnu taĉku

frekvencije sistema unutar dozvoljenih operativnih granica.

U velikim interkonekcijama, kao što je kontinentalni deo ENTSO-E, u kojima radi EES Crne Gore, scenariji propada frekvencije u sistemu mogući su u sluĉajevima odvajanja delova sistema i formiranja više ostrva sa debalansima izmeĊu proizvodnje i potrošnje. Stabilnost sistema u

ovakvim sluĉajevima predstavlja praktiĉno pitanje da li će svako od formiranih ostrva uspostaviti stabilno stacionarno stanje uz minimum prekida napajanja krajnjih kupaca. TakoĊe, od najveće je važnosti stabilizovati frekvenciju iznad graniĉne vrednosti za iskljuĉenje proizvodnih jedinica od

47.5 Hz, što se postiže adekvatnim podfrekvetnim sistemima zaštite.

OPS izraĊuje plan podfrekventnog rasterećenja respektujući u najvećoj mogućoj mjeri sa jedne strane potrebu za minimalnim nivoom iskljuĉenja krajnjih kupaca, a sa druge strane

zadovoljavanje minimuma kriterijuma solidarnosti i harmonizacije podfrekventnih sistema zaštite na regionalnom nivou koji je preporuĉen u operativnom priruĉniku ENTSO-E.

Djelovanje podfrekventne zaštite je podijeljeno u pet stepeni, u zavisnosti od propada frekvence,

kao što je prikazano u tabeli 12:

Tabela 12 – Djelovanje podfrekventne zaštite


100

Stepen Frekvencija Smanjenje

opterećenja (%)

Kumulativno

rasterećenje (%)

I 49,0 5 5

II 48,8 10 15

III 48,6 10 25

IV 48,4 10 35

V 48,2 15 50

Iznos odnosno procenat automatskog rasterećenja po pojedinim stepenima djelovanja zaštite utvrĊuje se u odnosu na maksimalno registrovano opterećenje sistema ostvareno u prethodnoj godini.

Ovako definisan plan potrebno je periodiĉno usaglašavati (barem jednom godišnje) izmeĊu OPS-a, ODS-a i direktnih potrošaĉa. Usaglašavanje podrazumeva dostavljanje podataka od strane korisnika prenosnog sistema o spisku distributivnih izvoda (ili delova pogona kod direktnih potrošaĉa) koje korisnik predlaže za iskljuĉivanje i to u skladu sa dostavljenom vrednošću u MW

koja je definisana planom za predviĊeni nivo potrošnje korisnika u godini implementacije plana. Nakon provere podataka od strane CGES da li predloženi nivo konzuma zadovoljava nivo koji je propisan planom usaglašeni plan se dostavlja korisnicima prenosnog sistema koji su dužni da ga

implementiraju ugradnjom podfrekventnih sistema zaštite.

OPS revidira i ažurira plan podfrekventnog rasterećenja svake godine za narednu godinu.

Nabavka, ugradnja, održavanje i podešavanje podfrekventnih releja je obaveza vlasnika

postrojenja u kojima su releji instalirani.

Nakon svakog djelovanja podfrekventne zaštite svi korisnici u ĉijim su postrojenjima postavljeni releji, prave pisane izvještaje o djelovanju zaštite (broj releja koji je djelovao, pojedinaĉna i

ukupna snaga koja je iskljuĉena, vrijeme djelovanja i sl.) i dostavljaju ih OPS-u koji, nakon toga, organizuje zajedniĉku analizu.

9) Plan uspostavljanja rada sistema nakon raspada

Član 215

OPS je, u saradnji sa korisnicima, odgovoran za izradu i ažuriranje plana uspostavljanja

elektroenergetskog sistema nakon raspada koji predstavlja opštu strategiju za obnovu elektroenergetskog sistema u periodima nakon djelimiĉnog ili potpunog raspada.

Član 216

Plan uspostavljanja elektroenergetskog sistema nakon raspada daje upustva za postupanje svim relevantnim subjektima, koji su ukljuĉeni u proces uspostavljanja, sa ciljem da se obnavljanje

sistema odvija što je moguće brže i sigurnije. Obzirom da pogonsko stanje i raspoloživost elektrana i kapaciteta prenosnog sistema nisu uvijek isti, već su promjenljivi tokom eksploatacije, OPS je obavezan da stalno prati stanje elektroenergetskog sistema u realnom vremenu i da, shodno tome,


101

može formulisati privremene procedure za uspostavljanje koje uzimaju u obzir aktuelne uslove


Plan, pored opšte strategije, OPS mora obratiti pažnju i na:

prioritet obnove,

raspoloživost kapaciteta za obnovu, i

uputstva i instrukcije koje od OPS-a dobijaju korisnici prenosnog sistema koji moraju raditi po

upustvima OPS-a

Član 217

Plan uspostavljanja elektroenergetskog sistema nakon raspada revidira se i ažurira svake godine. Pored toga, OPS pregleda i ažurira plan kada doĊe do prikljuĉenja neke nove proizvodne jedinice

na elektroenergetski sistem, odnosno kada god doĊe do promena u sistemu koje mogu biti od uticaja na ovaj plan.

Član 218

OPS je dužan opšta strategija za uspostavljanje elektroenergetskog sistema detaljno izložiti u planu uspostavljanja sistema nakon raspada koji definiše sledeće stavke:

prioritet uspostavljanja napajanja,

raspoložive kapacitete za ponovno uspostavljanje normalnog stanja,

upustva koja OPS daje ODS-u, proizvoĊaĉima elektriĉne energije, kao i ostalim korisnicima, koji moraju slediti ta upustva,

uputstva o samostalnim manipulacijama na odreĊenim proizvodnim i prenosnim objektima po kojima operativno osoblje postupa u sluĉaju raspada sistema, i

komunikacije sa nadležnim rukovostvom u Preduzeću, predstavnicima vlasti, medijima itd.

Član 219

Prilikom definisanja postupaka za uspostavljanje elektroenergetskog sistema OPS mora strogo voditi raĉuna:

da tokom voĊenja procesa ponovnog uspostavljanja sistema frekvencija ostane pod

kontrolom, kao i da ne doĊe do pojave velikih prelaznih režima. U tom cilju, potrebno je ,u ovoj fazi, pažljivo razmotriti mogućnosti korišćenja zaštite za rasterećenje,

o opravdanosti promjene podešenja, tj. upravljanja zaštitom u periodima kada su odstupanja

sistemskih parametara znaĉajnije izražena, tj kada su sistemski parametri na niskom nivou,

da naponi u toku uspostavljanja sistema ne smiju prekoraĉiti odreĊene granice,

da sposobnosti proizvodnih jedinica za proizvodnjom reaktivne snage koje služe za poĉetno uspostavljanje sistema, kao i drugih proizvodnih jedinica koje se angažuju tokom procesa

uspostavljanja opterećenja, moraju biti dovoljne da obezbijede kontrolu napona. Ovdje treba planirati i upotrebu ostalih sredstava za regulaciju reaktivne energije (npr. ureĊaji za kompezaciju reaktivne snage kod velikih krajnjih kupaca),


102

da broj manipulacija sa prekidaĉima, u procesu uspostavljanja sistema, mora biti unutar

operativnih mogućnosti svakog objekta u uslovima iskljuĉenja, i

da opterećenje u svakom koraku uspostavljanja sistema mora zadovoljiti minimalno

dozvoljenu proizvodnju sinhronizovanih proizvodnih jedinica.

Član 220

Kada djelovi sistema prestanu biti meĊusobno sinhronizovani, ali pri tome ne doĊe do potpunog ili djelimiĉnog raspada, OPS prema trenutnoj situaciji daje instrukcije odreĊenim korisnicima da regulišu proizvodnju ili potrošnju, kako bi se omogućilo ponovno povezivanje, tj. resinhronizacija

izdvojenog ostrva. OPS informiše korisnike kada doĊe do sinhronizacije.

U sluĉajevima kada dio sistema, na koji je prikljuĉena proizvodna jedinica, bude odvojen od ostatka sistema, a ne postoje kapaciteti za sinhronizaciju sa ostatkom prenosnog sistema, tada

mora proizvoĊaĉ elektriĉne energije, po instrukciji OPS-a, iskljuĉiti sa sistema proizvodne jedinice i držati ih spremnim (na obrtajima) za resinhronizaciju po narednim instrukcijama OPS-a.

ODS, elektrane i svi drugi pogoĊeni korisnici, moraju se pridržavati uputstava OPS-a za vrijeme

uspostavljanja elektroenergetskog sistema, ĉak i u sluĉaju da su ona protivna pojedinim djelovima Plana uspostavljanja elektroenergetskog sistema nakon raspada, ukoliko postupanje po njima ne ugrožava pogonsko osoblje ili opremu.

Nakon završetka procesa uspostavljanja elektroenergetskog sistema i povratka u normalan rad OPS obavještava korisnike da je funkcionisanje elektroenergetskog sistema normalizovano.

OPS izraĊuje plan uspostavljanja rada sistema nakon raspada koji se sastoji od:

plana uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja i

plana uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona.

Plan uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja („black start“)

Član 221

Potpuni raspad EES-a Crne Gore podrazumjeva ispad iz pogona svih proizvodnih kapaciteta u Crnoj Gori, beznaponsko stanje svih postrojenja i prestanak napajanja elektriĉnom energijom svih krajnjih kupaca.

Nakon objave od strane OPS-a da je došlo do djelimiĉnog ili totalnog raspada EES-a, sve procedure vezane za normalni pogon se suspenduju i sve dalje akcije se izvršavaju po nalozima OPS-a u skladu sa Planom uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja.

Sposobnost proizvodne jedinice za „black start“ je neophodna za obnovu sistema nakon totalnog raspada EES-a. U okviru plana uspostavljanja rada sistema nakon raspada definišu se pojedinaĉni generatori ĉije su lokacije i sposobnost potrebni za obnovu rada EES Crne Gore.

Procedura koja se odnosi na sposobnost beznaponskog pokretanja generatora moraju biti periodiĉno pregledana i ažurirana zajedno sa pružaocima ove usluge kako bi se izvršile eventualne promene, odredili novi uslovi ili dodale nove proizvodne jedinice.

Opšta strategija uspostavljanja elektroenergetskog sistema nakon potpunog raspada, koju moraju slijediti svi korisnici, je izložena u Planu uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja („black start“) koji definiše sledeće korake:


103

uspostavljanje napajanja dela potrošnje uz pomoć elektrana koje imaju mogućnost brzog

ponovnog pokretanja,

sinhronizacija, korak po korak, i povezivanje delova sistema, i

konaĉno i potpuno uspostavljanje normalnog rada cijelog elektroenergetskog sistema ukljuĉujući i interkonektivne veze kada se za to steknu uslovi saglasno važećim pravilima

zajedniĉkog rada u interkonekciji.

Plan uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona

Član 222

Djelimiĉni raspad EES-a podrazumjeva odvajanje jednog dijela sistema od ostalog dijela EES-a, pri ĉemu su u tom dijelu sistema posledice iste kao i kod potpunog raspada EES-a.

Plan uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona sastoji iz sledećih uputstava:

Uputstvo pri nestanku napona zbog kvara na sabirnicama,

Uputstvo za vršenje samostalnih manipulacija za svako postrojenje prenosnog sistema, i

Uputstvo obnove EES uz prisustvo spoljašnjeg napona

Prilikom izrade plana uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona OPS mora uzeti u obzir sledeće prioritete:

što je moguće brže prosleĊivanje napona do proizvodnih objekata i krajnjih kupaca koji su

osjetljivi na dugotrajne prekide u napajanju elektriĉnom energijom i

prosljeĊivanje napona do potrošaĉkih centara prema usvojenom planu prioriteta.

Obuka

Član 223

OPS je obavezan da vrši stalnu struĉnu obuku i usavršavanje svog osoblja kako bi bilo sposobno i spremno da se na odgovarajući naĉin ukljuĉeno u izradu, odnosno sprovoĊenje, praćenje i prilagoĊavanje Plana uspostavljanja rada sistema nakon raspada.

ProizvoĊaĉi, ODS i svi direktni potrošaĉi obavezni su da obezbijede adekvatnu obuku svog pogonskog osoblja kako bi bilo sposobno i spremno da aktivno i kvalitetno uĉestvuje u sprovoĊenju mjera i aktivnosti u procesu otklanjanja poremećaja u radu elektroenergetskog

sistema.

4. Upravljanje elektroenergetskim sistemom

1) Uvod

Član 224

OPS upravlja elektroenergetskim sistemom u skladu sa sledećim opštim principima:


104

oĉuvati normalno radno stanje EES koje podrazumeva takvo stanje u kojem su radne taĉke

parametara sistema udaljene od graniĉnih vrednosti za dovoljnu marginu sigurnosti,

preduzeti sve raspoložive mere koje će dovesti do najbržeg otklanjanja poremećaja,

smanjenja njegovih posledica i povratka sistema u normalno radno stanje,

obezbjediti pouzdan prijem/predaju elektriĉne energije propisanog kvaliteta korisnicima

prenosnog sistema,

optimalno koristiti raspoložive prenosne kapacitete, i

princip minimalnih troškova rada EES

Član 225

Upravljanje elektroenergetskim sistemom u realnom vremenu podrazumeva realizaciju planiranih režima rada uvažavajući gore navedene opšte principe uz ostavljanje mogućnosti svim uĉesnicima na tržištu elektriĉne energije za izmenom prvobitnih planova.

Najznaĉajnije dužnosti upravljanja EES-om podrazumevaju voĊenje sistema (frekventna stabilnost, naponska stabilnost, primjena odbrambenih mera i ponovno uspostavljanje rada), nadzor sistema u smislu stacionarne i tranzijentne stabilnosti i upravljanje prekidaĉkim manipulacijama.

2) Ciljevi

Član 226

Odredbe koje su definisane u okviru upravljanja elektroenergetskim sistemom imaju za cilj da definišu proceduru i utvrde sve aktivnosti koje OPS sprovodi delovanjem na elemente EES ili proizvodne jedinice, direktno ili putem operatora u proizvodnim objektima odnosno distributivnim

objektima u cilju ostvarivanja sigurnog i pouzdanog rada EES Crne Gore i prijema/predaje elektriĉne energije propisanog kvaliteta.

3) Primjena

Član 227

Odgovorne strane za primjenu odredbi koje su definisane u okviru upravljanja elektroenergetskim

sistemom su OPS i korisnici pod kojima se podrazumevaju:



operator tržišta i snabdjevaĉi,




105

4) Upravljanje u normalnom radnom stanju

Član 228

Upravljanje u normalnom radnom stanju podrazumeva obavljanje sledećih aktivnosti:

1) nadzor rada EES-a u skladu sa utvrĊenim dnevnim planom;

2) obavljanje sistemskih usluga regulacije frekvencije i regulacije napona davanjem naloga za aktiviranje pomoćnih usluga; i

3) komunikacija operatora u Dispeĉerskom Centru OPS-a sa operatorima u objektima

prenosnog sistema, objektima korisnika i susednim operatorima prenosnih sistema u cilju:

nadzora nad pogonom sistema,

nadzora nad stanjem primarne i sekundarne opreme i pomoćnih pogona objekata prenosnog sistema,

izvoĊenja manipulacija rasklopnom opremom,

izbora režima upravljanja, lokalno ili daljinski,

registrovanja vrednosti pogonskih mjernih veliĉina, alarmnih i položajnih signala, signala zaštite, odnosno veliĉine šuma,

koordinacije rada službi za upravljanje i održavanje na terenu, i

razmjene ostalih podataka neophodnih za upravljanje.

Nadzor rada EES

Član 229

U cilju donošenja odluka kojima omogućava realizaciju dnevnog plana rada kao i upravljanje EES-

om u skladu sa gore navedenim opštim principima OPS ima na raspolaganju sledeće informacije u realnom vremenu:

frekvenciju sistema,

vrednosti napona na sabirnicama postrojenja prenosnog sistema,

tokove aktivnih i reaktivnih snaga u prenosnom sistemu i objektima korisnika prenosnog sistema (koji su od interesa za rad prenosnog sistema),

grešku regulacione oblasti,

signale indikacija i alarma u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema,

aktivne i reaktivne snage na proizvodnim jedinicama,

status rasklopne opreme,

pozicije na regulacionim transformatorima, i

alarme i signalizaciju koji se odnose na ispravnost izmerenih veliĉina, rad zaštitnih ureĊaja,

status komunikacije i sliĉno.

Nadzor nad radnim parametrima EES realizuje se preko SCADA sistema iz Dispeĉerskog Centra OPS-a, lokalnim sistemima za upravljanje i nadzor u objektima OPS-a i korisnika kao i uz pomoć

informacija dobijenih drugim sredstvima za komunikaciju sa objektima prenosnog sistema, objektima korisnika i operatorima susednih sistema.


106

Izdavanje naloga

Član 230

Dispeĉerski Centar OPS-a koji vrši upravljanje prenosnim sistemom je ovlašćen da izdaje opšte

naloge korisnicima u cilju upravljanja svim prekidaĉkim manipulacijama u sistemu kao i ispunjenja obaveze vršenja sistemskih usluga.

Dispeĉerski Centar OPS-a prilikom upravljanja u normalnom radnom stanju izdaje dispeĉerske

naloge za:

manipulacije sa rasklopnom opremom u prenosnom sistemu,

angažovanje pomoćnih usluga,

promjenu u proizvodnji reaktivne snage proizvodne jedinice ili za održavanje odreĊenog nivoa

napona na sabirnicama u skladu sa tehniĉkim uslovima definisanim u ĉlanu 56 stav 1 i ĉl. 77 do 81 ovih Pravila, i

ukljuĉivanje/iskljuĉivanje i regulaciju opreme za reaktivnu kompenzaciju (kapaciteta/

reaktora/SVC-a/promjena postavke preklopke transformatora).

Nalog se izdaje usmenim putem, uz obavezno snimanje naloga na registrofonu ili putem depeše, ili na drugi naĉin shodno internim procedurama OPS-a i sporazumom kojim se ureĊuje eksploatacija

objekta, a koji je zakljuĉen izmeĊu OPS i korisnika prenosnog sistema.

Nalog izdat od strane Dispeĉerskog Centra OPS-a je obavezujući za operatore u objektima prenosnog sistema i korisnika.

Izuzetno, u sluĉajevima kada izdati nalog od strane dispeĉerskog centra OPS-a može ugroziti bezbednost ljudi ili objekta, podreĊeno osoblje u smislu upravljanja elektroenergetskim sistemom (operatori u prenosnim objektima, odnosno osoblje u centrima upravljanja korisnika prenosnog

sistema) nije dužno da izvrši nalog, ali mora da obrazloži zbog ĉega to nije uĉinilo. TakoĊe, pomenuto osoblje može da predloži upravljaĉke akcije nadreĊenom centru upravljanja OPS-a na osnovu informacija kojima raspolaže, sa tim da ono snosi potpunu odgovornost za taĉnost tih

informacija.

Izmjena utvrĎenog dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema

Član 231

Prilikom zahtjeva od odgovorne strane za unutardnevnom izmjenom bilo kojeg djela plana koji je sadržan u okviru dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema izraĊenog u skladu sa ĉlanom

156 ovih Pravila, OPS provjerava sledeće:

da li upućeni zahtjev ugrožava uslove za održavanjem normalnog radnog stanja elektroenergetskog sistema,

da li se remete uslovi tržišta elektriĉne energije, i

da li se ugrožava pristup drugom korisniku prenosnog sistema

Ukoliko se ustanovi da zahtjev za izmjenom narušava neki od gore navedenih kriterijuma promena se odbija i OPS u saradnji sa odgovornom stranom traži drugi naĉin za rešenje uzroka koji

zahtijevaju promenu dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema.


107

U sluĉaju znaĉajnih promena po pitanju odstupanja potrošnje, proizvodnje ili raspoloživih

prenosnih kapaciteta koje mogu dovesti, ili su već dovele do poremećaja, OPS može samostalno izmjeniti dnevni plana rada elektroenergetskog sistema u okviru ugovorenih sistemskih usluga kao i drugih navedenih mjera iz ĉl. 238 do 241 ovih Pravila.

IzvoĎenje radova u prenosnom sistemu

Član 232

Iskljuĉenje elemenata EES zbog radova izvršava se na osnovu odobrenja za iskljuĉenje koje daje OPS po podnetim zahtjevima za iskljuĉenje, u skladu sa dnevnim planovima ili hitnim iskljuĉenjima.

Procedura koja se sprovodi prilikom izvoĊenja radova u prenosnom sistemu obuhvata sledeće

aktivnosti:

razmjenu informacija u skladu sa ĉlanom 163 ovih Pravila o planiranim ili hitnim radovima odnosno manipulacijama u postrojenjima OPS-a ili korisnika koje mogu biti od interesa za

odgovorne strane u cilju izbjegavanja neželjenih posledica kako po sigurnost rada EES tako i po sigurnost napajanja korisnika;

izdavanje naloga za izvršenje manipulacija od strane Dispeĉerskog Centra OPS-a u skladu sa

ĉlanom 230 ovih Pravila,

potvrĊivanje o izvršenoj manipulaciji od strane dežurnog operatora u postrojenjima

prenosnog sistema ili postrojenjima korisnika, i

izdavanje dozvole za obavljanje radova na dalekovodima od strane Dispeĉerskog Centra OPS-

a odnosno dežurnog operatora u postrojenju za radove u postrojenjima OPS-a ili korisnika, nakon potvrde o završenim manipulacijama kojima su obezbijeĊeni uslovi za bezbjedno izvoĊenje radova.

Izvještavanje kod izvoĎenja radova u prenosnom sistemu

Član 233

U cilju oĉuvanja stabilnog rada EES-a i izbjegavanja mogućih neželjenih posledica, kako na rad

prenosnog sistema, tako i na rad korisnika, neophodno je obezbijediti pravovremenu i pouzdanu razmjenu informacija o svim iskljuĉenjima (planiranim ili hitnim) u sistemu.

U sluĉaju izvoĊenja radova ili manipulacija u prenosnom sistemu koji je u nadležnosti OPS-a, a

koje bi mogle izazvati posledice na rad korisnika prenosnog sistema, OPS o tome obavještava korisnike sistema.

U sluĉajevima planiranih radova ili manipulacija u postrojenju ili delovima postrojenja u vlasništvu

korisnika koje bi mogle izazvati posledice na siguran rad elektroenergetskog sistema ili na rad drugih korisnika, korisnik mora obavijestiti OPS. Shodno obavještenju dobijenom od korisnika, OPS obavještava druge korisnike, kao i operatore susjednih prenosnih sistema u skladu sa pravilima

ENTSO-E o zajedniĉkom radu u interkonekciji.

Informacija treba da sadrži sledeće podatke:

taĉan naziv elementa EES –a na kome se izvode radovi/manipulacije,

opis radova/manipulacija,

okvirno vrijeme poĉetka i završetka radova/manipulacija, i


108

upozorenje o mogućim posledicama kako po sigurnost rada EES tako i na sigurnost napajanja

korisnika.

Procedure kod izvoĎenja radova u prenosnom sistemu

Član 234

U okviru internog pravilnika o radu „Uputstvo za rad Dispeĉerskog Centra OPS-a“ detaljno su

opisane sledeće procedure za sluĉaj radova u prenosnom sistemu koja je u nadležnosti OPS-a:

izdavanje naloga i naĉin njihovog dostavljanja,

opis sadržaja potvrde o izvršenju manipulacije i naĉin njenog dostavljanja, i

izdavanje dozvole za rad i opis njenog sadržaja.

U sluĉaju izvoĊenja radova ili manipulacija u prenosnom sistemu koji je u nadležnosti korisnika, sve gore navedene procedure definišu se u okviru Ugovora o prikljuĉenju.

OPS, kao i svaki korisnik prenosnog sistema moraju imati interni Pravilnik i/ili Uputstva o mjerama sigurnosti koje je neophodno sprovesti pri radu na elektroenergetskim objektima. Ovim

Pravilnikom i/ili Uputstvom se, pored ostalog, definišu i sigurnosne procedure zaštite na radu koje je neophodno sprovesti u sluĉaju izvoĊenja radova u prenosnom sistemu ili sistemu korisnika.

Koordinacija mjera zaštite na radu izmeĊu korisnika i OPS-a se definiše u okviru Ugovora o

prikljuĉenju.

Rad komunikacionog i tehničkog sistema upravljanja

Član 235

OPS omogućava kontinualnu komunikaciju sa korisnicima prenosnog sistema, uĉesnicima na tržištu elektriĉne energije i ostalim operatorima prenosnog sistema svojim komunikacionim sistemom u

skladu sa obavezujućim odredbama ENTSO-E operativnog priruĉnika (Pravilo 6 – Komunikaciona infrastruktura).

Svi razgovori u Dispeĉerskom Centru OPS-a koji se tiĉu operativnog upravljanja moraju se obavljati

preko telefona koji su povezani sa ureĊajem za snimanje razgovora.

U Dispeĉerskom Centru OPS-a se arhiviraju svi poslani i primljeni faksovi, e-mail-ovi, pisana pošta i druga korespondencija.

Korisnici prenosnog sistema obezbeĊuju kontinualni prenos neophodnih podataka u Dispeĉerski Centar OPS-a prema odredbama definisanim u .

Svi sistemi za komunikaciju moraju imati odgovarajuću rezervu za sluĉaj otkaza.

Za sluĉaj otkaza sistema za komunikaciju, predviĊena je procedura koja se usaglašava u okviru Ugovora o prikljuĉenju u delu kojim se reguliše eksploatacija objekta korisnika prenosnog sistema,.

Tehniĉki sistem upravljanja mora biti dizajniran i korišćen tako da OPS može ispuniti sve obaveze

vezane za upravljanje prenosnim sistemom.

Centri upravljanja OPS moraju imati jasno i razumljivo prikazane parametre u prenosnom sistemu. Ovi parametri se moraju prikazivati u realnom vremenu.


109

OPS mora imati mogućnost arhiviranja navedenih parametara u ovom odeljku u cilju analiziranja

rada elektroenergetskog sistema, ponašanja proizvodnih jedinica i izrade izveštaja o radu elektroenergetskog sistema.

Svi generatori koji uĉestvuju u sekundarnoj regulaciji moraju biti integrisani u odgovarajuće

mjerno-upravljaĉko kolo koje u realnom vremenu dostavlja signale za formiranje greške regulacione oblasti.

U sluĉaju privremene neraspoloživosti Dispeĉerskog Centra OPS-a, njegove funkcije preuzima

rezervni Dispeĉerski Centar. U tom smislu, rezervni Dispeĉerski Centar mora raspolagati odgovarajućom dokumentacijom i SCADA signalima.

OPS i korisnici prenosnog sistema dužni su da svoju opremu koja služi za komunikaciju i

upravljanje održavaju u ispravnom stanju.

Radovi na održavanju opreme za komunikaciju i upravljanje prenosnim sistemom moraju se planirati tako da se ne ugrozi normalan rad sistema. Prilikom planiranja ovih radova, OPS saraĊuje

sa korisnicima prenosnog sistema i susednim operatorima prenosnog sistema.

Korisnici prenosnog sistema dostavljaju tehniĉkom sistemu upravljanja OPS-a sve informacije u realnom vremenu neophodne za odvijanje upravljaĉkih akcija u saglasnosti sa ĉlanom 95 stav 3

ovih Pravila.

Korisnik prenosnog sistema mora posedovati dokumentaciju koja se odnosi na komunikacionu i opremu za upravljanje prenosnim sistemom instaliranu u svom objektu. Na zahtjev OPS, korisnik

prenosnog sistema mora staviti na uvid dokumentaciju navedenu u ovom odeljku.

Korisnik prenosnog sistema dužan je da u sluĉaju nastanka kvara na opremi za komunikaciju, odnosno upravljanje prenosnim sistemom odmah obavesti OPS.

Prikupljanje podataka

Član 236

OPS prikuplja sve podatke neophodne za planiranje i analizu rada elektroenergetskog sistema u

vremenskoj rezoluciji od interesa za planiranje rada elektroenergetskog sistema, a to su:

srednjesatni podaci o razmjeni po interkonektivnim vodovima,

srednjesatni podaci o proizvodnji aktivne i reaktivne energije svih elektrana,

srednjesatni podaci potrošnje distributivnih transformatora 110/X kV,

srednjesatni podaci potrošnje direktnih potrošaĉa,

stanja akumulacija i dotoka u hidroelektranama,

stanja deponija uglja i mazuta za termoelektrane,

podaci o ispadima elemenata u sistemu sa uzrokom i vremenom ispada, trajanje prekida

napajanja odreĊenog konzumnog podruĉja,

podaci o ispadima proizvodnih objekata sa uzrokom i vremenom ispada,

vrijednosti napona u karakteristiĉnim ĉvorovima, i

ostali podaci neophodni za planiranje i analizu rada EES-a.

Korisnici prenosnog sistema dužni su da dostave OPS-u navedene podatke koji se odnose na njihove objekte, na naĉin i u formatu koji propisuje OPS.


110

5) Upravljanje u poremećenim uslovima

Član 237

Poremećeni radni režimi podrazumevaju sve radne režime koji odstupaju od normalnog stanja. U okviru upravljanja poremećajima u sistemu, OPS je odgovoran za sprovoĊenje mjera ograniĉenja

širenja poremećaja kao i za ponovno uspostavljanje rada sistema. U tom smislu, siguran i stabilan rad EES-a i njegova restauracija imaju prednost nad interesima korisnika prenosnog sistema.

Član 238

Upravljanje u poremećenim uslovima izvodi OPS i podrazumeva primjenu odbrambenih mjera definisanih u planovima za rad EES-a u vanrednim okolnostima (ĉlan 200 ovih Pravila) kojima se

sistem održava ili vraća što je moguće brže u normalni radni režim.

Član 239

Svi lokalni poremećaji (kvarovi) u prenosnom sistemu otklanjaju se pravovremenim i selektivnim delovanjem sistema zaštite u skladu sa ĉlanom 201 ovih Pravila sa ciljem da se saĉuva oprema u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema od trajnih oštećenja, odnosno da se

minimalizuju posledice kvarova ili poremećaja u elektroenergetskom sistemu i da se održi njegov stabilan rad.

Član 240

Planom preventivnih akcija obuhvataju se sve upravljaĉke mere koje su Dispeĉerskom Centru OPS-a na raspolaganju kojima se spreĉava širenje poremećaja kao i omogućiti povratak sistema u

normalno radno stanje bez preduzimanja havarijskih redukcija.

Ukoliko preduzete preventivne mere nisu dovoljne ili ukoliko i dalje postoji opasnost od širenja poremećaja OPS ima pravo da privremeno iskljuĉi djelove sistema kako bi održao siguran rad sistema i spreĉio štetne posledice širih razmera (totalni raspad sistema). U poremećenim radnim

režimima odgovarajući nalozi koji su dobijeni od strane OPS-a moraju se izvršiti bez odlaganja.

Član 241

U sluĉaju nedostatka aktivne snage u elektroenergetskom sistemu, naponskog sloma tj. nedostatka reaktivne snage u sistemu, preopterećenja elementa prenosnog sistema ili nekog drugog poremećaja, pri ĉemu preti opasnost narušavanja normalnog rada elektroenergetskog

sistema, može se pristupiti ograniĉenju isporuke elektriĉne energije u celom ili pojedinim delovima sistema primjenom redukcija potrošnje definisanih u ĉlanu 208 ovih Pravila.

U sluĉaju djelimiĉnog ili potpunog raspada elektroenergetskog sistema nadležni centri upravljanja

OPS-a i korisnika prenosnog sistema uspostavljaju elektroenergetski sistem u skladu odredbama plana uspostavljanja rada elektroenergetskog sistema nakon raspada (ĉl. 215 do 222 ovih Pravila).

U sluĉajevima kada OPS ili korisnik dobiju informaciju o pogonskom dogaĊaju koji bi mogao imati

uticaja na sigurnost rada EES-a i koji su od interesa za obe odgovorne strane, oni istog trenutka moraju obavestiti jedan drugog o novonastaloj situaciji.


111

Član 242

U cilju ispitivanja dogaĊaja prilikom poremećaja u prenosnom sistemu, OPS može zatražiti specijalne provjere koje korisnik mora izvršiti na svojoj opremi ukoliko je ova oprema povezana na

prenosni sistem OPS-a.

Član 243

Odgovorne strane moraju pružati podršku i informacije jedan drugom u cilju otklanjanja i ispitivanja uzroka nastanka kvara.

Za svaki znaĉajniji poremećaj u prenosnom sistemu, koji podrazumeva poremećaj pri kojem je

došlo do prekida isporuke elektriĉne energije, redukcije potrošnje ili ukidanja ugovorenih razmjena elektriĉne energije operator prenosnog sistema izraĊuje odgovarajući izveštaj.

Izveštaj o znaĉajnijim poremećajima treba da sadrži:

datum, vreme nastanka i trajanje poremećaja,

mjesto i uzrok nastanka poremećaja,

podatke o ukidanju ugovorenih razmjena elektriĉne energije ili redukciji potrošnje, i

ukupno ukinutu razmjenu/neisporuĉenu elektriĉnu energiju.

6) Tehnički i drugi uslovi za rad sistema u interkonekciji

Član 244

Saradnja OPS sa drugim operatorima prenosnih sistema se odvija na dva nivoa:

u vlastitom kontrolnom bloku radi obraĉuna neželjenih odstupanja prema interkonekciji i

sa drugim kontrolnim blokovima radi sigurnog pogona interkonekcije.

Član 245

OPS je dužan da u saradnji sa susjednim operatorima osigura usklaĊenu regulaciju napona na krajevima interkonektivnih dalekovoda u cilju smanjenja razmjene reaktivne snage.

OPS je dužan da nadgleda ostvarivanje planirane razmjene aktivne snage sa drugim operatorima.

Pogon treba da se vodi tako da je što manje odstupanje izmeĊu dogovorene i stvarne razmjene.

OPS je u obavezi da osigura rezervu kapaciteta za prenos izmeĊu EES Crne Gore i drugih sistema koja omogućava dodatan protok snage djelovanjem primarne regulacije pri poremećaju.

OPS vrši regulaciju frekvencije u skladu sa pravilima ENTSO-E.

OPS na granici sa susjednim operatorom usklaĊuje:

raspoloživu lokalnu rezervu rektivne snage,

minimalne i maksimalne dopuštene napone u trajnom pogonu i njihova kratkotrajna

narušavanja,


112

opseg razmjene reaktivne energije i postupke pri narušavanju opsega,

koordinaciju izolacije, i

zajedniĉke mjere za regulaciju napona.

Obraĉun i kompenzacija neželjenih odstupanja obavljaju se u skladu sa pravilima ENTSO-E.

OPS koordinira planove razvoja i izgradnje prenosnog sistema sa susjednim operatorima.

OPS je odgovoran za ugradnju zaštitnih sistema na naĉin da nije ugrožena oprema u drugim sistemima.

OPS je dužan da vrši koordinaciju aktivnosti na upravljanju zagušenjima sa susjednim operatorima.

OPS vrši koordinaciju aktivnosti u poremećenim uslovima rada interkonekcije sa susednim operatorima prenosnog sistema.

OPS je dužan da sa drugim operatorima razmjenjuje podatke koji omogućuju nadzor prenosa

energije preko granica regulacionih oblasti:

planirana iskljuĉenja pojedinih elemenata sistema, od znaĉaja za rad interkonekcije,

podatke o vrijednostima napona,

modele mreže,

planove razmjene preko granice kontrolne oblasti, i

mjerenja u realnom vremenu napona, aktivne i reaktivne snage i statusa prekidaĉa na

elementima od znaĉaja za rad interkonekcije, definisanim u skladu sa ĉlanom 205 st. 3 i 4 ovih Pravila.

7) Izvještaj o radu prenosnog sistema

Član 246

Dispeĉerski centar OPS-a hronološki vodi dnevnik rada u koji se upisuju svi relevantni podaci za

upravljanje prenosnim sistemom, a naroĉito:

izdati i primljeni nalozi,

ispadi i kvarovi elemenata prenosnog sistema,

izvršene manipulacije u prenosnom sistemu,

relevantne dogaĊaje vezani za rad proizvodnih objekata,

relevantne dogaĊaje vezane za sigurnost rada prenosnog sistema,

sprovoĊenje ograniĉenja isporuke elektriĉne energije,

problematika rada opreme za upravljanje,

raspoloživost zaštite u prenosnom sistemu,

dokumenti za rad,

prispeli telegrami, i

ostale informacije relevantne za rad elektroenergetskog sistema.

Član 247


113

Na osnovu dnevnika rada, arhiviranih podataka iz SCADA sistema kao i dostavljenih podataka od

strane korisnika usmenim ili pismenim putem OPS izraĊuje periodiĉne izveštaje o radu prenosnog sistema. Izveštaj o radu prenosnog sistema sadrži sledeće:

podatke o proizvodnji,

podatke o potrošnji,

podatke o razmjeni elektriĉne energije,

podatke o gubicima u prenosnom sistemu,

podatke o angažovanim pomoćnim uslugama,

podatke o pogonskim dogaĊajima,

podatke o trajanju prekida napajanja, i

ostale podatke od interesa za rad prenosnog sistema

Periodiĉne izveštaje o radu prenosnog sistema OPS dostavlja Agenciji na uvid.


114

VI. PRISTUP PRENOSNOM SISTEMU

1. Uvod

Član 248

Pristup prenosnom sistemu podrazumijeva pristup treće strane (korisnika prenosnog sistema) prenosnom sistemu za potrebe prenosa elektriĉne energije za podmirivanje potrošnje u Crnoj Gori ili radi tranzita.

Odredbama Pravila, vezanih na pristup prenosnom sistemu, se utvrĊuju osnovni uslovi i procedure djelovanja OPS-a prema uĉesnicima na tržištu elektriĉne energije, kao i uslovi za koordinaciju OPS-a i Operatora tržišta kao glavnog nosioca aktivnosti organizovanja i upravljanja tržištem elektriĉne energije sa ciljem obezbijeĊivanja uslova za ravnopravan položaj uĉesnika na tržištu

elektriĉne energije, kao i njihovog prava na nediskriminatoran pristup prenosnom sistemu.

Član 249

Pristup prenosnom sistemu korisnik može ostvariti :

sklapanjem ugovora o pristupu prenosnom sistemu u cilju korišćenja prenosnih kapaciteta

unutar kontrolne oblasti Crna Gora,

sklapanjem ugovora o pristupu prenosnom sistemu u cilju korišćenja prekograniĉnih

prenosnih kapaciteta, ili odobrenjem pristupa od strane OPS-a, u skladu sa procedurom koju OPS definiše i objavljuje na svojoj internet stranici, a na osnovu prethodno sprovedene registracije korisnika.

Član 250

OPS odobrava i upravlja pristupom prenosnom sistemu.

Član 251

Ugovorom o pristupu prenosnom sistemu, korisnik prenosnog sistema stiĉe pravo garantovanog pristupa prenosnom sistemu radi prenosa odreĊene koliĉine elektriĉne energije po utvrĊenom

dijagramu, vremenskom roku i prenosnom pravcu.

Član 252

OPS na svojoj internet stranici blagovremeno objavljuje podatke od znaĉaja za korišćenje prenosnog sistema, o kapacitetima, zagušenjima, kao i druge podatke potrebne za funkcionisanje tržišta elektriĉne energije.

2. Ciljevi

Član 253


115

Cilj odredbi Pravila, vezanih na pristup prenosnom sistemu, je da se:

na zakonit, javan i nediskriminatoran naĉin omogući pristup i korišćenje kapaciteta prenosnog sistema trećoj strani (korisnicima prenosnog sistema),

izvrši optimizacija kapaciteta prenosnog sistema,

omogući, što je moguće pouzdanije, snabdijevanje potrošaĉa i podmirenje potrošnje u Crnoj

Gori,

u okviru raspoloživih neiskorišćenih kapaciteta prenosnog sistema, a u skladu sa važećim

propisima u intrekoneciji, omogući tranzit elektriĉne energije, za podmirenje potrošnje izvan Crne Gore, i

omogući regionalna harmonizacija procedura pristupa prekograniĉnim prenosnim

kapacitetima.

3. Primjena

Član 254

Odgovorne strane za primjenu odredbi Pravila, vezanih na pristup prenosnom sistemu, su OPS, Operator tržišta i korisnici pod kojima se podrazumijevaju:


trgovci elektriĉnom energijom,

snabdjevaĉi,

direktni potrošaĉi,

operatori susjednih prenosnih sistema,

ostali subjekti zainteresovani za korišćenje prenosnog sistema crnogorskog OPS-a.

4. Opšte karakteristike pristupa prenosnom sistemu

Član 255

Pristup prenosnom sistemu je aktivnost u okviru koje OPS korisnicima prenosnog sistema pruža uslugu prenosa elektriĉne energije. Usluga prenosa elektriĉne energije je postupak pri

nabavci/isporuci elektriĉne energije, kojim OPS obezbjeĊuje prenos elektriĉne energije sa jednog ili više mjesta, odnosno napojnih ĉvorišta (proizvodnih ili prenosnih objekata), kroz prenosni sistem, do distributivnog sistema ili postrojenja direktnih potrošaĉa.

U odnosu na organizacionu strukturu EES-a, meĊusobni odnos mjesta nabavke i mjesta isporuke elektriĉne energije može biti:

mjesto nabavke i mjesto isporuke su unutar regulacione oblasti OPS-a,

mjesto nabavke je unutar regulacione oblasti OPS-a, a mjesto isporuke izvan njegove oblasti,

mjesto nabavke je izvan regulacione oblasti OPS-a, mjesto isporuke unutar njegove oblasti ili

mjesto nabavke i mjesto isporuke su u razliĉitim (ili istoj) regulacionim oblastima, a

istovremeno izvan regulacione oblasti OPS-a (tranzit elektriĉne energije).


116

5. Korišćenje prenosnih kapaciteta unutar kontrolne oblasti OPS-a

Član 256

Prenosni kapaciteti unutar kontrolne oblasti OPS-a stavljaju se na raspolaganje korisnicima prenosnog sistema u cilju omogućavanja rada elektroenergetskog sistema u propisanim okvirima.

Član 257

Naĉin korišćenja prenosnih kapaciteta unutar kontrolne oblasti OPS-a definiše se Ugovorom o

korišćenju prenosnog sistema izmeĊu OPS-a i korisnika ili ugovorima o medjusistemskoj kompenzaciji izmedju OPS-a i drugih OPS-ova iz interkonekcije.

Ugovor o korišćenju prenosnog sistema sadrži:

garantovane parametre kvaliteta prenesene elektriĉne energije,

obraĉunska mjerna mjesta relevantna za mjerenje prenesene elektriĉne energije,

naĉin prijave prenosa elektriĉne energije i maksimalnu predviĊenu snagu prenosa,

naĉin usaglašavanja obraĉunskih vrijednosti,

komercijalne uslove usluge prenosa elektriĉne energije, i

uslove privremenog ili trajnog prekida usluge prenosa.

Po pravilu, Ugovor o korišćenju prenosnog sistema unutar kotrolne oblasti sklapa se sa svim korisnicima pojedinaĉno, jednom godišnje. Izuzetno, ugovor o korišćenju prenosnog sistema za

potrebe OPS-ova iz interkonekcije sklapa se na multilateralnom nivou.

Član 258

Usluga prenosa elektriĉne energije unutar kontrolne oblasti OPS-a ostvaruje se kroz sledeće faze:

prijava prenosa,

provjera izvodljivosti,

nadzor rada EES-a, i

usaglašavanje i obraĉun.

1) Balansna odgovornost

Član 259

Svaki nosilac balansne odgovornosti balansne grupe, odnosno balansno odgovorni subjekt mora da preuzme balansnu odgovornost prema OPS-u, što predstavlja odgovornost za odstupanje od

sopstvenog programa rada (voznog reda).

Nosilac balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekt su odgovorni za zakljuĉivanje trilateralnog Ugovora o balansnoj odgovornosti sa OPS-om i Operatorom tržišta.

Svi povlašćeni proizvoĊaĉi su ĉlanovi jedne balansne grupe kojoj OPS ne naplaćuje odstupanja.


117

Operator tržišta vodi i redovno ažurira evidenciju balansnih grupa i balansno odgovornih subjekata

(Registar nosilaca balansne odgovornosti).

Nosioci balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekti su dužni da Operatoru tržišta dostave listu svojih primopredajnih mjesta na prenosnoj i distributivnom sistemu.

Lista primopredajnih mjesta se dostavlja uz zahtjev za sticanje statusa nosioca balansne odgovornosti.

Nosilac balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekt dužni su u pisanoj

formi obavijestiti Operatora tržišta i Operatora prenosnog sistema o promjenama svog statusa (ime, naziv prebivališta/sjedišta i dr.) najkasnije 7 dana po nastaloj promjeni. Administrativne promjene se moraju unijeti u postojeći Ugovor o balansnoj odgovornosti.

Operator tržišta mjeseĉno obavještava nosioce balansne odgovornosti balansnih grupa i balansno odgovorne subjekte o ažuriranoj evidenciji balansnih grupa i balansno odgovornih subjekata.

2) Vozni redovi

Dostavljanje voznih redova

Član 260

Korisnici prenosnog sistema koji imaju potpisan Ugovor o korišćenju prenosnog sistema unutar kontrolne oblasti OPS-a dužni su da planirani prenos elektriĉne energije (vozni red) prijave OPS-u u proceduri prijavljivanja voznih redova definisanoj Tržišnim pravilima i Uputstvom za prijavu i

izradu voznih redova. Po pravilu, prijava naĉina korišćenja prenosnog sistema vrši se svakog radnog dana do 12:00, za naredni dan.

Svaki korisnik prenosnog sistema je odgovoran za svoj prijavljeni vozni red. Vozni red korisnika

sadrži:

naziv i šifru direktnog potrošaĉa,

naziv i šifra proizvoĊaĉa,

naziv, šifru snabdjevaĉa, ako ona nije identiĉna sa šifrom direktnog potrošaĉa ili proizvoĊaĉa, a snabdjevaĉ je njihov zastupnik,

naziv ugovornog subjekta koji plaća usluge prenosa,

vrijeme poĉetka pružanja usluge prenosa,

vrijeme završetka pružanja usluge prenosa,

napojna i potrošaĉka ĉvorišta, odnosno mjesta ulaska u prenosni sistem i izlaska iz prenosnog

sistema, i

15-to minutne ili satne srednje vrijednosti snage za sva napojna i potrošaĉka ĉvorišta.

Povlašćeni proizvoĊaĉ dužan je da OPS-u i Operatoru tržišta dostavlja mjeseĉne i godišnje planove proizvodnje, za prosjeĉne meteorološke uslove i oĉekivanja u mjeseĉnim odstupanjima proizvodnje

zasnovane na mjerenjima na osnovu kojih je utvrĊen potencijal obnovljivog izvora energije.

Okvirni vozni red sastavlja Operator tržišta na osnovu voznih redova evidentiranih bilateralnih ugovora koje mu dostavljaju strane odgovorne za prijavu voznog reda.

Provjeru voznih redova sa stanovišta kompletnosti i usaglašenosti podataka vrši Operator tržišta u

skladu sa Tržišnim pravilima i Uputstvom za prijavu i izradu voznih redova. Na osnovu provjerenih


118

voznih redova nosioca balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovornih subjekata

Operator tržišta izraĊuje okvirni vozni red i dostavlja ga OPS-u.

Izmjena voznih redova

Član 261

Izmjena voznih redova, provjeru i odobravanje obavlja se u skladu sa Tržišnim pravilima i Uputstvom za prijavu i izradu voznih redova.

OPS provjerava i daje saglasnost na zahtjeve uĉesnika na tržištu za promjenom koliĉine proizvodnje, potrošnje i razmjene elektriĉne energije u skladu sa tehniĉkim mogućnostima i oĉuvanjem sigurnosti rada elektroenergetskog sistema.

U sluĉaju nastanka havarijskog stanja u elektroenergetskom sistemu, OPS ima pravo da suspenduje pojedine ili sve transakcije zakljuĉene na tržištu elektriĉne energije u cilju oĉuvanja stabilnosti elektroenergetskog sistema.

Nosioci balansne odgovornosti mogu izmijeniti svoje odobrene vozne redove i nakon vremena odreĊenog za dostavu voznih redova u sluĉajevima:

ako je izmjena uzrokovana kvarovima u sistemu, koje su objavili OPS ili ODS, što iziskuje da

se teret (snaga) nosioca balansne odgovornosti mora smanjiti za najmanje 10 MW ili, ako je u pitanju proizvoĊaĉ, proizvodnja nosioca ograniĉi za najmanje 10 MW,

ako u proizvodnoj jedinici sa snagom od najmanje 10 MW, za koju je nosilac odgovoran,

doĊe do neoĉekivanog prekida u radu,

ako je OPS smanjio neku transakciju preko interkonektora, u skladu sa ugovorom o

interkonekciji,

u sluĉaju kupovine i prodaje energije za balansiranje u regulacionoj oblasti OPS-a, ili

u sluĉaju obezbjeĊivanja pomoćnih usluga (aktiviranje tercijarne rezerve) operatorima prenosnih sistemima van regulacione oblasti OPS-a.

Provjera tehničke izvodljivosti voznih redova

Član 262

OPS je dužan da provjeri tehniĉku izvodljivost okvirnog voznog reda sa stanovišta sigurnosti i stabilnosti rada sistema sa ciljem identifikacije mogućih tehniĉkih ograniĉenja (pre svega zagušenja u prenosnom sistemu i ograniĉenja u obezbjeĊivanju pomoćnih i sistemskih usluga).

OPS vrši provjeru slobodnih i dodijeljenih prekograniĉnih prenosnih kapaciteta, odnosno provjeru mogućnosti za realizaciju najavljene usluge prenosa.

OPS neće odobriti prijavu za pružanje usluge prekograniĉnog prenosa elektriĉne energije koja, po struĉnoj procjeni, u skladu sa utvrĊenim kriterijumima, ugrožava funkcionisanje EES-a, ĉak i ako je

na prethodno sprovedenim aukcijama dodijeljen prekograniĉni prenosni kapacitet, i o tome obavještava ukljuĉene (zainteresovane) korisnike i operatore susjedih prenosnih sistema. Postupak odbijanja (zabrane) se sprovodi na naĉun definisan u ĉl. 165 do 169 ovih Pravila.

Vremenski rokovi u kojima je OPS dužan da donese odluku u vezi sa prijavama za pružanje usluge prenosa elektriĉne energije na osnovu ugovora, definisani su posebnim pravilnikom o naĉinu izrade i dostavljanja planova rada.


119

OPS odobrava prijavu za pružanje usluge prenosa elektriĉne energije ako se prenos elektriĉne

energije može izvesti u svim 15-to minutnim (ili satnim) intervalima tokom traženog perioda trajanja pružanja usluge. Ako OPS odbije prijavu za prenos elektriĉne energije za odreĊeni period isti korisnik prenosnog sistema dužan je podnijeti naknadnu prijavu sa vrijednostima usaglašenim

sa OPS-om.

Okvirni vozni red, u koji OPS dodaje gubitke u prenosnom sistemu, rešenja mogućih tehniĉkih ograniĉenja, i tranzit elektriĉne energije, se naziva konaĉni vozni red i smatra se obavezujućim za

sve nosioce balansne odgovornosti.

Konaĉni vozni red je osnova za rad elektroenergetskog sistema i izraĉunavanje koliĉinskih odstupanja za naredni dan.

OPS prosleĊuje konaĉni vozni red Operatoru tržišta.

3) Obračun odstupanja

Član 263

Svaki nosilac balansne odgovornosti preuzima odgovornost prema OPS-u za odstupanja od plana svih uĉesnika za koje je on odgovoran. Odstupanja se obraĉunavaju i kompenzuju od strane

Operatora tržišta u skladu sa Pravilnikom o naĉinu obraĉuna odstupanja predaje i prijema elektriĉne energije od voznih redova.

OPS obezbjeĊuje mjerenje predate i primljene elektriĉne energije na taĉkama razdvajanja

prenosnog sistema sa korisnicima, susjednim sistemima i drugim relevantnim taĉkama.

OPS utvrĊuje gubitke nastale u prenosnom sistemu za svaki sat posebno i podatke o utvrĊenim gubicima dostavlja Operatoru tržišta.

OPS je obavezan da provjerene i potvrĊene mjerne podatke, koji su postali zvaniĉni, dostavi Operatoru tržišta. Operator tržišta te podatke može koristiti za utvrĊivanje koliĉinskog odstupanja predaje/prijema elektriĉne energije od voznih redova, finansijski obraĉun i analizu funkcionisanja tržišta.

6. Dodjela i korišćenje prekograničnih prenosnih kapaciteta

Član 264

OPS je odgovoran za odobravanje i realizaciju korišćenja prekograniĉnih prenosnih kapaciteta.

Član 265

Operator prenosnog sistema utvrĊuje prekograniĉni neto prenosni kapacitet (NTC) u saradnji sa operatorima sistema u interkonekciji za svaku granicu na godišnjem, mjeseĉnom, nedeljnom i dnevnom nivou.

Prilikom odreĊivanja neto prenosnog kapaciteta uvažavaju se predviĊena pogonska stanja u elektroenergetskim sistemima u regionu za odgovarajući vremenski period, tehniĉki kriterijumi iz ĉlana 19 stav 4 tĉ. 1 i 2 ovih Pravila i odgovarajući postupci ureĊeni UCTE / ENTSO-E operativnim

priruĉnikom.


120

Član 266

OPS objavljuje na svojoj internet stranici informacije o vrednosti godišnjih, meseĉnih, sedmiĉnih i dnevnih neto prenosnih kapaciteta, već rasporeĊenih kapaciteta (AAC) i raspoloživih prenosnih kapaciteta (ATC) za svaki navedeni vremenski horizont, kao i druge relevantne podatke za

prekograniĉnu razmjenu elektriĉne energije.

Član 267

OPS vrši dodjelu prekograniĉnog kapaciteta u skladu sa Pravilima za dodjelu raspoloživih prekograniĉnih prenosnih kapaciteta i objavljuje informacije o dodjeli prekograniĉnih kapaciteta na svojoj internet stranici.

Nakon što OPS izvrši dodjelu prava na korišćenje prekograniĉnog prenosnog kapaciteta uĉesnicima na tržištu elektriĉne energije, ovi uĉesnici na tržištu elektriĉne energije stiĉu pravo da u okviru izrade i promjena voznog reda prijave prekograniĉne razmjene elektriĉne energije u okviru

dodeljenog prava.

OPS obavještava Operatora tržišta o izvršenoj dodjeli prava na korišćenje prekograniĉnih kapaciteta (uĉesnici na tržištu, kojima je pravo bilo dodijeljeno, granica, pravac razmjene,

vremenski period, visina dodjeljenog kapaciteta).

Član 268

OPS ima pravo da djelimiĉno ili u potpunosti ograniĉi već dodjeljene prekograniĉne prenose elektriĉne energije:

u sluĉaju da operator prenosnog sistema susjedne države uvodi mjere za ograniĉavanje

prekograniĉnih prenosnih kapaciteta,

u sluĉaju tehniĉkih ograniĉenja u prenosnom sistemu OPS-a kad se zagušenje ne može

sprjeĉiti tržišnim mjerama, i

u sluĉaju više sile.

OPS je dužan u što kraćem vremenu obavijestiti korisinke o ograniĉavanju već dodjeljenih prava

korišćenja prekograniĉnog prenosnog kapaciteta (datum, trajanje, obim ograniĉavanja prekograniĉnig prenosa).

7. Nadzor rada EES-a

Član 269

Praćenje realizacija Ugovora o korišćenju prenosnog sistema u realnom vremenu obavlja se u

Dispeĉerskom centru OPS-a.

Član 270

Sve izmjene nastale usled odstupanja rada EES-a od planiranog ili zbog dispeĉerskih akcija planiranih u cilju oĉuvanja stabilnosti rada EES-a se sprovode u skladu sa ĉl. 230, 231 i 238 do 241 ovih Pravila.


121

8. Zagušenja u prenosnom sistemu

Član 271

U sluĉaju preopterećenosti prenosnog sistema, OPS nalaže proizvoĊaĉima promjenu opterećenja,

koji su dužni da je sprovedu. Kod snižavanja snage proizvodnje proizvoĊaĉa OPS vodi raĉuna, da se sniženje što manje primjenjuje na proizvoĊaĉima koji koriste obnovljive energetske izvore, toplotu ili energiju otpada ili kombinovanu toplotnu energiju.

U sluĉaju da ni sprovoĊenje ovakvih mjera ne dovede do otklanjanja preopterećenja, OPS mora smanjiti ili prekinuti one prenose elektriĉne energije koji utiĉu na pojavu zagušenja u prenosnom sistemu.

Mjere iz predhodnog stava, korisnici prenosnog sistema moraju sprovesti u zahtijevanom vremenskom roku. U suprotnom, radi sanacije takvog stanja i spreĉavanja većih posledica, OPS pristupa sprovoĊenju drugih, skupljih mjera (npr. angažovanje rezervne snage, kupovina elektriĉne

energije, troškovi nastali zbog prekida ugovorene nabavke elektriĉne energije za krajnje kupce itd.), ĉiji se troškovi zaraĉunavaju korisnicima prenosnog sistema koji nijesu sproveli prvobitno zahtijevane mjere.


122

VII. NEPOŠTOVANJE OBAVEZA IZ PRAVILA I RJEŠAVANJE SPOROVA

1. Nepoštovanje obaveza sa strane korisnika

Član 272

OPS na osnovu podataka koje ima provjerava poštovanje odredbi Pravila i identifikuje sva kršenja sa strane korisnika.

OPS ima pravo da traži od korisnika sve informacije koje mu trebaju za istraživanje pretpostavljenog nepoštovanja Pravila.

OPS u sluĉaju, da utvrdi nepoštovanje Pravila, šalje korisniku i Agenciji informaciju upozorenja koja sadrži:

opis nepoštovanja Pravila,

rok za primjenu aktivnosti korisnika, neophodnih za ponovno uspostavljanje pravilnog

funkcionisanja sistema odnosno za otklanjanje nepoštovanja Pravila, i

poziv korisniku da predstavi svoje komentare odnosno objašnjenje nepoštovanja Pravila.

U sluĉaju, da nepoštovanje Pravila ozbiljno narušava mogućnost i/ili kvalitet izvoĊenja djelatnosti OPS-a, OPS ima pravo na ukidanje pružanja usluga korisniku sve dok korisnik ne preduzme mjere za otklanjanje nepoštovanja Pravila.

U sluĉaju da korisnik u roku, navedenom u upozorenju, ne otkloni nepoštovanje Pravila, OPS ima pravo da preduzme sve mjere za uspostavljanje pravilnog funkcionisanja sistema ukljuĉujući odbijanje pristupa korisnika prenosnom sistemu. OPS o preduzimanju mjera obavještava Agenciju.

U sluĉaju da korisnik u roku, navedenom u upozorenju, otkloni nepoštovanje Pravila, OPS o tome obavještava Agenciju.

2. Nepoštovanje obaveza sa strane OPS-a

Član 273

Svaki korisnik koji pretpostavlja nepoštovanje Pravila sa strane OPS-a ima pravo da o tome

obavjesti OPS. OPS je dužan da sprovede unutrašnju kontrolu u cilju provjere navedog nepoštovanja i da u roku od 45 dana nakon primanja obavještenja obavjesti korisnika o rezultatima provjere.

U slućaju da korisnik nije saglasan sa rezultatima provjere ima pravo da u roku od 15 dana nakon primanja obavještenja od strane OPS-a prosljedi OPS-u dodatna zapažanja. OPS je dužan da u roku od 15 dana prosljedi korisniku njegovu konaĉnu odluku.

3. Materijalna odgovornosti OPS i korisnika

Član 274

Bilokakva odgovornost sa strane OPS-a ili korisnika sistema u njihovim meĊusobnim odnosima kao posljedica nepoštovanja njihovih obaveza, koje proizlaze iz ovih Pravila, ograniĉena je na izravne materijalne štete koje su izravni rezultat njihovog ponašanja. Pri tome iskljuĉuje se odgovornost za


123

posredne štete ili gubitak prihoda, osim ako ovo nije u meĊusobnom ugovoru eksplicitno

definisano.

Štoviše, odgovornost OPS-a izriĉito je ograniĉena na sluĉajeve prevara, korupcije i/ili krajnje nepažnje.

4. Rješavanje sporova

Član 275

U sluĉaju nastanka spora izmeĊu OPS-a i korisnika, isti će nastojati da, uz dobru volju, riješe bilo koji spor koji nastane meĊu njima u vezi sa pitanjima koja se odnose na Pravila.

Ako se ne postigne dogovor, strane u sporu se mogu obratiti Agenciji, koja rješava spornu situaciju

po proceduri za rješavanje sporova.

Odluke Agencije su konaĉne.

Protiv odluke Agencije može se pokrenuti upravni spor.


124

VIII. PRELAZNE ODREDBE

1. Revizija Pravila i odredaba koje su sadrţane u njemu

Član 276

Inicijativu za izmjenu ili dopunu Pravila mogu preduzeti OPS, korisnici i energetski subjekti.

Korisnici i energetski subjekti predloge za izmjenu ili dopunu Pravila dostavljaju OPS-u.

Izmjene i dopune Pravila vrše se na naĉin i po postupku za njihovo donošenje.

2. Usaglašavanje sa obavezama iz Pravila

1) Usaglašavanje sa obavezama iz Pravila

Član 277

OPS i korisnici dužni su da u roku od dvije godine nakon stupanja Pravila na snagu usaglase sa odredbama Pravila sve karakteristike i eksploataciju prenosnih objekata i objekata korisnika

prenosnog sistema, ukljuĉujući i trajno izuzimanje od obaveza iz Pravila.

Objekti korisnika prenosnog sistema

Član 278

U sluĉajevima za koje je predviĊeno izdavanje Saglasnosti za prikljuĉenje mora se pristupiti potpunom ispunjavanju obaveza iz Pravila, izuzev po onim pitanjima za koje je prethodno

odobreno trajno izuzimanje od usaglašavanja.

U sluĉajevima za koje nije predviĊeno izdavanje Saglasnosti za prikljuĉenje mora se pristupiti potpunom ispunjavanju obaveza iz Pravila najkasnije prilikom prve rekonstrukcije, odnosno dogradnje objekta, izuzev po onim pitanjima za koje je prethodno odobreno trajno izuzimanje od

ispunjavanja obaveza iz Pravila.

Trajno izuzimanje od obaveza iz Pravila

Član 279

Objekti za proizvodnju elektriĉne energije mogu biti trajno izuzeti od obaveza iz Pravila u sluĉajevima kada su ispunjeni sledeći uslovi:

ispunjavanje obaveza zahtjeva promjenu agregata,

izuzeće od obaveza iz Pravila ne narušava uslove normalnog rada elektroenergetskog

sistema, i

izuzeće od obaveza ne ugrožava pristup prenosnom sistemu ostalim korisnicima prenosnog

sistema.

Pitanje narušavanja uslova normalnog rada elektroenergetskog sistema ocenjuje iskljuĉivo OPS.


125

Mjerenje električne energije

Član 280

Za potrebe usaglašavanja mjernih mjesta saĉinjavaju se posebni izveštaji o ispunjavanju obaveza

iz Pravila i planovi usaglašavanja u skladu sa odredbama ĉl. 281 i 282 ovih Pravila koji sadrže i tehniĉke uslove za postojeće mjerno mjesto i tipska rješenja za opremanje i instalaciju brojila, registratora podataka i pomoćnih ureĊaja.

Postojeći ugraĊeni mjerni transformatori koji ne zadovoljavaju kriterijume iz ĉl. 108, 117 i 118 ovih Pravila se mogu i dalje koristiti do veće rekonstrukcije objekta.

Izvještaj o ispunjavanju obaveza iz Pravila

Član 281

OPS u roku od 12 meseci nakon stupanja Pravila na snagu dostavlja korisnicima prenosnog

sistema zahtjev za podatke o ispunjavanju obaveza iz Pravila sa tehniĉkim specifikacijama i standardima ureĊenim u Pravilima.

Korisnici prenosnog sistema su dužni da dostave OPS-u sve podatke u skladu sa zahtjevom u roku

od 3 meseca nakon prijema ovog zahtjeva.

Na osnovu dostavljenih podataka i rezultata redovnih i vanrednih ispitivanja OPS izraĊuje izvještaje o ispunjavanju obaveza iz Pravila najkasnije u roku od dvije godine od dana stupanja Pravila na

snagu.

Planovi usaglašavanja

Član 282

U cilju odreĊivanja postupka usaglašavanja prenosnih objekata i objekata korisnika prenosnog sistema sa odredbama Pravila, a na osnovu izvještaja o ispunjavanju obaveza iz ĉlana 281 ovih Pravila, izraĊuju se planovi usaglašavanja.

OPS izraĊuje planove usaglašavanja koje se odnose na funkcionisanje cjelokupnog prenosnog sistema i za prenosne objekte.

Korisnici prenosnog sistema izraĊuju plan usaglašavanja za svoje objekte u roku i formatu koji

odredi OPS.

U planovima usaglašavanja potrebno je navesti opis potrebne opreme i radova i rok za sprovoĊenje plana usaglašavanja.

OPS odobrava, odnosno nalaže unošenja izmjena u planove usaglašavanja korisnika prenosnog sistema.

Sve planove usaglašavanja potrebno je izraditi najkasnije u roku od tri godine od dana stupanja

Pravila na snagu.


126

2) Zahtjev za izuzeće od obaveza iz Pravila

Član 283

Ukoliko korisnik uvidi da nije, ili neće biti u mogućnosti da ispuni neku od odredbi iz Pravila, obavještava o tome OPS u skladu sa ĉlanom 281 ovih Pravila.

Korisnik ima pravo, da zahtjev za izuzeće od obaveza iz Pravila podnijese OPS-u u skladu sa ĉlanom 284 ovih Pravila.

Ukoliko korisnik uvidi da nije, ili neće biti u mogućnosti da ispuni neku od odredbi iz Pravila,

obavještava o tome OPS u skladu sa odredbama taĉke .0.0) Izvještaj o ispunjavanju obaveza iz Pravila i u skladu sa sljedećim odredbama podnijeti zahtjev za izuzeće i preduzeti mjere da bi se otklonili uzroci koji su doveli ili će dovesti do toga, što je prije moguće.

Član 284

Zahtjev za izuzeće od odredbi iz Pravila mora sadržati:

odredbu Pravila za koju se traži izuzeće,

identifikaciju postrojenja i/ili ureĊaja u odnosu na koji se pravi izuzeće i, ukoliko je

relevantno, prirodu i trajanje izuzeća,

detaljno obrazloženje zašto se izuzeće traži,

predložene mjere za prevazilaženje razloga koji su doveli do potrebe traženja izuzeća, kao i predložene mjere prevazilaženja posljedica traženog izuzeća za vrijeme predloženog trajanja izuzeća, i

vremenski rok za koji se izuzeće traži.

Član 285

OPS po podnesenom zahtjevu odluĉuje u roku od 15 dana od dana njegovog podnošenja.

Član 286

Izuzeće od bilo koje odredbe Pravila koje odobrava OPS, sadrži:

odredbe Pravila na koji se odnosi podneseni zahtjev za izuzećem,

razlog zbog koga korisnik traži izuzeće,

identifikaciju postrojenja i/ili ureĊaja na koje se odnosi izuzimanje i, ukoliko je potrebno,

prirodu i obim izuzeća, ukljuĉujući i odredbe izmijenjenih saglasnosti, i

datum do kada važi izuzeće.

Član 287

OPS vodi registar svih odobrenih izuzetaka, navodeći ime subjekta na ĉiji je zahtjev odobreno

izuzeće, odredbu Pravila ćije je izuzeće odobreno i vrijeme trajanja izuzeća.


127

Na zahtjev bilo kog korisnika, OPS je dužan izdati kopiju registra izuzetaka.

Član 288

Ako doĊe do znaĉajnih izmjena u okolnostima, pregled postojećih izuzetaka, kao i svih izuzetaka

koji se razmatraju, može biti iniciran od strane Agencije ili na zahtjev OPS-a ili korisnika.

3) Usaglašavanje opštih i drugih propisa, sporazuma i ugovora

Član 289

OPS je dužan da u roku od dvije godine nakon stupanja Pravila na snagu usaglasi sa odredbama Pravila sve opšte i druge propise, kao i zakljuĉene sporazume i ugovore.

Do poĉetka primjene propisa iz stava 1 ove taĉke, primjenjuju se važeći propisi, sporazumi i ugovori.

IX. ZAVRŠNE ODREDBE

Član 290

Sastavni deo Pravila su i sledeći prilozi:

Prilog 1: Formular Zahtjev za izdavanje mišljenja o mogućnosti prikljuĉenja na prenosni sistem

Prilog 2: Formular Zahtjev za izdavanje Saglasnosti za prikljuĉenje na prenosni sistem

Prilog 3: Formular Podaci o energetskim postrojenjima (prilog ugovora o prikljuĉenju)

Član 291

Operator prenosnog sistema elektriĉne energije u postupku utvrĊivanja Pravila obezbjeĊuje uĉešće zainteresovanih lica u oblasti elektriĉne energije i Pravila dostavlja Agenciji na odobravanje. Nakon odobrenja Agencije Pravila će biti objavljena u Službenom listu Republike Crne Gore.

Član 292

Ova Pravila stupaju na snagu osmog dana od dana objavljivanja.

Sa danom stupanja na snagu ovih Pravila prestaje da važi Privremeni kodeks mreže (“Službeni list RCG”, broj 13/2005).

Predsjednik Odbora Direktora

Dragan Laketić


PRILOG 1

ZAHTJEV ZA IZDAVANJE MIŠLJENJA

O MOGUĆNOSTI PRIKLJUĈENJA NA PRENOSNI SISTEM

1. Osnovni podaci o korisniku / podnosiocu zahtjeva

1.1. Naziv korisnika

1.2. Vrsta korisnika

proizvoĊaĉ

direktni potrošaĉ

Operator distributivnog sistema

1.3. Naziv objekta za koji se traži mišljenje

1.4. Adresa objekta

1.5. Broj katastarske ĉestice objekta (priložiti situaciju sa ucrtanim objektom)

1.6. Razlog podnošenja zahtjeva

prikljuĉenje novog objekta

povećanje instalisane snage proizvoĊaĉa odnosno prikljuĉne snage direktnog potrošaĉa

promjena tehniĉkih parametara prikljuĉka

prikljuĉenje novih ili povećanje snage postojećih vlastitih izvora napajanja direktnog potrošaĉa

1.7. PredviĊena snaga prikljuĉenja odnosno povećanje snage (MW)

1.8. PredviĊen naponski nivo prikljuĉenja (kV)

1.9. Faznost realizacije (DA/NE)

1.10. Planirani datum realizacije

proširenja/izgradnje (navesti po fazama)

faza I II III IV

god./mj.

MW

1.11. Adresa korisnika

1.12. Telefon korisnika

1.13. Fax korisnika:

1.14. Odgovorno lice

ime i prezime

adresa

e-mail

telefon


POPUNJAVA PROIZVOĐAČ

2. Podaci o proizvodnom objektu

2.1. Vrsta i tip elektrane

protoĉna hidroelektrana

akumulaciona hidroelektrana

reverzibilna hidroelektrana

termoelektrana

termoelektrana - toplana

vjetroelektrana

ostalo (navesti):

2.2. Pogonsko gorivo (za termoelektrane i termoelektrane-toplane)

ugalj

gas

mazut

ostalo:

2.3. Energetski podaci elektrane po fazama: I II III IV

2.3.1. Broj proizvodnih jedinica

2.3.2. Aktivna snaga generatora (MW)

2.3.3. Maksimalna snaga na pragu elektrane (MW)

2.3.4. Oĉekivana prosjeĉna godišnja proizvodnja (MWh)

2.4. Mogućnost regulacije reaktivne snage (DA/NE)


POPUNJAVA DIREKTNI POTROŠAČ I ODS

3. Podaci o objektu koji se priključuje

3.1. Vrsta objekta

industrijsko postrojenje

industrijsko postrojenje sa proizvodnom jedinicom

elektrovuĉna podstanica

široka potrošnja

ostalo:

3.2. Energetski podaci po fazama: I II III IV

3.2.1. Oĉekivano maksimalno opterećenje (MW)1

3.2.2. Oĉekivano maksimalno opterećenje (MVA)1

3.2.3. Oĉekivano minimalno opterećenje (MW)1

3.2.4 Oĉekivana prosjeĉna godišnja potrošnja (MWh)1

3.2.5 Maksimalna snaga proizvodnih jedinica (MW)

3.2.5 Oĉekivana prosjeĉna godišnja proizvodnja (MWh)

1 ... bez uvažavanja proizvodnih jedinica


PRILOG 2

ZAHTJEV ZA IZDAVANJE SAGLASNOSTI ZA PRIKLJUĈENJE NA PRENOSNI SISTEM

1. Osnovni podaci o korisniku / podnosiocu zahtjeva

1.1. Naziv korisnika

1.2. Vrsta korisnika

proizvoĊaĉ

direktni potrošaĉ

Operator distributivnog sistema

1.3. Naziv objekta za koji se traži saglasnost

1.4. Adresa objekta

1.5. Broj katastarske ĉestice objekta (priložiti situaciju sa ucrtanim objektom)

1.6. Razlog podnošenja zahtjeva

prikljuĉenje novog objekta

povećanje instalisane snage proizvoĊaĉa

odnosno prikljuĉne snage direktnog potrošaĉa

promjena tehniĉkih parametara prikljuĉka

prikljuĉenje novih ili povećanje snage

postojećih vlastitih izvora napajanja direktnog potrošaĉa

1.7.

Broj i datum mišljenja o mogućnosti

prikljuĉenja odnosno Saglasnosti za prikljuĉenje postojećeg objekta

1.8. Faza izgradnje (prema izdatom mišljenju o mogućnosti prikljuĉenja)

1.9. Planirani datum realizacije proširenja/izgradnje

1.10. PredviĊena snaga prikljuĉenja odnosno povećanje snage (MW)

1.11. PredviĊen naponski nivo prikljuĉenja (kV)

1.12. Adresa korisnika

1.13. Telefon korisnika

1.14. Fax korisnika

1.15. Odgovorno lice ime i prezime

adresa


e-mail

telefon


POPUNJAVA PROIZVOĐAČ

2. Podaci o proizvodnom objektu

2.1. Vrsta i tip elektrane

protoĉna hidroelektrana

akumulaciona hidroelektrana

reverzibilna hidroelektrana

termoelektrana

termoelektrana - toplana

vjetroelektrana

ostalo (navesti):

2.2. Pogonsko gorivo (za termoelektrane i termoelektrane-toplane)

ugalj

gas

mazut

ostalo:

2.3. Energetski podaci elektrane: postojeće novo

2.3.1. Broj kotlova

2.3.2. Broj proizvodnih jedinica

2.3.3. Broj blok transformatora

2.3.4. Prividna snaga (MVA)

2.3.5. Aktivna snaga (MW)

2.3.6. Reaktivna snaga (Mvar)

2.3.7. Maksimalna snaga na pragu elektrane (MW)

2.3.8. Minimalna snaga na pragu elektrane (MW)

2.3.9. Raspoloživa snaga na pragu elektrane (MW)


2.3.11. Nazivni naponski nivo prikljuĉenja vlastite potrošnje (kV)

2.3.12. Najveća vrijednost vlastite potrošnje aktivne snage (MW)

2.3.13. Najveća vrijednost vlastite potrošnje reaktivne snage (Mvar)

2.3.14. Mogućnost regulacije reaktivne snage (DA/NE)


2.4. Podaci o generatorima (popunjava se za svaki generator)

1 2 3 4

2.4.1. Vrsta generatora

2.4.2. Prividna snaga (MVA)

2.4.3. Aktivna snaga (MW)

2.4.4. Faktor snage

2.4.5. Nominalni napon (kV)

2.4.6. Vrsta pobudnog sistema (rotirajući / statiĉki)

2.4.7. Tip naponskog regulatora i stabilizatora sistema

2.4.8. Koeficijent (odnos) kratkog spoja

2.4.9. Sinhrona reaktansa (%)

2.4.10. Tranzijentna reaktansa (%)

2.4.11. Subtranzijentna reaktansa (%)

2.4.12. Vremenska konstanta prigušnog namotaja (s)

2.5. Podaci o turbini (popunjava se za svaku pojedinačno)

1 2 3 4

2.5.1. Tip turbine

2.5.2. Instalisana snaga turbine (MW)

2.5.3. Tehniĉki minimum (MW)

2.5.4. Protok min/max (m3)

2.6. Podaci o transformatorima 1 2 3 4

2.6.1. Nominalni prenosni odnos (kV/kV)

2.6.2. Nominalna snaga VN/NN1/NN2 (MVA)

2.6.3. Napon kratkog spoja (%)

Uk 1-2

Uk 1-3

Uk 2-3

2.6.4. Tip regulacije (pod opterećenjem, prazan hod)

2.6.5. Regulacioni opseg, veliĉina koraka regulacione preklopke (%)

2.6.6. Grupa spoja

2.6.7. Direktna reaktansa (srednji položaj regulacione preklopke)

2.6.8. Nulta reaktansa

2.6.9. Naĉin uzemljenja zvjezdišta


POPUNJAVA DIREKTNI POTROŠAČ I ODS

3. Podaci o objektu koji se priključuje

3.1 Vrsta objekta

industrijsko postrojenje

industrijsko postrojenje sa proizvodnom jedinicom

elektrovuĉna podstanica

široka potrošnja

ostalo:

3.2. Energetski podaci: postojeće novo

3.2.1 Instalirana snaga objekta (MVA)

3.2.2. Faktor snage (cos )

3.2.3. Oĉekivano maksimalno opterećenje (MW) 1

3.2.4. Oĉekivano minimalno opterećenje (MW) 1

3.2.5.

PredviĊeni dnevni profil potrošnje (dnevni

dijagram aktivne i reaktivne snage u zimskom i ljetnom režimu) priložen u prilogu (DA/NE)

3.2.6. Osjetljivost potrošnje korisnika na naponske

i frekvencijske varijacije prenosnog sistema (opisati):

3.2.7.

Maksimalni iznos flikera i sadržaj harmonika

koje korisnik svojim potrošaĉima uzrokuje na mjestu prikljuĉka. Kad Korisnik posjeduje

industrijske peći, valjaonice, instalacije za vuĉu i druge potrošaĉe koji mogu prouzrokovati varijacije u napajanju kod

drugih korisnika za navedene potrošaĉe potrebno je dostaviti pojedinosti.

3.2.8. Pojedinosti o cikliĉnim varijacijama potrošnje aktivne i reaktivne snage (>5 MVA/min.)

3.2.9. Gradijent promjene aktivne i reaktivne snage – povećanje/smanjenje (>5 MVA/min.)

3.2.10.

Neto profil proizvodnje svih proizvodnih

jedinica direktno prikljuĉenih na korisniĉki sistem (MWh)

3.2.11. Maksimalna snaga proizvodnih jedinica (MW)


1 ... bez uvažavanja proizvodnih jedinica


3.3. Podaci o transformatorima 1 2 3 4

3.3.1. Nominalni prenosni odnos (kV/kV)

3.3.2. Nominalna snaga VN/NN1/NN2 (MVA)

3.3.3. Napon kratkog spoja (%)

Uk 1-2

Uk 1-3

Uk 2-3

3.3.4. Tip regulacije (pod opterećenjem, prazan hod)

3.3.5. Regulacioni opseg, veliĉina koraka regulacione preklopke (%)

3.3.6. Grupa spoja

3.3.7. Direktna reaktansa (srednji položaj regulacione preklopke)

3.3.8. Nulta reaktansa

3.3.9. Naĉin uzemljenja zvjezdišta


POPUNJAVAJU SVI KORISNICI

Planirana potrošnja električne energije (sa uvaţavanjem vlastite proizvodnje) odnosno proizvodnja električne energije (na pragu elektrane)

Godina prikljuĉenja (20___)

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Energija (MWh)

Ukupno [MWh]

Godina prikljuĉenja +1 (20___)


Energija (MWh)

Ukupno [MWh]



Energija (MWh)

Ukupno [MWh]



Energija (MWh)

Ukupno [MWh]



Energija (MWh)

Ukupno [MWh]

Prilozi uz zahtjev:

1. Energetska saglasnost

2. Pogonska karta proizvodne jedinice (proizvoĊaĉ)

3. Jednopolna šema postrojenja


4. Za direktne potrošaĉe – principijelna jednopolna šema napajanja velikih industrijskih potrošaĉa, energana ili kompenzacijskih ureĊaja (>5 MVA)

5. PredviĊeni dnevni profil potrošnje (dnevni dijagram aktivne i reaktivne snage u zimskom i ljetnom režimu)

Odgovorno lice Korisnika

____________________

Napomena: Crnogorski Elektroprenosni Sistem (CGES) zadržava pravo da od korisnika, za

potrebe izrade Elaborata o prikljuĉenju, traži dodatne informacije.


PRILOG 3

PODACI O ENERGETSKIM POSTROJENJIMA

(PRILOG UGOVORA O PRIKLJUĈENJU)

Opšti podaci postrojenja:

1. Snaga (aktivna i cos ) prikljuĉenja na sistem

2. Mjesto prikljuĉka

3. Naponski nivo prikljuĉka

4. Koordinacija izolacije

5. Jednopolne šeme postojećeg i novog stanja

6. Šeme zaštite

7. Maksimalna i minimalna snaga kratkog spoja

8. Uslovi automatske sinhronizacije

9. Prisutnost viših harmonskih komponenti i komponenti flikera

10. Isklopna snaga

11. Naĉini uzemljenja neutralne taĉke

12. Minimalni i maksimalni napon u radu, trajanje i

nivo kratkotrajnih prekoraĉenja minimalnih i maksimalnih vrijednosti

13. Tip i obim izmjena reaktivne snage te potrebnih

rezervi po reaktivnoj snazi koje korisnik sistema mora ugraditi u svoje naprave:

- za potrošaĉe važi cos 0,9, ako po ugovoru nije odreĊeno drugaĉije

- za proizvodne jedinice u skladu sa ĉl. 77 do 81 Pravila za funkcionisanje prenosnog sistema

14. Šeme naponske regulacije (referentna vrijednost, taĉnost, brzina, rad pri smetnjama)

15. Naĉin ukljuĉenja u plan podfrekventnog

rasterećenja i ograniĉenja pri nedostatku energije na tržištu energije

16. Naĉin ukljuĉenja u obezbjeĊivanje sistemskih usluga

17. Podaci o zaštitnoj, mjerenoj i informacijskoj opremi i brojilima

18. Naĉin mjerenja i prenosa trenutnih mjerenih

vrijednosti elektriĉnih varijabli, koje odredi sistemski opreater


19. Preduzete mjere u sluĉaju velikih smetnji


Tabela 1: Dalekovod (za direktne potrošače, ako imaju unutrašnje VN dalekovode)

Opšti podaci

1. Naziv dalekovoda

2. Godina izgradnje i rekonstrukcije

3. Vlasništvo dalekovoda, lokacija razgraniĉenja vlasništva te granice održavanja

Konstrukcijske karakteristike oznaka jedinica

4. Konfiguracija dalekovoda – skica

5. Rastojanje od ose stuba do faznih provodnika i zaštitnog užeta

a1,2,3, a4 m

6. Visina faznih provodnika i zaštitnog užeta od zemlje

h1,2,3, h4 m

7. Provjes f m

8. Presjek i materijal faznih provodnika i zaštitnog užeta

A mm2

9. Broj strujnih krugova

10. Broj provodnika po fazi

11. Broj i lokacija stubova

12. Srednje rastojanje izmeĊu stubova lsr m

13. Dužina trase l km

14. Dužina dalekovodnog užeta L km

15. Optika u zašĉitnom užetu (DA/NE)

16. Podaci o izolacijskom (ovjesnom) materijalu

Električne karakteristike oznaka jedinica

17. Nazivna struja In A

18. Nazivni napon Un kV

19. Prividna snaga Sn MVA

20. Snaga punenja Qp Mvar

21. Termiĉka struja (zimi, ljeti) Ith A

22. Termiĉka snaga (zimi, ljeti) Sth MVA

23. Maksimalna dozvoljena temperatura provodnika ºC

24. Talasni otpor Zv

25. Pozitivni ohmski otpor R1


26. Pozitivna reaktansa X1

27. Pozitivna kapacitivnost C1 F

28. Shuntna provodnost G mS

29. Nulta ohmska otpornost R0

30. Nulta reaktansa X0

31. Nulta kapacitivnost C0 F

32. Pozitivna meĊusobna ohmska otpornost R1m

33. Pozitivna meĊusobna reaktansa X1m

34. Nulta meĊusobna ohmska otpornost R0m

35. Nulta meĊusobna reaktansa X0m

36. Granica kratkospojne snage na poĉetku dalekovoda Sks_max_p MVA

37. Granica kratkospojne snage na kraju dalekovoda Sks_max_k MVA

38. Redukcijski faktor r

Pripadajuće DV polje

39. Naziv DV polja

40. Godina izgradnje

41. Vlasništvo i održavanje polja

Tehnički podaci pripadajućih polja – nazivna struja elemenata

42. Q0, Q1 (Q2, Q3), Q7, Q8, Q9… (nazivna struja, godina proizvodnje)

43. Strujni transformator (primarni prenosni odnos, maksimalna struja)

44. Naponski transformator

45. Prenaponski odvodnici

Podaci o relejnim zaštitnim napravama u poljima

46. Vrsta zaštite (nabrojati)

47. APU (aktiviran: da/ne)

48. Zaštita pred preopterećenjem (pri kojoj vrijednosti struje i vremenu će DV ispasti)

49. Mogućnost lokacije greške (da/ne)

50. Prijenos kriterijuma distantne zaštite (da/ne)

Podaci o napravama za daljinsko upravljanje u poljima

51. Tip mjernog pretvaraĉa

52. Tip naprava za daljinsko upravljanje

53. Smjer daljinskog prijenosa


54. Mogućnost i podešeni parametri sinhronizacije

Podaci o napravama za obračunska mjerenja u poljima

55. Tip brojila aktivne energije

56. Tip brojila reaktivne energije

57. Tip obraĉunskog registratora



Tabela 2: Transformator

Opšti podaci

1. Naziv transformatorske stanice


3. Vlasništvo i održavanje transformatora

4. Tip transformatora


5. Broj namotaja (dva, tri)

6. Nazivna prividna snaga primarnog, sekundarnog i terciarnog namotaja

Sn_1,2,3 MVA

7. Nazivni napon primarnog, sekundarnog i terciarnog namotaja

Un_1,2,3 kV+/-%

8. Maksimalni napon primarnog, sekundarnog i terciarnog namotaja

Umax_1,2,3 kV

9. Nazivna struja primarnog, sekundarnog i terciarnog namotaja

In_1,2,3 A

10. Granica kratkospojne snage na primarnoj, sekundarnoj i terciarnoj strani

Sks_max_1,2,3 MVA

11. Frekvencija f Hz

12. Spoj

13. Uzemljenje neutralne taĉke (ne / fiksno / preko rastavljaĉa)

14. Tip i gubitci hlaĊenja Pn kW

Gubici u pojedinim namotajima (primara, sekundara, terciara)

15. Gubici u praznom hodu (u željezu Pfe) P0 kW

16. Gubici pri kratkom spoju (u bakru Pcu) Pk kW

17. Struja praznog hoda i0 %

18. Naponi kratkog spoja izmeĊu pojedinih namotaja

(prim-sek, prim-terc, sek-terc) pri najnižem, srednjem i najvišem odcjepu

uk %

Regulacija napona

19. Tip regulacije namotaja (prim, sek, terc)

20. Broj stepeni i veliĉina stepena na regulacijskoj strani

%

21. Najniži, srednji i najviši odcjep

22. Dodani napon pri najnižem / najvišem odcjepu (npr. -20% / +20%)

Umin, max % / kV


23. Otpornosti i reaktanse svih namotaja (direktne,

inverzne i nulte – pri kratkom spoju i praznom hodu) te uzemljenja

R, X

Pripadajuća transformatorska polja

24. Naziv polja

25. Godina izgradnje

26. Vlasništvo i održavanje polja

Tehnički podaci elemenata pripadajućih transformatorskih polja

27. Q0, Q1 (Q2, Q3), Q8… (tip prekidaĉa, nazivna struja, godina proizvodnje)

28. Strujni transformator (primarni prenosni odnos, maksimalna struja)

29. Naponski transformator

30. Prenaponski odvodnici

Podaci o relejnim zaštitnim napravama u poljima

31. Vrsta zaštite (nabrojati)

32. Zaštita pred preopterećenjem (pri kojim vrednostima struje i vremenu će TR ispasti)

Podaci o napravama za daljinsko upravljanje u poljima

33. Tip mjernog pretvaraĉa

34. Tip naprava za daljinsko upravljanje


36. Mogućnost i podešeni parametri sinhronizacije

Podaci o napravama za obračunska mjerenja u poljima

37. Tip brojila aktivne energije

38. Tip brojila reaktivne energije

39. Tip obraĉunskog registratora



Tabela 3: Agregat (generator + uzbudni dio + turbina)

Opšti podaci

1. Vlasnik

2. Lokacija


Generator i uzbuda oznaka jedinica

4. Tip generatora

5. Nazivna prividna snaga agregata Sn MVA

6. Nazivna aktivna snaga Pn MW

7. Nazivni napon na stezaljkama generatora Un kV

8. Nazivna struja In A

9. Nazivni faktor snage cos

10. Frekvenca f Hz

11. Nazivna brzina obrtanja rotora nn o/min

12. Nazivna aktivna snaga generatora na stezaljkama (turbina + generator)

Pst_max MW

13. Najviša dozvoljena aktivna snaga generatora Pmax MW

14. Najniža dozvoljena aktivna snaga generatora Pmin MW

15. Prigušni namotaj (da/ne)

16. Sudjelovanje u sekundarnoj regulaciji (da/ne)

17. Mogućnost startanja bez vanjskog napona (da/ne)

Uzbuda

18. Uzbudna struja za nazivni napon statora u praznom hodu

Im0 A

19. Uzbudna struja pri nazivnom opterećenju statora Imk A

20. Uzbudna struja pri In, Un, cos = 1 Imn0 A

21. Stanje pri kratkom spoju sinhrone mašine SRC

Računarski model i parametri uzbudnog sistema

22. Vrsta, tip

23. Nazivna snaga uzbude Pnu kW

24. Nazivni napon uzbude Unu V

25. Nazivna uzbudna struja Inu A

26. Maksimalni napon uzbude (krovni napon) Uu_max kV

27. Minimalni napon uzbude Uu_min kV


28. Pojaĉanje sistema uzbude KA

29. Obim regulacije %

30. Stabilizator (eng. Power System Stabiliser) da/ne

Turbina oznaka jedinica

31. Tip i blok šema turbine

32. Nazivna snaga turbine Pn MW

33. Maksimalna aktivna snaga na osi agregata Pmax MW

34. Minimalna aktivna snaga na osi agregata Pmin MW

35. Ograniĉenje gradienta pri dizanju snage Gd MW/s

36. Ograniĉenje gradienta pri spuštanju snage Gs MW/s

37. Tip i šema turbinskog regulatora

38. Regulacijska energija agregata KT MW/Hz

39. Stalna statika turbinskog regulatora s %

40. Mrtva zona regulatora (eng. Zero Suppression) f +/- mHz

41. Vremenska konstanta turbinskog regulatora Tc s

Ostali podaci agregata oznaka jedinica

42. Vremenske konstante rotorskog i statorskog

namotaja (sinhrone, subtranzientne, tranzientne) pri kratko spojenom i/ili otvorenom statorskom namotaju, jednosmjerna vremenska konstanta

S

43. Otpornosti i reaktanse (sinhrona, subtranzientna,

tranzientna, zasićena i/ili nezasićena – potrebno navesti, direktne, inverzne i nulte) statora i rotora

/%

44. Uzemljenje neutralne taĉke (direktno, sa R/X, izolovano)

45. Ohmska otpornost uzemljenja zvjezdišta u spoju zvijezda

RE

46. Reaktansa uzemljenja zvjezdišta u spoju zvijezda XE

47. Gubitci generatora kW

Karakteristike / dijagrami

48. Radni dijagram (Capability Chart) GCD

49. Karakteristika praznog hoda (Open Circuit Characteristic)

GOCC

50. Karakteristika kratkog spoja (Short Circuit Characteristic)

GSCC


51. Mjerenje regulacijskih odziva turbine (frekventna, naponska)

Iskorištenje

52. Iskorištenje generatora gen %

53. Iskorištenje turbine tur %

54. Iskorištenje agregata agr %

Momenti inercije

55. Momenat inercije rotora generatora mD2gen tm2

56. Momenat inercije turbine mD2tur tm2

57. Momenat inercije uzbude mD2uzb tm2

58. Momenat inercije rotirajućih masa agregata (turbina + generator + uzbuda)

mD2agr tm2

59. Tipska konstanta inercije generatora/agregata (ili mehaniĉka odnosno vremenska konstanta startanja)

H MWs/MVA

60. Zaštita generatora (od gubitka uzbude, poduzbudna i naduzbudna zaštita)

61. Pripadajuća vodna akumulacija (tabela 5) / kotao (tabela 6)

Tabela 3-A: Hidro turbina

Hidro turbina oznaka jedinica

1. Pogonski dijagram hidro turbine

2. Pripadajoća vodna akumulacija

3. Bruto pad vode na vodnu turbinu Hb m

4. Neto pad vode na hidro turbinu Hn m

5. Tranzientna statika (Temporary Droop) RT

6. Stalna statika (Permanent Droop) RP

7. Vrijeme djelovanja tranzientne statike (Reset Time) TR s

8. Vremenska konstanta vodenog udara hidroagregata TW s


Tabela 3-B: Plinska turbina

Plinska turbina oznaka jedinica

1. Vremenska konstanta plinske turbine TG s

2. Multiplikativni faktor plinske turbine PBr

3. Proporcionalni faktor plinske turbine KG

4. Vrijeme hladnog starta t h

5. Vrijeme toplog starta t h

Tabela 3-C: Parna turbina

Parna turbina oznaka jedinica

1. Vremenska konstanta dovodnih cijevi i parnog

odjelka, od regulacionih ventila do izlaza iz stepena visokog pritiska (Steam Chest Time Constant)

TCH s

2. Vremenska konstanta pregrijaĉa od izlaza iz

stepena visokog pritiska do izlaza iz stepena srednjeg pritiska (Reheat Time Constant)

Trh s

3. Vremenska konstanta spojnog voda izmeĊu

stepena srednjeg in niskog pritiska, od izlaza pare iz stepena srednjeg pritiska do izlaza iz stepena niskog pritiska (Crossover Time Constant)

TCO s

4. Udio snage, proizveden u stepenu niskog pritiska (Low Pressure Turbine Power Fraction)

FLP

5. Udio snage, proizveden u stepenu srednjeg pritiska (Intermediate Pressure Turbine Power Fraction)

FIP

6. Udio snage, proizveden u stepenu visokog pritiska (High Pressure Turbine Power Fraction)

FHP

7. Vrijeme hladnog starta t h

8. Vrijeme toplog starta t h

Tabela 3-D: Vjetrena turbina

Vjetrena turbina

1. Dijagram vjetrene turbine i pripadajući parametri


Tabela 4: Akumulacija

Opšti podaci oznaka jedinica

1. Naziv

2. Vlasnik

3. Rijeka

4. Tip akumulacije (dnevna, sedmiĉna, godišnja)

5. Kapacitet akumulacije odnosno bruto energija Wb MWh

6. Ukupni volumen akumulacije Vuk hm3

7. Korisni volumen akumulacije Vkor hm3

8. Gornja kota vodostaja hgor m

9. Donja kota vodostaja Hdon m

10. Vrijeme pražnjenja akumulacije h

11. Najveća dozvoljena brzina njihanja vodene površine

m/h

12. Kapacitet pretoĉnih polja m3/s

13. Važnost dozvole za rad


Tabela 5: Kotao

Opšti podaci oznaka jedinica

1. Tip kotla i blok šema

2. Tip kotlovske regulacije i blok šema

3. Pogonsko gorivo

4. Vrijeme hladnog starta Tkt_hl_zg h

5. Vrijeme toplog starta Tkt_tp_zg h


Tabela 6: Sistemi za kompenzaciju

Opšti podaci

1. Naziv transformatorske stanice


3. Vlasništvo i održavanje

4. Tip (reaktansa, kondenzator, statiĉki var kompenz.)


5. Nazivna prividna snaga Sn Mvar

6. Nazivni napon Un kV

7. Napon prikljuĉka Un kV

8. Prikljuĉen na sabirnice ili na tercijar transformatora

9. Gubitci u željezu PFe kW

10. Gubitci u namotaju PCu kW

11. Svi gubitci Pgub kW

12. Broj elemenata

13. Broj blokova

14. Snaga bloka Mvar

15. Za statiĉki kompenzator: karakteristika prikljuĉenog

transformatora, nazivni napon, U/I karakteristika, šema regulacije sa pripadajućim parametrima

cges

Documents