CẦMCAVIỆTNAM(1969)

Tácgiả:ToanÁnh

Thểloại:Vănhóa,Âmnhạc

Nhàxuấtbản:XuânThu

Tạoebook:ThếNinh

Hoànthành:tuần17năm2018

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

TựaTôimừngrằngcôngtrìnhsưutầmbiênkhảovềNếpcũcủaôngToanÁnhcàngngàycàngđượcquốcdânhoannghênh.Nonbachụcnămtrước,đọcnhữngbàichépcáctụclạởthônquêBắcViệtvàđăngrảiráctrêncácbáoTriTân,TrungBắcChủNhật,TaoĐàntôiđãđểýđếnôngliền:khuvựcđóítngườikhaithácmànhữngchuyệnôngkểđềuhấpdẫn,dồidàovềchitiết.KếđólàchiếntranhPhápViệt.Bẵngđimộtthờigian,sauHiệpđịnhGenèvemột ít lâu, tôi lại thấyôngxuấthiệntrênvănđànvớinhữngtácphẩm:BóhoaBắcViệt,Trong lũy trexanh.Và trongmấynămnay,khôngnămnàoông không cho ra vài ba cuốn, có cuốn dày 400-500 trang khổ lớn: TínngưỡngViệtNam,NgườiViệt...ĐấtViệt,LàngxómViệtNam,MiềnBắckhainguyên...Ôngđãsớmđịnhmộtchíhướngtừkhimớira làmviệc, lựamộtconđườngítngườiđimàcũnglàconđườngđẹpnhất,thíchthúnhất:đisâuvàolòngdântộc,tìmhiểunếpsốngcủatổtiên;vàluônmấychụcnăm,tậptrungmọihoạtđộngvàođó,sưutầmtrongcácsáchbáocũvàmới,đitớitừngmiềnđểđiều tra, ghi chép, lợi dụngmọi hoàn cảnhđểđạtmụcđích(cuộcdicư1954đốivớiôngchính làmộtđiềumayvìnhờnómàôngđãnghiêncứuđược tạichỗphong tụcmiềnTrungvàmiềnNam)nên tài liệucủaôngmỗingàymộtnhiều,sựsángtáccủaôngmỗingàymộtphongphú.Nghenóiôngdựtínhsoạnthêmnămsáucuốnnữa,mỗicuốnbốnnămtrămtrang.Vàcôngcủaôngđếnnayđãđượcquốcdânđềnđáp.Đólàđiềuđángmừng,khôngphảimừngchoôngmàchotiềnđồcủavănhóanướcnhà.

SauHiệp địnhGenève, khi ảnh hưởng củaMỹ bắt đầu lan tràn vàoViệtNam,trongkhoảngmườinămđầumộtsốngườihănghái tiếpthuvănhóaMỹvìnólạđốivớichúngta,mộtsốkhácnhiệtliệtgiớithiệunhữngtràolưutưtưởngmớicủaPháp.Dĩnhiêncôngviệcđónênlàm,nhưngchúngtađãsayvớicáimới,cáilạ,củangườimàcơhồquênđicáiđẹp,cáicũcủamình.Vài năm nay, có một trào lưu ngược lại: chúng ta đã thấy mặt trái củaphươngTây:cómộtlựclượngphithườngchưatừngthấytronglịchsửnhânloạimàhọkhôngổnđịnhnổichínhxãhộicủahọ,lạichỉgâythêmvôsốxáotrộntrênthếgiới,ởĐôngÁ,TâyÁ,PhiChâu,NamMỹ.NênmộtsốhọcgiảphươngTâyđươngmuốn tìmhiểusâuhơnvănminhcủaphươngĐông;ởnước ta thìmột số nhà văn đã trở lại nghiên cứuVăn hóa cổ truyền củamình: triết lý cổ, tuồng cổ, văn thơ cổ, nếp sống cổ...Chúng ta chưa biếtcôngtrìnhcủacácnhàđócódẫntớimộtđườnglốinàodunghòamớivớicũkhông, tạo nên một nhân sinh quan mới, một nếp sống mới nào không,nhưngnộimộtđiềuquốcdân,nhấtlàthanhniên,đãhoannghênhcôngviệccủahọ,cũngđủchotamừngrồi:cótìmhiểukỹdĩvãngcủamìnhthìmới

quínóđược,cóquínóthìmớitìmđượchướngđichotươnglai;khôngmộtdântộcnàođoạntuyệthẳnvớidĩvãngmàcườngthịnhđược.Lịchsửlàmộtsựliêntục:tươnglaiởtronghiệntại,màhiệntạiởtrongdĩvãng.Tôimongmàcũngtinrằng"sựsuyđồicủavănhóavìđụngchạmvớinhữngsảnphẩmngoại lai lúcnày" - lờicủaôngToanÁnh-chỉ làmột thứ lở lóingoàidaphát sinh trong các thành thị, còn đại đa số dân chúng ở thôn quê, ở cácquận,cáctỉnhnhỏvẫncòngiữđượcnếpsốngcũ.Tôicóthểdẫnchứngđượcvìđãmụckíchnhiềugươnghisinhnhẫnnạitiếttháo.

Trướcsựxâmnhậpồnào,"manrợ"củacácloạinhạcJazz,Twist,Be-bopmấynămgầnđây,ôngToanÁnhâmthầmthuthậptàiliệuvềCầmcaViệtNamđể chúng ta thấy tính cách nghiêm trangmà hòa nhã, vuimà khôngloạncủacanhạccổ,nhấtlàcáitinhthần"cộnglạc"giữagiaicấpsĩphuvàbìnhdânthờixưarasao.TôiyêuquícáccụNguyễnDuvàPhanBộiChâuquákhicáccụđêmđêmđihátdặmvớicáccôthônnữ,vàtôithíchcáitụchátquanhọởBắcNinhlàmsao?Thờiđótríthứcvàbìnhdânđâucócáchbiệtnhưngàynay,màkhôngcócáchbiệtthìlàmgìcóđấutranhgiaicấp.

Tácgiảkhôngthểđisâuvàochitiếtđược-nhưvậythìbiếtmấyngàntrangchođủ?Nhưngôngđãghihếtđượcnhữngđạicươngvềcầmcacủa ta từthời cổcho tớiđầu thếchiếnvừa rồi:nhắcqua "nhạc lý": lụckỵ, thấtbấtđàn;tảmấychụcthứnhạckhívàkhôngbiếtbaonhiêugiọngcaháttríthứcvàbìnhdân:hátđòđưa,hát chăn trâu,hát ruem,hátví,hátquanhọ,hátdặm,háttrốngquân,hátphường,hò,vè,hátxẩm,hátảđào,caHuế,hátthờ,háttuồng,hátchèo,vânvân,cảcacảilươngnữa,chấmdứtlànhữngbàihátđầutiênchịuảnhhưởngcủaTâyphương.

Đọctácphẩmcủaôngtôibângkhuângnhớlạimộtlúcvuithanhthoáttrongđờitôimànhờdâncatôiđãđượchưởng.Cáchđâynonbốnmươinăm,cũngvàomộtđêmTrungthunhưđêmnay,nhưngởlàngThịnhHàocáchHàNộidămsáucâysố.Anhemchúngtôibabốnngườiđươngchuyệntròtrongmộtkhuvườnbỗngcótiếnghátvăngvẳngđưalại,vàchẳngaibảoai,mọingườiđềuimbặt.TiếnghợpcamỗilúcgầnvàchúngtôingherõlàđiệuRuhời:

Taytiênlàtaychuốcchénơiớiđàolàrượuđào,Đổđilàđithờitiếc,ơiớivào,uốngvào,uốngvàothờisay.

Rulàruruhỡi,ơiớihỡilàruhời...

Giọngcatớinhữngtiếngchén,tiếc,bayvútlênkhông,rồichìmhẳnởnhữngtiếng (rượu)đào, (uống)vào; saucùng tan lẫn trongcảnhbao lacủađồngruộng.Đúnglúcđónhìnquabờao,chúngtôithấymộtđoànthợgặt,cảtrai

vàgáikhoảngmườimấyngườiđihànghaidướiánhtrăngvằngvặctrênconđê (tức đường Quần ngựa). Tiếng hát ngừngmột chút rồi lại cất lên, tôinhổmnhổmmuốnchạytheohọ,nhưngrồilạingồixuống,vìbăngquađượccáchđồngchiêmtớichânđêthìhọđãđixamấtrồi.Tôilắngtainghetớikhidưâmtắthẳn,màtiếcngơtiếcngẩn!Suốtđờitôi,chưacólầnnàogiọngcalàmchomênhưlầnđó:nódudương,uyểnchuyển,bátngát, tôibiếtdùngtiếnggìđểtảbâygiờ?CanhạcTâyphươngkhôngsaogợichotôiđượccảmxúcthầntiênđó.Canhạccủamìnhquảthậtkhôngphongphú,nhiềusắctháibằngphươngTâynhưngcónhữngnétriêng,cáithầnriêngthấmthiếtvớita,nhưlàtiếnggọicủatổtiên,củadântộc.ÔngToanÁnhđãcócônggợichotanhớlại,nhớcáihồncủađấtnướcđótrongcuốnCầmcaViệtNamnày.Chỉlàmột"nhấtlãm"nhưngrấtđủđểhướngdẫnnhữngngườimuốnđisâuvàochitiết.

MộtđiểmđángchúnữalàôngđãkhéolựanhữngcâuhátđểchúngtathấytinhthầnkhảáicủathônnữViệtNam.

Họsốngthậtcựckhổ:

Mộtngàyhaibậntrèonon,Lấygìmàđẹpmàdònhỡianh!

màhọrấtchungtình:

Ravềchỉmộtngóngtheo,Ngóngrừngrừngrậm,ngóngđèođèocao.

vàrấthiếuthảovớichamẹ,tậntụyvớichồngcon:

Bốkinhthờmẹthờcha,Thờchồngtrọnđạocùnglànuôicon.

Mộtsốthiếunữngàynay,hạngbậnmini-jupe,hútSalem,uốnghuýt-ky,đọcnhữngcâuđótấtbĩumôi,cholàcổhủ;nhưngdântộcta-màdântộcnàocũngvậy - sởdĩ vượtquađượcnhữngcơnhỗn loạn,khủnghoảngmà lạihiênngangngửngđầulênđược,chínhlànhờnhữngngườivợ,ngườimẹcổhủnhưcácbàmẹSàoNam,TúXương,NguyễnQuangDiêu...

Sàigòn,TrungThuKỷDậu

NGUYỄNHIẾNLÊ

ThúvuitaonhãNgườingoạiquốcsốngtrênđấtViệt,tìmhiểunếpsốngcủangườiViệtNam,đềucôngnhậnViệtNamlàmộtdântộcchịukhó,khôngngãlòngtrướcmọikhókhăn,đãchiếnthắngđượctấtcảmọitrởngạivậtchấtvàtinhthầntrongchịuđựng, tronggianlao.LịchsửViệtNamtrảiquabaonhiêucuộchưngvong,ngườiViệtNamnhưcâytre,gặpgiómạnhthìngãxuống,quacơngiólạivươnmìnhlên.Trongcuộcsốnghằngngày,họkhôngnềhàvấtvả,làmlụngsángchiều,đầutắtmặttối,vậtlộnvớisựsống.Sốngtrênmộtdảiđấtkhinắng thì như thiêuđốt, khi lạnh thì nhưcắt da cắt thịt, đất đai thì núirừng trùngđiệpvàđồng lầymênhmông,nếu tổ tiên chúng takhôngkiênnhẫnphấnđấu,khôngbềnganchịuđựng,làmsaongàynaychúngtacómộtgiang sơn gấm vóc. Chúng ta đã chống lại được sự thôn tính của ngườiTrungHoavềphươngBắc,chúng ta lạimởmangđượcbờcõivềphươngNam,vàgầnđây,chúngtalạitựgiảithoátđượcáchnôlệcủangườiPháp,mặcdầukẻđịchcủachúngtacóđủkhígiớitốitân,đốilạichúngtachỉcósựđoànkếtdântộcvớilòngbềnbỉkiêncường.

Ởhoàncảnhrấtkhókhăn,vềđịalýcũngnhưvềchínhtrị,dântộcViệtNamđãphải làmlụngnhiềuhơntiêukhiển,đãphãiđươngđầuchiếnđấunhiềuhơnhưởngthụ,giadĩ,từngàylậpquốctớinay,hếtkẻthùgầntớikẻthùxa,họluônluônmuốnthôntínhđấtnướcchúngta,chotớingàynaythamvọngngoạitrên-đấtnướcvẫnchưahết,họmuốnsangđoạthếtquyềnsống,tráchchichúngtakhôngcựcnhọctrongsinhhoạt!

NóinhưvậykhôngphảilàngườiViệtNamkhôngcónhữngthúchơigiảitrí.Có lắm chứ, tuy vất vả, tuy bận rộn, nhưng sau những giờ làm lụng, saunhữngcuộcphấnđấu, chúng tavẫncónghỉngơivàchơibời, cónhưvậychúngtamớicódịptựthưởngcôngchomình.

Chúngtagiảitrívớinhữngthúvuiriêngcủadântộc,vànhữngthúvuinàylànhữngtròtiêukhiểncủamọitầnglớp,thayđổitùytheotừnghạngngườivàcũngcókhitừngđịaphương.

Vàngaytrongcáclốichơitiêukhiểncũngcónămbảyđường"cócáchchơinhã,cócáchchơi tục,cócáchchơi thanh,cócáchchơi thô,cócáchchơinghĩalývănchương,cócáchchơibálápvôvị,cócáchchơiđủdinhdưỡngtínhtình,cócáchchơilàmhưbạinhâncách"(1)

Thóithườngcólàmthìphảicóchơi,vàchơibờicũngkhôngphảilàcóhại,

"cólaolựcphảicótiêukhiển"(1)điềucầnthiếtlàphảichọnlốichơimàvui,vìtrongcáchchơihayhoặcdở,nhãhoặctục,thanhhoặcthôthườngdolốimàcũngdocảngườichơinữa."Ngườichơiphongnhãcaothượngthìcáchchơicũngcaothượngphongnhã;ngườichơinhảnhớttụctằnthìcáchchơicũngtụctằnnhảnhớt"(1).Ngườibiếtchơithườngtìmnhữngthúchơihợpvớimình.Cónhữngthúchơiầmĩồnào,cónhữngthúchơiyêntĩnhtrầmlặng,cóthúchơicầntớisứcvóc,cóthúchơicầnsựsuynghĩ,lạicóthúchơicầncảtrílẫnlực.Cóthúchơi,ngườichơichỉmộtmìnhcũngthấythú,lạicónhữngthúchơiphảicóđồngbạnmớihàohứng;cóthúchơikhôngcầnsựganhđua,cóthúchơiphảiganhđuamớithỏathích.

Thúchơithayđổitùyngười,thayđổitùyđịaphương,nhưngcũnglạithayđổi tùy thời đại. Tôi không nói tới những thú chơimới ngày nay do ảnhhưởngcủaTâyphươngmàcó,tôichỉhạnchếtrongnhữngthúcổxưacủangười mình, và tôi cũng không đề cập tới những thú chơi ồn ào rầm rĩ,nhữngthúchơimạnhmẽcầntớisứcvóc,chỉmuốnnhắctớinhữngThúvuitaonhãcủangườixưa.

Nhữngthútaonhãnày, trướchếtphảikểtứthứphonglưulàcầm,kỳ, thi,họa,rồiđếnnhữngthútiêukhiểnkhácnhưcahát,chơicâycảnh,uốngtrà,chơichim,chơihònnonbộ,chơidiềuv.v...

"Xéttrongcáchchơibời,cáchnàocũngcómộtcái thútiêunhàn,cũngdidưỡngđượctínhtình,cũngkhoankhoáiđượcthầntrí"(2).

Nhữngthúchơitaonhãcủatổtiênchúngtôitrảiquabaonhiêucuộchưngvongcủađấtnước,ngàynaynhiềuthứvẫncòntồntạivàđươngthờicũngcónhiềungườithíchthú.Cònhaymất,nhữngthúchơinàyđãtừnglàmchoôngchachúng tasaymê,chúng taphải tìmhiểu, tìmhiểuđể thưởng thứccũngnhưđểsosánhvớimộtvàithúchơingàynay.

Nếuchúngtađượcnghenhữngcụgiàđứngtrướcnhữngcâytùngcủahònnonbộthânbằngcổtaylábằngmũikimvàogiữamùanóngrựcmànóirằngthấymátcảngườinhưđãbướcchânvàorừngtùng;nếuchúngtađượcthấymộtngườiđứngtuổivàobựcđànanhtronglàngcặmcụingồivóttừngcáikhungdiều,uốnđôicánhdiềuquêncảăn,quêncảmệt;nếuchúngtađượcnhìnmộtcụgiàkháccặmcụivớinghiênmực,vớingọnbútnhođểvẽmộtbứctranhthủymạc,chúý tớinétvẽcủamìnhnhưquênhẳncuộcđờibênngoài; nếu chúng ta lại chứngkiến các cụphamột ấmchè tàubuổi sáng,đượctựtayđunlấybìnhnước,tựtaytrángchiếcấmvànhữngchiếcchén,từchéntốngtớichénquân;vànếu...cònnhiềunữa,chúngtasẽcảmthấycái

thanhthúcủanhữngthúchơilịchsựthanhtaocủangườimìnhvàchừngđóchúngtaắtphảisaynhữngcáisaymêcủatổtiên.

Viếtvềnhữngthúvuitaonhãtrongnếpsốngcũcủadântộc,tôitựbiếtrằngsẽkhônglàmthỏamãnđượcnhiềuđộcgiảvìsựhiểubiếtquánôngcạncủatôi,vìtôichỉnhắclạimộtcáchquágiảnlược,chínhtôikhôngphảilàmộttàitửtrongmộtthúchơi,khônglộthếtđượcnhữngđiềuphảitrìnhbày,nhưngtôivẫnviết,viếtđểghilạimộtvàicáigìcủaôngchađểhoặccóngườilưuýtớisẽđàosâubớikỹhơn,trìnhbàyrõràngvàđầyđủvớimộtsựthambácrộngrãihơn.

Trướckhiđề cập tới những thúvui taonhãkhác, trong tập sáchnhỏnày,trướchếttôixintrìnhbàyvềhaithúCầm,Ca.

Tôisẽrấtthỏamãnnếunhữngtrangsáchnhỏnàycóngườiđọctớivàsẽchỉbảochonhữngđiềuthiếuxótđểbổkhuyếtvềsau.

ThánggiêngnămKỷDậu-1969

Chúthích

Lờitựa

Thúvuitaonhã

I/Cầm

Bátâm

Lụckỵ

Thấtbấtđàn

SựtíchBáNha,TửKỳ

Báttuyệt

II/Nhạckhí

Cácloạiđàn

Cácloạisáo

Kèn

Sinhtiền

Phách

Bát

Trống

Mộtsốloạikhác

III/NhạcởViệtNam

III.1/Nhạclễ

III.2/Nhạctiêukhiển

III.2.a/NhạccungBắc

III.2.b/NhạccungNam

IV/Cahát

IV.1/Cácgiọngcahátbìnhdân

IV.2/Nộidungcâuhát

IV.3/Nhữngcâuháttrongkhilàmviệc

IV.3.a/Hátđòđưa

IV.3.b/Hòkéogỗ

IV.3.c/Hòtátnước

IV.3.d/Hátruem

IV.3.e/Hátchăntrâu

IV.4/Nhữnggiọngháttraotình

IV.4.a/Hátví

-HátvíNghệ,Tĩnh

IV.4.b/Hátquanhọ

-Nămgiọngtrên

-Nguồngốccủatụchátquanhọ

-Mùaquanhọ

-Tạisaolạigọihátquanhọ

-Mộtbọnquanhọ

-Mờihátởhội

-Hátởhội

-Mờibạnháttớinhàháttrắngđêm

-Hátgiải

-Kếtbạn

IV.4.c/Háttrốngquân

-Nhữnglốiháttrốngquân

-Hátvận

-Hátđố

-Nguồngốctụcháttrốngquân

-Hátcòlả

IV.5/Hátcácphường

IV.5.a/Hátphườngcủi

IV.5.b/Hátphườngcấy

IV.5.c/Hátphườngvải

IV.5.d/Hátphườngbuôn

IV.6/Hátgiặm

IV.6.a/Hátgiặmứngkhẩu

IV.6.b/Hátgiặmthờisự

IV.6.c/Hátgiặmvè

IV.7/HòHuế

IV.7.a/Hòmáiđẩy

IV.7.b/Hòmáinhì

IV.7.c/Hògiãgạo

IV.8/CaHuế

Cổbản

Kimtiền

Lưuthủy

Hànhvân

Namai

Namthương

Nambình

Tứđạicảnh

Bìnhbán

Tẩumã

Namxuân

Phúlục

IV.9/HòmiềnNam

IV.9.a/Hòcấy

IV.9.b/Hòchèothuyền

IV.10/Hátvè

IV.10.a/Vètráicây

IV.10.b/Vècácloạicá

IV.10.c/Vècácloạibánh

IV.10.d/Vèdạytrẻ

IV.11/Háttôngiáo

IV.11.a/Hátchầuvăn

IV.11.b/Hátsaibảo,lệnh,truyền

IV.11.c/Nhữngcâuhátthờ

IV.11.d/Cácgiọngháttôngiáokhác

IV.12/Nhữnggiọnghátvềnghềnghiệp

IV.12.a/Hátxẩm

IV.12.b/Háttuồng

IV.12.c/Hátchèo

IV.12.d/Hátcảilương

IV.12.e/Cavọngcổ

IV.13/Nhữnglốicaháttríthức

IV.13.a/Ngâmthơ

IV.13.b/Catrù

-Bắcphản

-Hátmưỡu

-Hátnói

-Hátgửithư

IV.14/Háttrẻem

IV.14.a/Chichichànhchành

IV.14.b/Thảđĩababa

IV.15/HátTânnhạc

Thờikỳsángtác

IV.16/Kếtluận

V/Đọcthêm

V.1/ÂmnhạcxứThượng

V.2/TụcháttrốngquângiữagiaiXuânCầu,gáiKhúcLộng

V.3/Hátphườngvải

Chúthích

CầmTrongnhữngthúvuitaonhãcủata,ngườixưaxếptứthứphonglưulênđầu,màđứngđầutứthứnàylàcầm,nghĩalàchơiđàn.

Gảyđàn(cầm)làmộtlốichơithanhnhã,hoặcgảymộtmình,hoặchợptấuvớibạnbè(3)

Cầmtuynói làđàn,nhưngtaphảihiểuđâylànhạc,vìngoàiđànra, trongthútiêukhiểnnàyngườixưacònthổisáo,kéonhị,đánhtrống,chơisinhtiềnv.v...

Nhữnglúc thưnhàn,nhữngkhiđêmkhuyathanhvắngvớimộtnỗi tâmtưvuibuồnriêng,dạomộtkhúcđàn,thổimộtbảnsáođểtựtỏnỗivuihoặcgiảinỗibuồn,quảthậtlàthúvị.Sựtrầmlặngyêntĩnhcàngtăngvẻtaonhãcủathúchơi.Tiếngđànthánhthathánhthótnhưnhữngcungbựccủaniềmvui,màcũngcóthểnhưnhữngtiếngnóiđểthổlộnỗibuồnuuất.

Đàntuylàmộtthứtiêukhiển,nhưngtrongđạotrịdâncủangườixưa,đàn,hayđúnghơn,nhạccũnglàmộttrongnhữngđiềuquantrọng,vìđiệuđànlàtựlòngngườimàhiệnra.Quađiệuđàncủamộtđịaphương,cóthểbiếtđượcphonghóathịnhsuy,chínhtrịmờtỏ.

SáchLễkýcónóirằng:Nhạcgiảthôngluânlýgiảdã,nghĩalànhạcthôngvớiluânlý.Tiếngnhạcthanhtaoêmáicóthểbiếnthànhkhêugợidâmđãng.Ngườixưachơiđàngìngiữchánhthanh,cốgiữđiệuđànkhôngcóâmthanhbiếnthểđểchánhthanhhóadâmthanh.

Đàn tuy tao nhã, nhưng chỉ tao nhã với khách phong lưu; với những conngườiđạođứckém,ngườixưacholàgiahữucầm,nữtửdâm.

Đànhaydởlợihạilàdongười,ngườihọcđànphảibiếttựđiềukhiểnmình,tiếngđànmớihữuíchvàkhôngdihại.

Ngườixưathườngdùngđànđểchínhtâmdưỡngtính,đểkhuyếnthiện,rănácvớimụcđíchsửachongaylòngngười.VuaThuấnxưagảyđànnămdây,cabàiNamPhongđemlạisựđại trị lạichothiênhạ,đứcKhổngTửkhiởnướcTề,nghenhạcThiềumàquênăn.

Tạinướcta,đànnhạcđãcótừlâuvàvuaLêThánhTônđãquyluậtâmnhạc

bằngcáchđặtrabộĐồngVănvàbộNhãNhạcđểhòanhạcvàxướnghát.

TrongcáccuộctếlễtừTriềuđìnhđếndângian,baogiờđànnhạccũngđiềuhòanghilễ.

Đànđãănsâuvàophongtụccủata,đànđãlàmộtthútiêukhiểnthanhtao,vàđàncũngđãgắnliềnvớimộtphầnđờisốngcủanhiềungười,từnơidângiảtớihàngquýtộc.

BátâmĐànhaydởdoâmthanh,khéođiềuhòaâmthanh thì tiếngđàn thánh thótthanhcaoêmái,điềuhòavụng,âmthanhrốiloạnvàvànhưvậytiếngđàncũngbiếntheo.

Để phát ra âm thanh, ta dùng tám thứ tiếng phát ra bởi támvật liệu khácnhau, gọi là bát âm, do đó các phường nhạc của ta xưa còn được gọi làphườngbátâm.

Bátâmgồm:

Kim:tiếngloạikimkhí,thườnglàtiếngđồngnhưtiếngchuông,tiếngbạt(loạichuôngnhỏ),tiếngchiêng,tiếngnao(loạichiêngnhỏ),tiếngnạobạt,tiếngsinhtiềnv.v...

Thạch:tiếngđá,thườnglàtiếngkhánh.

Thổ:tiếngđấtsétnung, thường là tiếnghuân,một thứnhạcdùngđểthổi,tiếngcòivàcókhitiếngbát

Ti:tiếngphátradodâytơ,thườnglàtiếngcácthứđàn:cầm,sắt,tỳbà,tranh,nguyệt,v.v...

Trúc:tiếngcácloạitre,thườnglàtiếngcácloạisáo,loạitiêuv.v...

Bào:tiếngtráibầu,tráibí,thườnglàtiếngkèn.Cổnhânthườngdùngcáctráibầubílàmkèn.

Cách:tiếngdathuộccăngthẳng,thườnglàtiếngtrống.

Mộc:tiếnggỗ,thườnglàtiếngmõ,tiếngphách.

Nhữngnhạckhíchế tạobởicácnguyên liệu trênphát ramỗi loạimột thứtiếngkhácnhau,nhiềuâm thanhcó thểđiđơnđộc trongcácbảnđộc tấu,nhưng thường trongmộtbuổihòanhạc,phải có sựhòahợppha trộngiữanhiềuâmthanhcủanhiềunhạckhí.Tiếnggọilàbátâm,nhưngtrênthựctếrấtítkhiphườngbátâmdùngđủcácnhạccụvớiđủtámâmthanhcủatámnguyên liệunói trên,nhứt là tiếnggỗ, thiệt ít khiđượcdùngđến.Thườngtrongnhữngbuổiđànhát,cácâmthanhcủati,trúc,cáchvàkimđượcdùngđếnnhiều,vànhữngnhạckhícũngđượcthayđổitùytừngtrườnghợp,nhiềunhạckhínhưkèntrốngđámtángkhôngđemdùngtrongbuổitếlễ,mặcdầucácbảnnhạckhônggiốngnhau.

Trongtrườnghợpcómộtbảnnhạchòanênbởicả támnhạckhí,bảnnhạcgọilàbátâmnhãnhạc.Thườngphườngbátâmxưachỉchơinhữngđiệusẵncó, lưu thủy,ngũđối, tứđại,namai,nambình, tẩumãv.v... rất ít cóbảnmới.

Lụckỵ(Nhữngđiềukỵ)

Ngườixưachơinhạccósáuđiềukỵgọilàlụckỵ,nhữngđiềukỵnàyđềuvềthời tiết.Cácnhạccụ lànhữngđồ lúc làmcần tỉmỉđểgiữchocungđiệuđượcđúng,saimộtchútlàlạcâmthanh.Kỹthuậtchếtạonhạccụcủataxưadùsaocũngchưahoàntoàntinhvi,nhấtlàthânnhiềunhạccụđềubằnggỗhoặctre,rấtdễchịuảnhhưởngcủathờitiết.

Lụckỵcủatalà:

Kỵđạihàn-Trờilạnhthườnglàmmọivậtselại,colại,vàtronglúcđó khí trời cũng khô hanh.Gặp kỳ đại hàn, nước còn đông lại, đànkhôngthểhayđược.

Kỵđạithử-Tráivớilạnh,gặpnóngvậtgìcũngnởra,lúcđànnắndâysophímkhôngđượcnhưlúctiếttrờimátmẻ,ấmáp.

Kỵđạiphong-Giólớnlàmrungbầukhôngkhí,nhữngâmthanhphát

racũngbịrungđộngtheo,đàntrongcơnđạiphongcũngkhônglộthếtđượcýđàn.

Kỵđạivũ-Mưato,nướcđổnhưtrút,tiếngnướcđổáttiếngđàn,đànkhônghay.Đâylàchưanói,khôngkhícónướclàmâmthanhcóthểsailạcvàdâyđàncũngchịuảnhhưởngsựẩmthấpcủakhítrời.

Kỵsấmsét -Khisấmsétvang trời,đànkhônghay, tiếngsấmsétáttiếngđàn.

Kỵ đại tuyết - Khi tuyết phủ đầy đường, đàn không hay. Nước takhôngcótuyết,nếucócũngrấthạnhữuvàcũngchỉcóởcáctỉnhbiêngiớimiềnBắcnơicónúicao.

Sáuđiềukỵ trêncủacác tài tửphươngĐông thờixưa,cáccụ tavẫnhằngtheo.Xétchokỹnhữngđiềukỵđócũngđúng,nhấtlàđốivớicácnhạckhícủangườimìnhchế tạo, tuycó tinhvinhưngcũngkhônghoàn toàn thoátkhỏiđượcảnhhưởngcủathờitiết.

Ngày nay với những nhạc khí Tây phương của nền tân nhạc, chế tạo bởinhữngnguyênliệuchọnlọcquamộtkỹthuậttânkỳ,khônghiểulụckỵtrêncócònchăng?Vàcácnhạcsĩcổđiểnngàynaycócòngiữnhữngđiềukỵcủangườixưa?

Thấtbấtđàn(Nhữngtrườnghợpkhôngđàn)

Gặpnhữngkhithờitiếtkỵvớitiếngđàn,ngườitakhôngđàn,nhưngngoàinhữngtrườnghợpđạikỵnêutrên,cũngcònnhữngtrườnghợpkhácngườitaonhãkhôngđàn.NhữngtrườnghợpnàycóbảyvàngườixưagọilàThấtbấtđàn.Bảytrườnghợpnàyhoặcnằmtrongkhuônphépxửthếcủangườilịchsựthanhcao,ngườichơiđànthườngcốgiữgìnđểtránhtiếngchêtráchcủa bậc trí thức thượng lưu, hoặc vì tôn trọng ngón chơi, nâng cao nghệthuật.

Thấtbấtđànlà:

1-Tangtóckhôngđàn,

2-Khinhạccóchuôngtrốngồnàokhôngđàn,

3-Khitâmtrạngbốirốikhôngđàn,

4-Khănáokhôngchỉnhtềkhôngđàn,

5-Khôngxôngtrầmkhôngđàn,

6-Trongmìnhkhôngsạchsẽkhôngđàn,

7-Khônggặptriâmkhôngđàn.

Qua bảy điều trên, người chơi đàn đã có lý do chính đáng để không đàntrongmỗitrườnghợp.

Tangtóckhôngđànvìsựbuồnrầu;chơiđànlàđểgiảitrí,giảitrítronglúccótangkhônghợpvớiđạođứccủaphươngĐông.Cáccụcònnóinghetangkhôngđàn, tangđâycóthểlàtangcủangườikhác,nhưđượcmộttinbuồncủangười khác, người lịch sựkhông cóquyềnvui với đànđịch trongkhingườikhácđauxót.

Khinhạccóchuôngtrốngkhôngđànvì tiếngchuôngtiếngtrốngsẽáthẳntiếngđàn,đàndùcóhaymấycũngkhôngaibiếtthưởngthứcvàchínhmìnhcũngkhôngtựthưởngthứcđượctàinghệcủamình,lạikhitâmtrạngrốibời,đànlàmsaomàhayđược?

Khănáokhôngtềchỉnh,trongngườikhôngsạchsẽ,khôngxôngtrầmkhôngđànchínhvìlýdonângcaonghệthuật.

Khônggặptriâmcũngkhôngđàn,vìđànlênailàngườinghe,ailàngườithấuđượctâmtrạngcủamìnhquatiếngđàn.

Nhânđây,tôixinđượcphépnhắclạisựtíchBáNha,TửKỳ,mặcdầutíchnàybạnđọcđều thừabiết, nhưngnhắc lại để chứng tỏ đànmà có tri âm,ngườichơiđànmớithậtlàmãnnguyện.

SựtíchBáNha,TửKỳ

BáNhangườinướcTốnglàmquanđếnchứcThượngĐạiPhu,chơiđànrấtgiỏi,nhưngchưagặpngườihiểuđànđểthưởngthứcngónđàntuyệtdiệucủamình.MộtngàykiaÔngđiSứnướcSởtrởvề,quamộtquãngsông,gặpđêmtrăngthanh,giómát,lạithêmcảnhvậtnênthơ,ÔngchoghéthuyềnvàobờsôngHàmDươnglấyđànragảy.LúcấyởbênbờsôngcóTửKỳvừađốncủivề,nghetiếngđàndừnglạinghetrộm.BáNhađanggảyđàn,đànbỗngđứtdây.BáNhađoáncóngườinghetrộmtiếngđàncủamình,vàÔngnghĩ,quãngsôngvắngvẻ,rừngnúichậpchùng,kẻnghetrộmđànắtkhôngphảithiệnnhân.Ôngchoquânsĩlênbờtìmbắt.TửKỳlêntiếngnói:

-Tôilàngườiđốncủi,quađây,thấyđạinhângảykhúcđànhaynênlắngtainghe,tôithậtkhôngphảikẻbấtlương.

BáNhakhôngtinmộtgãtiềuphulại thưởngthứcnổitiếngđàncủamình,hỏilại:

-Vừarồitađànbảngì?

TửKỳđápngay:

-NgàiđànbàiĐứcKhổngTửthươngtiếcthầyNhanHồi.

ThấyTửKỳamhiểutiếngđàncủamình,BáNhacólòngtrọng,mờixuốngthuyền,rồilêndâygảymộtbảnđànkhác.Tronglúcđàn,BáNhanghĩđếnnoncao,TửKỳkhenhayvànói:

-Tiếngđàncaovút,chícủaNgàivòivọiởchốnnoncao.

BáNhalạiđànmộtbảnkhác,tâmtrínghĩđếngiòngnướcchảy,TửKỳlạikhenhay:

-ChícủaNgàicuồncuộnnhưgiòngnướcchảy.

ThấyTửKỳbiếtthưởngthứcngónđàncủamình,BáNhanhậnthấythiệtlàtriâmvàquýmếnlắm.Haingườicùngnhauđàmđạovềđàn,vềnhạcthânmậtvàtươngđắc.

BáNhamuốnmờiTửKỳ cùngvềKinhđônướcTốngvớimìnhđể cùngchunghưởngsanggiàu,nhưngTửKỳtừchốivìcònchamẹgiàphảiphụngdưỡng,khôngthểbỏchamẹrađi,tráiđạolàmcao.

Haingườihẹnnhauđếnnămsaucùnghộingộởnơinày.

Nămsau,yhẹn,BáNhaxinphépvuaTốngtrởvềthămnhà,điquachỗcũ,đemđànragảy.Đàngảylên,BáNhakhôngthấyTửKỳ,tiếngđànlạinghenhưsầunãooánthan.BáNhanghihoặc,tìmđếnnhàTửKỳ,hỏiramớibiếtTửKỳđãchết.BáNhabuồnrầuthươngtiếc,xinđếnmảđểthămngườibạntriâmlầnchót.

ĐếnmộTửKỳ,BáNhađemđànragảymộtbảnđànaiđiếunghebithảmnãonuộtsaukhiđãbàyđồlễtrướcnơiannghỉcuốicùngcủangườitrikỷ.BáNhakhócthanthảmthiếtvàkhiđànxong,BáNhađậpvỡđàn,thềtrọnđờikhôngđànnữa,vìngườiduynhấtbiếtthưởngthứcđàncủamìnhlàTửKỳđãchết.

Quasựtíchtrên,phảinhậnrằng,chơiđànđãlàmộtcáithú,gặpngườibiếtthưởngthứcngónđàncủamìnhlạicàngthúhơn.

BáttuyệtĐànhay,kháchchơiđàncầnphảicó triâmvàkhiđãđạt tớimứccủaBáNha,ngónđànthậtlàtuyệtdiệu.

Theongườixưa,cáituyệttrongđàncótámđiềugọilàBáttuyệt,vàtámđiềunày,đạtđượcthựcrarấthiếmngười.

Báttuyệtlà:

Thanh: đànhay, người chơi đànkhiếnđược tiếngđàn.Gặp câyđàntiếngđục,lúcchơitiếngcũnghóatrong.

Kỳ: đànhay thật làhuyềnảo, biếnhóavô cùng, trongđục rõ rệt vànghĩ tớiđâu, tiếngđànnhưtheo tớiđó,nhưkhiBáNhađànchoTửKỳnghe,lúclênnoncao,lúctheogiòngnước.

U:Tâmhồnngườichơiđànnằmtrongtiếngđànnếucóchuyệngìutrầm, trong tiếng đàn có thể hiện ra. Sách xưa ghi lại truyện ĐứcKhổngTửđánhđàn.LúcNgàiđangđàn,cóthầyTăngTửvàthầyTửCốngđứngbêncửanghe.KhiNgàiđànxong,thầyTăngTửnóirằng:"Trongtiếngđàndườngnhưcóthamý,saomàbấtnhânthế!"ThầyTửCốngnhắclạilờithầyTăngTửvớiĐứcKhổngTử.Ngàibảo

rằng:-Sâm(tênhúycủathầyTăngTử)thậtlàngườihiềntrongthiênhạ,đãquenthẩmâmrồi.Khitađangđàncómộtconchuộtchạyra,conmèothấy,mắt lăm le, chânnhẹ nhẹ rình bắt con chuột, tamuốn cho bắtđược,điềumuốncủatađãhiệntrongtiếngđàn.

Nhã:tiếngđànvuivẻmàhòanhã,khônghấptấp,lụpchụp.

Bi:trongtâmcóđiềugìbấtnhưý,tiếngđànnghesầunãoaioán.

Tráng:gặpviệcđắcý,tiếngđànnghemạnhmẽhùnghào.

Du: ýngườiđánhđànởnoncaohayvực thẳm, tiếngđànbiểuhiệnđượcnơiđóhoặccaoxahoặcthămthẳm.

Trường:ýngườiđánhđàntạichỗsâuxa,tiếngđànnghedàidặc,cuồncuộnnhưgiòngnước.

Chơi đàn đạt được bát tuyệt, ngón đàn thật là tinh vi, và người sành đànđượcthưởngthứctàinghệtuyệtdiệunàycũnglấylàmthúvị.

NhạckhíChơinhạc,ngườisửdụngnhạckhínày,ngườisànhnhạckhíkhác,mỗicâyđàn, cây sáo, câynhị, âm thanhmỗi khác.Tình cảmcủangười chơi nhạcbiểu lộqua cungđàn, điệu sáo, nhưngmỗingónđànnhạc lại nói lênmộtcáchtâmhồncủangườichơicũngnhưdiễntảlạimộttínhtìnhkhácnhau?Cótiếngđàngảylênnhữngkhúchùngtrángmạnhmẽ,cótiếngđàntạonênnhữngđiệuêmđềmmơmộngnhẹnhàng.Cóngườichỉgiỏivềmộtcâyđàn,cóngườitàinghệcóthểdiễnhiểntrênđôibanhạckhí.

Nhạckhícủatarấtnhiềutừđànđếnsáo,từsáođếnnhị-ởđâytôikhôngnóiđếnnhữngloại thanhla,nạobạt,chuông, trống,chiêng,khánh, thườngchỉđượcsửdụngtrongnhữngcuộctếlễ.

Dướiđâyxinnóiquavềmấynhạckhíchínhtôiđượcbiếthoặcquasáchvởhoặcđượcthấybạnbèđãtừngdùngtrongnhữngbuổihòanhạc.

Cácloạiđàn

Tachơinhiềuloạiđàn,cóthứhoàntoànViệtNam,cóthứdonướcngoàidunhậpvào.

ĐÀNBẦU-Câyđànhoàn toànViệtNam,nặng tínhchấtViệtNamnhấtphảikểđếncâyđànbầu.Đànbầuđượcchếhóamộtcáchhếtsứcgiảndị,vàchỉcómộtdây,dođóđàncòncótênđộchuyềncầm.

Dâyđàncăngthẳngtrêntrốngđàn,mộtđầudâybuộcchặtvàotrốngđàn,cònmộtđầubuộcvàocâytrụbằngtre.Câytrụdùngđểnhấnâmthanhkhinhạcsĩgảyđàn.Đànkhôngngựa,khôngphím,vàtrênmặttrốngđàn chỉ có ba vạch trắng, chia đàn làmbốn cung thay vì nămcung như các đàn khác.Các nhạc sĩ thành thạo, không cần đến cácvạchtrắng,họđãhiểucungnàoởchỗnào.

Trốngđànlàmbằngmộtthứgỗđụcrỗngthườngcỡ1.20mx0.12mx0.16m.

Tuyđànchỉcóbốncung,nhưngmỗicungcóthểtạorarấtnhiềuâmthanh và tiếng đàn nghe tha thiết buồn buồn , một thứ buồn êm ái

quyếnrũ,đôikhiđếnnãonùngđểthấmlặngvàotâmhồnconngười.

Ngườixưachonhữngbảnnhạccủađànbầulàtụcnhạc,làdâmthanhvìtiếngđàndễgợiuhoàivàtạoniềmsầucảm.

Cadaocócâu:Làmthâncongáichớngheđànbầu.

Đànbàcongáibịcấmngheđànbầuchínhvìsứcquyếnrũcủanhữngbảnđàn.

Nhữnglúcđêmkhuyathanhvắng,tiếngđànnhưrótvàotâmhồnconngườivàcómộtsứckhêugợimãnhliệt,ngườicótâmsựbuồnnghecàngbuồnthấmthía,tráchchinhữngthiếuphụ,nữlangsốngcôđộctrongkhuêphònglàmsaotránhkhỏiảnhhưởngcủaâmthanhsầumanmácvàđầyquyếnrũ.

Nhớlạihồinhỏtôiđãđượcnghemộttayđànbầu,vừađànvừacabàiTiễnchânanhKhóacủaÁNam.Nhạcsĩđãkhéodiễntảcáicảnhchialy trêncungbựcvớinhững tiếngđànnỉnon thánh thót,ngườinghenhưcócảmtưởngđangsốngtrongmộtcảnhchialy:

AnhKhóaơi!Emtiễnchânanhđếntậnbếntàu.Haitayemđỡcáikhăntrầuemlấyđưaanh.

Taycầmtrầugiọtlệchạyquanh,Anhsơimộtmiếngchobõtìnhemnhớthương.

AnhKhóaơi!Cáibướccôngdanhngoắtnghéođủtrămđường,Anhđimộtbướctấmganvàngemxẻlàmhai,

Kìangườitabèbạnvuicười,Haianhemtathươngnhớchỉngậmngùimàđứngthươngnhau!

Bàihátcủanhàthơđãđisâuvàotâmkhảmngườinghelạithêmtiếngđànrấmrứtnhưthanvãnnãonề,ôibuồnsaobuồnvậy!

Đànbầuđểnằmvàngườichơingồithẳng,mộttaygảy,mộttaycầmcâytrụđểđiềukhiểnâmthanh.

Đàn bầu thường chỉ độc tấu, vì đàn rất khó hòa âm với đàn khác.Chínhvìtiếngđànđộctấunênnghecàngnhưrềnrĩnỉnon,vàdođósứckhêugợi,quyếnrũcàngmạnh.

Khách tài hoa nhiều người chơi đàn bầu, nhưng đặc biệt xẩm chợthườngdùngđànnàyđểxướngcalàmkếđộnhật.

NHỊhayĐÀNCÒ-NhịcũnglàmộtnhạckhíhoàntoànViệtNam,vàđượcgọilàđàncòởmiềnNam.Gọilàđàn,nhưngkhichơinhị,tàitửkhôngphảigảyvàodâyhayđánhvàothỏiởtrênđànnhưcácloạiđànkhác,màdùngmãvĩcọsátvàohaidâynhị.NhịhơigiốngvĩcầmcủaTâyphương,vàsựphátthanhcủanhịcũngnhưcủavĩcầm.

NhịcòncótênlàHồcầm.Nhịcóbốnphần:thùng,cần,ngựavàdây.

Thùng nhị làm bằng một khối gỗ đục rỗng và được bịt bằng mộtmiếngdatrâuởtrênmặt.Mộtconngựađượcgắntrêntrốngthùng,đểcănghaidâyqua.

Cầnnhịdàichừngnửathướcvàcắmchặtvàothùng.Haidâynhịđượcbuộctừđầucầnxuốngtớingựa,nhữngdâynàyănvàohaitrụcđểlêndây,vàluồnquamộtcáikhuyếtởgiữacần,khuyếtlàmộtvòngđồng.

Nhưtrênđãtrìnhbày,chơinhị,phảidùngmãvĩcọsátvàodâynhị.Mãvĩlàmbằngđuôingựahoặcbằngtócbuộcvàomộtcungtre,dâymãvĩđượcđặtvàogiữakhecủahaidâynhị.Khichơinhị,cầmchiếccungtrekéomãvĩ.Sựcọsátgiữamãvĩvàdâynhịtạonênâmthanhvàâmthanhđượcrungmạnhtrênmộtmộtmảnhcâytùnghương.

Chơinhịgọilàkéonhị.Nhữngnghệsĩtàihoakhikéonhị,tiếngnhịngheêmáihòavớicáctiếngđànkhác.Nhữngngườimớitập,khikéonhị, âm thanh phát ra như xé vào tai với những tiếng the thé chátchúa.

ĐÀNCẦM-CầmlàmộtloạiđàncổtừTrungHoatruyềnsangta.TheosáchcổđểlạithìđàndovuaPhụcHysángchếrađầutiên.Sáchkểlạirằng:"XưavuaPhụcHy thấychimPhượngHoàngđậu trêncâyNgôđồng là loạicâyquýnhất,nênngàisaiđốnngãcâyNgôđồngxuốngcưalàmbakhúc,vàgõthửtừngkhúcmột:khúcngọntiếngquátrong,khúcgốctiếngquáđục,chỉcókhúcgiữađủtiếngnặngnhẹđụctrong.Nhàvuađemngâmkhúcgiữanàyởdòngnướcchảy72ngàyrồisaingườithợkhéolàLưuTửKỳđẽoralàmthành cầmđặt tên làDiêu cầm.Đàn dài ba thước sáu tấc sáu phân, trướcrộng tám tấc, sau hẹp bốn tấc, trục ngọc, phím vàng.Đàn có 13 phím, 5dây."

Vềsau,BáẤpKhảoconvuaVănvươngnhàChuthêmmộtdây,đếnđờivuaVõvươnglạithêmmộtdâynữa.Bảydâycủađàncầmmangtên:cung,thương,giốc,chủy,vũ,văn,võ.

Chơi đàn cầm có nhiều bài, và danh tiếng nhất là khúcPhụng cầuHoàng.

Sử sách chép lại, những tay chơi đàn cầm hay thuở xưa là Bá ẤpKhảo,BáNha,TưMãTươngNhưv.v...

TheoôngThạcNhântrongXãhộiNguyệtsansố6xuấtbảntháng4năm1966,đàncầmlàđànNguyệtcầm,còngọilàđànkìm,tươngtựnhưđànMadolinecủaTâyphương.ĐànnguyệtcầmnàykháchẳnvớiđàncầmcủavuaPhụcHy.(4)

ĐÀNSẮT-Cầmsắtthườngđiđôivớinhau,cảhaiđềudùngdâytơ.TheosáchcũchéplạithìđànsắtnguyêncủaBàohiThịsángchếra,dàibảythướchaitấc,haimươilămdây.

ÔngThạcNhântrongbàidẫntrêncóđềcậptớiDươngcầmsắtvàôngviết:"DươngcầmsắtlàmộtthứcổnhạckhícủađồngbàongườiViệtgốcMiên.Đànđượccấu tạobởinhững thanh sắtdẹp,đặtkhítnhautrênmộtcáiđànbáncung,theothứtựâmthanhtừthấplêncao.Mỗithanhsắtlàmộtâm.Ngườichơiđànluônluônngồithẳnghaitaycầmhaithanhgỗcómấuđánhcùngmộtlầnxuốngnhữngthanhsắt.Dođómỗilầngõđềucómộthợpâmbởihaithanh.Đặcbiệtsựchếbiếnâmthanhchodươngcầmsắt này làngười tađục rỗngởdưới thanh sắtnhiềuíttùytheomỗiâmthanh..."

ĐÀNTRANH-Đàntranhbằnggỗđụcrỗnglòngmáng,có16dây,16dâynàytùytheonhucầucủaâmthanh,căngchùng,dàingắnkhácnhauvàtấtcảđềubằngđồng.Nhữngdâynàymángtrênnhữngngựagắnvàokhoảnggiữathùngđàn.Ngườichơiđànphảingồithẳng,dùngđầungóntayphảicómócnhữngmócsắtmàgảy,giốngnhưngườichơiHạUycầm;taytráinhấntrêncácsợidâyđểlựaâmthanh.

Theosáchxưađểlại,đàntranhdàisáuthước,mườihaydây,caobatấc.

ĐÀNTỲBÀ-Đàntỳbàcóbốndây,gồmmộtthùngđàntrôngtừatựanhưthùng đànMandoline nhưng nhỏ hơn.Đàn có 14 phím gắn trên thùng từlưngchừngthùngđếnhếtcầnđàn,mỗiphímlàmộtâmthanh.Âmthanhdàingắn tùy theo tay nhấn vào phím. Chơi đàn, nhạc công phải ôm đàn vàolòng,tươngtựnhưchơimandolinengàynay.Âmthanhđượctạorabởitaygảyvàodây,dâyrunglên.

NgườixưachođàntỳbànguyêndongườiHồlàmra,dođócònmangtênHồcầm.NgườiHồkhiđingựathườngchơiđànnày,lấytaynẩyngượclênkêulàTỳ,nảyxuôixuốngkêulàBà,đànđượcđặttênlàtỳbàvìvậy.ĐàntỳbàđượcngườixưatrỗgỗNgôđồngramàlàm,bụngnhưrùa,cổnhưphụng.

TừđờinhàNguyêntớinay,đàntỳbàlàmbằnggỗ,đầucong,cổdài,cóbốntrụcvặnbốndây,ởgiữacó14phím.

DƯƠNGCẦM-ĐàncómangtênlàĐảcầm,hìnhnhưtráicật,dài1thước5tấc,bềngangmộtthước(5),có42dâyđồng,chialàm14bậc,mỗibậc3dây.

Khichơiđàn,đểđàntrướcmặtdùnghaithanhtrecómấumàđánh,dođógọilàđảcầm.

ĐànnàymớicótừđờinhàThanh.

TạiViệtNam còn cóDương cầm sắt đã nói ở trên.Dương cầmgỗcũnggiốngnhưDươngcầmsắt,chỉkhácởchỗnhữngthanhsắtđụcrỗngđượcthaythếbằngnhữngthanhgỗcứng,dàymỏngtùytheonhucầucủamỗiâmthanh,Dươngcầmtrevớinhữngthanhtrethaynhữngthanhsắt.Ngoài ra lạicòncóDươngcầmđồng trìnhbàyvàcấu tạocũnggầnnhưcácdươngcầmtrên,nhưng"cóđiểmđặcbiệtlàthayvìnhững thanhsắthaygỗ,người ta làmnhữngchiếcchiêngđồngnhỏ,dàymỏngcũngtùytheonhucầucủamỗiâmthanh.Lốichơicũngnhưcácdươngcầmtrên"(4).

ĐÀNNHẬT -Đàn này ngoàiBắcViệt còn gọi làĐàn tứ vì có bốn dây.Thùngđànhìnhtrònnhưmặttrời,cầndài7tấc,mặtthùngrộng8tấc.Đàncó10phím,4dây,2dâychậpmột.

ĐÀNNGUYỆT-Đànnguyệthìnhmặttrăng,cònđượcgọilàNguyệtcầm.ÔngThạcNhânđãlầmđànnàyvớiđàncầm.

Đànnàythùngrộngtámtấcrưỡi,dàymộttấcrưỡi,hoàntoànkín,cầndài1thước7tấc,8phím,4dây,2dâychậpmộtnhưđànnhật.Ngườisửdụngđàncótàichỉcần2dây.Mỗiphímcóthểcó4âmthanhtùytheotayrungmạnhhayyếutrêndây,nhờđóđàncónhữngbiếnâmrấtêmtaivàquyếnrũ.

ĐÀNTAM-Tênđàndobadâycủađàn.Đàngiốngnhưđànnguyệtnhưng

béhơn.Thùngcũngbằnggỗ,rộngnămtấc,dàyhaitấc,haibênbịtbằngdatrâu thay vì bằng gỗmỏng như đàn nhật và đàn nguyệt.Cần đàn dàimộtthướcnămtấc,cóbatrụcđểníubadây;giữamặtđàncóconngựa,dâycăngqua,vàdâycũngluồnquamộtchiếckhuyếtởgiữacầnnhưdâynhị,chiếckhuyếtnàybằngngàhaybằngxươngcóxoibalỗchobadây.Khichơiđàn,nhạcsĩngồixếpbằng,kêđàntrênđầugốichânmặt,taytráiômcầnmànhấntrên dây, taymặt cầmmộtmiếng ngà dài chừng hai tấc, rộng chừng támphânhoặcmiếngđồimồimàgảy.

ĐÀNCẦMNAM-Đâylàmộtcâyđànđặcbiệt,cóthểăntheovớimọiđiệuhátcungcaovàcũnglàmộtcâyđànhoàntoànViệtNam.TheotàiliệucủacụHoàngYếntrongCầmhọctầmnguyênđăngtrongNamPhongtạpchísố47,tháng5năm1921,thìđànnàydoLuânQuốcCông,tênhúylàDụcđặtra."Ngàilàmộttayrấtmựcphonglưu,tinhthôngnhãnhạc;phàmđiệuhát,câuhò,khúclý,vềtayngàisửasang,phầnnhiềuNgài thấyđiệuhátmìnhcungcaolắm,đờnxưaítăntheo.NgàimớihiệpcảCầm,Sắt,Tỳbàlạimột,chếramộtcâyđànmới,kêutênlàNamcầm.Đờnnàythùngdày,hìnhnhưquạtlávả,cầndài3thước,támdây.NamBắctruyềnbáaicũngcholàhay."

ĐÀNĐÁY-Đànđáycònđượcgọilàđànnhàtrò,vìđượcdùngnơicầmca,docácképgảykhicanhihátàđào.Đànmặtsaukhoétrỗng,nêncònđượcgọilàvôđểcầm.Đànthùngvuông,cầndàibathướcvàcũngcóbadây,căngtừcuốithùngđànlênđầucầnđàn,nơicóbachiếctrụcđểvặnbachiếcdây,hìnhthứcgầnnhưđàncầmnam.Cóngườichorằngđànđáychínhlàbiếnthâncủađàncầmnammàhìnhdángđượcsửađổilại.

Đànđáygảy theođiệuhát củacáccanhi, cao thấpmauchậm,nhặtkhoantùy theođiệuhát, thật làhay.Ngàyxưa,ngườiNghệAnchơiđànđáyrấttuyệtdiệu,đượctiếngkhắptrongnước,vàtrongcáctàitửcóCửuĐạmđànthậtcaonênngàynaynhắctới,nhữngngườiquánởtỉnhnàycònnhớ.

TươngtruyềnrằngđànđáydoôngLýThuyếtQuài,mộtvịtrongbáttiênsángchếra:Xưacóhaivợchồngnhàđốtthanănởrấtnhântừmàvẫnnghèo,chođếnmộthômđượcmộtônggiàchomộtcâyđànvàbảohaivợchồngtậpđàncasẽgiàucó.

Haivợchồngmangđànvềnhưngkhôngbiếtđàn,lạitìmđếnônggiàấydạychohàngngàychotớikhibiếtsửdụngđàn.VừahaylúcấygặpngàylễVạnthọvuaHánVũĐế.Haivợchồngđếnđànhát.

BầytôivuaVũĐếcóôngĐôngPhươngSóc,nghetiếngđànthấyđiệuquen,đãtừngđượcnghe.Hỏithìhaivợchồngnhànàynóirõđầuđuôivàtảhìnhdạngônggià.ĐôngPhươngSóclúcđómớinhớlạiđâylàbảnđàncủaLýThiếtQuàigảyởcungtiên.Dosựtíchtrênmàsaunàytạicác làngcónghềnhà trò,khicúngtế, thườngtếvuaHánVũĐế,ôngĐôngPhươngSóc và ôngLýThiếtQuài, như ở làngCổĐạm,huyệnNghiXuân,TỉnhHàTĩnhvậy.

Trênđâylàmấyloạiđànđượctathườngdùngngàytrước,vàchotớingàynaycũngkhôngcómấythayđổiđốivớicổnhạc.

Nóichođúng,đànkhôngthayđổi,khôngcónhạccụmới-tôikhôngnóitớiđànTâyphương -màcảđếnbảnđàncũng rất ítbảnđànmới.Nhạcđộởnước ta xưa thấp kém lắm, các bản nhạc phần nhiều chịu ảnh hưởng củaTrungHoavàChiêmThành,ngoại trừnhữngbảnhòavớidâncađầymàusắcdântộc.

Cácnhàchơiđàncủataxưa,trongcáccâyđànnêutrên,thườnglấy5câyđànlàmngũđiệu:đànTranh,đànNguyệt,đànTỳbà,NhịvàđànTam.Cáctàitửphonglưuxuấtsắcthườngbiếtchơicảnămcâyđàntrên.

Cácloạisáo

Đànnhị thườngđivớisáo.Trongmộtphườngbátâmkhôngthểkhôngcósáođược.Tiếngsáohòavớitiếngđànkhiếnkhúcnhạccàngêmáivàcàngdiễntảrõcáihaycủabảnđàn.Tiếngsáobaogiờcũngthanhnhã.Tiếngsáotạonêndokhôngkhíchịuhơithổimàra.

Sáocũngcónhiều loạivớinhiều tênkhácnhau,có thứthổingang,có thứthổidọc.Dướiđây làmấy loại sáođãđược cụHoàngYếnnhắc tới trongCầmhọctầmnguyên.

HOÀNG-Hoànglà1ốngsáocócái lưỡigà,khi thổi tiếngphátradocáilưỡigà,vàâmthanhtrầmbổngtùytheocáclỗsáo.

TIÊU-Tiêubằngtrúccósáulỗ,nămlỗởmặttrướcvàmộtlỗởsau.

Tục vănhiến thông khảo nói rằng ốngTiêu được chế ra từ đời nhàMinh, dàimột thước chín tấc nămphân, tròn ba tấc, đầu ống khoét

mộtlỗgọilàSơnkhẩu.

ĐỊCH-Địchcóbảylỗtứclàốngsáotathổibâygiờ.

QUẢN-Nhạckhínày ta thườnggọi lầmlàđịch.Quảnchếra từ thờinhàĐườngcóbảylỗ,đượcgọilàthấttinhquản,lạicómộtlỗởbêncạnh,lỗnàythườngđượcdánlạibằnglụaruộtcâytređểchotiếngreolên,làtrợthanh.Ngàynaykhithổisáo,tathườnglộtlụamocauhoặclụacủhànhmàdánlỗnày.

TRÌ-Trìgiốngnhưốngđịchcóđáy,thổingang,sáulỗ.

HUÂN-Đâychính làmộtcáicòibằngđất to,như trứnggà, trònnămtấcrưỡi,dàibatấc,sáulỗ.

Kèn

Kèncũnglàmộtnhạckhímàâmthanhtạonêndohơithổilàmchuyểnđộngkhôngkhítrongkèn.Kènthườngnhưmộtốngloa,trênthânkèncónhữnglỗ,sốlỗnhiềuíttheonhucầucủaâmthanh,mỗilỗcóhaiâmthanhcaovàtrầm.

Miệngkènnhỏnhưmộttổsâu,cócáilưỡigàđểtạoâmthanh.Kènphảithổidọc.

Xưakènchỉthườngđượcdùngtrongviệctếlễ,nhấtlàtanglễ.Tanglễcómột loạikènriênggọi làkènđámma, thổi lênkêu tòtetí te, tiếng thật làbuồn,nhấtlàđêmhôm,khiconcháukhócngườichếtcóđệmtiếngkènthậtlàảonão.

Sinhtiền

Đâycũng làmộtnhạckhíViệtNamlàmbằnghai thanhgỗgắnvàonhau,trênmỗithanhgỗcólồngnhữngđồngtiềnđồng,dođótênlàsinhtiền.Nhạcsĩsửdụngsinhtiềnđậpmạnh,tiếngnhữngđồngtiềnchạmvàonhauvanglênđểtăngnhịpđiệuchobảnnhạcđượchòaâmbởinhữngnhạckhíkhác.

Cácthanhniênchơisinhtiềntrongphườngbátâmthườngcónhữngđiệubộnhưđiệumúa,vàđôimắtđưatheonhữngđồngtiềnlênxuốngvachạmvàonhautrôngthậtkhảái.

Phách

Pháchlàmbằnghaithanhtredùngđểđánhvàonhautheonhịpđànvàlàmnhịpchocâuhát.Cácảđàokhihátthườngđánhphách.

Bát

Đâychínhlàchiếcbátlớndùngđểgõnhịpkhicócahátđànđịch.

Trống

Trong các buổi tế lễ thường có tiếng trống và trống dùng trong dịp nàythườnglàthứtrốngto.

Trốngcónhiềuloại,mỗi loạiđượcdùngmộtcáchriêng,có loạidùngmộtdùitrống,cóloạidùnghaidùitrống,vàcóloạichỉcầnhaibàntayvỗvàomặttrốnglàphátraâmthanh.

Trốngbaogiờcũnghìnhốngcókhihaiđầuvàgiữabằngnhau,cókhiởgiữakhumkhum,haiđầunhỏhơn.Trốngcóhaiphần:

Thành trống - thường bằng gỗ - đây là tôi nói riêng về trống ViệtNam,những trốngphương tâyngàynaydunhậpvàonước ta, thànhbằngkimloại.Thànhtrốngthườngrỗnggiữa.

Mặttrống-ởhaiđầuthànhtrống,đượcbịtbằngda,tathườngdùngdatrâu.Haiđầubịtnàylàhaimặttrống.

Đánhtrốngphảicódùi,dùitohaynhỏtùytheoloạitrống.

TRỐNGCÁI-Đâylàloạitrốngđại,thườngđìnhlàngnàocũngcó.Trốngnày bề cao có khi tới hai thước vàmặt trống có khi rộng tớimột thước.Trốngdùngđểđiểmvàotrongcuộctếlễ,cùngđivớitiếngchiêng.

Trong những đám rước, trống cái phải có hai người khiêng vàmộtngườithứbađánhtrống.

Nhữngkhilàngcóhátthờthần,thườngcómộtvịchứcsắcngồicầmchầu đánh trống, mỗi khi có điều gì đáng khen lại đánh một tiếngtrống.

Trongđámtangcũngcókhicótrốngcái,trốngđánhnhátgừngtiếngmộtdẫnđầuchođámtang.

TRỐNGCƠM-TrốngcơmlàmộtloạitrốnghoàntoànViệtNam,mìnhdàivànhỏ,khiđánhtrốngkhôngdùngđếndùimàdùnghaibàntayvỗvàohaimặttrống.Trênhaimặttrống,lúcchơithườngcóhainắmcơmnếpnhỏ,cólẽdohainắmcơmnếpnàymàtrốngđượcmangtênlàtrốngcơm.Cũngcónơi"nhưlàngĐìnhBảng, làngPhùĐổng, tỉnhBắcNinhchẳnghạn,nhạccông lại khôngbaogiờđính cơmnếp lênmặt trống,họ chỉ đểnguyêndatrốngnhưvậytronglúcbiểudiễnmàthôi(7)".

Trốngcơmđượccoilàmộtnhạccụcầnthiếttrongcácphườngnhạcbìnhdân.Từnhữngbảnnhạcdạohànhkhirướcthầnhoặcđưamađếnnhữngđámhátchèotađềunghecótiếngtrốngcơm,vàbaogiờtiếngtrốngcơmcũnggiữnhịpchođiệunhạc.

Tiếngtrốngcơmnghecũngđặcbiệt,bùngbậpbùng,khôngtronglanhlảnhvàcũngkhôngtrầmnhưchìmxuống.Tiếtđiệutrốngcơmthậtlàphongphúvàcáchbiểudiễntiếttấucũngrấttàitình.Tiếngtrốngcơmvớitấtcảnhữngâmthanhtrầmbổngnhưnặnghồndântộcbêntrong.

TRỐNGBƯNG - Có ai đã dựmột cuộc thi vật ở các hội quêmiền Bắcchưa?Và có ai đã dựmột buổi đánh cờ bỏi hoặc đánh cờ người trên sânkhấuchưa?Đãdựnhữngcuộcnày,ắtphảiđểýtớimộtngườicầmmộtchiếctrốngnhỏ có cánđi sát cácđấu thủgõ lênnhững tiếng tong tong tongđểkhuyếnkhíchcácđôvậthoặcthúcdụccáckỳthủkhicuộcvậtđivàolúcgaycấnhoặckhicáckỳthủđangnghĩnướccờ.Tiếngtrốngthúcdụcnàyđánhtrêntrốngbưng.Cólẽgọinhưvậyvìngườisửdụngphảibưngchiếctrốngtrêntay,mặcdầubưngđâykhôngđúnghẳnnghĩa,vìtrốngđượccầmbằngmộtchiếccánởtaytrái,còntayphảicầmdùitrốngđánhvàomặttrống.

TrongcácbuổicúnglễcủacácphápsưđạoLão,ngoàitiếngtiu,tiếngcảnh cũng có tiếng trống bưng. Trống bưng còn được gọi là trốngkhẩu.

TRỐNGẾCH-Đâylàmộtthứtrốngcủatrẻemchơi.Ởnhàquê,khiănthịtếch,ngườitalộtda,vàcóngườidùngdaếchbịtlênmộtốngtre,mộtkhúcgỗ nhỏ khoét rỗng, phơi khô cho trẻ em chơi làm trống gọi là trống ếch.Danhtừtrốngếchvềsauđượcdùngđểchỉloạitrốngnhỏ,mặtcũngbịtbằngdatrâu,dùngchocáctrẻemchơitrongnhữngkhichơitếlễrướcxách,nhấtlàkhicómúasưtửvàodịpTrungthuởmiềnBắc.

Hồi năm1945, khiViệtNamnắm chính quyền tại các xã, họ đã tổchứcnhữngđoànnhiđồngvàcácđoànnàyđãđánhtrốngếchđirướckhắp làng tuyên truyền cho họ.Hồi đó, nhiều người chỉ nghe tiếngtrốngếchlàđủsợ,tiếngtrốngếchlàmhọliêntưởngtớimọisựchếtchóchọđãchứngkiến.

TRỐNGBẢN-Nhữngphườngnhạcđámtangcómộtloạitrốngriêng,thànhrấtthấpđộhaitấcrưỡita,nhưngmặtlạirấtrộng,đườngkínhtrêntámtấc.Tiếngtrốngnghetrầmvàrấtănvớitiếngkèn.Trốngnàygọilàtrốngbản,vànômnahơnngườitagọilàtrốngđámma.

Trốngbảncũngnhưtrốngcơm,khisửdụngnhạccôngphảidùngdâyđeoquavaivàđểtrốngphíatrướcmặtvàđánhtrốngcóhaidùi.

TRỐNGNGŨBỘ-Trốngnàygiốngnhưchiếctrốngcáinhưngkhuônnhỏhơn,thànhtrốngcaođộnửathước,vàmặttrốngđườngkínhbằnghaiphầnbathànhtrống.

Khônghiểutạisaolạigọilàtrốngngũbộ?Phảichăngtrốngnàyhòacùngvới tiếngnạobạtđánh lênnhịpnăm,nhưphường trốngở làngThịCàu,huyệnVõGiàng, tỉnhBắcNinh.Phường trốngnày thườnggồmbốnngười,haingườiđánhtrốngvàhaingườichơinạobạt,màngườidânquêquengọilàchũmchọe,vìnạobạtgồmhaimảnhbằngđồnghìnhtròncónúm,khichơiđemhaimặtđánhvàonhau.

TrongnhữngcuộctếlễhayrướcxáchởlàngThịCàu,ngoàiphườngbát âmcó thêmphường trốngnày.Tiếng trốngnghenhịpnăm tungtung cắc tung tung, hòa với tiếng chũm chọe ăn theo thành nhữngtiếngdịchdinhdinhchoe.

Nhạccôngchơitrốngcũngdùngquai,nhưnglạiđeothõngngangvai,

đểtrốngởmécạnhsườn.Đánhtrốngcũngphảidùnghaidùi.

Tạicácnhàcôđầu, trốngdùngđểđánhchầuđệmtheocâuhát,điệuđàn,tiếngpháchlàloạitrốnghìnhthểgiốngtrốngngũbộ,chỉkháckhiđánh trống,quanviên thườngbịtmặt trốngđể tiếng trốngnghe tomtomthayvìtungtung.

Ngoàimấyloạitrốngkểtrên,cònnhiềutrốngkhácnhưtrốngbỏi,trốngthầycúngv.v...

MộtsốloạikhácĐàn, nhị, sáo, sênh phách, kèn trống là những nhạc khí chính, thường aicũngrõ,nhưngcònnhiềunhạckhíkhácchỉnhữngngườisửdụngmớihiểunhưtiu,cảnh,lệnh,mõ,cồng,khánhv.v...

Tiulàmộtnhạckhíbằngđồnghìnhnhưcáibát,cácthầycúngthườngđánhvớicảnhtiếngnghechengcheng.

Cảnhcũnglàmộtnhạckhíbằngđồng,gõlêntiếngkêucũngcheng cheng.Cảnhhìnhtrònvòngtrongnổicaohơnvòngngoài.Khisửdụngthầycúngdùngmộtchiếcdùinhỏgõvàonơivòng trong.Ởvòngngoài, tức làvànhcảnhcóbalỗxỏdâyđểmắcvàomộtchiếckhungtrònbằngsắthoặcbằngđồng,chiếckhungnàycócán.Lúcgõcảnh,thầycúnggõthànhnhữngtiếngchậpcheng,muốn tạonên tiếngchập thì thầyđưa taygiữ lấy chiếc cảnh.Tiếngcảnhhòavớitiếngêađọckinhhoặcđọcsớcủathầycúng.

Lệnh làmộtnhạckhíbằngđồngdàyvàokhoảng5 lyngàynay,hình trònđườngkínhđộ20phân tây,khigõ lên, tiếngkêubengbeng.Lệnh thườngđượcdùngtạicáclàngquêđểtriệutậpnhữngphiênhọpcủaquanviêntạiđìnhlàng.Lệnhcómộtlỗởmépđểxỏdâyvào,ngườiđánhlệnhxáchlệnhlênbằngdâynàyvàgõvàobằngmộtchiếcdùi.

Mõbằnggỗhoặcbằnggốctre,tạonênnhữngtiếngcốccốc.

Cồngbằngđồng,hình tròn,ởgiữacónúm tròn lồi lên,người tadùngdùiđánhlênnúmtrònnày,vanglênnhữngboongboong.Chungquanhcồngcóvànhcaođộbabốnphântây,hoặcítnhiềuhơntùytheocồngtohaynhỏ.

Khánhbằngđáhoặcbằngsành,gõvàophátranhữngtiếngcoongcoong.

∞

Còn nhiều nhạc khí khác mà rất tiếc với kiến thức nông hẹp, người viếtkhôngđủhiểuđểdiễntả,hoặckhôngbiếtđểnóitớiđược.

NhạcởViệtNamĐãnóivềcầmvớicácnhạckhí,chúngtôi thấycũngnênnhắcquatớicácloạinhạcởViệtNam-ởđâychúngtôixinphépchỉnóitớicổnhạc.

Theo những nhạc khí, theo hoàn cảnh xã hội và qua sự trình bày của cácphườngnhạc,nhạcViệtNamcóthểchiathànhhailoại:nhạclễvànhạctiêukhiển.

NhạclễNhạclàmộtcáigìmầunhiệmthiêngliêngvàngườixưachorằngchỉnhữngthiên tàimới chếđược canhạc, vàdođóphươngĐôngchúng ta lại quanniệmrằngnhạclàsựđiềuhòagiữatrờiđấtvànhạchaycùnghòachungvớitrờiđất.

Nhạclạicóthểcảmlòngngườivàthayđổiđượcphongtục.Lễnghikhôngcó nhạc thiếu vẻ trang nghiêm, và để giữ gìnmỹ tục, để bảo tồn lễ nghi,ngườixưadùngnhạctrongcácbuổitếlễ.

NướcTàuvàothờicổvuachúađặtranhạcđểtrôngcoiviệc tế tựvàdạybọnnhạccông(6).

Chịu ảnhhưởngcủavănhóaTrungHoa,ngay từngàyxưa, cácvua chúaViệtNamcũngdùngnhạctrongcácbuổitếlễ,vàdầnvềsautrongcáccuộctếlễtạicácđìnhmiếu,từđườngởcácvùngnôngthônViệtNam,hoặctrongcácđámma,đámrướcthầnngườitacósửdụngcáchộitiêunhạc(4).

VềđờinhàLê,vuaLêThánhTônđãsaicácquantriềuthầnnghiêncứuâmnhạcTrungQuốc,đặtrabộĐồngVănchuyêntậpâmluậtđểhòanhạcvàbộNhãNhạc chuyên dùng nhân thanh để xướng hát(3).Hai bộ này được sửdụngvàocáclễtếGiaoMiếuvàlễtriềuhạ.

RồiđếnđờiLêTrungHưng,cácchúaTrịnh lạicóđộibả lệnhdùng trongviệctangtếtrongphủChúacũngnhưngoàidângian.

TừđờiQuangHưng(1578),nhạckhídùngchobộĐồngvănvàbộNhãnhạc

gồmmột số trốngngưỡng thiên lớn,mộtkèn trúc lớn,một longsinh longphách(sinhtiềnvàpháchcóhìnhrồng),mộtcâyđànba,bốnhoặcmườilămdây,một ống sáovàmột trốngmảnhmộtmặt.Nhạckhí dùng chođội bảlệnhgồmtrống,mõ,trốngtiếnbông,kènđại,kèntiểuvàkèntổsâu.

HaibộĐồngvănvàNhãnhạctừđờinàythườngítdùngđến,vàvềsautrongcáccuộctếlễGiaomiếuvàlễtriềuhạ,cũngnhưtrongcácbuổitếthầncủadângianngườitađềudùngnhạccủagiáophường,tứclàthứnhạcdângian.Nhạcnàyngàycàngbiếnhóa,vàbộnhạcgồmmộtcáinhịpdàibằngtre,domộtmụgiàgõnhịp,mộtcáiốngsáo,mộtcáiquyểnnhị,mộtcáitrốngcơm,mộtcáiđànđáy,mỗingườiképcầmmộtcái,cònđàothìcầmmộtcáiphách,mộtcáisinh tiền,hoặcmộtcái trốngmảnhmộtmặtdùngkhivừahátvừamúa(3).

ỞmiềnNam,âmnhạccủatatừkhichúaNguyễnvàokhaithác,đãchịuảnhhưởngcủaâmnhạcChiêmThànhvàđãtạonênnhữngkhúcnhạccungNamtrầmbioánvọng,khácvớinhữngkhúcnhạclinhhoạtcungBắc.NhạcmiềnNamngàycàngphongphúthịnhvượnghơn,sovớinhạcmiềnBắcngàymộtsuy.Nhàvuacóđộinhạc thánhdùngtrongviệc tế tự,gồmnhữngtaygiỏinhạc trong nước, sử dụng các nhạc khí cũng giống nhưmiền Bắc, gọi làĐườngngoài.

Tớingàynay,nhạclễcũngthayđổinhiều,vàtrongcácbuổitếlễchỉdùngnhữngbannhạcthuhẹpthườnggọilàphườngbátâmvớicácnhạckhí:nao,bạt,bát,sinhtiền,kèn,trốngnhỏ,đàn,nhị,sáo,mộtvàithứđàn.Cóphườngcótámnhạckhí,cóphườngchỉcónămsáu.Vềđànthìcókhilàđànnhật,cókhilàđànnguyệt,cókhilàđàntranhhoặcmộtthứđànkhác,cókhihaibathứđàn.

Cácbannhạcdùngtớivuibuồnthayđổitùytrườnghợptếtựhoặctanglễ.

Nói đến nhạc lễ cũng phải kể tới những buổi cầu đồng, hầu bóng tại cácmiếuđiệnvùngquê,màởđâycóthầycungvănvừađànvừacanhữngbảnchầuvănvớimụcđíchđểđồngsớmnhập.

Trongnhữngđámrướcthầnởthônquêbaogiờcũngcóbannhạcthamdự,khôngkểtrốngchiêngđitheocờtiếtmaotrênđầuđámrước.Bannhạcgồmcảphườngđồngvănlẫnphườngbátâm.Phườngđồngvănđisauvoingựavàđoànchấpkích,thườnggồmmộtngườicầmtrốngkhẩu,ngườinàyđứngđầugọilàcaiđồngvăn,mộtngườicầm thanhla,haingườicầmsinh tiền,bảyhoặctámngườiđánhtrốngbản.Cólànglạicóthêmhaiđứacontrai,ăn

mặcgiảgái,mỗiđứađeomộtcáitrốngcơm,gọilàconđĩđánhbồng.

Phườngđồngvănnày,hễ trốngkhẩu, thanh la,sinh tiềnkhởi lên thì trốngbảnhọalại.Haiconđĩđánhbồngvừađậptrốngvừamúanhịpnhàngtheokhúcđiệucủanhữngbảnnhạc.

Phườngbátâmđisauphườngđồngvăn,haiphườngcáchnhaubởicờvíavàgươmdànmặt(8).

Phườngbátâmthườnggồmtámnhạckhíđãtrìnhbàyởtrên.

Tuygọi làphườngđồngvănvàphườngbátâm,nhưngthườnglàdânđinhtrong làng, ít khi các làngxãphảinhờđếnnhữngphườngchuyênnghiệp.Cácthanhniêntronglàng,tronglúcmùamàngnhànrỗithườngcùngnhautậpluyệnâmnhạctrướclàđểtiêukhiểnsaulàgiúpdânlàngtrongcáccuộctế lễ rướcxách.Những chàng trai quê thường rất lấy làmhãnhdiệnđượcthamdựbannhạc,nhấtlàphườngbátâmtrongnhữngbuổitếthầncũngnhưtrongkhiđirước.Trongnhữngdịpnày,cácchàngtraiđượccáccôgáichúý.Cácchàngcốđànchohay,sáochogiỏi...

NhạctiêukhiểnNgoài các buổi tế lễ, người ta còn dùngnhạc để tiêu khiểnmuavui cùngnhau.Nămbabạntrẻ,cókhimộtngườinhiềutuổiđứngđầuhọpthànhmộtbannhạc, để cùngnhau luyện cácbảnvàhòa tấuvớinhaunhữngkhigiósớm, lúc trăngchiều.Cũngcónhữngngườivớimộtnhạccụ,mộtcâyđànnhậthoặcđànnguyệt,mộtcâynhịhoặccâyđànbầu,khinhànrỗivừađànvừahátnhữngbảnnhạcmìnhyêuthích.Nhữnglúcthưnhàn,hoặckhiđêmkhuya thanh vắng buồn bã một mình, thì mượn tiếng đàn làm tiếng giảimuộn.Hoặcđànnguyệt,đàn thập lụcdạomộtvàicâu lưu thủy,hoặcgảychơimộtcâutứđại,namaiv.v...Tiếngđànthánhthathánhthót,titỉnhưdếkêusầucũngđủtảtấmlòngngaongán(2).

Đemtâmtưgửivàokhúcnhạc,dùngnhạcđểquênnỗiubuồn,dùngnhạcđểnóilênniềmvui,nhạcthậtlàmộtthútiêukhiểnthanhcaotaonhã.

Trongcácbannhạchọpnhauđểmuavuitiêukhiểncácloạinhạckhíthườngđượcdùnglà:đànkìm,đànnguyệt,đàntranh,hồcầm,sinhtiền,sáo,tiêuvà

trốngnhỏ;vàcácbannhạctàitửnàycùngnhauhòanhữngbảnnhạcthôngdụng và được nhạc giới công nhận là có giá trị. Trong các bản nhạc nàythường được phân chia thành hai loại: bảnBắc và bảnNam tức là nhữngkhúcnhạccungBắcvàcungNamnhưtrênđãnhắctới.

NhạccungBắc

Đâylànhữngbảnnhạclinhhoạt,mộtphầnphóngtáctheonhạcTrungHoa,nhưngxoangđiệumangsắctháiViệtNam.ThựcracũngcónhữngbảngốcTrungHoa, cũng có những bản gốcViệtNam, ngày nay lẫn lộn, khómàphânbiệt.MấybảncungBắcchínhcóthểkể:

Cổbản:Một bản nhạc cổ rất nhiều xoang điệu. Nhạc nghe êm tai,nhưngnộidungkhôngrõlàgì.

Lưuthủy:Lưuthủylànướcchảy.Bảnnhạcgâychothínhgiảmộtcảmgiác êm ái, điệu nhạc như trầm lặng, nhưng nhanh nhanh và buồnbuồn.

Hànhvân:Hànhvânlàmâybay.Quahaichữhànhvântahìnhdungđámmâytrôixaxagiữabầutrờixanhngắt.Nghebảnnhạchànhvân,tacảmthấynhènhẹ,êmêm,thanhthản.

Kim tiền: Bản nhạc gọi theo tên nhạc khí, kim tiền tức là sinh tiềndùngđểđậpnhịp.Nộidungvàxoangđiệubảnnhạcđirấtmạnh.Nghebảnnhạc,thínhgiảcảmthấycáigìhănghái,saysưa,mạnhmẽ.Tráihẳnvớixoangđiệuthanhthảncủacácbảnlưuthủy,hànhvân,xoangđiệubảnkimtiềnđinhanh,dồndập,réorắt,hùngmạnh.

Bìnhbán:Bảnnàydunghợpcáichậmrãivàcáidồndậpcủahaibảnlưu thủy và kim tiền, xoang điệu vừamau vừa chậm, vừa trầmvừahùng.Nộidungbảnnàycóthểnóiđoạnđầulàlưuthủyvàđoạnsaulàkimtiền.

Tẩu mã: Bản này diễn ta nhịp ngựa phi, do đó vừa dồn dập, vừanhanh, vừa mạnh. Điệu tẩu mã thường được sử dụng trong các vởtuồngvớinhữngvaianhhùng,trángsĩ.

Tứđạicảnh:TứđạicảnhlàcảnhcủabốnmùaXuân,Hạ,Thu,Đôngtrongmột năm.Nội dung bản nhạc diễn tả cảnh sắc bốnmùa. BảnnhạcnàytuyđượcxếpvàocácbảnnhạccungBắc,nhưngnhiềungười

chorằngtácgiảbảnnhạcnàylàvuaTựĐứcvìcáclẽsauđây:

-BảnnhạcđượcphổbiếnnhiềunhấtởHuế.-VuaTựĐứclànhạcsĩcótàilạicótâmhồnnghệsĩ,đàngiỏi,thơhay.

TrênđâylànhữngbảnnhạccungBắcchính,ngoàiracũngcónhữngbảnkhácnhưPhúlục,nhưnhữngbảncổcủangườiTrungHoav.v...

NhạccungNam

ĐâylànhữngbảnnhạcsảnxuấtởmiềnNamtừthờichúaNguyễn,chịuảnhhưởngrấtnhiềucácnhạckhúcChiêmThành.Từnhạcthườngbuồnsầubioán,nhưngrấtcógiátrị,dướiđâylàcácbảnchínhlàluônluônđượccầmgiớisửdụng:

Namai:NamailàthươngNam,xótNam.Đâylàbảnnhạcbuồnnhất,aioánnhấttrongcácbảnnhạccungNam.

VớibảnnhạcNamai,rấtnhiềunhạcsĩ,thisĩđặtlờica,tùytheohoàncảnhcảmxúcvàýnghĩacủatừngngười.ThườngbảncaNamaicóbavầntạothànhbakhổ.Dướiđâylàmộtvídụ:

Khuyênaigắnbóđềncôngtrìnhthầymẹ,Ânnặngnhườngsông,nghĩachấtnoncao.

Ơncúcdụccùlao,Sinhthànhlosợxiếtbao,Locơmbữanhườngnao,

Ẵmbồngravào.

Nângniu,búmớmđêmngàyxemtàyvàngngọc,Haychạy,hayđi,lúcnắnglúcmưa.

Từxưađếngiờ,Lúchãycònthơ,Đếnbâygiờ,

Chịunhuốcnhơ,Biếtbaonhiêumà!

Trôngnămtrọnngàyqua,Damồi,tócbạc,màyxa,Khuyêntrongcõingườita,

Thảongaymớilà!

Xoang điệu của bản Nam ai chậm chậm để diễn tả nỗi buồnthảmcựcđộ,doảnhhưởngcủaChiêmThành.

Namthương:Nam thương làbuồnNam,mếnNam.Đây làmộtbảnnhạc cổđiệubuồnnhưngkhôngbuồnbằngNamai.Bảnnhạc cũngchịu ảnhhưởngnhạcChiêmThành, xoangđiệuđi chậmnhưngmộtvàichỗâmthanhcóvẻréorắt,hàmýthươngtiếcnhớnhung,đaukhổbuồnbuồn.

Namxuân:Đâylàmộtbảnnhạcítbuồnvàcóđượmcáivui, tuycáivuivẫnnhưthểbịcáibuồnnốitiếp.Phảichăngđâylàcáibuồntruyềnkiếpcủamộtquốcgiađãbịdiệtvongmàảnhhưởngănvàoâmnhạccủa Việt Nam. Xoang điệu bản nhạc tuy buồn nhưng có nhiều nétthướtthaduyêndáng,cáithướtthaduyêndángcủahìnhbóngcôgáiChàmđilảlướttrênbóngchiều.

Nambình:Đâylàmộtbảnnhạckhôngbuồnkhôngvui,âmthanhđiđềuđều.CóthểnóiđâylàmộtbảnnhạccungNamđượchòahợpbởibabảnNamai,NamthươngvàNamxuânchonênnộidungphalẫnbuồnvui,nhưngcáibuồnvẫnnhiềuhơn.

Bốnbảnnhạctrên,tuynhạcchỉcómộtbản,nhưngmỗibảnlạiđượcphổthànhnhiềucakhúcbởinhiềutácgiả,mỗicakhúcnộidungkhácnhautùycảmhứngcủatừngtácgiả.

∞

XétquatấtcảcácbảnnhạccungBắcvàcungNam,tathấysốcácbảnnhạckhôngthayđổimấyquathờigian,nhấtlàrấtítcóbảnmới.CácnhạcsĩViệtNamtaxưachorằngtráchnhiệmcủamìnhlàhọcchođủnhữngxoangđiệucũ, chứ không dámđặt ra những xoang điệumới, thậm chí có người chorằngnhữngtiếngdặmthêmcủamộtvàitàitửtrẻtuổilàdotínhhiếukỳ(3).Vớiquanniệmtrêntađừnglấylàmlạkhivấnđềsángtácnhạccủataxưarấtlàhạnchế.

Từmấychụcnămnay,vìảnhhưởngnhạcTâyphương,nhạcViệtNamcũngcóđôisựthayđổi.Ngườitađuanhauchơitânnhạc,xarồicổnhạc.Cáithúphonglưunàycủangườixưađãbiếncải,vàdườngnhưnhữngngườiởchốnthịthành,nhữngngườitựchomìnhlàtríthứckhônglưuýtớinềncổnhạc.Phải chăngđấy làmột sự tiếnbộ,hayđấychỉ làmộthiện trạnggốc rễbị

lunglay.

Đãđànhrằngvớithờiđạimới,ngườitakhôngthểcứbobotheocũ,nhưngtheomớikhôngbỏcũ,dùngmớiđểcảitiếncũ,đểdunghòacũ,cónhưvậymớimonggiữvữngđượccộirễcủavănhóa.

NhạcViệtNamkhôngphảidở,đãcónhữngngườingoạiquốctánthưởng,thìtạisaochínhta,takhôngchấnchỉnhlấynềnnhạcnướcnhà?

CahátTrướckhinóitớikỳ,cáithúphonglưuthứhaicủatasaucầm,tôinghĩcầnnóitớicaháttrước.Cóđànthìcóhát,cócầmthìcóca;đàngiữnhịpchocâuhát,háttrợhứngchocungđàn,vàcổnhânthườngnóithúcầmcađểgồmcảđànlẫnhát.

Tiếngnóicủatarấtnhiềugiọng,chonêncâunóiuyểnchuyểnbổngtrầmrấtdễbiếnthànhcâuhát(3).

Tahayhátvàonhữnglúcnào?

Tathườngcahátkhicảmhứngnổilênmuốnđemtâmtưgửivàogiọnghát,hoặccũngcókhiuấthậnmuốngởinỗiniềmbựctứcvàocâuca.Ngoàiratrướcmộtcảnhđẹphoặctrongkhilàmmộtcôngviệcnặngnhọc,đểthôngcảmvớivẻđẹpthiênnhiênhoặcđểchocôngviệcbớtmệtnhọctacũngcahát.Bởithếchonênngườinhàquêkhilàmviệchoặckhivuichơihayhátlắm.Đứatrẻchăntrâu,buổichiềuchotrâuvề,hoặccỡitrêncổ,hoặcnằmtrên lưng trâu, nhẹnhàng cất tiếnghát rồi nămmười đứa khác cũnghọatheo.Nhữngđànông,đànbàcấylúa,cắt lúa, làmcỏhaytátnướcởdướitrănghoặcđêmkhuyađậplúa,giãgạocũngtheonhịpnhàngtaychânmàhátđểquênmệt.Trêncácsông,nhấtlàtrênsôngHươngởHuế,giữađêmkhuyathườngđượcnghemộtchịláiđòởxaxacấttiếnglanhlảnhhò"máinhì"hayhò"máiđẩy",giọngthựcnãonùngtêtái.Nhữngngườikéogỗtrênsông,nhữnglũkéochàidướibiển,cũngthườngdùngtiếng"hòkhoan","dôta"đểlàmchorậptaychân.ỞBắcViệt,nhữngđêmsángtrăng,nhấtlàđêmrằmthángtám,contraicongáitronglàngthườnghọpnhauđểhátđốihayháttrốngquân...xemthếthìtathấyngườinhàquêtarấtthíchhát(3).

Tarấtthíchhátvàhátcũnglàmộtthúchơithanhtaocaonhãkhôngkémgìcầmkỳthihọa.

Hátnghĩalàgì,vàhátvớicacókhácnhaukhông?

TheoĐàoĐăngVũtrongViệtNamBáchKhoa từđiển thìcavàhátcũngnhưnhauvàcónghĩa là"đưagiọngcaothấplớnnhỏvànhịpđiệuđểđọcnhữngcâuvăncâuthơnghechoêmdịu.Cachỉlàngânngagiọngchohay,cònhátgồmcảcamàcóđiệubộhoặccólàmtuồng:cavọngcổ,canamai,hátcảilương,hátbội,hátchèocổ."

Nói về ca hát, Việt Nam có những giọng ca điệu hát chung của dân tộc,nhưngmỗimiềnBắc,Trung,Namlạicónhữnglốicahátriêng,tuycóđôikhigiốngnhau,nhưngtrongsựgiốngnhauvẫncóđiềukhácbiệtvìtìnhtínhconngườimỗiđịaphươngtuyđạiđồngnhưngvẫntiểudị.

Cácgiọngcahátcủatacóthểphânbiệt:

-Cácgiọngbìnhdân.

-Cácgiọngtríthức.

CácgiọngcahátbìnhdânĐâylànhữnggiọngcahátdogiớibìnhdânthườnghátvớinhau,hoặcđượcgiớibìnhdânưachuộngthưởngthức.

Nhữngcâuhátdùngtrongcácgiọngbìnhdânphầnlớnlànhữngcâucadaonhưngkhiđưavàogiọnghátđãhơibịbiếnđổitrênhìnhthứcdựatheotừnggiọng.

Nhữnggiọngbìnhdâncógiọngháttronglúclàmviệcđểconngườiđỡmệtnhưhátđòđưa,hòtátnước,hòkéogỗv.v...hoặccótácdụnghẳnvớiviệclàmnhưhátruem.

Bênnhữnggiọngháttrợlựcchoviệclàm,cónhữnggiọngháttraotìnhgiữatraigái,nhữnggiọnghátnày riêngbọnnamnữdùngđểđốiđápvớinhautrongcuộcgặpgỡkhilàmviệc,trongnhữngđámhộihèhoặctrongnhữngbuổihátthihátđố.

ỞmiềnBắcvềlốiháttraotìnhnàycóbagiọngchính:hátví,hátquanhọ,vàháttrốngquân.

ỞmiềnTrungcóhátví,hátdặm,hátcácphường,hò.

ỞmiềnNamcũngcónhữngcâuhò,lạicóhátcảilươngvàvọngcổ.

Vớinhữnggiọnghátnày,lúchátcáctraigáixướnghọađốiđápcóthểcónhiềubiếnthểthànhnhiềugiọngkhác.

Ngoài cácgiọnghát trong lúc làmviệcvàcácgiọnghát trao tìnhcòncácgiọngháttôngiáomàtiêubiểunhấtlàgiọnghátchầuvănởmiềnBắc.Lốinàycũngcóthểcoilàmộtlốihátnghềnghiệpcủacácôngcungvăn,tứclànhữngngườivừađànvừaháttrongcácbuổihầubóng.

Hátvècũng làmột lốihát,dùngnhữngcâuvèđểnóivềmộtviệcgìhoặcmộtvậtgì.

Hátxẩmcủanhữngngườibịmụctậtđihát tronglàmkếsinhnhaicũnglàmộtlốihátnghềnghiệp,tathườnggọilàxẩmchợ.

Hát tuồng, gọi làhát bộ ởmiềngTrung,hát bội ởmiềnNamcũng là hátnghềnghiệp,tuynhiềukhicũngcónhữngbanháttuồngtàitử.

Sauhếtphảinóiđếnhátchèo,mộtlốihátdiễnlạicáctíchcũgiốngnhưháttuồng,nhưngvớinhữnggiọnghátkháchẳnvàthiênvềluânlýnhiềuhơn.

Ngoàicácgiọnghátđãkểtrên,tôitưởngcũngkhôngthểbỏquađượcnhữngcâuhátcủa trẻem,nhữngcâuhátđượccácemnhắclại trongcác tròchơinhưThảđỉababa,Chichichànhchànhv.v...

Cácgiọnghát,trênbìnhdiệnkhácnhau,nhưngphầnnhiềunộidungcâuhátkhôngkhácnhau.

NộidungcâuhátTrướckhiđivàochitiếtcủatừnglốihát,chúngtathửxétquanộidungcủanhữngcâuhát.

Cónhữngcâuháttảcảnhcủađấttrời:

NgồitựamạnthuyềnTrănginmặtnướccùngnhìnnonnướccàngxinh

SơnthủyhữutìnhThơngâmngoàilái,rượubìnhgiảitrítrongkhoang

TaylựacungđànTiếngcaogieogiắt,tiếngtrầmnănnỉthiếttha

(Hátquanhọ)

Nhiềuhơnlànhữngcâuhátnóilêntâmtìnhcủayêuđương:

HômquatátnướcđầuđìnhBỏquêncáinóndướicànghoasen

BắtđượcchochúnganhxinHaylàemđểlàmtinthìlàm.

(Cadao)

ÁoanhsứtchỉđườngtàVợanhchưacómẹgiàchưakhâu

ÁoanhsứtchỉtừlâuMuốnmượncôấyvàokhâuchocùng.

(Cadao)

Cũngcónhữngcâuhátđểchòngghẹolẫnnhau:

TrốngquâncóđĩathịtbòNhữnganhkhôngvợđimòcảđêm.

(Háttrốngquân)

TrốngquântrốngquíttrốngcòiTachẳnglấynó,nóđòilấytaTrốngquânanhđánhdịpba

Lúcvàodịpbảy,lúcradịpmười

(Háttrốngquân)

Cũngcónhữngcâuđểtháchđốlẫnnhau:

Cáigìmàthấp,cáigìmàcao?Cáigìsángtỏnhưsaotrêntrời?

Cáigìanhtrảiemngồi?Cáigìthathẩnrachơivườnđào?

Cáigìmàsắchơndao?Cáigìphơiphớilòngđàohỡianh?

Đãcócâutháchđố,lẽphảicócâutrảlời:

Đấtthấpôngtrờithìcao

NgọnđènsángtỏhơnsaotrêntrờiChiếuhoaemtrảianhngồi

ĐêmnằmmơtưởngrachơivườnđàoNướckianósắchơndao

Trứnggàphơiphớilòngđàohỡiem.

Giữacâuhát,traigáirấtnhiềucâukhentặngnhau:

Cổtayemtrắngnhưngà,Conmắtemliếcnhưlàdaocau,Miệngcườinhưthểhoangâu,

Cáikhănđộiđầunhưthểhoasen.

Vàcáccôgáithườngcónhữngcâuhátđắnđo:

Thânemnhưtấmlụađào,Phấtphơgiữachợbiếtvàotayai?

Thânemnhưđóahoatươi,Phảichăngchàngthậtlàngườiyêuhoa?

Lạicónhữngcâuhátlàmquen:

LạlùngtôimớitớiđâyLạthunglạthổtôinaylạnhà

BacôtôilạcảbaBốncôlạbốnbiếtlàquenai

ĐếnđâylạcảbạntraiLạcảbạngáibiếtaimàchào?

Bâygiờbiếtnóilàmsao?Biếtaiquenthuộcmànàotrìnhthưa?

Côcảcôhaiơi!

(Hátví)

Cũngcónhữngcâuhátđểtraigáinóilênnhữnglýdoyêuđươngcủamình,nhữngcâuhátnàynhắctớinhữngđiềuđángyêucủađôibên.Dướiđâylànhữngcâuđểchàngtraitrìnhbàycùngcôgáitạisaochàngyêucô:

Mộtyêutócđểđuôigà,Haiyêulờinóimặnmàcóduyên;

Bayêumálúmđồngtiền,Bốnyêurănglánhhạthuyềnkémthua;

Nămyêucôyếmđeobùa,Sáuyêunónthượngquaituadịudàng;

Bảyyêunếtởkhônngoan,Támyêuănnóilạicàngthêmxinh;

Chínyêuemởmộtmình,Mườiyêuconmắthữutìnhvớiai.

Chàngaiđãyêucôgáiquamườilýdo.Ởđâytôitưởngcầnphảinóirõvềđiểmthứtư:Ngàyxưachotớihồitiềnchiến,ởmiềnBắcvàphíaBắcmiềnTrung,tacótụcnhuộmrăngđen,nhấtlàtạicácvùngquê.Răngđennhưngphảiđennhứtnhưhạthuyềnmớiđẹp,hayítracũngphảiđennhưhạtnagià.

Những hàm răng không đủ đen, lại loang lổ ta gọi là răng cảimả thì dùngườiđẹpcũnggiảmvẻđẹprấtnhiều.

Cócâuháttrênđểnóilênmườiđiềuđángyêucủacôgái,cũnglạicócâuhátmườiyêukhácnóitớinhữngđiềuchẳngđángyêucủacôgáichútnào:

Mộtyêuembéonhưbồ,Chântayngắnngủiđíttonhưgiành;

Haiyêumắttoétbavàng,Đầuđuôikhóemắtnhửxanhbámdày.

Bayêutớicặpmôidày,Mỗikhiănnóibầynhầyrãira.

Bốnyêubộmặtrỗhoa,Lạithêmemcónướcdamựctàu.

Nămyêumáitóctrênđầu,Hôinhưtổcúchấybâuhàngđàn.

Sáuyêutínhkhíngangtàn,Bạaiemcũngoangoangchửiliền.

Bảyyêulờinóicóduyên,Chuanhưmèomửaxỏxiêncảtrời.

Támyêunhữnglúcemcười,Trôngxinhbằngmẹđườiươihiệnhình.

Chínyêudángđiệuhữutình,Điđâuđổquánxiêuđìnhnhưchơi.

Mườiyêukhiđứnglúcngồi,Xổtràngtrungtiệnsấmtrờiphảithua.

Thựcracâuháttrênchỉlàmộtcâuhátđểchòngghẹocáccôgái,chứởđờiđãmấyaicóđủmườiđứctínhđángquýnhưcâuhátnêura.

Những câu hát tương tự không phải hiếm, tại các địa phương thường cónhữngcâuhátkhácnhau.TrongPhonglưuđồngruộng,soạngiảđãcódịpnhắc tớimộtcâuhátnóivềCôgáiSơnTâyyếm thủy tầygiần,vớinhữngđiềucũngđángnựccườikhôngkémchimườicáiđángyêucủacôgáitrongcâuháttrên.

Tóm lại các câuhát quanhữnggiọngđiệu tuykhácnhaunhưngnộidungkhôngkhácnhaubaonhiêu.Cócâuhátdùngcholốihátnàylạidùngcảcholốihátkhác.Vàphầnnhiềunhữngcâuhátđềulànhữngcâucadao;khôngbiết những người hát đã dùng ca dao để hát hay chính những câu hát đãchuyểnthànhcadao.

NhữngcâuháttrongkhilàmviệcNgườibìnhdânthườngsốngcuộcđờilàmlụngvấtvả,mộtnắnghaisương.Tronglúclàmlụngđểquênmệtnhọc,họthườngdùngnhữngcâuhátđểtrợlựcchomìnhvàcũnglàđểgiảikhuâycùngchúngbạnlàmviệc.Mỗiviệclàmđềucógiọnghátriêng,nhưngcácgiọnghátnàyđềucómộtđiểmgiốngnhaulàhátmàkhôngcónhạcđệm.Muốnhát,ngườilaođộngbìnhdâncứcấttiếngca,cốtsaochoâmthanhêmái,caothấpchonhịpnhàng,dàingắnchongânnga,ngườinghethấyêmdịulàkhúchátđãthànhcông.

Hát trongviệc làmcónhiềugiọngkhácnhaubởiviệc làmcủamỗingườikhônggiốngnhau.

Hátđòđưa

Hátđòđưalàgiọnghátcủacáccôcậuláiđòlúcchởđòhátlêntheonhịpvớicâychèokhuatrênmặtnước.

Giọnghát đò đưa thường êmêmbuồnbuồn tạo chongười ta cómột tâmtrạngyếuđuốivàdễbịcámdỗ.Câuhátdàingắnkhôngđều,nhưnggiọngbaogiờcũngbuồnnhưgiólướt.

Chamẹthườngcấmcongáinghegiọnghátđòđưa,vàcadaocũngcócâu:

Traikhôntránhkhỏivợthừa,

Gáikhôntránhgiọngđòđưamớilà!

ThựcragiọnghátđòđưamiềnBắcchỉlàmộtgiọngháthuêtình,vàcáccôcậuláiđòtrongkhichờđợiđưakháchquasôngđểtâmhồnđượcthôngcảmvới nỗi niềm riêng thường hát lên. Các cô cậu hát thường không phải đểquyếnrũai,màcũngkhôngphảihátchomộtthínhgiảnào.Cáccôcậuhátchomình, nhưng chamẹ các cô gái cứ luôn luôn dặn dò các cô phải coichừnggiọnghátđòđưa.

Giọng hát đò đưa thật quyến rũ, theoMai Văn Lương trong La ChansonAnnamite(9),phảikểtớigiọnghátđòđưamiềnTrung,nhấtlàgiọnghátcủacáccôláiđòtrênsôngHươngởHuế,giọnghátnày,tứclàhòHuế,sẽđượctrìnhbàyriêngởsau.

Lốihátđòđưacũngrất thịnhởvùngNghệTĩnh,cáccôcậutraigái láiđòvừachèothuyềnvừahátmộtmìnhhoặccóđốiđápvớinhau.Hátmộtmình,dùtraihaygáihát,gọilàhátbuông,cònhátcóđốiđápgọilàhátcuộc.Khihátcuộchoặchaichiếcthuyềnđisongsongvớinhau,hoặcchiếcnọđisauchiếckiatrêncùngmộtdòngsông.

Ngườihátngoàitraigáiláiđò,cóthểlàkháchđiđò.

Chèođòthườngvấtvả,dãinắngdầmsươngmàcôngsáchẳngđủăn,dođótronglúchátbuôngcácláiđòthườngnhắcđếntìnhcảnhcủamình:

Caukhôănvớihạtbèo,Lấychồngđòdọcráochèomàăn.

Nghề chèođò cókiếmđượcbaonhiêu, nghỉ chèo, chèo ráonước cũng làthiếutiềnăn!

MộttrămôngláiđòthanhnhànKhôngthươngtraibạncơhànnắngmưa!

Hátđòđưatuylàmộtgiọngháttronglúclàmviệcnhưngkhitraigáiđốiđápđãbiếnthànhlốiháttraotình.

Sôngrộngtrờicao,giómát trăngtrong, trướccảnhđẹplạigặpngườiđẹp,hỏitraigáinàokhỏiđộngtâm.Họhátvớinhau,họtraođổitìnhduyên,họhẹnhòcăndặn,mai saucónênduyênhaykhông làchuyệnkhác.Họhãybiếtngàynaygặpgỡ,cùngnhauháttrongmộtcuộcđưađò,cùngtraonhaunhững lờiêmdịuquacâuhátđểhưởng lấyđêm trăng,đểhưởng lấycảnh

đẹpvàđểhưởnglấysựtrìumếnnũngnịuquanhữnglờihátáiân,lấymáichèolàmnhịp,khuaxuốngmặtnướcnhưnhặtnhưkhoan.

Trênnhữngdòngsông,thuyềnbèqualại,đãcóbiếtbaomốitìnhđượcbắtđầu,đượcgửilạihoặcđượckếtthúctốttươi.

Đâylàlờidặndònhau:

Anhxuôinămbảytớthầy,Đểemlẻbóngtrênnàysaoyên?

Anhvềchochóngmàlên,Đừngvuidướinọmàquêntrênnày!

Dặndòrồinhớnhung:

Từngàynhổnọcluithuyền,Sôngbaonhiêukhúc,dạemphiềnbấynhiêu.

Hoặcgắnbó:

Sôngsâusóngvỗrậprình,Sôngbaonhiêunướcthươngmìnhbấynhiêu.

Hoặctráchmóc:

Nướclênsắplấpcầudày,Anhquenemmớiđượcmộtngàythuyềnlui.

Rồichiatayđôibêncóngườichờđợi:

Nướcngượcanhbỏsàoxuôi,Khúcsôngbỏvắngcóngườisầuriêng.

Nướcchảychođátrôinghiêng,Anhvuichungthiênhạ,emsầuriêngmộtmình.

Khúchátđòđưa thật là thúvị,nóđã làmchocáccôcậu láiđòđỡvấtvảtronglúcchèothuyền,vàcùngcáccôcậuvuiđời,yêuđờimặcdùđờichèothuyềntrênsôngnướcmộtnắnghaisương,

Nhữngcâuhátáiân,nhữngcâuháttrìumến,cáccôgáituổimớilớnquênlàmsaođược,vàgiữlàmsaođểtránhgiọnghátđòđưanhưlờikhuyênnhủ

củamẹcha:

Mẹchakhuyênnhủsớmtrưa,Nhưngemvẫnhátđòđưacùngchàng!

Chínhvìvậytrêncáckhúcsôngvẫnluônvọnglêntiếnghát,traihátmàgáicũng hát, và cũng có thể rằngmột cuộc hát đò đưa bắt đầu chomột hảolươngduyên.

Kháchđiđòđôikhithấycácláiđòcacũngcảhứngnảytìnhđốiđápmươicâu,cókhicảmộtcuộchànhtrìnhđểlưulạimộtkỷniệmvớiconsông.

Sôngbaonhiêunướccũngvừa,Đôitagiọnghátđòđưakhácgì!

Hòkéogỗ

Đâylàlốihòđặcbiệtcũanhữngngườichungsứclàmmộtcôngviệcnặng,nhấtlànhữngngườikéogỗ.

Đặcbiệttronggiọnghòkéogỗbaogiờcũngcóđiệpkhúclàmấytiếnghòdôta.

Một bọn người cùng nhau kéo cây gỗ. Cây gỗ nặng, sức người cố gắngnhưngcâygỗkhôngnhíchđượcbaonhiêu.Đểlàmnhịpchomọingườicùngra sứckéomột lúcvàđểđỡ sựmệtnhọc,mộtngườihát lênmột câuhát,thườnglàmộtcâuhátvuihoặcmộtcâuvềtìnhái.Câuhátchấmdứt,tấtcảđoànngườiđềucấttiếnghòdôtarồicùngcốsứckéo.

Thídụ:

Dôtakéogỗlàmđình,Congáivôtìnhthìđểvúra!

Hòdôta!

Khôngphảimọingườichỉnhắclạimộtlầnhòdôta,màhọnhắclạiđôibalần.Nhắclạitiếnghòdôtalầnđầuđểgắngsức,nhữnglầnsauđểthở.

Vừahátvừalàmviệc,côngviệcxong,họcũngngừnghát.

Ngườicất tiếnghátphải tìmnhữngcâungộnghĩnhđểđồngbạncùngvui,

côngviệcmớinhanhchóngvàđỡmệt.

Hòtátnước

Các thiếu nữ đồng quê, lúc cùng nhau tát nước, để vui công việc, họ cónhữngcâuhátriêng,khônggiốngnhữngcâuhátlúchọháttraotìnhvớicácbạntrai.Trongcâuhát,cótiếngbắtchướctiếngnướctáttừaosangruộnghoặctừsôngvàođồng:

Thìthuồm!Thìthuồm!Tátnướcaochuôm,

Bóngtrăngsoixuống,trăngsuôngsoivào!Thìthào!Thìthào!Nướcchảyàoào!

Cầutrờichotrậnmưaràothángnăm.

Tiếnggầusòng,tiếnggầudaivụcxuốngmặtnước,múcnướclên,đồnướcvàođồngphảichănglànhữngtiếngđệmchocâuhát.

Haicánhtaytuymỏivìtátnước,nhưngcâuhátnhịpnhàngcấtlêngiữahaingườicùngtátnướcnhưcósứclàmtiêutansựmệtnhọc,vàcáccôthiếunữ,saumộtbuổitátnướcđêm,thấynướctrắngxóatrongruộngnhà,lòngcáccôphơiphới,hớnhởvìcôngviệcđãxong,vàvuivẻxếpgầucùngnhauravề!

Hátruem

Ruemcũnglàmộtviệclàmcủangườidânquê.Tacócâu:

Xaylúathìđừngẵmem,Ẵmemthìđừngxaylúa.

Ruemlàmộtphầntrongcôngviệcẵmem.Ẵmem,ruchoemngủ,cònđểđilàmviệckhác,hoặccùngnghỉngơivớigiấcngủcủaem.

Ruemphảihátvớigiọngêmêmđểđưaemvàogiấcngủ.

Gọilàruem,nhưngthườngthìbàrucháu,mẹrucon,chịruemnàocũngcó,nhưngchịcònbậnnhiềucôngviệckhácởtrongnhà,ởngoàiđồnghơn.

Vềmùahè,bàrucháu,hoặcmẹrucon thườngnằmvõng, tiếngvõngđưa

kẽocàkẽokẹtnhưlàmđiệuchonhịphát,vàvõngđưatạonênluồnggiónhènhẹkhiếnchocháungủtheogiọnghátcủabàvàbàcũngthiuthiungủcùngvớicháu.

HátruemthườngbắtđầubằnghaitiếngÀơi!hoặcBồngbồng.

Câuhátlànhữngcâucadao,nhưngcũngcónhữngcâuchỉdùngđểhátruem:

Bồngbồngmẹbếconsang,Đòdọcquancấmđòngangkhôngchèo;

Muốnsangthìbắccầukiều,Muốnconhaychữthìyêulấythầy.

Hoặc:

Àơi!Cáingủmàyngủcholâu,Mẹmàyđicấyruộngsâuchưavề!

Hoặc:

Bồngbồng!Cáibốnglàcáibốngbình,Thổicơmgánhnướcmộtmìnhbóngxơi!Bồngbồng!Cáibốnglàcáibốngbang,Mẹbốngyêubốngbốngcànglàmthơ.

Nhữngcâuhátruemthườngnhiềucâuchẳngcóýnghĩagìhoặcđôikhilànhữngđiềuướcmongcủangườimẹvềđứacon:

Mẹruconngủchongoan,Maisauconlớnconnênthânngười.

Hátchăntrâu

Cáctrẻemởthônquêthườngphảigiúpđỡchamẹ,màtrongcáccôngviệcgiúpđỡchamẹ,chăntrâulàmột.ỞmiềnBắcvàphíaBắcmiềnTrung,cáctrẻemlênchínlênmườiđãđượcchamẹgiaochonhiệmvụchăndắttrôngnommộtcontrâu,vàcôngviệcnàycácem,traicũngnhưgái,thườnglàmrấttrọnvẹnchođếnnămmườilămmườisáutuổi,khicácemcóthểgiúpđỡchamẹtrongcáccôngviệckhókhăn.

Tronglúcchotrâuđiăncỏ,cácemhọpđoàncùngnhau,bàynhữngtròvui,vàcókhicácemcahátvớinhau.VuaĐinhTiênHoàngthuởnhỏcũngđichăntrâuvàthườngcùngcácbạncờlautậptrận.Theolờitươngtruyềnđểlại, trong lúcchăn trâu, chơi tập trận,nhàvuacùngchúngbạn thườnghátcâuhátsauđây:

Câycỏấynướcnonnày,Nướcnonquanhquấtcỏcâyxanhrì.

Rừnghoangcỏrậmđểchi,Phennàytaquyếtdọnđichorồi!

Nàynàychúngbạntaơi!

Nhữngkhingồitrênmìnhtrâumộtmình,cácemvừachotrâugặmcỏởbờđê,vừathổisáohoặccấttiếnghát:

NgàyxưaNinhThíchchăntrâu,Màrồimangấncônghầutrâuơi!Ngàynaymìnhnghétangồi,

Maisautacómộtđờihiểnvinh?

ỞvùngNghệTĩnh,cácemchăntrâucórấtnhiềucâuhát:

Tru(trâu)mộtmàcộtcơnda(câyđa),Tru(trâu)đôiănkẹ(bờruộng),trubaăncồn(bãi),

Cùcu(chimcu)tátnướcaobèo,Maiđòitru(dẫntrâu)lêntrạiairèo(chăn)chomi?

Trướccảnhđồng ruộngbao la, cácemcất caogiọnghátnhưmuốn thôngcảmvớiđấttrời:

Thuachoa(chúngtao),biếtsựthuachoa!Maiđòitru(trâu)lêntrại,trảichiếuhoachongồi.

Hátchăntrâu,cácemvùngNghệTĩnhcónhữngtiếngờiờikéodàiđệmchocâuhát,nghenhưtiếnggọinhau.Cácemcónhữngbàihátvềđủmọiđiều,cókhivềđámgiỗ:

Tráchngườiquântửvôtình,Hômquacógiỗkhôngchomìnhvắtxôi!

Đốivới lời tráchmóckhôngbiếunắmxôi, emnhà cógiỗđãkhôngngầnngạihátđáp:

Giỗthìanhnỏ(chả)muavàng,Xôithìxôiđộ(đậu)ngái(xa)đàngkhôngđem.

Cũngcókhicácemhátchòngghẹonhau:

Đứamô(nào)khôngchộ(thấy)thìmù,Cókhôngcongáicội(cưỡi)truquặpsừng.

Trongđámchăntrâucócácemlớn,mườilămmườisáutuổitrởlên,cácemđãbiếthẹnhòvớinhau:

Nămniemmắcchăntru,Vàinămchinữavềlàmdu(dâu)mẹthầy.

Nămnianhmắcchănbò,Vàinămchinữavềloviệcnhà.

Hátchăntrâutuylàlốihátcủatrẻem,nhưngnhờnhữngcâuhátcácemđãvuivớicôngviệccủamình.

NhữnggiọngháttraotìnhTạimiềnBắccóbalốiháttraotình,chínhlàhátví,hátquanhọvàháttrốngquân,rồitừnhữnggiọnghátchínhnàynóbiếnthểranhữnggiọnghátkhác.

Hátví

Hátví là lối hát thông thườngnhấtở trungduvà trung châuBắcViệt.ỞnhiềunơiởmiềngĐôngBắcViệt,lờihátnàycònđượcgọilàhátđúm.Hátví có thểđược coi làmột bài hát làmquen(10).Đây là lối hát củanhữngngườimớigặpgỡnhauvàcuộchộingộcóthểđượckéodài(10).Hátvícóđốivàcóđáp,cóhátđểgắnbóvàcóhátđểchiatay.Bàihátvílàmộtkhúctìnhcanhonhỏ(10)vàngườihátvíthườngdựavàocảnhvậtđểnóilêntìnhýcủamình.

Hátvítronglúclàmviệcvàcũngháttrongnhữngđámhội,nhấtlàvềvùngBắcGiang.

Aiđãcódịpquaconđườngcáiquanmàhaibênlàđồngruộng,trênđườngkháchbộhànhqualại,dướiruộngthợđồnglàmviệc,namcó,nữcó,ngườicàyruộng,ngườicấylúa?

Ởquãngđườngnày,cáchđâymấychụcnămvềtrướcnhữngchàngtraitrẻđiquađámruộngthườngbịcáccôgáiháttrêu:

Bảonày:

Hỡingườiđiđườngcáiquan,Dừngchânđứnglạiemthanvàilời.Điđâuvộimấyanhơi,Côngviệcđãcóchịtôiởnhà.Anhcảanhhaiđóơi!

Bắtđầucâuhát,ngườihátthườnggọilênhaitiếngbảonàynhưmuốnchongườinghechúý tới câuhát củamình,vàcuối câuhát thườngđệmbằngmấy tiếngAnh cả anh hai đó ơi! hoặcChị cả chị hay đó ơi! để báo chongườinghebiếtcâuhátcủamìnhđãdứt,đểngườinghesửasoạnhátđápvớimình.

Ngườikháchbộhànhđitrênđường,nghẹgiọnghátđầyquyếnrũ,lờicađầmấm,ngậpngừngrồiđứnglạiđểđáplờilàmquencủacôbạngáidướiđồng.

Côbạngáiđangcắtcỏchăng?Chàngtrai-vìkháchbộhànhthườnglàmộtchàngtraimớiđượccáccôgáighẹo-liềnhátlại:

Bảonày:

Côkiacắtcỏmộtmình,Choanhcắtvớichungtìnhlàmđôi.Côcòncắtnữahaythôi,Đểanhcắtvớilàmđôivợchồng.Côcảcôhaiđóơi!

ThậtlàkẻBưởivơvào!Mớilàmquenđãtínhchuyệnvợchồng!

Câuhátcókhicủachàngtraicònkhắngkhíthơn:

Bảonày:

Côkiacắtcỏbênsông,

Cómuốnănnhãnthìlồngsangđây!Sangđâyanhbấmcổtay,Anhhỏicâunày:cólấyanhkhông?Côcảcôhaiđóơi!

Chàngtraiháttrảlờicôgáivìlịchsựvàvìphongnhã,chàngtraimuốngâychútcảmtìnhlàmquen.Cóchàngtraicứcắmđầuđimặcchocôgáiđồnghátghẹo.Chàngtrairảobướcđi,côgáikhôngtha,háttheo:

Bảonày:

Makéohaylàmalôi,Màchàngnỡbỏlờitôichàngvề.Anhcảanhhaiđóơi!

Cóchàngtraiđithẳng,nhưngcũngcónhiềuchàngtraibựcmìnhvớicáccôgáidướiđồng,chàngđứnglại,hátchọcmộtcâuxuyêntâm:

Bảonày:

Côkiamàhátghẹoai,Cáimồmméoxệchnhưquaichèođò.Cómuốnanhnắnlạicho,Ngàymaichèođòănbátcơmthiu!Côcảcôhaiđóơi!

Hátxongchàngbỏđithẳng,mặcchocôgáimuốntrảlờihaykhông.

Cũngcótrườnghợpchàngtraihátnhữngcâusâucayhơn:

Nhàemtộilỗigìđâu,Màemđichổngphaocâulêntrời?

Đâylàchàngtraicóýmoimóccôgáiđangcấylúa,đầucuốixuốngvàbộmôngchổngngượctrởlên.

Tuylàgáiquê,nhưngcáccôcũngchẳngphảitayvừa.Bịhátchâmchọc,cáccôcũnghátlại:

Nhàemchẳngtộilỗigì,Emchẳngđichổng,lấygìanhxơi?

Câuhát rấtđúng,đúngvềnghĩađen,nhưngcũng lại rấtđauđớnvềnghĩabóng.Vềnghĩađen,cáccôkhôngđichổng,nghĩalàđicấylúa,làmsaocógạo,cònvềnghĩabóng-chổngđâytứclàđiđạitiện.

Thậtlàcaycúchochàngtrai,bịvốđauđớn,chẳngcòncáchgìhơnlàbỏđithẳng,vừađivừalầmbầmrủathầmlũthợcấychuangoa...Còncáccô,cáccôtiễntheochàngtrainhữngchuỗicườikhiếnchochàngphảirảobướcđimauhơn.Chàngkhôngthểtráchcáccôđược,tuycâuhátcủacáccôcóhơitàn nhẫn, vì sinh sự thì sự sinh, chàng hát câu sâu cay, chàng phải chịunhữngcâusâucayhơnđáptrả.Cáccôgáibaogiờcũngsẵnsàngnhữngcâuứngbiếnđốivớinhữngchàngtraithiếulịchsự.Nhưcâuchuyệnsauđây:

CáccôthợcấymiềnBắctrướcđâyđicấythườngmặcváy,chiếcquầnmộtốngkhôngđáy.Tronglúclàmviệcđôikhigiólộnghoặccáccôvôý,thânváy tốc ngược lên.Có chàng trai ngẫunhiên được trông thấy nơi kín đáonhấtcủamộtcô,thậtthiếulễđộvàlịchsự:

TấmvảiđánggiábaotiềnMàemđểcảtổtiênrangoài?

Thậtđánggiậnchưa?Khikhôngmàbịchàngtraihátsược,cólẽnàocôgáiđểyên.Côsuynghĩrồicôhátđáp:

NhàemtiếtkiệmđồngtiềnXinanhrướclấytổtiênvềthờ!

Câuhátđápmớithậtlàchuangoa.Cũngởchàngtraigieogióthìgặtbão.

Bịcâuhát làmcho tímmặt,chàng traihoặc tìmnhữngcâuhátkhiếmnhãhơn,hoặclàmthinhbỏđithẳng,thườngthìđithẳngchoêmđẹp,vìđốivớibọncongáichuangoamồmmépcontraiđápsaocholại.

Chàng traiđi thìmặcchàng,cáccôgái lại cúixuống tiếp tụcnhữngcôngviệccủamìnhbênnhữngtrailàng.

Rồitrongđámtrailàng,mộtchàngcảmnhansắccủamộtcôgáilàng,từlâuvẫnmuốnngỏnỗilòngnhưngchưacódịpnàothuậntiện.Hômnaytrờiđẹp,ánhbìnhminh tươi sáng,mùiđấtđượccàyvỡnồngnàn, lòngchàngphơiphới,chàngliếcnhìncôgái,rồichàngđánhbạohát:

Bảonày:

Côkiayếmtrắnglòalòa,Lạiđâyđậpđấttrồngcàvớianh.Bâygiờcàchíncàxanh,Anhchomộtquảđểdànhmớmcon!Côcảcôhaiđóơi!

Chàng traihơisỗsàng,nhưngđâychỉ lànhựsỗsàngcủangườiđồngquêchấtphác.

Cũngcónhữngchàngtraitếnhịhơn,hátxaxôihơnnhưngvẫnvơvàophầnmình:

Bảonày:

Côkiamáđỏhồnghồng,Côchưalấychồngcònđợichờai?Buồngkhônglầnnữahômmai,Đầuxanhmấychốcdamồitócsương!Côcảcôhaiđóơi!

Lời nói thật là khéo léo!Nhưng với những lời khéo léo ấy, cô gái chẳngđộngtâm;chàngtraichorằngcôgáiđãmắcmứunơinào;chànghátxahátgần:

Bảonày:

Côkiađiđườngnàyvớita,Trồngđậuđậutốt,trồngcàcàsai.Côkiađiđàngấyvớiai,Trồngbôngbônghéo,trồngkhoaikhoaihà!Côcảcôhaiđóơi!

Vàcókhichàngtrailúcbắtđầurụtrè,nhưngvớigiọnghát,nhấtlàkhiđượccôgáiđốiđápmộtđôilời,chàngtrởnênquyếtliệt:

Bảonày:

Cômìnhơi!Anhquyếtvớicômình,Cônganhdandíuchẳngcóthànhthìthôi!Consôngkia,bênlởcóbênbồi,Bênlởthìđục,bênbồithìtrong;Consôngkianướcchảyđôidòng,

Biếtrằngbênđụcbêntrongbênnào!Côcảcôhaiđóơi!

Trênđâychỉlànhữngcâuhátnhắclạinhữngcuộcgặpgỡgiữađườnghoặccùnglàmviệcvớinhau.

Thậtra,traigáiđãyêunhauvìtìnhđãquenhơibéntiếngvìgiọnghátcâuca,traithườngtìmđếnlànggáiđểhátmộtvàicanh,trongkhigáivừalàmviệcvừađốiđápvớitrai.Vànhữngcanhhátđốiđápnày,thườngkhiđãkếtquảbằngnhữnglứađôitốtđẹp.

Đâylàchưanóiđếnháthội.

TạicácđámhộixuânmiềnBắc,nhấtlàtạicácvùngTrungdu,traigáigặpgỡnhaudùngmiếngtrầumờihátđểvuingàyhội,rồicùnghẹnhònhautớinhữnghộisauđểcùnghát.Hoặcnhữngcặp traigáiđãquenbiếtnhau,họcùnghẹnnhautớicácđámhộiđểcùngnhaunốitiếpsựtraotìnhquacâucagiọnghát.

Ởcácđámhội,traigáinhưcóquyềntựdocùngnhautraođổicâucatiếnghátđểnóilênsựyêuđươngtưởngnhớcủamình.LễgiáoViệtNamtuykhekhắt,nhưngtụclệcáclànglạirấtrộngrãitrongcácbuổihộixuân,chotraigáiđược tựdo luyếnái,miễn làsự luyếnáiđừngđi tới trò trênbọc trongdâu.

Hátvílàgiọnghátđểlàmquenmàcũnglàgiọnghátđểđôibênlưuluyếnnhau:

Bảonày:

MìnhvềtachẳngchovềTanắmcổáotađềbàithơBàithơbachữrànhrànhChữ"trung",chữ"hiếu",chữ"tình"làbaChữtrungthìđểthờchaChữhiếuthờmẹđôitachữtìnhCôcảcôhaiđóơi!

Trongnhữngbuổihộixuân,vớicácđámhátvìquangcảnhthậtlàvui.Trờixuânlànhlạnh,cókhimưaxuânlớtphớt.Nhữngcôgáiquêkhănmỏqua,máửngđỏvìtiếttrời,đứngtụmnămtụmbacùngnhữngbạntraikhănđóngáodài,vẻmặt trunghậuchân thành, cùngnhauhátnhững lờiyêuđương,

thậtlàêmái.Mộtđámhộikhôngphảichỉcómộtđámhát,màcórấtnhiềuđámhát,Đằngsauchùa,đằngtrướcchùa,bênbờruộng,cạnhđườnglàng,chỗnàocũnglàchỗđểtraigáitụtậpcahát.

Hátví thịnhhànhkhắpmiềnBắc,nhưnghátví trongngàyhội thườngchỉnhiềutạimấytỉnhtrungdunhưBắcGiang,BắcNinhv.v...

HátvíNghệ,Tĩnh

Từtrên, tôimớitrìnhbàyvềlốihátvíởmiềnBắc.ỞcáctỉnhNghệ,Tĩnhcũngcóhátví, vàngườidânquêởvùngnày,dùnamhaynữkhôngai làkhông biết hát ví, vì ở đây hát ví cũng như ngoài Bắc, làmột lối dân cangườiđồngquêrấtưathích.

Tụchátvítrướcđâyrấtthịnhhành,chẳngnhữngbìnhdâncahátmàcảđếnlớpnhosĩcũnghamchuộng(11).

Hátlêntanhởitanhơi,Mấykhiđènhạnhsoinơiquyểnvàng.

Ngườitaháttheonhữngcâuhátcũhoặcđặtranhữngcâuhátmới.Nhữngaikhôngbiếtcấtđiệuuốngiọngthìhátđệmchongườikhác.Vìchorằngcókhôngbiếthátnữa,đidựđámhát,nghengườikháchát, theodõitừngcâytừngý,từngcáchlấyđiệutìmlời,từnggiọnghátđểthưởngthức,hiểuđượclời,biếtđượcđiệuhát,rõđượcgiọnghay,dùchínhmìnhkhônghát,cáithúcủahátvívẫnđếnvớimình.

CũngnhưởngoàiBắc,hátvílàlốihátđốiđáp,bênnọlêntiếngbênkiatrảlời,trảlờisaochocâuhátănvớicâuhátcủangườilêntiếng.Muốnnhưvậy,cáctraigáihátvíphảiứngkhẩuhátngaytạichỗnhiềucâuhátmớitựđặtranếukhôngtìmđượcnhữngcâuhátcũ.Ngườidựhátphảichúýnghecâuhátcủangườicấttiếngrồilúchátđápvừacấtgiọnghátvừasuynghĩđểlựachữtìmvần.Cũngnhiềukhihọdùngnhữngcâucósẵnđãlưutruyềntừthếhệnàyquathếhệkhác,đãănsâuvàotríóchọ.

Saunhữngngày làmlụngmệtnhọc,ngườidânquêvùngNghệ,TĩnhcũngnhưbấtcứngườidânquênơinàoởViệtNam,cũngcầnphảigiảitrí,vàhátvíchínhlàmộtthúgiảitrítaonhãvừalàmtiêutanđượcđượcsựmệtmỏi,vừalàmphấnkhởitinhthầnconngườiđểvuivớiviệclàm.

Lắngtainghetiếngem"đàn",

Bằngaibuôngchénngọcđổvàoganlạnhlùng!

Đànđâytứclàhátví.Câuhátđãlàmrungđộnglòngngườinghevàđemlạisựấmápgiữatrờilạnhlẽo.

Hátvílàmộtsựtrợlựcchoviệclàm,bởivậycólàmviệclàcóhátvínhưtụchátphườngvảiởNamĐàn(NghệAn),hátphườngchiếuởCanLộc(HàTĩnh),hátvá lướiởcácbờbiển,hátphườngbuônởcácvùngkẻchợ,hátphườngcấytrongcácvụgặtcấyv.v...

Hátđểgiảimệt,hátđể trợ lựcchoviệc làm,nhưngcũng lại làdịpđể traithanhtân,gáiyểuđiệu tìmhiểuhơn,vàđãhơnmột lần,nhữngcuộcnhânduyêntốtđẹpđãbắtđầubằngmộtcanhhátvínhưởngoàiBắcvậy.

Trongkhilàmviệctraigáihátvívớinhau,nhưngcáccụgiàluôntheodõicuộc tranh tài củađôi bên, nhất là các cụbà, và thỉnh thoảng lại nhắc lờinhắcýchoconem.Cáccụthườngkhuyếnkhíchtraigáithươngyêunhauđểđiđếnnhữnglứađôicầmsắt,nhưngtrongviệcthươngyêu,đôibênđềugiữgìnkínhtrọnglẫnnhau,vàchínhcáccụgiàcũngvừakhuyếnkhíchcáccôcáccậunhưngcũnglạicanhchừngđểgiớihạnnhữngcửchỉyêuthươngchỉởtrongvònglễgiáo.

Hátví,traigáilựacâuđểnóivớinhau,đểgiãibàytâmsựvớinhau.Thảnghoặccóchàngtrainghèo,gặpmộtcôgáinhàgiàukiêukỳhợmhĩnh,chàngkhôngngầnngạigìkhôngnóirõsựlựachọnlứađôicủamình:

Trèolêncâychuốicaotàu,Vừađôithìlấyhamgiàumầnchi?

Côgáicũngchẳngphảivừa!Chàngtraiđãmiệtthịsựgiàucó,nàngphảichobiếtcáigiàulàđiềuvẫnhơn:

Hamgiàurănglạimầnchi?Trâucày,ruộngcấy,cókhithuêphường.

Thuêphườngđểphườnghátđốiđápchomànghe tạonêncảnhphong lưuvuivẻ.

Thườngnhững câu hát víNghệ,Tĩnh xoay quanh câu chuyệnyêu đương;giữatraigáiphảicóyêuđương,cóyêuđươngmớinảytrí,cónảytrílờihátmớihay:

Batrămnămnướccũthanhbình,Mừngnaygiómáttrăngthanhmộttrời.Thưhươngmừngkháchanhtài,Lạquenxincómấylờichàonhau.

Đólàcâuhátlúcmởđầuđôibênmớigặpnhau.Ýnghĩacâuhátthậtlàđẹpvàtìnhtứbiếtbao,nhấtlàkhicâuhátlạidomộtthiếunữxinhđẹphátlên.

Vàchàngtraicũngđáplạibằngmộtcâuhếtsứclịchsự,vừanóilênsựhânhoancủamình,lạivừangợikhennhansắccủangườiđẹp.

Gặphồigiómáttrăngtrong,KhôngđithìsợphụlòngHằngNga.Hữutìnhtalạigặpta,Biếtnhaumộttiếngđãlàbiếtnhau!

Đãlịchsựchưa?PhụlòngHằngNgatứclàphụlòngngườiđẹpđangđốiđápvớimình,vàngườiđẹpkhảdĩsánhvớiHằngNga.

Nhiềukhitraigáimớigặpgỡnhautrongbuổihátđầutiên,côgáithấychàngtraihướng tớimìnhnhưngkhôngbiếtchàng traiđãcónơichốnnàochưa.Côkínđáohỏithămquacâuhát:

Biếtnhaubiếttựbuổiđầu,Cònenúithẳmsôngsâuthếnào?Trămnămchútphậnmáđào,Chínkhônmộtdạilàmsaochotròn!

Lẽtấtnhiên,nếuchàng trai thật lòng thươngyêucôgái,chàngchocôgáibiếttìnhtrạnggiađìnhcủamình:

Sáchđènchămphậnnamnhi,Đạikhoatrướcđã,logìtiểukhoa.CầuÔđợibếnNgânHà,Ngưcầugieolámớilàđêmnay.

Trongnhữngbuổihát,cónhữngchàngtraithanthởvềmốitìnhbịchiacắt:

Chimbayvềnúitốirồi,Gửithư,thưchậm,gửilời,lờiquên.

CũngnhưhátvímiềnBắc,mọitrạngtháitâmhồnđềucónhữngcâuhátđể

phôdiễn.

Nhắclạimốitìnhxưachăng?Họsẽhát:

Nghetinemđãcóconbồng,Anhchoriêngđồngbạc,đúcchiếcđồngcháuđeo.

Đểmỉamaiaihọsẽhát:

Hoathơmmấtnhụyđirồi,Vềtômàuthuốclạibánchongườiđườngxa.

Đểdiễntảmộtýchívữngmạnhhọsẽhát:

Hoatànbướmhãycònxinh,Chợtanmặcchợ,quánvớiđìnhcứnghiêm.

Câuhátbiếndiễntheomọihoàncảnh.TrướcđâytrongVănhóaNguyệtsansố69,xuấtbảntháng3năm1962,cáctácgiảHoàngDiệpvàThiếtMaicónhắcđếncâuchuyệncụPhanBộiChâutrongmộtcuộchátvíđượcmộtcôgáiquêhỏithămmộtcáchrấttàitình:

Vấnquânhàtính,hàdanh?Hàchâu,hàquận?Niêncanhkỷhà?

Câuhátchỉcó14chữ,lạitoànchữHán,màhỏiđượctớinămđiều.CâuhátsaunàyđãđượcdịchNôm:

Hỏianhtênhọlàgì?Quậnchâunàotới,tuổilàbaonhiêu?

CụPhanđãtrảlờicâuháttrênvàhátđáp:

TrướcLãmThúy,sauHồngSơn,Nhànàođọcsáchgảyđànnhàanh.

Quacâutrảlời,cụPhanđãtrảlờiđểtrảlờichứsosánhcâuhỏivớicâuđáp,tathấycâuđápkhôngsátvớiýnghĩacâuhỏitàitìnhvàlémlỉnhtrên,đấykhôngkểcụđãdùngNômđểđápmộtcâuHán.DùsaocâuđápcũngđãnóilêntínhtìnhhàohoaphongnhãvàchíkhícantrườngcủamộtkẻsĩđấtLãmThúyHồngSơn.

HátvíNghệTĩnh,ngoàinhữngcâuháttraotình,vànhữngcâuhátnóilêntâm trạng của trai gái, còn có những câu hát đố rất khéo léo, đôi khi đếnhiểmhóc,vớinhữngcâutrảlờithậthayvàthậttàinóilênsựứngđốilanhlẹcủanamnữcahát.

Dưới đây là những câu thách lời đối đã được tác giả nhắc tới trên sáchbáo(11).

Thách:

AixôôngTểmàôngTểNgã,AilôiôngPhànmàôngPhànTrì?(12)Chàngmàđốiđượcgáinữnhitheovề.

Đối:

AiđạpôngCômàôngCôTrúc?AiđơmVuaVũmàVuaVũVương?(13)Anhđãđốiđượchỏinàngtínhrăng?

Thách:

CôXuânđichợHạ,MuacáThuvềchợhãycònĐông.Trainamnhiđốiđược,gáimáhồngxintheo.

Đối:

AnhởbênNamsangbánhàngthuốcBắc,ChữacongáiĐôngphòngcảmbệnhmiềnTây.ÔngTơHồng,bàNguyệtLãonhưanhsangđâykếtduyên.

Thách:

Chilàtrưng,chilàđó,chilàđi.Rượubồđàoanhkhônguống,anhuốnggìmàsay?

Đối:

Trunglàtrung,trunglàtrữa(giữa).Xíchxuốngtínữathìtrunglàngay.Anhkhôngsayvìrượumànghỉsayngãinàng.

Trênđây làmột sốcâu tháchvàđối, cònnhiềucâukhácvới lối chơi chữtươngtự.Cũngcómộtsốcâuchođếnngàynayvẫnchưacóngườiđốiđượcđếnnơiđếnchốn.

Chữrằng:NhậtnguyệttịnhminhNgàyNghiêuthángThuấn,hộitháibìnhâuca

Câunàykhóđốibởihaichữnhật(⽇),nguyệt(⽉)ghéplạithànhchữminh(明).Nhật làmặt trời,nguyệt làmặt trăng,minh làsáng.Nhậtnguyệt tịnhminhlàmặttrờimặttrăngđềusáng,songnhậtnguyệtlạicónghĩalàngàytháng.NgàyNghiêuthángThuấnchỉsựtháibình.

Chaconthầythuốcvềlàng,Gánhmộtgánhhồihươngphụtử,thiếphỏichàngđốichi?

Hồihươnglàvềlàng,phụtửlàchacon,nhưnghồihươngvàphụtửlạilàtênhaivịthuốcBắc.

Nồiđồngbanấucháobaba,Tamtamnhicửu,hỏianhđàchínchưa?

Mấycâutrênlànhữngcâukhóđối,vàlốitháchđấuvăntựnàythườngchỉnhữngngườicóđôichúthọcthứcmớiđemrathửtàinhau,còngiớibìnhdânhọcónhữngcâuđốigiảndịvàbìnhdânhơn,đốiđápýnghĩaởngaynếpsốnghằngngày,tuyvậycũngkhôngphảilàkhôngtếnhịvàkhôngtàitình.Tahãythửnghecâuđốihỏichúthợcày:

Bâygiờhỏithậtchúcày,Mộttrămgánhlúađượcmấytaymấygồi?

Đáp:Haitayúplạimộtbàn,Mộttrămgánhlúađượcsáungàntưtay.

Nghetuygiảndịnhưngcâuhỏithậtkhó,vàcâuđápthậtrành.TheocáchgặtlúavùngNghệ,Tĩnhhễgặtđầytrongnắmtaylàmộttay,haitaynhậplàmộtgồi,bốngồilàmộtlượm,bốnlượmbólạithànhmộtbó,haibólàmộtgánh,mỗigánhlúacó32gồitứclà64tay,mộttrămgánhlà6400tayhoặc3200gồi.

Vàsauđâylàmấycâuđốkhác:

Đố:

Anhmuốnhỏiemmộtlời,Mặttrờiởđó,trốc(đầu)trờiởmô?

Đáp:

Anhvềvanđất,ấyơi,Rađâyemchỉtrốctrờichoanh.

Đố:

Nghetinembuônbántàitình,Hỏiemconcárômấyvảy,concákìnhmấyxương?

Đáp:

Anhvềđếmmạgiữanương,Đếmngườigiữachợ, thìemmớiđếmđượcmấyxươngconcákình.

NhữngcâuđốiđáptronghátvíNghệ,Tĩnhthườnggầnvớinếpsốnghằngngày,vàcũngluônluônthayđổitheotrườnghợpcủatừngngườihát.

Tháchthứcnhau,đốiđápvớinhaunhiềukhicòncónhữngcâuchâmchọcnhauhoặcmoimócnếtxấuhoặchoàncảnhcủanhau,tươngtựnhưcáclốidâncakhácởkhắpBắc,Trung,Nam.

HátvíNghệ,Tĩnhlàmộtthúcủadânquê,rấttiếcngàynaykhôngcònnữa.Hátvívùngnàyđãmất,chínhquyềnmiềnBắcbaogiờcũngchủtrươngbiếnhóachođếnsuytàntấtcảnhữngcáigìcònđượmdântộctínhvàthaythếvàolốihátcổtruyềnnày,phảichănglànhữnglốihátmớituykhônghợpvớitinhthầnngườiViệtnhưngđãđượcchínhquyềncổvõvàépbuộcngườidânphảitheo.

VănminhĐôngÁtrờithusạch,Nàylúccươngthườngđảongượcru!

Thi sĩTảnĐà làmột nhà tiên tri khi sáng tác hai câu thơ trên!NgàynaycươngthườngthậtlàđảongượcởmiềnBắc,vàởmiềnNamngườitacũngđanglosựsuyđồicủavănhóavìđụngchạmvớinhữngsảnphẩmngoạilai!

Hátquanhọ

Hátquanhọ làmột lốihát trao tìnhđặcbiệt củamấyhuyệnTiênDu,VõGiàng,YênPhongtỉnhBắcNinhvàhuyệnViệtYêntỉnhBắcGiang.

TươngtruyềnrằnghátquanhọcótừđờinhàLêvàngườiđặtralốihátnàylàHiếuTrungHầutênhúylàDiễnlàmquandướitriềuvuaLêCảnhHưng.Xuất thânHiếuTrungHầu làhoạnquan, sauđược thăngThanhHoaTrấndốcđồng.

HiếuTrungHầuquêởxãLũngGiang,tổngNộiDuệ,huyệnTiênDu,trấnKinhBắc.NgoàikhôngcóconvàkhichếtngàibầuhậuhàngTổngvàhàngnăm tổngNộiDuệmởhộiđểkỷniệmngài tạiĐồiLim tức làHồngVânSơn.

HiếuTrungHầulúcvềgià,đặtralốihátquanhọđểmuavui.

Đâylàmộtlốihátđốiđápgiữahaibêntraigái,quanhữngcâuhátnamnữtỏtìnhvớinhau.Lờihátđôikhithậtvănchươngbóngbẩy,đôikhithậtthắmthiếtnồngnàn.

Hátquanhọ, traigáiđốiđápvớinhaukhôngcần tớiâmnhạcđệm,nhưngnếucónhạccànghay.Trườnghợpcónhạcđệmrấthiếm,vàthườngchỉthấytrongbuổihátthờởcácđìnhlàng.

Hátquanhọphảihátgiọngđôi,haingườichầumiệngvàocùngnhauhát,haigiọngluyệnvớinhau,tiếngngânvangvangvút,tiếngtrầmêmáinhưru.

Hátquanhọcónhiềugiọng,nhưngcóbagiọngchínhcácnamnữthanhniênvẫndùngđểđốiđáptrongnhữngngàyhội.Bagiọngđólà:

GiọngSổng-Dùngđểdạogiọnglúcbắtđầuhát.GiọngSổngngânvútcaongheđầmấmnồngnàn.Đâylàgiaiđoạnđôibêntraigáidòxétướmhỏilòngnhau:

Hômnaytứhảigiaotình,Tuyrằngbốnbểnhưngsinhmộtnhà.Sốanhphảilấyvợxa,Sốemkhônglấychồngnhàđượcđâu.

Đãchótyêunhau,lấynhauchođược,Bõlòngnàyràyướcaomai!

Trên đây làmột câu hát giọngSổng.Lúc hát lên những khúcđệmýa,ýáhoặcớiư...hoặcnhữngtiếngláyđiláylạiđểcâuhátănvớiâmthanh,âmthanhănvớigiọnghát.

Những câu hát Sổng có thể dùng cho bên nam, bên nữ cũngđược, lúchát lênbênđương sựchỉ cầnđổimộtvài chữ trongcâuhátchohợpvớimình.

GiọngVặt-SaukhiđôibêndạogiọngbằngmộtvàicâuhátSổnglànhữngcâuhátVặtđểđôibêngắnbóvớinhau.NếugiọngSổngchỉcómộtgiọngthìgiọngVặtlạigồmnhiềugiọng:giọngbuồn,giọngvui,giọngcao,giọngthấp,giọngngắn,giọngdài.ChínhvìvậymàgọilàgiọngVặt, giọngVặt không đồng nhất.Có khi giọng hát bắt chướctiếngđànvớinhữnglờiđệmtìnhtang,tangtính,cókhigiọnghátbắtchướctiếngchimlíulonhưngnồngnàn,cókhibắtchướctiếngrunđểnghebuồnrầuảonão.GiọngVặtcầnthayđổimớinóilênđủtìnhtiếtyêuthươngcủađôibênnamnữ.

NhữngcâuhátgiọngVặtthườngcóhaicâuđểhaibênđốinhau,bênnọhát lên,bênkiaxướnglạidùbênhát trước lànamhaynữ.CũngnhưnhữngcâuhátgiọngSổng,mỗicâuhátđềucóthểdùngđượcchocảđôibênnamnữchỉcầnthayđổimộtđôichữtrongcâuhátđểchohợpvớingườihát:

Nam:

Ngồitựavườnđào,Thấyngườithụcnữravàolòngnhữngvấnvương.Giólạnhđêmtrường,Nửachănđểđó,nửagiườngđểđóchờai.Sochữsắctài,Cócônggắnbóaingườiphụnghĩaquêncông.Nênchăngđấyvợđâychồng!

Nữ:

Ngồitựavườnđào,Thấyngườibạnngọcravàolòngnhữngvẩnvơ.Thángđợinămchờ,

Yêunhauchớđểhữnghờvớikháchtàihoa.Khấnnguyệttrănggià,Duyêntơselạimộtnhàđầmấmyênvui.Nguyệtlặngsaorời,Bỏcônggắnbỏ,bỏlờigắnbógiaođoan.NênchẳngtìnhTấnduyênTần!

DướiđâyxinthêmhaicâuhátgiọngVặtkhácđốinhau.

Nam:

Conchimbồcâu,Nóliệngthấpnólạiliệngcao,Liệngquacửaphủliệngvàotrongdinh.Ngọnđènkhơingọntamtinh,Khơilênchotỏtanhìnmặtnhau.Nhìnngườichẳngdámnhìnlâu,Nhìnquathấymặtchịusầuthiếttha!Nàolờitôidặnhômqua?Cónhớnhữnglờitôidặnhômqua?

Nữ:

Conchimbồcâu,Nóliệngthấpnólạiliệngcao,Liệngquacửaphủliệngvàotrongkho.Ngọnđènchịugióphấtphơ,Nàolờitôihẹnbâygiờlàđâu?Khơiđènnhìnmặtthêmsầu,Khơiđènnhìnmặtthêmđautấclòng!Phụtìnhaoướcchờmong,Tráchaiđãphụtìnhaoướcchờmong!

TronggiọngVặt cócảgiọngngâm thơ.Đấy lànhữngbài thơnóilêntìnhyêucủatraigái:

Biếtchăng,chàngbiếthỡitriâm?Vấnvítcontơvậnruộttầm.Khắckhoảisầutuôn,lòngtựabể,Bồihồidạnhớthángnhưnăm.Chănloanbênđápbênchờđợi,

Chiếunguyệtnửanằm,nửabiếngthăm.Mộtbứctìnhthưđưanhạngửi,Thấutìnhchănghỡibạntriâm?

GiọngBỉ -TraigáiquanhọdạogiọngbằnggiọngSổng,gắnbóvớinhaubằnggiọngVặtvàđểchiataynhauhọdùnggiọngBỉ,hoặcgọilàgiọngVỉ.

GiọngBỉngândài,nóilênsựchuasótcủaphânly,sựluyếntiếccủangàymautàn,nhất làkhigặpnhauởnhữngđámhộiphảichiataytừgiãnhau.

BâygiờgiápmặtđinhninhXaxôiaicóthấutìnhaichăng?Haylàngườiđãngheai?Thảchôngđườngnghĩarắpgailốitình!

Nội dung câu hát giọngBỉ thường là căn dặn nhau, bảo nhaunhớ lấynhững lờihẹnước,đừngvìkhuấtmặtxa lờimàquênnhau.

Tuybagiọnghátlàbathờikỳcủabuổihát,gặpgỡ,gắnbó,vàgiãtừnhưngnhiềukhihátsanggiọngBỉrồi,cónhữngđámquanhọlạitrởlạihátgiọngVặtnhưngcốníulấysựlưuluyếncủatraigáiđangtuổiyêuđương.GiọngVặtmộtđôicâurồihọlạichuyểnsanggiọngBỉđểtừbiệtvàhẹnhònhau.

Nămgiọngtrên

Ngoàibagiọngchínhtrên,quanhọcòncónămgiọnggọilànămgiọngtrên.Nămgiọngnàychỉháttớinhữngghihátgiải.Nămgiọngđócónhữngtênnghethậtkỳkhôi:Đườngbạn,Lênnúi,Xuốngsông,Hừla,vàTìnhtang.

Đườngbạn-Giọnggắnbókeosơnvớinhữnglờihátrấttìnhtứ.

Lênnúi-Giọnghátkhihátlên,ngườinghecócảmgiácnhưthấymộtđoànngườireohòcùngnhaulênnúi.Câuhát lối thứ tự.Rất tiếckẻnàoviếtbàinàylâungàykhôngcònnhớđượccâunào.

Xuốngsông-Cũngnhưgiọnglênnúi,khihátlênngườinghecócảmgiácnhưmộtđoànngườiđangbướcxuốngkínnướcởdòngsông.

Hừla-Tênthậtkỳkhôivớinhữngbàihátgiọngkéodàiđặcbiệt.

Tình tang - Cũng như giọngHừ la, lúc hát câu hát được đệm bằngnhữngtiếngTìnhtang.

Nămgiọngtrêncủaquanhọchỉngườihátgiỏimớihátnổi,vừatốnhơitốnsức,lạiphảidiễntảchođúngđiệucủamỗigiọng.

Nguồngốccủatụchátquanhọ

Nhưtrênđãnói,theotươngtruyềnthìtụchátquanhọdoHiếuTrungHầuđặtrađểmuavuilúctuổigià.Vốnlàmộthoạnquankhôngcóconcái,HầuđãphóthácsựcúnggiỗcủamìnhsaukhinhắmmắtchodânchúngtổngNộiDuệ,nhưngtrongtuổigiàsốngkhôngcontrơtrọi,ngàythángnặngnề,Hầutìmcáivuitrongcáivuicủađàntrẻtrongthônxã,tronghàngtổng.

DựatheolốihátvícủavùngKinhBắctứclàBắcGiangvàBắcNinhngàynay.Hầuđặtralốihátquanhọthaychohátví,vìhátvíbaogiờcũngchỉcómộtgiọngđềuđềukémlinhđộng,kémtìnhtiết,kémcảnồngnàntronglốidiễntả.Vốnđãđượchầuhạnhàvuatrongcungcấm,Hầucăncứvàonhữngđiệunhạckhivuikhibuồn,khiđầmấm,khidằndỗiđểđặtralốihátquanhọvớinhữnggiọnghátđúngtìnhcảmtừlúctraigáimớigặpnhau,quathờikỳgắnbóchotớikhitừgiãtượngtrưngbởibagiọngchính:Sổng,Vặt,Bỉ.

Lúcmớisơkhởi,Hầucóbannhạcchohòatheocácgiọnghátnhưngvềsautrong thônquê, khôngphải lúcnào cũng sẵnnhạc, nêndân chúnggặpgỡnhaulàháttheonhữnggiọngHầuđãđặtra.Thayvìnhạcđệm,họhátgiọngđôiđểtránhsựtrơtrẽncủagiọngđơnca,đểngườicagiọngấmcóthểdìudắtngườicònnongiọng.Hátquanhọ,lúcđầuchỉcómấyxãthuộctổngNộiDuệnhưLũngGiang,LũngSơn,DuệĐôngv.v...nhưngdầndần,dânchúngvùnglâncậnthấyhayđềucùngnhautậphát.Chotớithờitiềnchiến,tụchátquanhọnày lansuốtnhiềuxã thuộchaihuyệnTiênDuvàVõGiàng tỉnhBắcNinh,vàcònlantrànsangmộtsốcácxãtỉnhBắcGiangởbênkiasôngCầunhưMậtNinh,NộiNinhv.v...

Mùaquanhọ

Chínhra,traigáiquanhọcóthểhátvớinhauquanhnăm,bấtcứvàolúcnào.Nhưng đời sống nông dân bận lam lũ làm ăn, nên quanh năm nếu có hátquanhọ,chỉcóhátlẻtẻ,màhátlẻtẻthìlốihátvíthíchhợpvớiđồngquê

hơn.Bởivậyquanhọchỉđượcháttrongnhữngdịplễbáiquantrọnghoặctrongnhữngdịpkhaocướiởcáctưgia.

MùaXuânlàmùahộihèlễbái,dânquênhânvụchiêmvừacấyxong,vụgặtchưatới,lànglàngđuanhaumởhộivànamnữthanhniênhọpnhauthànhtừngbọnrủnhauđihátquanhọ.

MùaquanhọtớivớimùaXuântưngbừng,tớivớilònghânhoancủanhữngchàngtraicũngnhưcủanhữngcôthônnữnụcườinhínhảnh,yếmthắmthắtlưngđiều.

SaubangàyTết,từngàymồngbốnđãcólàngmởhội,nhưlàngHữuThấphuyệnVõGiàngtỉnhBắcNinh.Traigáiquanhọtừcáclàngkéonhautới.

Thườnghọtớihộivàolúcquátrưa,vàhọhátcùngnhauchotớitối.Lúcravềhọlạihẹnhònhautớicáchộikhác.

SuốtbathángXuân,cóhộiởlàngnàođềucótraigáiquanhọkéonhautớihát.

CuốiXuânhộibắtđầuthưadần,côngviệcnhànônglạibắtđầuvấtvảvìsửasoạnchovụgặtchiêmhoặcvìdỡhoamàuphụ.

Rỗirãi,họhátchơixuân,bắtđầucócôngviệc,họbắtđầulàmviệctrởlạivàghinhớnhữngkỷniệmcahátcủangàyxuân.Nhữngcuộcgặpgỡmùaxuânđãtừngtạonênnhữnglứađôiđầyhạnhphúc.

Tạisaolạigọihátquanhọ

Tại sao giọng hát này lại gọi là hát quan họ?Về điểm này, trước đây đãnhiềungườigiảithíchtrongsốđócócảnhạcsĩPhạmDuy.Mọingườiđềuchorằngvìsựkínhtrọngbọnngườicùnghátvớimìnhnêndùngtiếngquanđểxưnghô,cònhọ tức làýnóimộtbọnđông.Quanhọ làmộtbọnnhiềungườiđượcsựtôntrọngcủanhữngngườikhác.Hátquanhọtứclàlốihátcủanhữngngườinày.

TôiđãđượcdịphỏingườidânxãLũngGiang,cáccụgiànơiđâyđãtrảlời:

Tagọinólàhátquanhọthìlàhátquanhọ.Chínhchúngtôiởnơiđâycũng không hiểu tại sao lại có danh từ này. Theo các cụ chúng tôitruyềnlạithìđầutiênnhữngngườihátlàthânnhânhọhàngquanHầu

được ngài dạy cho trước. Quan họ là những người có họ hàng vớiQuan Hầu, và hát quan họ là lối hát của Quan Hầu tập cho nhữngngườinàyđầutiên.

Lờigiảithíchxétrarấtcólý,vìlúcđầutruyềngiọnghátmới,HiếuTrungHầu tấtnhiênphải truyềnchoconcháu trước rồi sauđómớidoconcháutruyềnchongườingoài.

Trongkhichưaaibiếtđíchxáctạisaolạigọilàhátquanhọ,thiếttưởngnênchấpnhậnlờigiảithíchcủacáccụlàngLũngGiang,nơicóđồiLimvàcóthểlàquêtổcủatụchátquanhọ.

Mộtbọnquanhọ

Traigáiquanhọđihội,họhọpnhauthànhtừngbọnđểthayphiênnhauhát.Traicũngnhưgái,mộtbọnquanhọgồmítnhấtnămngười,domộtngườidẫnđầu,loviệcmờimọcbạnhát,hoặcquyếtđịnhnhữngđiềuliênquantớicảbọn.NgườinàycácquanhọtônlàanhHaihoặcchịHai.

SauđólàcácanhchịBa,Tư,Năm,vàSáu.

Nếubọnquanhọcósáungười,ngoàianhTưhoặcchịTưcòncóanhhoặcchịBốn,khôngcóanhCảhoặcchịCảnhưhátví.

Mộtbọnquanhọbaogiờcũnggồmtoànnhữngngườicùngmộtlàng,đểcònđối đáp hát với trai gái làng khác.Trai gái cùng làng không cùng hát vớinhauởngàyhội.

Họcóthểháttậphátchơivớinhautronglàng,nhưngđãđếnhộibaogiờhọcũngtìmcácbọnquanhọthiênhạđểmờihát,nhưvậyvừađượcdịptỏtàinăngnêudanhtiếngcholàngmình,vừađượchátthẳngcánhkhôngnểnanggì.

TạicáchộiXuân,traigáiquanhọtrôngthấybọnquanhọởlàngnàolànhậnrahọngay.Mỗibọnđềucómộtđặcđiểmriêng,khiđứnghátvớinhauhoặcnhữngkhihátvớicácbạn.

Mờihátởhội

Đitớihội,cácbọntraigáiquanhọsaukhilễPhậthaylễThần,tùytheohộichùahayhộiđình,cùngnhauđứngởquanhnơiđịađiểmhội,ởsânđình,ở

trướcchùa,ởnhữngthửaruộngkhôquanhđìnhlàng.Họchờcácbọnkhácmờiháthoặchọđangtìmkiếmmộtbọnhátđểmờihát.Tronglúcđóhọcóthểxemnhữngtròvuikhácởhộinhưđánhđu,đánhcờ,chơitổtômđiếmv.v...

Khimộtbọnquanhọthấymộtbọnquanhọkhác,nếulàbạnquenbiếtvẫnthườngháttrongcáchộikhácthìdễdànglắm.Họchàonhau,rồimặcnhiênnhư đã hẹn hò trước, họ cùng nhau hát cầu vui sau khi đãmời nhau trầunước.

Bọntraibảobọngái:

-Liềnchịhômnayđãđếnđây,chắcliềnchịvuilòngcholiềnemhầutiếpmấycâu.

Thếlàbọngáinhậnlời:

-Liềnanhđãkhôngchêchúngemhátkém,xinliềnanhchochúngemtheo.

Xưnghôvớinhau,cácbọnnamnữquanhọthậtlàkhiêmtốn.Họtônnhaulàliềnanhvàliềnchị,baogiờcũngtựxinmìnhlàliềnem.

Vàhọcũngrấtlànhúnnhườnglịchsự:khihọnóixinliềnanhchochúngemtheolàýhọmuốnbênnamháttrước.Bênnamlẽtấtnhiêncũngphảilịchsựkhiêmtốn:

-Liềnemchỉbiếtnhữngchợgần,liềnchịđãđichợxa,xinliềnchịcholiềnemtheo.

Câunóitrêncủabênnamthậthếtsứcnhũnnhặnvàtôntrọngbênnữ.Khihọnói chỉ biết nhữngchợgần làýmuốnnóihọbiết ít câuhát, chỉ hát đượcnhữngcâuhátdễgiọngthường,vàkhihọnóiliềnchịđãđichợxalàýmuốnđềcaocácbạnnữbiếtnhiềucâuhát.

Rútcuộcthườngthườngbọnnữháttrước,bọnnamhátsau.

Cónhữngtrườnghợpcómộtbọnquanhọnamhoặcnữtớihộinhưngkhônggặp những bạn hát quen, chỉ toàn những bọn lạ. Như vậy họ không hátchăng?Cóchứ,đãđiđếnhộiphảihát,khôngđượcháthọthấyngứacổlàmsao,vàhọbịnrịnvôcùngnếuphảivềkhông.Họngắmnhữngbọnlạ,rồihọmời,cókhinammờinữcũngcókhinữmờinam.

Mộtbọnnamchờởhộiđãlâukhônggặpbạnquengiờthấymộtbọnnữhọliềnmời.Thấynhauhọbiếtnhaungayđólàmộtbọnquanhọ.Họbiếtquanhânsốnămhoặcsáungười,vàđihộinhiều,mắthọnhìnquen,họnhậnrangayđólàmộtbọnquanhọ.

Họmang trầu tớimời.Đihội,cácbọnquanhọ thườngcósẵnbọc trầuđểmờihát.Miếngtrầulàđầucâuhát!Cónhữngbọnquanhọlịchsự,họkhôngmang trầu ở nhà đi, họ lấy ngay những cơi trầu các hàng nước bán trongngàyhộimờicácbạnhát.Bạnhátdùngbaonhiêuhọsẽtrảtiềnnhàhàng.

Họmangcơitrầutớitrướcbọnmàhọđoánlàbọnquanhọ.Họmời:

-Mờiliềnchịxơitrầu!Nhấtniênnhấtlệ,hômđâydânlàngđâymởhội,gặpliềnchị,xinliềnchịcholiềnemđượchầutiếpcamấycâumừngxuân.

Lẽtấtnhiênbọncongáichốitừnóilàkhôngbiếthát.Bọntraisẽnănnỉ:

-Vuixuân,liềnchịbiếtchợxathìđichợxa,khôngbiếtchợxathìđichợgần.

Bọngáilúcđầutừchốinhưngvềsaucũngnhậnlời.Cũngcókhibọngáitừchốihẳnvìhọđãcóhẹnvớimộtbọntraikhác.Họsẽtrảlờithẳngthắn:

-Chúngemxincảmơnliềnanh.Nhưngthúthựchômnaychúngemđãcóhẹn,xinhẹnvớiliềnanhhộikhác.

Cóthểcáccôđưarađềnghịđểgặpbọntraiởhộinàongàyhômsauhaymộtngàygầnđó.

Đốivớinhữngbọnliềnchịđãcóhẹntrướcnhưvậy,lẽtấtnhiêncácliềnanhkhôngthểcốmờiđượcvàđànhnhậnsựhẹnhòmộtngàygặpgỡmaiđây.

Hátởhội

Bạnhátgặpnhau,cũngnhưhaibọnquanhọmớitiếpxúclầnđầu,saukhichàomờivànhậntrầucủanhau,họbắtđầuhát,bênnàoháttrướctùytheosựthỏathuậncủađôibênnhưtrênđãtrìnhbày.

HọhátvớinhauquacácgiọngSổng,VặtvàBỉ.

Họhátgiọngđôi.Bọngáithườnglấynónchegióđểgiọngđỡvăng,hátđỡmệt.Bênnọhátmộtcâu,bênkiađáplại.

Tronglúchát,quamỗiđoạn,họlạidùngmấytiếnggọinhaunhưđểnóihếttâmtìnhqualờica.HọnhắcanhHaiơi,anhBaơi...chịHaiơi,chịBaơi...chođếnanhSáuơi,chịSáuơi,rồihọlạigọitrởlạianhHai,chịHainếucâuhátquádài.

Ngồirằngngồitựavườnđào,Thấyngườithụcnữravàolòngnhữngvấnvương. ChịHaiơi!Giórằnggiólạnhđêmtrường,Nửachănđểđó,nửagiườngđểđóchờai. ChịBaơi!Sorằngchữsắcchữtài,Cócônggắnbóaingườiphụnghĩaquêncông. ChịTươi!

Họhátvớinhauởbờruộngtrướccửachùa,ởbênđườngcạnhđìnhlàng,họhátvớinhauởtrênđồinhưởhộiLim.

Họxúmnhaunhậpthànhmộtbọn,mảimêhátvớinhaumặcchothờigiantrôiqua,mặcchonhữngaiđixemcóđứngquanhhọđểthưởngthứclờicacâu hát của họ.Họkhôngbiết tới ngoại cảnh, đôi bên họ chỉ biết hát vớinhau.MùaXuângiótuylạnhnhưnglònghọđangxuân!

Chỗnàymộtđámhát,chỗkiamộtđámhát!Baonhiêunhữngcâuháttìnhtứnồngnàn,baonhiêunhữnglờihứahẹnáiân!Nhiềucuộctrămnămđãbắtđầuởnơiđâyquanhữngcâuhátđằmthắmyêuđương.

Thườnghọđếnhộikhi lúcquá trưanhưtrênđãnóivàhọbắtđầuhátvàokhoảnggiờMùi.Họhátvớinhauchotớilúcbóngchiềuđổxuốngmớichiatay.Cókhicùngvềmộtđường,họtiếptụccuộcháttrênđườngvề.Bọnhọkhiđitheođườngđê,giọnghátvăngvẳngrấtxa,ngherấtdudương.Nhữnglúcchiataynày,baonhiêucâuháthayđầyluyếnaihọđềuđemrahátvớinhau,vàlúcnàyhọkhôngcầnphảichọncâuđốichoxứngvớicâuxướngcủabọnhátmàhọchỉcầnhátđểnóilênsựcảmmếnnhau.

GióXuânmiềnBắclạnh,nhưnghọkhôngthấylạnh,nhữngcâuhátđãkhiếncholònghọấmáp.

Họtiễnđưanhauđếncổnglàngmớichiatayvàhọcònhẹnnhaugặpgỡởnhữngngàyhộimấyhômsau.Cónhữngbọnháthọhátvớinhauhếtxuânnàyquaxuânkhácvànhiềulứađôi tốtđẹpđãnênduyênnhờnhữngkhúc

háthộixuân!

Mờibạnháttớinhàháttrắngđêm

Cónhiềubọnquanhọ,tuyđãhátởhộivàtrênđườngvềvớimộtbọnquanhọbạn,đếnlúcchiatayvẫncònbịnrịnkhôngmuốnmỗibọnvềmộtnẻo.Họđềnghịmờinhauvềlànghọrồihátsuốtđêm.

Đọcđếnđây,cácbạnsẽmỉmcười,saohọsaynhauquávậy?Thậthọquảcósaynhau,vìphầnnhiềutraigáiquanhọđềulànhữngngườimớilớnchưalậpgiađình.Nhưvậygặpnhau,gầnnhau,háttặngnhautoànnhữnglờicađầytìnhtứ,làmsaohọkhỏisaynhau.Saynhau,họkhôngmuốnbỏdởcuộchát,họcầnhátcho thật thỏa, thậtđã,nhưvậyhọmờinhauvề làngđểhátmuavuimộtcanhcósao!

Cókhibọnquanhọtraimờibọnquanhọgái,vàcókhibọnquanhọgáimờibọnquanhọtrai.Thườngkhi,haibọnmớigặpnhauđãsaynhaulờihát,bọngáivẫnmờibọncontraivềlàng.Tạisaovậy?Xinthưa:bọntraingủđêmởmột làng lạkhôngsao,cònbọngái trướckhingủđêmtạixãnàocầnphảiđượcphụhuynhbiếttrướcvàchophép.

Khimộtbọngáimờimộtbọntraivềlàng,họphảitrìnhvớiphụhuynhvàbọnhátbạnnàythườngđượctiếpởnhàchịHai.

Tụclệquanhọlạ lắm!Bọnquanhọtrai tuydobọngáimời tới làngđượcphụhuynhbọngái tiếpđãirất longtrọng.Chamẹcáccôgái tỏrarấtquýmếnnhững chàng trai.Những chàng trai này đượcmời lên nhà trên, ngồimộtbên,còncáccôgáingồimébênkia,nghĩalàhaibọnngồihaigianbêngiườngthờ.Đôibênlạitiếptụchát,trongkhiđóngườilàngcáccôgáikéonhautớinghehátvàxemmặtliềnanh.

Đôibênsẽhátvớinhautrắngđêm!

Họhát quên ăn chăng?Không,bọnquanhọ trai được tiếpđãi lịch sựvớicơmnướcthịnhsoạn.Cáccôgáiđãgóptiềnnhauđểlàmcơmmờiliềnanh.Lẽtấtnhiênliềnanhxơicơmbênnàyliềnchịcũngxơicơmởmébênkia,vàhaimâmđềucóvẻnhưhaimâmcỗxuân.

Lầnnàyliềnchịmờiliềnanh,mộtbữakhác,liềnanhsẽxinphépphụhuynhliềnchịđểmờilại.Trongkhiliềnanhtớilàngliềnchịcáctrailàngkhônghềtỏvẻghentươngmàcòntỏrấtnhiềuthiệncảmvớiliềnanhlàkhác.

Khôngnóichitrailàng,nếucôgáiquanhọcóchồng,chồnghọcũngkhôngghen;vàchínhhọcũngkhôngnhậnlàvợeliềnanhmấtcảmtình,họchỉbảođólàcháyhayhọhànggìđóthôi!Trườnghợpnàyrấtítvìcáccôgáiđãlậpgiađìnhrồithườnggiữýkhôngđiháthộinhưkhicònsontrẻnữa!

Đãcólần,cómộtchịHaicóchồngđứngđầumộtbọnquanhọnữ.Bọnnàymờibọnquanhọnamtớilàng,vàchịHaiphảiloviệcđăngcai,chínhchồngchịđãthânhànhlàmcơmđểmờiliềnanh.

Saubữacơm,haibênliềnanhvàliềnchịcùngnhautiếptụccuộchátchotớitang tảng sáng.Liềnanh ravề, liềnchịđưa tới tậncổng làng,và cũngcónhiềuanhchịemcủaliềnchịđưachântheo.

Khimộtbọnquanhọnammờimộtbọnquanhọnữtớihátđêmthìcũngvậy,cũngcơmnướcvàcũngcóngườilàngtớixemmặtliềnchịvàcũngtiễnđưalúcsángngày.

Đừngaicóýnghĩxấuvớihọ!Họtiếpnhausuốtđêmchỉbằngcâuhát,vàkhôngcóchuyệntrênbọctrongdâu!

Hátgiải

Từtrên,tôimớichỉtrìnhbàyvềnhữngcuộchátvuixuân,ởhộicũngnhưởnhà.Hátquanhọcónhữngcuộcthiđualấygiảirấtgaygo.

Tạinhiềuhộixuântạicácvùngquanhọ,ngoàicáccuộcvuinhưđánhđu,đánhcờ...còncó treogiảihátquanhọ.Thườngcóbagiải,vàgiải thưởngthườnggồmtrà,pháo,khănđiều,đôikhicóthêmtiền.

Giảiquanhọđượctreosuốtngàyhộiđểcácbọnquanhọcácnơicóthìgiờtớidự.

Hátquanhọgiảithườnghátởhànhlangđình.

Giảithưởngđặtởtrênmộtánthư,haibênlàhaichiếctràngkỷ,dànhchohaibêndựgiải,mộtbênNam,mộtbênNữ.

Trênánthư,vềmébênnữcóúp10chiếcchénvàmébênnamcó6chiếc.Mỗikhibênnàothua,bị lấyđimộtchiếcchén.Nhưvậy,muốnthắngbênnamphảithắngbênnữmườicâu,cònbênnữchỉcầnthắngbênnamsáucâulàđược.Hátđượcmộtbọnchưaphảilàđược,cóthểcónhữngbọnkhácvào

tranh tài.Bọnthắngphải làmsaogiữgiải trongsuốt thờigianấnđịnhcủahộilàngcókhimộtngày,cókhibangày.

Đôibênhátgiảidướisựtrọngtàicủamộtngườicầmtrịch.Ngườicầmtrịchlàmộtngườihátgiỏibiếtnhiềugiọng,cóthểhátlạiđượcnhữngcâuhátsaicủabênthua.

Muốnvàodựgiải,bọndựthiphảihátquađủnămgiọngtrênchongườicầmtrịchnghe.Khônghátđủnămgiọngtrênkhôngđượcdựhátgiải.

Hátgiảiquanhọcầnphảihátđối,nghĩalàbênhátmộtcâubênhátsauphảicómộtcâuđốilại,phảiđốicảýlẫngiọng,saiýhoặcsaigiọngđềukhôngđủ.Khiđốigiọngphảiđốiđủnhữngmạchđệmcâuýa, tìnhtangtính,hựrăngớihư.

Thídụ:

Ngồirằngngồitựacómấyvườnớihahạđào.

Nhữngmạchđệmcâucómấylờiớihahạ,cầnphảiđượcnhắclạitrongcâuhátđối.

Thídụtrênlàđốigiọng.Dướilàđốiý:

Ngắmxemduyênsốbuồntình,MuốnlênthượnggiớitạithiênđìnhhỏisốxemchơiMướntàubaythẳnglêntrời,Sớtâutrờibảocóngườihạgiớikếtthân.Vộivànghạmáyxuốngdần,Quảnhiêngặpbạnchâutrầnlàđây.Nênchẳngđịnhliệumộtngày!

Câuháttrênýthiệtmới,vàcũngmớicótừthờiPhápthuộc.Đểđốivớicâunày,giớiquanhọgọilàcâuTàubay,cócâuTàungầmnhưsau:

Ngắmxemduyênsốbuồntình,TàungầmvặnláiđăngtrìnhthẳngtớiThủycung.ĐượcvàobệkiếnvuaRồng,Nhàvuatrasổphêrằngtốtsốnhânduyên.Vộivàngtàuláivềliền,Quảnhiêngặpđượcbạnhiềnnơiđây,Nênchẳngđịnhliệumộtngày!

Khihaibêndựgiảiđãhátxongnămcâuhátgiọngtrênvàbênnàođãngồivàophíabênnấy,ngườicầmtrịchmớigieoâmdươngđểxembênnàoháttrước.

CónhiềukhibênNamnhườngchobênNữháttrướcmàkhôngcầnbóiâmdương.

Tronglúchátthi,dânlàngvàkháchxemhộiđứngbuquanhđểthưởngthứctàinghệcủađôibên.Cónhững trườnghợpđôibênđềuhátgiỏi,giằngconhauđếnhếthộikhôngbênnàothua,vàgiảithưởngđượcchiađôi.Tuynóilàchiađôinhưngtrênthựctế,thườngbênnamnhườngchobênnữ.

Đểmừngbênthắngcuộc,dânlàngđốtbánhpháo.Saubánhpháomừng,bọnquanhọthắnggiảivàolễthầntạơntrướckhilĩnhgiải.

Giảithưởngtuykhôngđánglàbao,nhưngbọnđượcgiảithựclàhãnhdiện.

Kếtbạn

ĐặcbiệtnhấttronglàngquanhọlàtụcKếtbạn.

Haibọnquanhọthuộchailàngkhácnhau,mộtbọnnamvàmộtbọnnữ,saukhiđãhátvớinhaunhiềulầnởnhiềuhộixuânvàcũngđãmờinhauvềđểhátđêmnhiềucanh,thườngkếtbạnvớinhau.

Kếtbạn,nghĩalàđôibêngiaokếtchỉhátvớinhauởhộivàkhônghátvớibọnnàokhác.Việckết bạnphảiđượcphụhuynhvàhươngchứchai làngchấpthuận.

Đôibênmuốnkếtbạnvớinhauphảitrìnhvớiphụhuynhvàhươngchứcbiếtđể xin sự đồng ý, nhất là những bọn quan họ nữ, càng cần được sự chấpthuậncủadânlànghơn.

Bọnquanhọnamđượcbọnnữchobiếthươngchứctronglàngvàphụhuynhcủabọnnàyđãbằng lòngsựkếtbạncủahọvớibọnnam,vàhọmờibọnnam tới ngàyhội làngnọ, hoặcnếungàyhội đãqua rồi thìmột ngày sócvọng,tớiyếtthầnởđìnhlàng.Bọnnamđếnđúnghẹncùngnhaumuađồlễthườnggồmhoaquả,trầucau,tràrượu,điđếnlàngbọnnữ.Bọnnữđợiđónhọcùngvớidânlàng,đưahọvàođìnhtrìnhdiệnvớicáchươngchức.Giớithiệuxongbọntrailễyếtthần.Cóđốtpháođểmừngsựkếtbạncủađôibên,sauđóđôibêncùnghátthờthần.

Kểtừngàyđó,bọnnamđượcdânlàngbọnnữcoinhưnhữngngườithâncủalàngxã.Họquýnhữngchàng trai đónhưnhững rể làng.Mỗikhi làngcócôngviệcgìvuimừng,bọntraiđềuđượcbọngáimờitớiđểhátthờthầnvàsauđóhátmuavuimộtvàicanh.Lẽtấtnhiênmỗilầnbọntraitớiđềucóđồlễyếtthần,vàbọntraiđượcbọngáikhoảnđãirấtthịnhsoạn.

Bọntraiđãđếnlàngbọngáirồi,mộtngàysaubọngáicũngnhânmộtngàylễthầnởlàngbọntrai,tớilễnơiđây,hátthờthầnvàsauđócùngbọntraihátmột canh để dân làng bọn trai thưởng thức tài nghệ của liền chị.Bọn gáicũngđượcdânlàngbọntraitiếpđãiquýtrọngnhưnhữngcôdâulàng.

Đôibênđãkếtbạnrồi,khilàngbọnnamcólễ,bọnnammờilàbọngáitớilễvàhátkhôngcứtrongmùaxuânmàbấtcứdịpnàotrongnăm.Bọnnamđốivớibọnnữcũngvậy.

Vàkhiđihộichỉcóhaibênhátvớinhau.Bọntraihátvớimộtbọngáikhácbọngáisẽghen,vàbọntraicũngsẽghennếubọngáikếtbạnvớimìnhhátvớimộtbọntraikhác.

Nếutạimộthộinào,vìchờđợilâukhôngthấybọnkếtbạnvớimìnhtới,bọnnamhoặcbọnnữcómộtbọnkhácmời,lỡdanghátdở,họđànhphảixinlỗibọnkiađểtrởlạihátvớibọnkếtbạn.

Traigáiquanhọđềubiếtrõlệnày,nênkhibọnđanghátvớimìnhxinlỗivìcóbọnkếtbạnđãtới,họliềnvuilòngngừnghátđểtrảchohaibọnkếtbạnhátvớinhau.

Tụckếtbạnquanhọgầngiốngnhưviệccướixingiữahaibọnhát,nhưngchỉởtrênphươngdiệncahátthôi,vìcáccôcậutuycókếtbạnquanhọnhưngvẫntoànquyềnmuốnlậpgiađìnhvớiaithìtùy.

Nếumộtngười trongbọnquanhọkếtbạn lấyvợhoặc lấychồng,bọnkếtbạnđềucóđồmừng,vàtrongdịpnàyđôibênthườnghátvớinhausuốtđêmđểmừngchocôdâuchúrể.

Trongnhữngđámtiệckhaovọng,cácbạnquanhọcũngthườngđượcmờitớihátđểchúcmừnggiachủvàđểmuavuichodânlàngcủabạnhát.

Nhữngbọnkếtbạnvớinhauthườngdànhchonhaurấtnhiềukỷniệm.Khiđã lập gia đình không còn đi hát hội nữa, nhắc đến những kỷ niệm cũ lànhữngđiềurấtthíchthúcủatraigáiđãtừngđihátquanhọ.Cácbàvợvàcácôngchồngkhônghềbaogiờghenvớicácbạnquanhọcủachồnghoặccủa

vợ.Họđãbiếttụclệ,vàkếtbạnchỉlàkếtbạnkhônglàhônnhân.

∞

Đạiđểnhữngđiểmchínhvềhátquanhọđãđượctrìnhbày.Trongđámcưới,trongđámkhao,đểmuavuichoquankhách,chủnhâncókhimờihaibọnquanhọtớihátđốiđáptrongđámtiệc.Vàcólàngtrongnhữngdịphộixuâncómờicácbọnquanhọtớihátthờ.

Háttrốngquân

Háttrốngquâncũnglàmộtlốiháttraotìnhgiữatraigái.ThườngtrốngquanhayđượchátvàodịpTrungthuvàhátngoàitrời,dướitrăng.

Hát trốngquân có bên namvà bên nữ.Hai bên ngồi đối diện nhau, trốngquânlậpnênởgiữa.

Trốngquânlậprấtdễdàng.Mộtchiếcthùngchèhaythùngsắttây,khôngthìcàngtốt,haichiếccọc,mộtdâythừngvàmộtquechốngthừngchocăng.Tấtcảvậtliệuđểlậptrốngquânchỉcóthế,nhưngtrongthángtrungthutừđêmmùngbảytớiđêmmườisáu,trốngquânlậpnêntạimộtxómnàoởlàngquêlàtraigáitronglàngkéonhautớihátvànghehát.

Haichiếccọcđónggiữhaiđầuthừng,cókhilàmộtsợimây;dâythừngbắtquachiếcthùngnằmvàokhoảnggiữahaiđầu.Chiếcquechốngchiếcthừngtrênmặtthùngchodâythậtcăng.Dâycàngcăng,tiếngvăngcàngdài.Đánhtrống quân làmột chiếc dùi nhỏ bằng tre.Dùi tre đập vào thừng văng ranhữngtiếngthìnhthùngthình.

TạicáclàngquêvàodịpTrungthu, traigái làngquêtrướcđâythườnglậptrốngquânđểhátmuavuivớinhau.Cókhilàcontrai,cókhilàcongái.Hátđốiđáplàcáithúcủatraigáichưavợchưachồng.Mộtchàngtraiđiđếnmộtxómcó lập trốngquân.Chàngvàohátnhưngchỉmuốnhátvớinhữnggáicòn son rỗi.Ngồixuốngđám trốngquân, cầmchiếcdùiđánh trống, tiếngthìnhthùngthìnhbậtra,chàngbắtđầuca:

ThángtámanhđichơixuânĐồnđâycóhộitrốngquânanhvào.Thìnhthùngthình!

TrướckhihátanhcólờiraoKhôngchồngthờivào,cóchồngthờira.Thìnhthùngthình!CóchồngthờitránhchoxaKhôngchồngtasẽlânlatớigần.Thìnhthùngthình!

Tiếngrằngcahátđốiđápthườngdànhchotraigáithanhtân,đôikhicũngcónhữngngườiđãthànhgiathấtnhưngvẫnmuốnhátđểnhớlạithuởcòncongái.Các người này cũng lập nên trống quân nhưng chính họ là người háttrước,vàhọcũngkhônggiấugìtìnhtrạnghộtịchcủahọ,họđãcóchồngvàcócảcon:

TrốngquânemlậpnênđâyÁovảilàmchiếu,khănquâylàmmùng.Thìnhthùngthình!MuavuivớianhtrăngtrongCóconcũnghát,cóchồngcũngchơi.Thìnhthùngthình!ConthìemmướnvúnuôiChồngthìemđểhátnơixómnhà.Thìnhthùngthình!

Vớicâuháttrên,ngườihátđãnóirõtìnhtrạnggiađìnhcủamình,bênNamaihứngthìhát,aikhôngchịuthìđitìmđámtrốngquânkhácmàhátvớicáccôthiếunữchưachồng.

Trống quân nhiều khi lập nên, chỉ cómột bên nam hoặc nữ.Họ chờ đợingườitớihát.Họđánhtrốngvàhátmộtmìnhđểnhưmờingườitớiđốiđáp.

TrốngquânanhđánhnhịpbaLúcvàonhịpbảy,lúcranhịpmười!Thìnhthùngthình!

Hoặclàhọhátnhữngcâubôngđùađểkhuyếnkhíchnhữngngườicònlảngvảngbênngoàichưadámngồixuốnghát.Thườngcáccôthiếunữhaykhiêukhíchcácchàngtrai:

TrốngquâncóđĩathịtbòNhữnganhkhôngvợđimòcảđêm!Thìnhthùngthình!

Hoặc:

Trốngquân,trốngquít,trốngcòi,Tachẳnglấynó,nóđòilấyta.Thìnhthùngthình!

Nhữnglốiháttrốngquân

Nếuhát quan họ khi hát có ba giọng chính để đối đáp với nhau thì trốngquânchỉcómộtgiọng,nhưngcâuhátlạinhiều,ngườihátcóthểứngkhẩuđặtracâuhátđược.

Hátquanhọ,vìởnhàquê,trongnhữngbuổiháthộithườnghátgiọngđôi,vàcâuhátphảiháttheogiọng,nênphảicócâuháttrước,khôngthểứngkhẩuđược;haingườihát,mộtngườiứngkhẩu,ngườikiabiếtsaomàtheo.

Háttrốngquândễứngkhẩu,câuhátdođóthayđổitùyngườiđingườihát,vàvới sựứngkhẩucâuhát thườngnói lên rõđược tình tiết tâm trạngcủangườihát.

Háttrốngquâncóhailốihát:

-Hátvận,làháttheovần.

-Hátđố,làhátthànhnhữngcâuđốbắtbuộcđốiphươngphảitrảlời.

Hátvận

Đâylàlốihátthôngthườngmỗikhicótrốngquânlậpnên.Hátchỉcầntheovần, người hát hoặc dùngnhững câu có sẵn hoặc tự đặt ra những câu hátmới,thườngtheothểlụcbáthoặclụcbátbiếnthể.

Đãđiđếnchốnthìchơi,Đãđiđếnchốntiếclờilàmchi!

Đãgặpnhauởđâythì,Hátnămbakhắcbõkhivắngnhời.

Đólàmộtcâuthôngthườngtraigáithườnghátlúcbắtđầucuộchát.

Cókhibêngáilậpnênđámtrốngquân,cónhữngchàngtraihátgiỏituyđã

tớiđámnhưngchưachịungồivàohát.Bêngáimời:

Đồnchànglàkháchtàihoa,Mờichàngđốiđápmộtvàitrốngcanh.Cólámàlạicócành,Cóemmàlạicómìnhmớivui!

Câumờisaomàkhéoléo.Chàngtraibiếtcôgáimuốnmờimìnhngồivàođámhát,vàđểtạlòngngườiđẹp,chàngcũnghátmộtcâurấtlàphongnhã:

Ngườithanhlờinóicũngthanh,Thấyailịchsựlònganhvuimừng!Đêmtrăngsángchỉcóchừng,Đôitađãgặpthìđừngxanhau.

Nhữngtraigáitrốngquânlúchátthườngđãbiếtnhaunhưngcũngnhiềukhigặpngườilạ.Trongtrườnghợpnàyhọdòxéttìnhýnhauquacâuhát,hỏithămnhauđãthànhgiathấtchưa,đôibênbằnglòngnhauliệubácmẹcótácthànhchochăng.

ThấynànganhcũngmuốnthươngSợnàngcònvướngtơvươngnẻonào!Xuânxanhmấyđộtrăngcao?Yêunhaubácmẹvunvàochochăng?

Cónhữngcâuhát traigái thử tàinhauxemchàngcóphải làconngườicóhọcthức,xemnàngcóphảilàgáitrâmanhbiếtđủđiềutứđứctamtòng.

Đâylàgáithửtrai:

TruyệnKiềuanhđãđọclàu,XinanhhãykểmộtcâuhếtKiều.

Chàngtraichỉviệcđáp:

Trămnămtrongcõingườita,Muivuicũngđượcmộtvàitrốngcanh.

Hoặcbêngáithửbằngnhữngcâusau:

TruyệnKiềuanhđãđọcthông,XinanhhãykểmộtdòngchữNho.

Đáp:

Hồcôngquyếtkếthừacơ,Lễtiênbinhhậukhắccờtậpcông.

TrongcâutrêntoànchữNho,khôngcómộtchữNômnào.

Haycâusauđây:

TruyệnKiềuanhđãđọcthông,XinanhhãykểmộtdòngchữNôm.

Đáp:

Nàychồng,nàymẹ,nàycha,Nàylàemruột,nàylàemdâu.

TrongcâutrêntoànchữNôm,khôngcómộtchữNhonào.

Đấylànhữngcâugáithửtrai,nhữngcâutraithửgáicũngnhiều:

Thấyemlàgáitrâmanh,Hỏiemhaichữbốkinhthếnào?

Đáp:

Bốkinhthờmẹthờcha,Thờchồngtrọnđạocùnglànuôicon.

Vàcókhichàngtraiđisâuhơn:

ThấyemanhcũngquýlòngHỏiemtứđức,tamtònglàchi?

Đáp:

Theocharồilạitheochồng,Khichồngtrămtuổi,dốclòngtheocon.Tamtòngđạoấyvuôngtròn,Thìcâutứđứcaicònnghĩsuy!Công,dung,ngôn,hạnhnữnhiPhậnemlàgáiemthìphảitheo.

Trongnhữngđámhátnhưvậy,haibênđềuthuộcnhiềucâuhátvàhaibênđềucótàiứngkhẩuđểtrảlờinhau.

Thườngtraicũngnhưgái,trongnhữngđámtrốngquânthángtám,mỗibêncó đôi ba người, luân phiên nhau hò hát để mua vui. Tuy mỗi bên mấyngười,nhưngcặptraigáinàocótìnhývớinhau,họchỉđốiđápvớinhau.

Cónhữngđámhátthi,mỗibênchỉmộtngườihátchođếnmãncuộc.

Hátđố

Hátvậnlàháttheovần,dùngnhữngcâucóvầnmàhátvớinhau.

Trongnhữngcuộchátthihoặctrongđámhátmàtraigáihaibênđềumuốnchongườinghehátcùngthấyrõtàinghệcủamình,họthườngdùngnhữngcâuhátđốbắtđốiphươngphảitrảlời.Nhữngcâuđócókhắptrênmọilĩnhvực,vềluânlý,vềlịchsử,vềvạnvậtcũngnhưvềnhữngđiềuthôngthườngcầnbiết.

Dướiđâylàmấythídụ.

Hỏi:

Cáigìnóbénócay?Cáigìnóbénóhaycửaquyền?

Đáp:

Hạttiêunóbénócay,Đồngtiềnnóbénóhaycửaquyền.

Hỏi:

Đốaibiếtđámấyhòn?Núicaomấyngọn,trăngtrònmấytrăng?Đốaibiếtlúamấycây?Biếtsôngmấykhúcbiếtmâymấytừng?

Đâylàmộtcâuđốmẹo,vìđốnhữngđiềukhôngaicóthểtrảlờiđược.Đáplạimộtcâuđốmẹo,ngườitacũngphảitrảlờimẹo:

Đákiachỉcómộthòn,

Núikiamộtngọn,trăngtrònđêmnay.Lúakiachỉcómộtcây,Sôngkiamộtkhúcvàmâychíntừng.

Trongcâutrảlời,ngườiđápđãthôngthườnghóanhữngđiềumìnhtrảlời.Đánàobiếtbaonhiêuhòn,nhưngđánàocũnglàhònđá,vậychỉdùnghaitiếnghònđá,bấtcứhònđánào.Ngọnnúi,khúcsôngvàcâylúacũngvậy.Aibiếtmàđếmđược,chonênbấtcứngọnnúinàocũnglàngọnnúi,khúcsôngnàocũnglàkhúcsôngvàcâylúanàocũnglàcâylúa.

Riêngcótrăngtrònthìđêmnaydướiánhtrăngthuđôibêncahátvớinhaunhưtrăngđangtrònvậy,

Mâyđượctrảlờilàchíntừngvìcócâucadao:

Nhấtcaolàchíntầngmây.

Vàcâuđốdướiđâytươngtựnhưnhữngcâuđốvềvạnvật.

Hỏi:

Quảgìnămmúisáukhe?Quảgìnứtnẻnhưđethợrào?Quảgìkẻướcngườiao?Quảgìlấplánhnhưsaotrêntrời?Quảgìănđủnămmùi?Quảgìtolớncóngườitrồngtrong?Quảgìthíchchữchạmrồng?Quảgìcùitrắngnướctronghỡichàng?Quảgìdanóvàngvàng?Quảgìlănlócgiữađàngcáiđi?Quảgìdanóxùxì?Chàngmàđápđược,thiếpthìtheokhông.

Đáp:

Quảkhếnămmúisáukhe,Quảnanứtnẻnhưđethợrào.Quảmậnkẻngườiướcao,Quảmơlấplánhnhưsaotrêntrời.Quảlêănđủnămmùi,Quảđộngtolớncóngườingồitrong.

Quảchuôngthíchchữchạmrồng,Quảdừacùitrốngnướctrongđónàng!Quảthịdanóvàngvàng,Bùayêulănlócgữađàngcáiđi.Quảmítdanóxùxì,Nayanhgiảngđượcemthìtheoanh.

Mấycâuđốiđáptrênchỉlàmộtthiểusốtronghàngtrămcâuhátđốiđápcósẵn.

Tráigáikhihátthườngchỉdùngnhữngcâuhátvậnmớinóilêncảmtìnhyêuthươngcủanhau.Ítkhidùngđếnhátđốnhưtrênđãtrìnhbày.Cũngcókhitronglàng,traixómnàygặpgáixómkhác,đôibêntứckhínhaumớidùngđếnnhữngcâuhátđố,mụcđíchđểdằnmặtnhauvàđánhbạinhautrongcâuhát.

Nguồngốctụcháttrốngquân

HáttrốngquânlàmộtlốihátthuầntúyViệtNam.Cóngườichorằnglốihátnày bắt đầu từ đời nhà Trần. Thời đó khi quân Việt phải chống quânNguyên,đứcTrầnHưngĐạođặtralốiháttrốngquânđểquânlínhmuavuivớinhau.

CũngcóngườilạichorằngháttrốngquânlàmộttụccủangườiTàutruyềnsangViệtNamvàbảorằngtụchátnàybắtđầutừ thờinhàTống.LúcbấygiờnướcTàubịquânNhungdịchquấyrối,quânsĩphảiđiđánhgiặcnhiều,nhớnhànênôngBaoCôngmớiđặtratụcháttrốngquânđểquânlínhđóngbênNam,bênNữhátvớinhauchođỡnhớnhà.

ÔngVănThôntrongVănHóanguyệtsansốxuấtbảnvềtháng6và7năm1957, lại cho tụchát trốngquânmới có từđời vuaQuangTrung.Ôngđãviết:

Riêngvềnước ta, vịanhhùngdân tộcQuangTrungcùngđánhdấungàyrằm tháng tám bằng một cử chỉ không nhuộm vẻ hoang đường, đài cácnhưngvôcùngthiết thựcmànênthơ.Muốnchobinhsĩ theongàiđiđánhĐôngdẹpBắc,quênnỗinhớnhungcốquận,vuaQuangTrungđãchohọtrongcácgiờnhànrỗi,nhấtlàcácđêmgiómáttrăngthanh,cùngnhauhátnhịp, để vừa hát đối, một bên nam một bên nữ, vừa đánh nhịp vào mộtđườngdâythép,căngtrênmộtchiếcthùngrỗngruột.Nhândânthấyhaylạ,đãbắtchướcrồiápdụngcuộc tiêukhiểnvàongàyhộirằmthángtámmà

gọiđólàtụchátTrốngQuân.

ÝkiếncủaôngVănThônkhôngbiếtđúnghaysai,nhưngcóđiềuchắcchắnlàháttrốngquânlàmộtlốihátrấtphổthôngtạimiềnBắc,nhưnglạirấtítthấyởhaimiềnTrungvàNam.NếuđúngháttrốngquânvàdovuaQuangTrungđặtrachoquânlínhvàđượcnhândânbắtchước,háttrốngquânphảiđượcphổcậpnhiềuởmiềnTrung,miềnNammớiđúng.

Dùtụcháttrốngquâncótừđờinào,vàdoaiđặtrathìtụcnàycũngđãănsâuvàophongtụcdânquêViệtNam,vàđãlàmộttrongbalốihátgiaotìnhchínhcủanamnữthanhniênBắcViệttrướcđây.

Hátcòlả

Ngoàibađiệudâncachínhđểtraigáiháttraotìnhvớinhau,miềnBắccòncómộtđiệuhátrấtđángkểvàcũngrấtphổthôngđólàđiệuhátcòlả.

Điệuhátnàykhôngdùngđểháthội,thườngchỉđượcháttronglúclàmviệckhicómộtbọnnamnữ,hoặchaibọnnamnữcùngđốiđáp.

Thídụ:

Concòbaylảbayla,BaytừcửaPhủbayvềĐồngĐăng.

Điệpkhúc:

Tìnhtínhtang,tanhtínhtình,Cômìnhơi,cômìnhrằng,rằngcónhớ,nhớhayquên.

Câuhátthườnglàmộtcâulụcbátdomộtngườihát,cònđiệpkhúcdocảbọncùngca.

Điệpkhúc,điệukhôngthayđổinhưnglờiđôikhithayđổi.

Thídụ:

Mừngnayvậnnởtháihòa,Bốnphươnglạcnghiệpâucatháibình.

Điệpkhúc:

Tìnhtínhtang,tangtínhtình,Dânlàngơi,dânlàngrằng,rằngcónhớ,nhớhayquên.

Thườngthìtraigáigọitớinhautrongđiệpkhúc.

Tròngtrànhnhưnónkhôngquai,Nhưthuyềnkhôngláinhưaikhôngchồng.

Điệpkhúc:

Tìnhtínhtang,tangtínhtình,Cômìnhơi,cômìnhrằng,rằngcónhớ,nhớhayquên.

Hoặc:

Ngườitachồngtrướcvợsau,Anhkiakhôngvợnhưcaukhôngbuồng.

Điệpkhúc:

Tìnhtínhtang,tangtínhtình,Anhchàngơi,anhchàngrằng,rằngcónhớ,nhớhayquên.

Hátcòlảlàmộtđiệuhátrấtvui,vuivìnhiềungườihátvàgiúpđỡngườitaquênmệttronglúclàmviệc,nhấtlàcôngviệcngoàiđồng.

Cáivuicủatraigáilàmvuicảnhữngngườiđứngtuổicùnglàmviệc,nhấtlàcácbàgiàthườngvunvàođểtraigáilàngyêuthươngnhau.

HátcácphườngĐâylànhữnglốihátđặcbiệtcủavùngNghệ,Tĩnh.Chínhnhữnglốihátnàychỉ làbiến thểcủahátvívùngNghệTĩnhvàđượccahát trongnhữngkhilàmviệcthuộccácnghềthủcôngvàlàmruộng.

Nhưtrênđã trìnhbày,câuhát trợ lựcchoviệc làm,giải tríchoconngườitrongnhữnglúcnghỉngơivàtrongnhữngkhihộihèđìnhđám;đâylàcuộcchungvuicủacảngườihátlẫnngườinghe.

TạivùngNghệTĩnhcácnghềnghiệpđượctổchứcthànhphường,vànhữngphườngnàytrongkhilàmviệctraigáithườngcahátvớinhau,đểviệclàmtăngthêmnăngsuấtvàcũnglàdịpđểtraigáitraotìnhvớinhau,cókhikénbạn trămnămquacâuhát.Nhữngcuộchátphườngcó tổchứcnhất làhátphườngcấyvàhátphườngvải.Ngoài ra cũngcónhiềuphương thứckhácnữanhưphườngbuôn,phườngcủiv.v...

Hátphườngcủi

Đúngraphảigọilàhátchặtcủivìcâuhátđượcmọingườiháttronglúcrủnhauđichặtcủitrongrừng.

NghệAn,HàTĩnh nhiều rừng núi, dân chúng sau các vụmùa, công việcđồngángđãvợi,rủnhauvàorừngchặtcủi.Họđivớinhauthànhtừngđoàn,nhưvậyđểvừavuicôngviệcvừahỗtrợlẫnnhaunếubấtthầncóhoạnnạnnhưgặpthúdữ,bịcâycốiđè,bịténgãhoặcbịbấtcứtainạngì.Cóđôngvuilàcóhát.Họhátđểquênmệtvàcũnglàđểtraigáinhắnnhủnhau.

Đi chặt củi, ngay từ sáng tinhmơ thanh niên, thanh nữ đã cùng nhaumocơm,đònsócvà lạthợpnhauởngãbađườngđểcùngđi thànhtừnghàngvàorừng.Họphảileonúi,băngsuốitớinơicónhiềucủi.

NúiHồngLĩnh thường được dân các hạtCanLộc,NghiXuân,ĐứcThọ,ThạchHàkéonhauvàochặtcủivàhọgọinúinàylànúiNgànHống.

Đoànngườivàotớirừng, tảnmácramỗingườimộtbụiđểchặtcủi.Côngviệcvấtvả,họvuivẻlàm.Trưahọnghỉăncơmrồilạichặtchotớichiều.

Vừachặtcủi,thỉnhthoảngcóngườicấtlêntiếnghát.

Khôngđithìnhớthìthương,Rađilênđộngxuốngtruôngnhọcnhằn.

Độnglàconđườnglêndốcnúi,còntruônglàconđườnghẻmgiữahaitráinúi.Câuhát trênnói lênsựnhớ thươngcủahọvớinúi rừngvànói lênsựnhọcnhằnkhiđichặtcủi.

Hátđể tả sựnhọcnhằn,hátđểca tụngcôngviệc,nhưnghátnhiềuhơn lànhữngkhúchátyêuđương.

Đợichờanhvớiemơi,

Sairồilênngượcxuốngxuôianhchờ!

Tiếnghátvanglêntrongkhurừngởmộtbụinào,hòavớitiếngdaochặtvàocủinhưlàmnhịpchocâuhát.Mộttiếnghátcấtlênởbụinày,lậptứcởbụikiacótiếngêmáiđáplại:

Lênrừngnhữngláchcùnglau,Nhữngsăngcùngcỏbiếtanhđâumàchờ!

Vàkhônglâu,câuhátchưadứt,ởmộtbụithứbađãcómộtchàngtrailêntiếng:

Tiếngainóivớibênnon,Muốnsangcoithửcódònhaykhông?

Cócâuhỏiắtcócâutrảlời:

Mộtngàyhaibậntrèonon,Lấygìmàđẹpmàdònhỡianh!

Tiếnghátlên,tiếngđáplại,khurừngrậmbỗngrộnràngsinhkhí.Phavàođấy là những tiếng cười và đôi khi là những câu nói tạo cho khung cảnhthêmvuivẻ.

Vớinhữngcâuhát, thờigianđiquámauvàcôngviệccũngnhiềukếtquả,củiđẵnnhanhhơn,chẳngmấychốcngườingườiđềuđượcmộtgánhnặng.

Đoànngườigánhcủitrênvailạiđithànhhàngđểtrởvềlàng.Rakhỏirừngcóngườicònquaylạinhìnnhưluyếntiếc,vàcókhimộtcâuhátlạiđượccấtlên:

Ravềchỉmộtngóng(nhìn)theo,Ngóngrừngrừngrậm,ngónđèođèocao!

Tiếnghátvang,bướcchânnhịpnhàng,phườngcủi thoănthoắtbước,gánhcủikẽokẹttrênvaichẳngmấylúcđãvềtớilàng.

Mộtcâuhátcủangườiđiđầubáotincholàngbiếtphườngcủiđãvề:

Độngcơn(cây)Maithìhốc(dốc)ĐộngtrợđóthìdàiRađếnđộnghaivai

ThậmchừngchilàkhỏeChithậmchừnglàkhỏe.

Câuhátcủangườiđiđầuvừadứt,mọingườiđisauđồngthanhtiếpvàohaitiếngHaychừa.

Thậtlàvui,thậtlàvui.Củiđượcnhiều,mộtngàyquakhôngphímộtngày.

Hátphườngcấy

HátphườngcấycóởkhắpvùngNghệTĩnh,nhấtlànơinàonhiềuruộng.

Mùa cấy, nhà nông phải mượn thợ cấy để cấy lúa, và thợ cấy thường đithànhphường, trongphường thợ cấy thế nào cũng có đôi ba cô nhan sắc.Trailàngthấycóphườngcấy,lạicócáccôthợcấyduyêndángxinhđẹp,làngaybuổichiềuhômđó,cơmnướcxongcáccậurũnhaumộtbọntớinhàcóphườngcấyđểxinphépchủnhàhátđốiđápvớigáiphường.LạinhữngcâuhátyêuđươngtìnhtứcủavùngNghệTĩnhmàdướiđâyxintríchraítcâu.

Thoạttiênlànhữngcâuxãgiaochàohỏi:

Nhânđêmthongthảmáttrời,Nghetinbướmnhắn,vộidờigótqua.Đếnđâymừngcảnhmừnghoa,Trướcmừnghaicố,sauramừngphường.

Haicốđâytứclàôngbàchủnhà,cònphườngtấtnhiênlàphườngthợcấy.

Chàoxongrồiđếnmời,vìcáccôtrongphườngbaogiờcũnglàmcao,phảimờimọccáccômớichịuhát.

Đếnđâykhônghátcũngđàn,Lẽnàođâucólẽconngườingoanchốitừ!

Mờimộtlầnkhôngđượcthìmờilầnnữa,hoặctìmnhữngcâuhátkhíchlòngtựáicủacáccôtrongphường.

Ômđờnmàgảynămcung,Biếtaiđemnhịramàgảychungvớiđàn!

Rútcuộcbêngáibắtlời,vàđôibêncâuquacâulạichotớithậtkhuyacácchàngtraimớitrởravề.Chànghát,nànghát,vuithậtlàvui!

ỞnhàconkháchmáchtươngliênConnhệnsatrướcmặt,điratựnhiêngặpnàng!

Vừaravừagặpanhđây,Mộtlàduyênkỳngộ,haitrờixoayđấtvần.

Trongkhihát,đôibênlựacâuhỏithămquêquáncủanhau.

Đếnđâylạbếnlạrào(sông)Hỏiconchimhồngnhạnởphươngnàolạiđây?KẻomainhớnúichimvềAinhớchimmuốnhỏibiếtthưđềrasao?

Đấylàlờichàngtraihỏicôgái.Côgáiđáplờivàđồngthờicũnghỏithămlạichàngtraivềdanhtính.

Emđâylàconchimphượng,Chịemđólàconchimnga.TừBằngSơnbaylại,bướmgặphoalàtình.Hỏianhquýtánhphươngdanh?Mairađườnggặpbạnkhỏimangtiếngvôtìnhlàmngơ.

Chàngtraitrongcâuhátđápsẽchobiếttênhọcủamìnhvàcókhichobiếtcảtuổi,vàtỏýsănsóctớicáccôgái,chànghỏithămanhchịemchamẹcômộtcáchvănhoa:

Hỏiemcâyquếmấyngành?Câysungmấynụ,câyhànhmấyhoa?Hỏiemphụmẫutạigia,Chịemsumhọpmấynhàmấynơi?

Lờihỏihanđãkhéoléochưa,vàthậtlàbóngbẩytàitình.

Vàđâylàlờicôgáiđáplại,vàcôgáicũnghỏithămđếnanhemchamẹcủachàngtrainhưchàngtraiđãhỏinàng:

ThưaanhcâyquếnămngànhCâysungnămnụ,câyhànhnămhoa.SongthânthượngởtạinhàHaianhđầuchịcả,việcthấtgiađànhrồi.Cònanhlanquếmấychồi?Haiôngbàthượngtại?Anhtrảlờichoem...

Hỏi thămvềgiađình, rồihọ lạiướmdọnhauxemđãcónơicóchốnnàochưa:

Trănglêncóchiếcsaochầu,Hỏithămđàoliễuđãăntrầuaichưa?

Mậnhỏithìđàoxinthưa:Vườnhồngcólốinhưngchưaaivào.

Haibênnamvànữhátvớinhauchotớikhuya,dânlàngtớinghehátcũngđông,nhưngcàngvềkhuyangườidựthínhvềdần.Đôibêncũngphảicùngnhautạmbiệt.Họháttừgiãnhauvớinhữngcâuhátkểlểniềmthươngnỗinhớ:

Ravềrăngđượcmàvề?Bứcthưaigửi,lờithềaitrao?

Ravềrăngđứtrăngđành?Ravềbỏmốitơmànhaiquây?

Ravềdặntrúcdòmai,Dặnđàovớiliễuchớngheaiphagièm.

Ravềlònglạidặnlòng,Camchuachớphụ,ngọthồngchớham.

Vìcamnênquítđèobồng,Vìanhcầnmẫnnênlòngemmơ.

Bọntrairavề,ratớingõcònháiquáitrởlạinhưnhớtiếcvàđểhẹnhò:

Ravềbẻlácắmđây,Đếnmaitanhớchốnnàytađi.

Bọntraihátquáilạithìbọngáiởtrongnhàcũnghátvọngra:

Trăngkhuyasoibónganhđi,Thấychânanhbướcrọt(ruột)emthìquặnđau.

Cuộchátđãtốtđẹp,đôibênđãcólờihứahẹn,saukhiđãcùngnhautỏtàiđốiứng.Cũngcónhữngtrườnghợp,traigáitrongkhihátkhíchbácnhau,vànhưvậylàhátkhôngkết.

Trườnghợphátkhôngkếtlàđôibênbắtbẻ,vặnhỏi,tháchđốnhauđiđếnchỗbímàhỏngcuộchát.Cókhicòndùngcâuhátđểchửinhaulàkhácnữa.Nhữngcuộchátnhưvậycũngrấtítxảyra(11).

HátphườngcấyvùngNghệTĩnhcũngtươngtựnhưhátvínhiềutỉnhmiềnBắc,gặpkhingàymùa,cácnônggiacóđónthợcấythợgặtthìcáctrailàngthườngrủnhauxinphépnhàchủđượccùngcáccôthợcấy, thợgặthátvímộtđêm.

Hátphườngvải

Hát phường vải là lối hát của những cô thợ dệt vải. Dân chúng nhiều xãthuộchuyệnNamĐàn,tỉnhNghệAncónghềdệtvải,vàtronglúcđưathoidệtvải,họcónhữngcâuhát,hátvớinhauđểquêncôngviệc.Hátvớinhaunhưngnếucónhữngchàngtraimuốnđếnhátthửtàivớihọ,họsẽkhôngtừchối.

Nghề dệt vải có thể nói là một nghề sung túc, và con cái trong gia đìnhthườngđượcđihọc,cókhicongáicũngđượccắpsáchđếnnhàcácôngđồănmàyđạothánh.Bởivậytrongvùngcónhiềuhọctròhọcầmtrịchtrongnhững buổi hát, họ nhắc cho các cô gái những câu hát để thử tài với cácchàngtrai.

Hát phường vải có nghi thức, không giản dị như lối hát của các phườngkhác,tuytựutrungvẫnchỉlàhátđốiđápgiữatraigái.

Đểbạnđọccómộtýniệmvềlốihátphườngvải,chúngtôixininởphầntàiliệuđọcthêmmộtbàiviếtvềlốihátnày.

Hátphườngbuôn

Nhiềunơi vùngquê, sau nhữngvụmùamàng, người dân quêmangnôngphẩmcủamìnhđi bán, hoặc nhân lúc việc đồng áng rảnh rangmuanôngphẩmcủadânlàngđibánởcácnơikhác.Đâychỉlànhữngchuyếnbuônbántạmbợ,vìsựsinhsốngchínhlànôngnghiệp.

DânchúngvùngNghệTĩnhcũngvậy.Đibánnhưvậyhọhọpnhau thànhtừngphườngthìthườnghàngmangbánởchợxa,họpthànhphườngđicùngchovui,đểcósựgiúpđỡnhaukhicầnthiết.Nhữngphườngbuônnàygồmnhữngngườicùngbuônbánmộtthứhàngvàtheohànghóangườitagọitên

phường,phườngcủnâu,phườngchè,phườnggạo,phườngchiếuv.v...Phầnnhiềulàdânquênghèo,nhữngngườisungtúchọthườngnghỉngơisaumùamàngđểbùlạisựvấtvảcủacôngnghiệpnhànông,vànôngphẩmcủahọ,họbánngaytạinhàchongườicácphườngtớimuamangbánđicácchợ.

Hợp thànhphườngnhưvậy,họ tổchứcnhữngcuộchátvớinhau.Thườngthườnghọđếnnơibuônbán từngàyhômtrướcđểhômsauhọpchợsớm.Tốihômđó,cácchàngtraihoặcởcácphườngkhác,hoặcởnơicóchợtìmphườngcócáccôthiếunữđểxinhátmộtcanh.

Cũng là để giải trí, nhất là để khoe tài, và đôi khi qua những cuộc hátphườngđãcónhữngđôitraigáitrởnênđôibạn,nêncáccôgáiphườngcótraiphườngkháchoặctrailàngchợtìmđếnyêucầuhát,ítkhicáccôtừchối.

Nhữngcâuhátcủaphườngbuôncũngkhôngquanhữnglời traotìnhnồngthắm,nhữngcâuhỏihannhauvềgiacảnh,vềlứađôi,nhữngcâuướchẹnchungtình.

Nghetinembuônbántảotần,Khiđixuôivềngược,cónợnầnchiaikhông?

Anhquenchưaráomồhôi,Chưatrưabuổichợđãchiađôinẻođường.

Emđangbuônbáncõinày,Khiđixuôivềngược,ghe(còn)cóngàygặpnhau.

Ngoàinhữngcâuhátyêuđương,vìhọlàphườngbuôn,nênthỉnhthoảngcóthêmvàonhữngcâuhátliênquantớinghềnghiệp,chênhữngsựlọclừamuarẻbánđắt,đongđầybánvơi:

Mẹemcầmđấuđilừa,Thamhơnbahội,giãchưađếntrày(chày).

Aiđãsốngởnôngthôn,đãăngạogiãbằngcốiắtphảihiểugạophảigiãđủmộtsốbaonhiêuchàymới trắng,gạogiãchưađếnchàylàgạogiảdốivànhưvậylàdosựthamlamcủangườibuôngạo.

Chínhvìsựthamlammuarẻbánđắt,buônđầybánvơinênngườiđờimớicócâumaimỉa:

Thựcthàcũngthểláibuôn!

Và trong khi hát với phường buôn, đã có những người lên tiếng chê baiphườngbuôn:

Chagang,mẹsắt,conđồng,Tộigìmàlụytrongvòngnhàthau?Đóicơmmàhơnnorau,Khómàquântửhơngiàuláibuôn.

Nhưng dù ai chê bai phường buôn thìmặc, phường buôn lại gặp phườngbuôn,vàđãcónhiềuđôikếtchỉsetơcùngnhaunốiduyêntầntấnchođếnđầubạcrănglong.

Hát với nhau, họ nhớ nhung nhau, và trong những ngày xa cách họ hằngnhắcnhởđếnnhau.

MấylâunichợđónkhôngđiĐòLườngkhôngngược,khôngbiếtanhmắccôngchiởnhà(15).

∞

TrênđâylàmấylốihátcủamấyphườngNghệTĩnh.Cònnhiềuphườngkhácvớinhữnglốihátriêng,mỗiphườngcómộtvàinétđặcbiệtvàmỗiphườnglạicónhữngcâuhátnóivềnghềnghiệpcủamình,cònngoàiraphầnnhiềulànhữngcâuháttraotìnhcủatraigái.

Cácphườngđólà:

Phườnggặt,câuhátvàhoàncảnhhátcũngtươngtựnhưphườngcấy.Phườngnón,làmnón,làmáotơi.Phườngđan,đannhữngđồdùngbằngmây,tre.Phườngchiếu,dệtchiếu.Phườngvàng,làmvàngmã.Phườngđường,nấuđườngmía.Phườngválưới,válướiđánhcá.

HátgiặmHát giặm cũng là một lối hát đặc biệt của vùng Nghệ Tĩnh như hát các

phường.

Hátgiặmlàhátthếnào?Muốnhiểuhátgiặmlàthếnào,trướchếtcầnphảihiểugiặmlàgì.

NguyễnĐổngChitrongHátgiặmNghệTĩnhquyểnmộtđãgiảithíchgiặmlàđemmộtvậtgìnhétvào,chắpvào,đệmvào,điềnvàohayphổvàomộtcáigìcònkhuyết,mộtcáigìcòncóthểchứađược.

Trong lúc hát giặm đối đáp, người trả lời phải liền vận với câu cuối củangườiháthỏi.Thídụ:

Hỏi:

TôihỏimợmấylờiXinmợtườngchovẻtỏ.

Đáp:

LờicậuvừanóiđóXuidạthiếpâusầu...............................

Nốiliềnvậnnhưvậygọilàgiặm,vàcũngcòngọilàbắtxắp,dođóhátgiặmcònđượcgọilàhátxắphayhátluồn(16).Luồnlàlenlỏi,ởđâylàtheovầncủangườitrênmàbắtvầncâuhát.

Hátgiặmcóbalối:

-Hátứngkhẩuđểđốiđápgiữatraigái.

-Hátứngkhẩugiữacácbạnbèkểlênnhữngcâuchuyệnmớixảyraởtrongvùnghoặcởnơixamớiđồnđến.Cũngcókhicóngườibiếthátđếnchơinhàbạn,hátchàomừngkhencáihaycáitốtcủabạn.ÔngLêVănHảođặttênlốihátnàylàhátgiặmthờisự(17).

-Hátgiặmvè,dùngđểkểđầuđuôimộtcâuchuyệnhaymộtsựtích,vănthểgầngiốngnhưvè.

Hátgiặmứngkhẩu

Trongbalốihátdặm,lốihátứngkhẩugiữanamnữtraigáilàlýthúvàthịnh

hànhhơn.Trongcuộchátgiặmnày,traigáicódịptỏtàicùngnhau.

Cũng như hát ví, khi đi hát giặm, người ta họp nhau thành đoàn domộtngườicầmđầugọilàngườibẻchuyện.Taybẻchuyệnphảilàngườiháthay,bặtthiệpkhéoléođểcóthểnoitheocâuhátcủapheđịchmàđốiđápchosátnghĩarồinhânđóhỏivặnlại(16).

Cùngvớingườibẻchuyệncòncómộthaingườicặp,ngườicặphátlắptheocâuhátcủangườibẻchuyện,làmsaochogiọnghátđượcđồngđềuliềnvớinhauphátra,cónhưvậygọilàhátcặpvàkhôngphảilàmộtviệcdễdàng.Ngườicặpphảilàngườihátkhávàcóthểtrởnênngườibẻchuyệncủamộtđoànkhác.Trongmộtđoàncũngcóngườikhôngbiếthát,đi theođoànđểtậphát.

Ngườibẻchuyệnphảigiỏigiangđểtrongkhiđốiđápcóthểứngkhẩuhátlênhàngchục,hàngtrămcâuháttrongmỗicanhhát.

Hátgiặmcónhữngthủtụcriêng.

Lúckhởisựhát,bênnambắtđầuđứnglênxướngtrướcmộtvàilờigiáođầucàkêbônglông.Chờkhibênnữcóngườicấtgiọnglàcâuchuyệnmớibắtvàođề(16).

Tronglúchaibênhát,cóthiênhạđứngnghebốnphía.Dướiđâylàmộtcâuhátgiáođầu:

Tuicũngngủyênrồi,Cậucũngngủyênrồi,Ngheđứahúsauhồi,Tuithứctrướcdậyngồi.Thanvớimụmộtlời:GiừtauthủphậnrồiNhưngtínhtauhaynhởihaychơiGiừhắnkéohắnlôiNhântrăngsángrạngtrờiTheobầubạnđichơi(16).

Câugiáođầutrênlàtheolốicổ,nhưngcónhữngcâugiáođầurấtngộnghĩnhkhiếnngườinghelấylàmthúvị.Sauđâylàmộtcâucatụngthổsảnhảisảncủaquêhươnghọđểdầnbắtsangquangcảnhcuộchát.

Ruốctuingonlắmbàơi

NgonbằngnămruốchọNgonbằngmườiruốchọNhântrờithanhthanhtỏ.

Saucâuhátgiáođầu làcâunhậpđề. Phái namhát câunhậpđềkèm theonhữnglờihátchàomừng.

Tuinhớmbướcchânra,Cậunhớmbướcchânra,Cũngkhôngphảisayđắmnguyệthoa,Nhânchuyệnvôđâyđà,TrướcmừngÔngmừngBà,Sautuitrộmphépthưara.Từkẻlãongườigià,Đếnconnítđànbà,Cảbảnhạtlânla,Mộttiếngchàocaohơnmâmcỗ.

Saucâuhátnhậpđề,đôibêntraigáihátmờitrầu,mờicau,mờithuốc,háthỏilýlịch,rồisauhếtlàđếnnhữngcâuhátyêuđương.Yêuđươngbaogiờcũnglàchủchốtcủanhữngcuộchátgiữahaibênnamnữbấtcứlốihátđólàlốigì.

Đôibênnamnữhợpnhau,cuộchátgiặmkéodàicó thểhếtđêmnàyquađêmkhác.Cũngcókhiđôibênchỉhátmộtcanh,vàchấmdứtcuộchátmộtcáchđộtngộtcókhiđếntànnhẫn.Trướcnhữnglờiâncầncủabêntrai,bêngáicóthểcócôlêntiếngpháđámcuộchát:

Emđãcóchồngrồi,Emđãcólứarồi,Vungúpđãvừarồi,Đũaghépđãthànhđôi,Bạnđừngcóỡmờvớitôi.Tôilấychânkhóalại.Tôilấybànkhóalại.

Hátgiặmcóvàitụccholàsáinhưngngườitavẫncứphạm,sáilàkhôngnóicó,cónóikhông,nhưgáicóchồngtraicóvợvẫnnóilàchưathànhgiathất.Họphảinóidốivậyđểcòncóthểđihátđượcngõhầuhưởngcáithúnamnữgầnkề,vàđểcóthểkhoetài,cókhikhoecảsắcđốivớinữgiới.Nhữngkhihaytaybẻchuyệntàibagặpnhau,đốnhaunhữngtruyệntrêntrờidướibiển,

tìmđượcnhữngđiềuhiểmhócđểmàđốkhiếnđốiphươngkhông thểđápđượclàmộtđiềuthíchthúvôcùng.Trongnhữngtrậntranhtàinày,ngườithắngsẽtiếngtămlừnglẫy,đượcsựngợikhencủacảvùng.Nhữngcâuháthọđặtrasẽđượctruyềntụng.

Hátgiặmthờisự

Hátgiặmthờisựkhôngcótraigáiđốiđáp,chỉlànhữngcuộchátgiữabạnbèđểkểnhữngchuyệnđãxảyra.Ởlốihátnày,ýnghĩavàgiọnghátcầnhơnlờihát,vànhữngcâuhátthườnghátxonglàquênngay,thảnghoặccóngườinhớ thì cũngkhôngnhớđượchếtbài.Hátgiặm thời sựcòndùngđểchúcmừngcatụngngườichủnhàmìnhđếnthăm.Dướiđâylàmộtthídụ:

Tràngcảnhlưuliên,Anhemvộimừngtràngcảnhlưuliên.Đượchaichữvữngbền,Đượcbốnchữbìnhyên(17).

Hátgiặmvè

Câuhát tronglốinàyđặt thànhtừngchuyệnkểđầuđuôimộtviệc,mộtsựtích.Lờivănvàýnghĩatrongcâuhátđượcchútrọnghơngiọnghát.Câuhátcó thể đọc lên nhưmột câu vè.Những câu hát giặm vè thường được đặttrước,phảicósựsuynghĩcủangườiđặt,khôngthểứngkhẩunhưhailốiháttrên. Những câu hát giặm vè thường dài, có khi đến hàng trăm câu, vàthường các tác giả được lưu danh. Cụ PhanBội Châu có sáng tác bài kểchuyệnNămChâudùngchohátgiặmvè,dài150câuvàbắtđầubằngnhữngcâusau:

KểchuyệnNămChâuEmngồikểchuyệnNămChâu:Á,Úc,vớiPhi,Âu,BêntâycầuchâuMỹ.Lầnxemtronglịchsử,Thayđổimấytangthương,Kẻnhượccóngườicường,Giốngtrắngcógiốngvàng,Giốngđenđỏrõràng.Cõithếgiớisoigương,Aiđồngtâmsoilại,

Ainhiệtthànhsoilại.......................................

Quanhữngcâuháttrên,tathấynhữngcâuhátgiặmđượcsángtáctheothểngũngônhoặcngũngônbiếnthểvớinhữngcâu6,7chữnhưngrấtít.

Mấycâuđầubàihátthườnghayláylại,cốtnhắclênýtoànbài.

Nhữngcâuláylại,hátlênảnhhưởngđếnnộidunglờica.

Hátgiặmrấtkhókhăn,rấttốnhơi,dođóvùngNghệTĩnhđãcócâu:

Dainhấtlàthổitùvà,Thứhaihátgiặm,thứbathảdiều.

HòHuếHòHuếlàđiệuhòđặcbiệttahằngđượcnghecáccôláiđòsôngHươnghátlên.

ỞHuế,hòđượcphânbiệthòmáinhì,hòmáiđưavàhòmáiđẩy.

Máichínhlàchiếcbơichèo.Mộtconthuyềnthườngcóhaibơichèo,chiếcởđằngtrướcgọilàmáinhất,chiếcđằngsaugọilàmáinhì.

Hòmáinhìlàgiọnghòkhikẻtrướcngườisaucùngchèo.

Hòmáiđưalàgiọnghòlúcthuyềnbuôngtaychèo.

Hòmáiđẩylàgiọnghòkhichèothuyềnhaitaycầmhaichèoxoaylưngvềhướngtiếnlênmàchèo,vừachèovừahò.Chèothuyềnnhưvậygọilàđẩy.

Balốihò,tênkhácnhau,tùytheođộngtáccủangườihò,nhưnglúchò,cáccô lái đò thường dùng những câu ca dao đã có sẵn, hoặc đôi khi hát lênnhữngđiệuhátcủacốđô.

Thườngcâuhòchỉnóinhiềuvềyêuđươngnhưbấtcứlốicahátnào,nhưngđôikhicũngbàytỏnhữngnỗiniềmngoàiphạmvitìnhái,nhưcâuhòđểnhớtiếcôngTrầnCaoVânđãgiúpvuaDuyTânchốngPháp,nhưngviệckhông

thànhrồibịxửtử:

ChiềuchiềutrướcbếnVănLâu,Aingồi,aicâu,aisầu,aithảm.Aithương,aicảm,ainhớ,aimong?Thuyềnaithấpthoángbênsông,Đưacâumáiđẩychạnhlòngnướcnon!

VàcâuhòsayđâynóilêntìnhthểngửanghiêngcủanhànướcvàođờivuaThiệuTrị:

BênchợĐôngBatiếnggàeoóc,BênchùaThọLộc,tiếngtrốngsangcanh.GiữasôngHương,dợnsóngkhuynhthành.Đêmkhuyamộtchiếcthuyềnmànhngửanghiêng.

TheoTháiVănKiểmcâuhònàyđãnhắclạimộtcuộchọplịchsửvàonăm1847,nhânlễtứtuầncủavuaThiệuTrịkhiđócócuộctậphợpcủa773bôlão,tổngcộnglà59017tuổi(18).

Quốcsựđangngửanghiêng,đảngVănThângieoramấycâuhòthốngthiếtđểkêugọinghĩasĩbốnphương.

Nhữngcâuhòđềuýnghĩabóngbảynhưngđãthúcgiụclòngyêunướccủamọingười.

ChợĐôngBađemrangoàigiại,CầuTràngTiềnđúclạiximon.Ôingườilỡhộichồngcon,Vềđâygánghĩavuôngtrònvớita.

TiếnghátNgưÔnggiữasôngNhậtLệ,TiếngkêuđànnhạntrênánhHoàngSơn.MộtmìnhemngồigiữasôngHương,Tiếngcatheokhúcđoạntrườngainghe!

ĐôikhicâuhòcũnglànhữngbứctranhlinhđộngtảcảnhHuếcùngnhữngvùnglâncận:

TỉnhThừaThiêndânhiềncảnhlịch,Nonxanhnướcbiếc,điệnngọcđềnrồng,Thápbảytừng,ThànhMiếu,chùaÔng,

ChuôngkhuaDiệuĐế,trốngrungTamtòa,CầuTrườngTiềnsáunhịpbắcqua,TảThanhLong,hữuBạchHổđợikháchâucatháibình.

Dùsao,nhữngcâuhòtảcảnh,nhắclạilịchsửcũngchỉlàsốít,đasốcâuhòđềulànhữngcâuhátyêuđương:

Nướcđầucầu,khúcsâukhúccạn,ChèoquaNgọcTrảnđếnVạnKimLong.Sươngsagióthổilạnhlùng,Sóngxao,trănglạnhgợilòngnhớthương!

CầuTràngTiềnsáuvàimườihainhịp,Anhquakhôngkịptốilắmanhơi!Bấylâunichịutiếngmanglời,DẫucóxađinữacũngbởiÔngtrờimàxa.

Ngoàinhữngcâucadao thườngđượcdùng làmcâuhò,các thinhâncũngsángtácnhiềucâuhátchomỗiloạihò.

Hòmáiđẩy

Biếtanphận

Anphận,thânvônhục,Tricơtâmtựnhàn.Đámphùvânchấpchóabónggiàusang,Chớtrôngmongchokhỏebụng,Cứchàngràngmãimấtcông.

ThảoAmNguyễnKhoaVy

Hòmáinhì

BiếtởđâulàcầuÔThước?Mênhmôngnguyệnước,dướinướctrêntrời.Đêmkhuyangớtlạnhmùkhơi,Khúcsôngquạnhvắngcóngườisầuriêng

ƯngBìnhThúcGiạ

Tâmsựchátchuabiếtaimuamàbán,Raokhắpchợđờikhôngthấydạngngườimua!Bánbuônlàchuyệnbôngđùa,Đànhđemtâmsựchátchuaravề.

BửuLộc

Hògiãgạo

ThựcrakhôngphảichỉriêngởHuếcólốihògiãgạo,lốihònàykhắpBắcTrungNamđềucó.Đâylànhữngcâuhòtraigáihòvớinhau,hoặchòmộtmìnhtrongkhigiãgạođểquênmệt.

Khitraigáicùngđốiđáp,họdùngnhữngcâuhòđểtraotìnhvàcũngđểthửtàinhau.Dướiđâylàmộtthídụ,cáccâuhòdocụƯngBìnhThúcGiạsángtác.

Nữ:

Giữachợphiêncóđiềulạlạ,Códânquêgiãgạohòkhoan;Hayđâucóthiếpcóchàng,Thuyềnquyênquântửhaiđànggặpnhau.

Nam:

ChợphiênđâykhôngcódâyBànguyệt,Xeduyênxenợchửabiếtlàmsao;Thuyềnquyênmớigặpanhhào,Mộtđôicâunhânnghĩahátchàonhauchơi.

Nữ:

Điệuhòkhoanemngheanhhát,Câumáiđẩyemxinhátanhnghe.Mặcdầuaicókhenchê,Giởhaytaygiữdạ,chớhềđơnsai.

Nam:

Khenvớichêlànghềkhángiả,

Dởvớihayxinhạbúttrườngquan.Giảithưởngtreocóbạccóvàng,CóanhđâylàTưMã,lạicónànglàVănQuân.

Nữ:

Naymômay,gặpngườiquântử,Xinchotiệnnữhỏivàicâu:Xônxaokẻtrướcngườisau,Giữachợphiênqualạiaisầuaivui?

Nam:

Bạnthuyềnquyênhỏichicâunớ?Tranghàokiệtngheđàkhónghe.Buồnlàbuồnchoquachẳngcóhiềnthê,Vuilàvuichobậucậpkêđangkénchồng.

Nữ:

Aicóchồngaikhôngcóvợ,Chừduyênchừnợ,xinchớnóidèchừng;Tuổiemđâyhãycònxuân,Dạochơigiữachốnbaquânemkiếmchồng.

Nam:

Màyliễumặthoagọilàsắcgái,Vănhayvõgiỏimớigọitàitrai;Chợphiênnàycôđãdạochơi,Hỏithămcôđãchấmđặngngườimôchưa?

Nữ:

Nóirằngchưathờitôichưamuốnnói,Thưarằngcờthờitôinọmuốnthưa.Dầuchonămlọcbảylừa,Duyênđằngkhôngthuậnnẻo,gióđưabiếtrăngchừ?

Vàdướiđâylàhaicâuhòđốiđápđểthửtàinhau.

Nữ:

ChợNgôThànhtiếngtiêuaithổi?ChợHoàiÂmailònlỏithiếuniên?Ngàyxưaaiđếnchợphiên?Nhớxưadanhsĩ,danhhiềnlàai?

Nam:

ChợNgôThànhlàtiếngtiêuôngNgũTử,ChợHoàiÂmlàlịchsửchúVươngTôn.HaytayQuốcSĩtiếngđồn.Chuyệnxưatíchcũ,ecôgáikhuêmônđãthuộclòng.

CaHuếNgoàicáclốihò,HuếcòncónhữnglốicađặcbiệtđượcmệnhdanhlàCaHuế.NhữngbảncanàycũngthườngđượccáccôláiđòsôngHươngnhắctới:gọilàcaHuế,nhưngtacóthểthấyởkhắpmiềnTrung,nhấtlàcáctỉnhởgiữaTrungViệt,vàngàynayởcảmiềnNamViệtnữa.DướiđâylàmấylốicaHuếchính.

Cổbản

Nguyênlàmộtbảnnhạccổ(19).Bảnnhạcnàyđượcphổthànhrấtnhiềubảncakhácnhauvềývàlời.CổbảncònđượcgọilàcaBắchoặccaLý.XuấtxứkhôngrõởđâunhưngngườiHuếhaycacùngvớicácđiệucakhác.Bàicacósáuvầnlàmsáukhổ.Đâylàmộtthídụ:

Duyênthắm,duyêncàngđượmvìgiốngđatình,Thêmnhiềungàymặnnồngcàngxinh.Songduyênkiađừngphụ,nàotráchmình.Chỉnonthềnguyệncùngtrờixanh!Lòngdặnlòngchođành,Nỗikếtminh,kếtminh!

Thưnhạnđưatinthángngày,Nguồnânáidámđâuvơiđầy,

Thươngcàngbậnlàmbậnlòngđây,Vấnvươngtìnhtựvìđây,Tơhồngkéosethựclàmay.

Trăngrọithềmhoa,Lầungọcsánglòa,Hươnghươngngútnhà,Khắpgầnxa,Tiếngđànhòaca.

Ngâmvịnhmấychénquỳnh,Saysưacùngmình.

Sánhtayvai,Nhânngãilâudài,Thựclàvui,dámnàophai,Tâmđầuýhợpnhưrứamấyngười!NgọcVôHà,Biệnhòamớihay!Mộtngàytươngtri,tìnhsiấylàai,Muônvàngkhôngngạimuangaytiếngcười,Gọimườingườinhưngười.

Anhhùngcóđâu,cólàđâu,Thôithôiđừng,đừngnănnỉsuynghĩthêmsầu;Mặcaidầu,Lạihầuthươngyêu,mặnnồngbaonhiêu!Đườngcònlâu,chúttìnhsâu!Vuilòngưngý,danhlỵchicầu!

Kimtiền

Kimtiềncũngnguyênlàbảnnhạcđượcphổthànhnhiềubảnca,rấtphổbiếnởHuế,điệunhịpmạnhvànhanh.Kimtiềncachỉcóhaivầnvàhaikhổ:

Bắttayngồilạiđây,Khôngmấykhitagặpbênnày,ChođórõniềmTây,Lờiđắngcay,Tuyxađàng,khôngxamặt,Chungtìnhlạicàngvui,Càngthêmvui...

Aikhéoxuimìnhgặp,Mộtcặpđatình,Thiệttạitrờixuimình.Haylàlốibasanh,Hayđólàlốibasanh,Xinchobềndạ,giữdạ.Dầugặpngườiquen,Xinchobềndạ,giữdạ.

Lưuthủy

Đâycũnglàmộtbảnnhạccổđượcphổthànhnhiềubàica.Mỗibàicacóbốnkhổtạonênbởibốnvần:

Kểtừngàygặpnhau,Traolờihẹnchovẹnvàngthau,Dâytơmànhsechặtvớinhau.

Sekhôngđặngđemtìnhthươngnhớ,Cảmthươngngườingẫmnghĩbathu,Xacáchnhauđêmnằmvẫnthấy.

Thấylàthấychiêmbao,Biếtbaovấnvươngbênmình,Mìnhgiậtmìnhđòicơn.

Biếtbaolạiquansơnmộtđường,Tìnhthươngtơvươngmọiđường,Xinchotrọncươngthường.

Hànhvân

CũngnhưLưuthủy,Hànhvâncũngdomộtbảnnhạccổmàra,vàmỗibảncacũngcóbốnvầntạothànhbốnkhổ:

Mộtđôilời,Nhắnbạntìnhơi!Thềnonnướcgiaoướckếtđôi,Trămnămtạcdạ,Dầuxacách,songtìnhthươngnhớchớphụthìthôi.

Niềmtrọnniềmxinđừngxaonhãng,Trướckiađịnhnợbasanh.Đẹpduyênlành,Trọnniềmphuphụ,bậctàidanh.

DầutiêncótạinonBồng,Kếtnốitơhồng,Ấythờitrông!

Nghĩasắtcầm,Hòahợptrămnăm,Bởivìxacách,nhắnnhecùngbạntriâm.

Namai

Namailàbảnnhạcbuồnnhấtđượcphổlờica,lờicathườngcũngbuồn.Cathểcóbavầntạothànhbakhổ:

Khuyênaigắnbóđềncôngtrìnhthầymẹ,Ânnặngnhườngsông,nghĩachấtnoncao.Ơncúcdụccùlao,Sinhthànhlosợxiếtbao,Locơmbữanhườngnao,Ẵmbồngravào.

Nângniu,búmớmđêmngàyxemtàyvàngngọc,Haychạy,hayđi,lúcnắnglúcmưa.

Từxưađếngiờ,Lúchãycònthơ,Đếnbâygiờ,Chịunhuốcnhơ,Biếtbaonhiêumà!Trôngnămtrọnngàyqua,Damồi,tócbạc,màyxa,Khuyêntrongcõingườita,Thảongaymớilà!

Namthương

Cũnglàmộtbảnnhạcbuồn,mộtbảncổnhạcđượcphổlờica.PhảichăngvìchịuảnhhưởngnhạcChiêmThànhnênbảnnhạcnàycũngnhưnhiềubảnnhạckhácđượmvẻbuồn.CathểcũngcóbavầnnhưNamaiđểtạothànhbakhổ:

Ôi!Tanhợpxiếtbao,thángngàyđợichờnonnước,Ngàndặmchơivơi!Mấylờinàodễsailời,Aiơi,chớđemdạđổidời,Ýưngtìnhthêmcàngưaý.Thiệtlàđặngmấyngười,Lạisailời.

Tươngtrichođávàngthêmlạiyêuvì,Nhớkhicuộcrượucâuthi,Thêmcàngthươngtiếc,phonglưuaibì!Nặngvìtình,tìnhđôita,duyêntraonợ,rằngai.

Buộclạingườisinh,Lờihẹnbasinh,Vấnvươngtơtình.

Nambình

Vốnlàmộtbảncổnhạckhôngbuồnkhôngvui,âmthanhnhẹnhàngđiđềuđều,đượcphổralờicavàthườngđượccanhiưahát.Cathểcóbavầntạothànhbakhổ:

Thươngnhauvìnợtriâm,Mốitìnhthâm!Buộcràngđâyđó,Vầycuộccangâm.Dướitrầnnhưđãriêngphần!Đểriêngphần!Mặcduyênmayhaylànợvớinần.Chibằngưaý,Nợhayduyên,hỏingườithanhkhí,Ailàkẻxoayvần?Tuổixuânxanh,chưatừngcáinợphongtrần,Vươngvàocuộcânái,

Càngcayđắng,đắngcaymuônphần.

Đượcnhưlờiướcmong,Chothỏatìnhtưtưởng.Tưởngrồitrông,Ngồitựabênsông,Thỏamùibông,Vấnvươngtơlòng.

ƠingườiViệtơi!Gặpkhithờilai...Ngọnđènkiếnthức,Bừngrạngmuônnơi,Trítàiđuakịptheongười,Kịptheothờisánhchungvai...Choxứngmặtgiốngnòi,Sốngđờikhangthái...Bướcquangvinhtacànghănghái,Thêmvữngthêmdài.Hếtchônggai...Tungcánhbằngbaylượnkhắptrời.Nhândânchờmộttươnglai...Mừngnayđến,đếntrongmọingười,Vữngmộtniềmanvui...Đôthịcùnghoangdãđặnghòalai,Rạngngờiánhmai...cảnhcàngtươi,Ýdânlàýtrời.

∞

Ngoàinhữngcathểtrên,ởHuếcònrấtnhiềuthểcakhác,phầnnhiềulàdonhữngbảnnhạccổ,nhữngbảnnhạcnàyphần lớnđãđược trìnhbày trongchương thứ nhất vềCầm.Dưới đây, soạn giả xin cố gắng, vềmỗi ca thểchứngdẫnmộtbàiđểbạnđọccùnghiểu,nếucóthiếusóthoặcsailầmrấtmongđượcsựnểtình.

Tứđạicảnh

Thươngtrăngtròn,thươngtrăngkhuyết,Thươngthathiết,trămmốibênlòng,

Thươngđóahoavừanở,dậpdìuongbướmong,Thươngđóahoatànlạtphấnphaihương,Nàoaikẻbuồntrông?

Thươngmâybạc,gióđưaxiêulạc,khôngbiếtvềđâu!Thươngnướctrôibèodạt,bèodạttrôinơinao!Thươngsốbađào,chìmnổilaođao,Đờivấtvảbiếtlàbao?

Thươngchimnhạnđêmđôngkiếmbạn,Baoquảntuyếtsương!Sươngtuyếtsươngdàydạn,tiếngnhạnkêuthảmthương!Thươngkẻsitình,theodõingườithương.

Trôngmònmỏingàyxanh,ĐànhđànhthươngtrôngđỉnhNgựchiềuđông.

Thôngreonãonùng,Mưagiókhôngngừng,Nàobạntácngàyxuân,aichịulạnhcùngkhông?

NgùingùithươngcanhigiữasôngHương,Véovongọitìnhnămcanh,Dầugiãisươnggiósương,Cáithươngsaocứquanhbênmình.Thươngchitrọntrămnghìnmốithương,Thươngđâuvẹntrămnghìnmốitìnhthương.

Bìnhbán

Nonnước,nguyềnnonnước,Xinaisánhvaiđừngngại,Quyếtlâudài,sumvầytrúcmai,Mấylờiphụngười,Cùngnhautrướcsauchovẹn.Trămnămchớđemtình,tìnhlợtphai,Dẫulạtvàngphai,dámnềsai,Cóđâudờiđổitínhai!Nhắnkhuyênbạnântinhhãycònlâu,Lạigiụclòngta,nhớngườixa,Bóngtrăngtà,giólồnghơiba.

Cầmca,ngânngatiệcquỳnh,Trằntrọc,xamốivàngđádựamànloan,Giậnduyên,buồnriêng,Chạnhniềmtây,đắnghòacay,Châurơitươngtưcàngnặng.Khéothaylà,nhữnglạiqua,Đêmthanhvắng,tinhngườingọc,Thởthanthêmphiền!Buồntủiphận,lậnđậnbèomây,Trănggió,trănggióđưatình,Vừagặpmình,thiệttrờikhéodành!

Tẩumã

Cànhbèosen,đàhiệpduyên,Trăngthềmộtbên,vầybạntiên.Lúcsaytỉnhmảnhtrăngtàn,Chuyệnhiệptan,mànloan.Bấylâuđợichờ,Chútduyêntìnhcờ,Lúctìnhcờ,bâygiờthấyđây!Mộtlòngcàngxinh,Cótìnhvớimìnhấyai?Ngậmngùilúchươngnguyền,Rượunghiêngtiệcquỳnh,Mấynỗiđávàng,Đêmthâungườiđâu,ngườiđâu?Ngườiđâuđãthấynhaucònngờ!Ngườiđâulạithấybâygiờ!Ngàyxưa,mưagióthêmnồng,Songđãvươngvấn,vươngvấntơmành,Thềnon,thềchớsailời!

Điệucatẩumãhátdồndậpnhưngựanhảy.ĐiệunàynguyêntrướcđâylàmộtđiệucanhạccủaTàuchonêncũnggọilàcakhách,vàbảnnhạcgọilànhạckhách.

Namxuân

NguyênlàbảnnhạcNam,bảnnhạcvuinhấttrongcácbảnNam,đượcphổlờica.DùlàbảnnhạcvuihơncácbảnkhácnhưngvẫnđượmnétbuồndođóbảncaNamxuânkhihát lênnghecũngmanmáchiubuồn,mộtcáibuồnthướtthatrầmtrầm.

Nhắnnhevườnhạnh,ngồichờchimxanh,Khéođưatình,Đưatìnhđưalạichota,lạichota,Trótđãnặngmà!Đãgầnxinbạnđừngxa,Sớmđàotốimậnlânla,Trướccóntrănggió,còntrănggió,Saurađávàng!Loanômphụng,phụngômloan,Biếtbaogiờchohiệpmặtmơmàng.Đãlotoanvầyhiệpnhângian,Mâyhồngđưagửithơnhàn,gửithơnhàn,Đưasangtìnhtựthiếpchàng,Đôiđàngthươngnhớ,Thiếpvớichàng,đôiđàngthươngnhớ.Thươngnhauphảibăngngàn!Trótcưumang,xinchotoàn,Chớđemdạphụphàng!Mảnhtrăngthềvằngvặcsoichung,Đầuthuhết,sangđông,đôngxinchờ!MốichỉhồngcậycùngÔngTơ,SedâyBàNguyệt.Choduyênnàyhiệpmặtsumvầy,Đàigươngsuốtđóđâyphỉnguyền!

Phúlục

Nguyêncũnglàmộtbảnđànđượcphổlờica.Phúlụcthườnggồmbốnvần,bốnkhổ:

Giữabụihồng

Thấy,thấynghethấy,Thấynghethêmnựccười,Khiếnchongườiđòiphen,

Ngồikhôngxuống,đứngkhôngyên,Lạquenđuachenngỡngàng.

Đờimuônmặt,đờilắmtuồng,Saycùngtỉnh,đàchuyệnthường,Baomàusắc,bấyđauthương,Ngaongántrămđường,Ôiđâucồnđađoan!

Cầudanhlợinhưgiấcmộngvàng,Càngsuynghĩ...lòngthêmcàng,Trôngcâycỏmàthẹnthuồng,Loquyềnquý,sánhthuahơn,Nămthángquaycuồng,Đâutâmhồn...đâutâmcan.

Rằnghay...rằngdở...rằngkhéokhôn...Khônkhéo...dăngdíuaitường,Lỡlàngkhắpmuônnẻođường,Bụihường...chènchânmãicàngvương,Luốngtrôngvờinonnước,Khốnlotoan.

BửuLộc

NgoàicácbảncatrênrấtđượcphổbiếntạiHuế,cònnhiềubảnkhác,nhấtlàcácbảnTàuvớimườibảncổ,mệnhdanhLiễnbộthậpchương,rấtđượcgiớicanhạcxưasửdụng:

PhẩmTuyết,NguyênTiêu,HồQuảng,TâyMai,LiênHoàn,XuânPhong,LongHổ,GiaoDuyên,QuảPhụ,LýTửVi.

Cũngcònnhiềubảncakhácnữa,rấttiếcsoạngiảkhôngbiếtrõhếtđểtrình

bàycùngbạnđọc.

HòmiềnNamCũngnhưởmiềnBắcvàmiềnTrung,miềnNamcũngcónhữngcâuhòđểtraigáihòcùngnhau,hoặchòmộtmìnhtrongkhilàmnhữngcôngviệcnặngnhọc.Tuycâuhòkhônglàmtiêutanđượcsựmệtmỏi,nhưngcấttiếnghò,ngườitacảmthấynhưcôngviệcnhẹnhàngđiphầnnào,vàsứcchịuđựngnhưtănglên.

MiềnNamcũngcónhiềulốiháthòkhácnhautùytheocôngviệcvàtùytheotrườnghợpcủangườihò.

Sauđây làmấy loạihòmiềnNam,đượcphổbiếnhoặc trên toàncõimiềnNam,hoặctrênmộtvàiđịaphương.

Hòcấy

PhổbiếnkhắpmiềnNam.LốihònàytươngtựnhưlốihátvíngoàiBắckhitraigáilàmđồnghòvớinhau,tuygiọnghòcóhơikhácgiọngví.

Hòchèothuyền

PhổbiếnkhắpmiềnNam.Traigáitronglúcchèothuyềnhòvớinhau,hoặctrongkhiđisôngnướchòmộtmình.MiềnBắcvàmiềnTrungcógiọnghátđòđưa,miềnNamcóhòchèothuyền.

HòĐồngTháp.HòBếnTre.HòBạcLiêu.HòSaĐéc.HòĐốiGòCông.HòĐốiMỹTho.

Sáuloạihònàylànhữngloạihòđịaphương,mỗinơigiọnghòhơicókhácnhau,nhưngtựutrungđâyđềulànhững"LoạihòchèothuyềnphổbiếntrêncácsônglạchmiềnNamlànhữngđườnggiaothôngthôngdụngnhất."(20)

Ngoài các loại hò trên, có lẽ tạimiềnNamcũng còn những loại hò khác,nhưngkhihòlêngiọngcũngkhôngkhácmấycácloạihòtrên,vàcũngđượcnamnữhòđốicùngnhautronglúclàmviệctrêncạnhoặcdướinước.

Cũngnhưbấtcứloạicahátnào,nhữngcâuhòthườngnóitớisựyêuđươngcủatraigái,mặcdầucũngcónhữngcâunhắctớinhữngvấnđềkhác,nhưtỏlòngmếnphụckínhyêucácvịanhhùngcứuquốc,nhưnhắc tới lòngoánhậncủadânchúngđốivớicườnghàoácbá,nhưnêulênnhữngđứctínhtốtcủaphụnữ:

Chẳngthàemchịuđóichịurách,HọctheocáchBàMạnh,BàKhương,KhôngthèmnhưChịVõHậunhàĐường,Làmchobạihoạicươngthườnghưdanh.

Nhữngcâuhònhắctớinhữngvấnđềngoàiyêuđươngnhưvậykhôngnhiều,chỉnhữngcâuhònộidungtrữtìnhlàphongphúnhất.

Hò làmột loạidânca,màđã làdânca,phần lớncác câucadaođược sửdụng.NhữngcâuhòmiềnNamcũngnhưnhữngcâuhátmiềnBắcvàmiềnTrungđềuthoátởnhữngcâucadaora,nhiềukhichínhlànhữngcâucadao.

Nàyđây, tahãynghegiọnghòcủamộtchàng traichởđò lúcđêmkhuya,trướcsựlẻloicủamình:

Gióđưacơnbuồnngủlênbờ,Mùngaicórộngchotôingủnhờmộtđêm!

Nghecâuhòsàmsỡ,khônghiểucâucôláiđòmiềnNamcótrảlờichăng.Cóthểcôdùngmộtcâucadaođểđáplại:

Trờimộtvùngđêmdàikhônghạn,Mượngióchiềuhỏibạnngànsông:Thânemlàgáichưachồng,Tơduyêncóchắcnhưdòngnướcchăng?

Cókhicảmvìcâuhòcóduyêncủacôgái,chàngtraiđemdạmếnthương:

Sôngsâusóngbủaláncò,Thươngemvìbởicâuhòcóduyên.Làmthơchẳngbiếtcậyaiđem,Cậyconchimnhạnnóđemchomình.

Trongnhữngcâuhòthườngcónhữngcâunamnữtháchđốthửtàinhau:

Nướcdướisônglữngđứng,Mâyđưagióvậtvờ,Tơduyênđãbuộcsờsờ,Quađâybậuđấycònchờđợiai?Thấyemhaychữ,Anhhỏithửđôilời:Tâygiăngdâythépgiữatrờilàmchi?

Đấylàmộtcâunamhỏinữ.Namnữbìnhdânthườnghỏiđốnhaunhữngcâurấttầmthường.Namhỏithìnữđáp,nhưngvừađápnữvừahỏilại:

Tâygiăngdâythépgiữatrời,Chờanhcóviệctraolờiemhay.TiếnganhănhọcchữTây,Choemhỏithửmặttrờixâyphíanào?

Nữhỏithìnamcũngđáp,đápđểtỏramìnhkhôngkémcỏi:

MặttrờisángmọcphươngĐông,ChiềutànbóngxếxâytrongnonĐoài.

Cũngcókhicâutháchđốcầnmộtsựhiểubiếtsáchvởcaohơnmớitrảlờiđược. Thường những câu này, cũng như những câu hát ví phường vải ởNghệTĩnhlàdonhữngngườicóhọcthứcđặttrướchoặctrongnhữngcuộchátđốiđáp,nhữngngườinàyđãgànghĩhộmộtbênnào:

Hỏianhđọcsáchthánhhiền,Aingườiđitớinontiênđúcvàng?Tiếnganhănhọcnhàtrường,Trảlờiemthửtrongvườnmấycây?

Trảlời:

Emngheanhtrảlờiđây,Trongvườnchỉcóhaicâynghĩalà:Mộtcâyxanhtốtrườmrà,Mộtcâyxanhtốtnữalàthunghuyên.Sáchxưachépchữcònnguyên,NgườicàynúiLỗnonTiênđúcvàng,Trờixuianhđặnggặpnàng,

BàNguyệtchosợixíchthànghômnay!

Muốn đố gì thì đố, bao giờ rút cuộc cũng là những lời hát trao tình yêuđương.Nhữngcuộchòđốiđáphaibênkéodàichođếnkhixongcôngviệc,cũngcótrườnghợptuyrấthiếm,cuộchátkhôngđượcđếnđầuđếnđũavìtrongcâuhátđôibêncósựxíchmích.Trongtrườnghợpnày,nhiềukhiđôibênhátnhữngcâuthậttànnhẫn,cókhinhưchửinhau:

Vườncóchủ,giữgìncâycóchạ,Hoacóràongănđónbướmongvô.Hỡianhchớkhábơthờ,Đừngcóquenđườngcũbướctrờgãychân!

Sựxíchmíchrấtítxảyra,vìđãưngđốiđápvớinhau,họchỉtìmnhữngcâunhẹnhàngêmáiđểtraođổivớinhau,tuyđôikhingườicongáitỏkiêukỳ,nhưngkiêukỳđểchinhphụcchàngtrai:

Chếttôitôichịu,Mìnhđừngbậnbịu,Bớbạnchungtình!Nhạnbaycaokhóbắn,Cáởaoquỳnhkhócâu.

Côgáicóýnóimìnhkhôngphải làkẻdễdàng,khôngphảibạđâuvươngđấy.

Cáởaoquỳnhcácũngởlâu,Mồingonthảxuốnglâulâucũngchìm.Nhạnbaycaonhạnmỏinhạntìm,Giươngcungtheomãicũnghìmnhạnsa.Saomìnhkhônglobảyloba,Locautrổmuộnlogiàhếtduyên.

Tómlạidùmộtcuộchòcóbắtđầubằngnhữngcâuhòthếnàođichăngnữa,thườngcũngkếtthúcbằngnhữngcâuyêuđươngđằmthắm.

Traigáihằngngàygặpgỡnhau,sựyêuđươngcàngnảynở,vànhữngcâuhòcàngthêmtìnhtứ,dùhọhátlạinhữngcâucadaocũhaysángtácranhữngcâuhòmớitrongdịpđốiđápvớinhau.

Quangcảnhnhữngbuổihòthậtlàvui,nhấtlànhữngbuổihòđãtụtậptraigáivìcôngviệc.

Sựgặpgỡgiữatraigáilàmộtsựthườngtrựcdiễnrahàngngàyhàngđêm,trênđồng,dướisông,chungquanhcốixay,cốigiã,giữađêmtrăng, trongđêmtối,giữamộtgáimộttrai,giữamộtđámngườicóthểgồmcảnamphụlãoấu,tronghoàncảnhthiênnhiên,giữanhịpsốngthôngthườngcủadântộc.Sinhhoạt trongnông thôn,công tácnơiđồngángkhôngphânrẽ traigái,màtráilại,luônluônđoàntụtrongmộttinhthầntươngtrợtươngthân,trênmộtthửađấtmàumỡlànhmạnhlàmchứngchocuộcgặpgỡduyênvịnồngnàn(21).

Cùnglàmviệc,cùnggặpgỡ,câuhòđãnóithaylờinóiyêuđương,vàsựyêuđương luôn luônđượcgiớihạn trongvòng lễgiáo,đượcsựchấp thuậnvàgiúpđỡcủangườilớn.Chínhvìvậymàtrảibaonhiêucuộcbiếnchuyểncủađấtnước,nhữnglốihòvẫntồntại,vàsẽcòntồntạimãimãivànhữngcâuhòsẽngàymộtthêmphongphúvềnhạcđiệucũngnhưvềnộidung,nhấtlàvềnộidung.

Đêmkhuya thanhvắngcũngnhưbanngàygiữađồngruộng,chúng tacònđượcnghenhữngtiếnghòơ,bắtđầumộtcâuhò.Haitiếnghòơcóthểkéodàinhưvôtậntrướckhibướcvàocâuhòchínhthức.

NhữngtiếnghòơtiêubiểucủacâuhòmiềnNamcũnglànhữngtiếngđểnóilêncáitinhthầnđoànkếtbấtdiệtcủadânViệtNam.NgườiViệtđãđoànkếtđểchungvui,đãđoànkếtđểkhuyếnkhíchnhautrongcôngviệc,đãđoànkếtđểkhíchlệnhautrênđườngchínhnghĩa,vàsựđoànkếtcàngkeosơnbềnchặt trướcnhữngquốcbiến,ấycũng lànhờýnghĩanhữngcâuhò,vàảnhhưởngcủanhữngcuộchòđốiđáp,Nam,Bắc,cũngnhưTrung.

HátvèChínhnghĩavèlàmộtbàivănkểmộtchuyệnđặcbiệtxảyravàngụýkhenchê(22).Bàinàynàythườnglàmthànhthể thơbốnchữ,nămchữ, lục thấthaysongthấtlụcbáthoặccácthểthơtrênvớibiếnthể.

Bàivèđượcđặtrathườngđượchátlạivàtruyềnkhẩungườinàyquangườikhác.

Thôngthườngnhữngbàivèbắtđầubằngmấychữvẻvève.

VẻvèveMàyvèlálốt.CôkiathờitốtCậunọthờixinhĐôibênrậprìnhMuốnlấynhauchăng?

Nhữngbàivètheothểlụcbát,songthấtlụcbátv.v...cókhikhôngcómấychữvẻvève,nhấtlànhữngcâuvèmiềnBắc:

Làngtacósựnựccười,CóÔngNhiêuBútlàngườirượusay;Mỗingàymộtlítnhưbay,Rượusayôngmớilàmbâygiởtrò.BàNhiêusaochẳngbiếtlo,Mượnlũthợcấy,ôngmòmộtcô.Nhưngmàhưhỏngcơđồ,BàNhiêubắtđượcliềnvồcảhai.

Hát những câu vè người ta thường lấy giọngđọc lên, không có đệm trên,đệmgiữahoặcđệmdướinhưcáclốihátkhác.

ỞmiềnNamcónhữngcâuvèvềcácloạicây,loạicá,cácthứbánh,dạytrẻv.v...ngoàilốivèkểtruyện.Vàcáccâuvèthườngbắtđầubằngsáuchữ:

NghevẻngheveNghevè.............

Thídụ:

NghevẻngheveNghevèconCúcTrâuănmấychútBắtmẹtôiđền(23).

DướiđâyxintríchmấyđoạnởmấycâuvèmiềnNam.

Vètráicây

NghevẻngheveNghevètráicây.

DâyởtrênmâyLàtráiđậurồng.CóvợcóchồngLàtráiđuđủ.ChặtranhiềumủLàtráimítướt.HìnhtựagàxướtVốnthậttráithơm..............................

Vècácloạicá

NghevẻngheveNghevèloạicá.NolòngphỉdạLàconcácơm.KhôngướpmàthơmLàconcángát.LiệngbaythănthoắtLàconcáchim.HụtcẳngchếtchìmLàconcáđuối.............................

Vècácloạibánh

Bàivènàyđặcbiệtkhôngbắtđầunhưnhữngbàivètrên,lốihátbắtđầuhơikhác:

Bàconcôbác,Lẳnglặngmànghe.Tôinóicáivè,Vècácthứbánh.

MấytayphongtìnhhuênguyệtThìsẵncóbánhTrungthu.MấygãphậttuBôngsenthơmngát.AimàhảongọtThìcóbánhcam.

NhữngkẻnhátganNàylàbánhtét.................................

Vèdạytrẻ

NghevẻngheveNghevèdạytrẻCócôngchamẹCóchữthánhhiềnGầnmựcthìđenGầnđènthìrạngKhuyênránghọchànhLàmlànhlánhdữNấusửsôikinhChominhthếsựChotửxemcoiHọcđòiviệctốt............................

Tấtcảmấybàitrênđềuđềurấtdài,mỗibàibảytámchụccâuhoặchơnnữa,bàivènàonóiriêngvềthứđó.

Nhưng bài này cũng như những bài vè khác, thường được trẻ em ngườinghêungaohátnhữnglúcbuồnrỗimộtmình.

Hátvèđểtiêuthìgiờ,hoặctrongkhilàmviệcngườitahátlênđểquênmệtnhọc,cũngnhưgiữdịpchoviệclàm.Hơnnữanhữngcâuvèkểchuyệnxấutốtthườngđượcnhắctớiđểrănngườiphạmlỗi,đểkhuyếnkhíchviệchay.

Hátvèkhôngcónhạc,nhưngthựcra,giácóaiđemphổnhạcnhữngbàivè,cóthểnhữngbàivèsẽlànhữngbảnnhạcđángđượcngườiđờilưuý.

Ngoàicácbàivèthuậtchuyệnhoặcđặtvềcácloạicây,cáv.v...cónhữngbàivèđượctácgiảđặttìnhýbêntrong,nhưtrongkhivậnđộngphongtràoCầnvương,lốihátvèđượcdùnglàmlợikhítuyêntruyền.Ýnghĩatrongbàivènàyrấtgiảndị,dễhiểu.

ChàngơichàngngồilạiThiếpbàngiảiđôilời:Bảytámchụcnămtrời

ĐemthânlàmnôlệCúiđầulàmnôlệ.

NỗiđắngcayxiếtkểNóirachữthảmsầuChữnhânsĩsựthùSaomàanhchịuđược?Saomàchàngchịuđược?.....................................

HáttôngiáoHáttôngiáolànhữngđiệuhátlờicađượcháttrongnhữngdịptếtự.

Ởđâytôikhôngnói tớinhữngbảncanhạcđãđượcdùngtronghếtmọi lễnghi,đãthuộcvàonghithứccủatếtựtôichỉnóitớinhữngloạicatôngiáothuộcgiớibìnhdân,màtiêubiểunhấtnhưtrênđãnóilàđiệuchầuvăn.

Cácgiọngháttôngiáocónhiềuvàsựkhácbiệtlạirấtítgiữacácgiọngnày.Dướiđâylàmấygiọngchính.

Hátchầuvăn

ĐâylàlốihátcủacácngườicungvăntạicácđềnđiệnkhicácCôđồng,Bàđồng,Ôngđồnglênđồng.

Cácôngđồng,côđồngvàbàđồnglênđồng,còngọilàhầuđồng nghĩa làngồi trước bàn thờ để hồn các ôngHoàngbàChúa, hoặc cácCô cácCậunhậpvào.Muốnchođồngchónglên,nghĩalàđểgiớivôhìnhsớmnhậpvàothânxáchữuhìnhcủangườingồiđồng,cáccungvănvừađànvừahátnhữngcâuxứngtụngcôngđức,tàinghệvànhansắccủanhữnghồnnhậpđồng.

Đốivớimỗivị ôngHoàngbàChúa,ThượngNgànhoặcThủyCungv.v...đềucónhữngkhúchátchầuvănriêng.

Đàncungvănlàchiếcđànnguyệtvàgảylênmộtđiệuphứngphưngphưngphứng phừng phưng. Những câu hát chầu văn được hát bằng một giọngriêng,hết sức tângbốcđốivới cácgiáđồngnghĩavới cácôngHoàng,bà

Chúa,cácCô,cácCậunhậpđồng.

CôrằngcôđẹpnhấtđờiDángđiđiệumúamiệngcườicóduyên!

Tiếngđànvang lên, tiếngcungvănhát, lại thêmcácconhươngđệ tửvâyquanhngườingồiđồngxuýtxoakhấnvái.NhữngngườingồiđồngđượcgọilàghếđệmcủacácôngHoàng,bàChúa,cácCô,cácCậu.

Hátsaibảo,lệnh,truyền

Đâycũnglàmộtlốiháttôngiáo,nhưngkhôngphảilàcủacáccungvăn,màlàcủacácThầyTự,nghĩalànhữngngườithờcácvịthầnđạoLão,ngườidânquêgọinômnalàcácôngthầyCúng.TụcchorằngcácThầyTựrấtcaotaycó thểkhu trừđượcmaquỷvàkhicúngkhấncó thể ra lệnhsaibảohoặctruyềnkhiếncácvịthầnđểtrócmatrừtà.

Nếugiọngchầuvăncủanhữngngườicungvănnhưtângbốcgiớivôhìnhthìgiọnghátsai truyềnrất làháchdịch.Cùngvới tiếnghátnàycótiếngcảnhtiếngtiu.

ThầysaiĐạiThánhTềThiênHuyềncôngdùngphépdẹpyênloàità.

ThườngcâunàocũngbắtđầubằnghaichữThầysai.

Nhữngcâuhátthờ

Đây lànhữngcâuhátdùngđểhát trongnhữngbuổi lễ thần, thường làháttheonhữngđiệumúa.Cũngcókhicanhiđơncatheomộtđiệuđàn,lốihátđơncatheođànnàygọilàhátgiải,màdướiđâylàmộtbàimẫu.BàinàydânhailàngPhúĐavàTrinhNữ,thuộcphủBìnhGiangtỉnhHảiDương,thườngdùnghátmừnglẫnnhaukhicóđámrướcgiaohảo,làngnọtớilàngkia(24):

Xinhthaymấythiênthaicảnhlạ,Dướitrầngianmộtángnonbồng.Sườnnonmâykéongấttrênkhông,Cửađộnggàkêuvangdướinguyệt.BíchsađộnglýcànkhônbiệtHồngthụtribiênnhậtnguyệttrường(25).

NướclaosaođiểmrótkhúcsinhhoàngMâylơlửngmỉamaiconđiểutước.Hoahớnhởsắcvàngchensắcbiếc,Nứchaibênnhưđónrướcngười.Lạlùngthaycảnhthiênthai!

Thựcracâuháttrênchỉlàmộtcâuhátnói,nhưnghátnóitrongtrườnghợphátthờthầnđượcgọilàhátgiải.

Trongnhữngbuổihátthờ,trướckhihátgiải,canhiphảihátdânghương.Canhithắphươngdânglênbànthờvàhát:

Mộtnénhươngthơmthấuchínlần,Kínhtrời,kínhđất,kínhlinhthần.Chữrằngnhấtniệmthôngtamgiới,Mừngvuamuôntuổitrịmuôndân.

Mộtnénhươngthơmthấucửuthiên,Mâylồngnămthức,nguyệtlồngin.Kinhthànhnhữngbénduyênhươnglửa,Rỡrỡvinhhoaứcvạnniên.

Dânghươngxong,đôikhicanhingâmbàiNhạcnhang:

Thôngminhchínhtrựcvịchithần,Biếnhóavôcùngđứcđạilân.Mừngvuacósắcphongchoichói,ĐệnhấtVua,đâythượngđẳngthần.

Canhicóthểlànhữngảđàotớixinháthoặccókhigáilàngđượcdânlàngcửra,trongtrườnghợpnày,họphảitậptrước.

Nếulàcanhichuyênnghiệpđượcmờitớiđểhátthờthần,cuộchátkéodàisuốtđêm,vànhưvậycócathìcónhạc.Đãcónhạc,baogiờcanhicũngphảihátthêmbàiThétnhạc.

ĐờinhàLê,mỗikhitrongcungtếlễ,trướchếtquanTháiThườngchonhạccôngbày các đồ nhạc khí cùnghòa lên với tiếng hát của ca côngđể chotiếngnhạcvàtiếnghátănvớinhaunêngọilàkhúcthiếtnhạc,nghĩalàbàynhữngđồnhạckhí.ĐờisauđọcchệchthànhThétnhạc(26).

DướiđâylàbàihátThétnhạc:

TiếngDươngtranh,ĐànaimộttiếngDươngtranh,Chưngthuởngọcôđànnãonùngchiềuaioán.NhạcThiềutâu,XađưatiếngnhạcThiềutâu,Vẳngnghechuônggiónglâulâulạidừng.Dương,hơidươngđầmấm...Nămthứcmâyche,Thứcmâycherờrỡngấttrời.Nguyệtđãithềmlan,Thanh,bóngtrăngthanhnguyệtdãithềmlan.Tiếcthaymặtngọcthươngai,Vậylàđêmlàđêmđôngtrường.Rạngvẻmâyrồng,Thiên,Namthiênrạngvẻmâyhồng,rựcrỡnghìnthu.Nghìnthungạtngào,LãngUyểnxabay,Luốngthâuđêm,đêmnghephảngphấtmốisầutuôn.Tuônkhônnhịnngẩnngơnỗibuồn.Thu,láthungôđồngrụng.Mộtláthubay,hơisươnglọtmày,Sươnglọtmày,ngồinghetiếngđàn.Sông,sônghồnướcbiếc,chínkhúccuốnquanh.Đáynướclonglanh,dạongồichơi,ngồichơithủyđình.Nguyệttàtàxêxế,ánhđãichênhdênh,Trênkhônghoacỏlặngcanhdài.ĐỉnhThầnsơn,đỉnhThầnsơnmặtngọcmàyngài,Thấykháchhồnmai.Dãitườnglầu,Nguyệtdãitườnglầuđồngvọngbóngtrăngthâu,Nặngtiếng,tiếngđỉnhđang,Tiếngđỉnhđang,xuilòngthiếunữ.Nhớthươngaigửibướcđườngtrường,Bướcđườngtrường,chầyaiđãnện,nệntươngtưsầu.Vòvòphònghương,Luốngchựcphònghương.Gửicốnhântìnhthưmộtbức,gợinỗiáiân.Tư,tươngtưsầu.

Theolệhátthìtạicáccửađình,mấylốihátdânghương,thétnhạccanhiđềuphảiđứngmàhátvàképđàncũngphảiđứngmàđàn.Hátnhạcxongmới

đượcngồiđểbắtđầuhátgiải.

Hátgiải cónhữngbàivềphongcảnhnhưbàihaixãPhúĐavàTrinhNữthườngdùngđãnêntrênlạicònnhữngbàivềsử,vềtruyện,nhữngbàinàyđềulànhữngbàihátnói.

Trongnhữngbuổihát thờ,nhiềukhidânlàngyêucầucanhihátkhúcĐạithạch.

ĐờivuaLêThầnTôn,gặpngàylễVạnThọhátkhúcĐạithựccácquanđềudẫnngườinhàvàotrongcungxem.Vuathấyđôngđúcmớitruyềntiểugiámlấynhữnghònđátochobọnnữnhạcđứnglêntrênhònđámàmúahát,chủý để cho mọi người cùng trong thấy. Từ đấy khúc Đại thực gọi là Đạithạch(26).

BàihátĐạithạchlàmộtbàithơlụcbátcóbiếnthểởmấycâucuối:

Chúatừbinghehếtvânvi,Thoátthôilạinóitỷtênỗilòng.Ngọncờđỉnhnúixatrông:Nọsaocungquế,hẹncùngtrúcmai.Tráchthayôthướcnỡhoài,Cớchisaobỗnglạcloàichonên.Chốnnàylàchốncungtiên,Ướcgìlạiđượcphỉnguyềnnhớmong.Boongboongchuônggióđêmđông,Cảmlòngngườinhữngluốngcôngđợichờ.Hỏithămaikẻthânsơ,Bóngtrăngdãitỏcóưachănglà.Đêmđêmtưởngbóngngânhà,TrongsaoBắcĐẩuđãbanămtròn.Nonmònnghĩaấychẳngmòn,Tàokhênướcchảylòngcònnhưin.Tìnhthưphonggửicáchim,Chimtìmnonthẳm,cátìmvựcsâu.Duyênưacóthấutìnhnhau,NgàynàyÔthướcbắccầusôngNgân.Mảngvuichơibóngánhxoayvần,Lòngcàngmongướmhỏilânla,lânlagiómátchiềuaikhoannhạcvũ.Lũthiếpgặpngàyvui,

HộiLongvânThánhthượngkhánhthọ,Tấunhạcquỳdân,tôichúcmừng(26).

Ngoàinhữngcâuháttheonhịpđànnhịpphách,trongnhữngbuổitếlễcòncónhữngnamnữvũsinhvừamúavừahátthờthần.Nhữngvũnữnàycóthểlànhữngcanhichuyênnghiệphoặclàcáctrinhnữtronglàngcắtcử,nhưtụclệlàngTrúcCươngphủHoằngHóatỉnhThanhHóa.

Vũthìcónhiềubài,dướiđâychỉđềcậptớiđôibabàichúngtôibiếthoặccótàiliệu.

Hátbỏbộ-Hátbỏbộlàvừahátvừalàmtheođiệubộhợpvớicâuhát.Bàihátbỏbộgồmhaiphần,phầnmởđầuvàphầnchính.Thườngbốncôchialàmhaibênhátmúavớinhau.Sốngườicó thể tănghơnnhưngphải làsốchẵn.

Phầnmởđầu:

Nămcanhngồiđợitrốngcanh(Cácvũnữngồixuống)Nămcanhngồiđợigiảicơnbuồn.Ngậmngùinhớthương(Cáccôđứnglên)Taynângbànrượutúithơ(Taylàmhiệugiơbànrượutúithơ)Mộtmìnhđủngđỉnhgiảilophiềngiảiphiền(Cáccôđủngđỉnhđi)Ngồibuồnsechỉchỉse(Cáccôngồixuốnglấyhaitaysenhưsesợichỉ)Xỏkimkimxỏ(Tayphảinhưcầmsợichỉ,taytráinhưcầmkimđểxỏ)Ngồihèvámay(Tayphảicầmkimnhưkhâuvàovải)Giươngcungtabắnconcò(Cáccôđứngdậy,giơtaylênnhưbắncung)Conlenólặn,conlenólội,concònóbay(Haitaycáccôxòera,nhắclênnhắcxuốngnhưconlelộivàchậpchờnnhưconcòbay).

Sauphầnmởđầu,cáccôháttớiphầnchínhcủabàihátBỏbộ.Phầnchínhnàythườnggồm5đoạn,dướiđâychínhxépmộtđoạnlàmmẫu:

Tìnhtangtính(Cáccôđềumúa)Emrakẻchợemcoi(Vừađivừanhìn)ThấyquantậptrậnÔkìachòibắncung(Taychỉlên)

Gióngconngựahồng(Đinhưcưỡingựa)Maotiềnmaohậu(Quayphíatrướclạiquayphíasau)Võthầnquanáonậuvắtvai(Haitaychốnghaibêncạnhsườn)Cờvácvai(Haitayđểlênvai)Súnganhtọngnạp(Taylàmhiệunạpđạnvàosúng)Gươmtuốttrần(Tuốtgươmra)Taycắpmộcmang(Taycắpvàonách)Trường khu đuổi đánh đã vang (Đi nhanh, tay làm ra điệuđánh).

Trênđâychỉlàmộtđoạnphầnchính,cònbốnđoạnnữacũngtươngtự,vàkhimúahátcáccavũnữphảicùngmúađềunhau.Nhữngcanhichuyênnghiệphọđãthuộcđiệumúavàđãhátvớinhaunhiềuởcửađìnhnênkhimúahátđiệubộcủahọkhôngnhữngănvớicâuhátmàcònăncảvớiđiệuđàn,điệusáo.

Tại những làng, việcmúa hát do các trinh nữ đảmnhiệm như ở xãTrúcLương,nơicóđềnthờôngLêPhụngHiểu(27),cáccôđượcdânlàngcắtcửhátmúathờthầnphảiluyệntậptrướccókhihàngtháng.Thường tại cácxã, việcmúahát do trinhnữ, số các côđược cắt cửthườnggấpđôibahoặchơnnữasovớisốcáccanữtạimỗibuổihátthờ.

Camúabàibông-Múabàibônglàmộtlốimúadànhàngtheođiệunhạc.Bàilàbàyhàng,bônglàhoa,múabàibônglànhữngbônghoađẹpdànbàymúahát.

Các làng, thườngnhững làng lớn, chỉ cómúabàibông trongnhữngdịpvàođám.Múabàibông,ítnhấtphảicó8vũnữ,trongnhữngbuổiđạilễconsốtănggấpbabốnlần.Làngxãphảikéncáctrinhnữđồngtuổivàsuýtsoátbằngnhau.Lúcmúacáccômặcáomàusặcsỡcódátkimkính, thêukimtuyến, thắtdây lưngnhiễuxanhđỏđểmúi rộng,đầu độimũ kim phượng, tay cầmquạt.Hai bên vai các cô đeo đènlồngthắpnến.Cáccômúadướisựchỉhuycủamộtbậcđànanhtronglàng,vịnàycũngđượcdânlàngchỉđịnhtrướcđểcùngluyệntậpvớicáccô.

Tấtcảcáccôdựmúabàibônghọpthànhmộthoađội,đứngởngoàisânđình.

Phườngbátâmđitrước,cáccôtheophườngbátâmđihàngmộtvào

trướchươngán,trongkhivịđànanhchỉhuyđánhtrốngcáigiữnhịp.Đứngđầu tấtcảcáccôcómộtcô trưởngban,cônàygõphách theođiệunhạc.Bướccủacáccônhanhchậmtheonhịpđànphách.

Tớitrướchươngán,cáccôchialàmhaihàngquỳtrướcbànthờ,haitaynângquạtlênkhỏiđầu.CôtrưởngbanđóngvaiTiênđồngrakhaimạcbuổicavũ.Côhát,giọnggiốngnhưhátbội:

TiêudaolồnglộngThiênđìnhTậttốcgiángdươngtrầnbộbộKhâmthừaPhậtTổGiánghạtrần.

Lượcnghĩa:

NhởnnhơchơiđạoThiênđìnhMaumaukịpxuốngdươngtrầnxuốngmauLệnhvângđứcPhậtnhiệmmàuCõitrầngiánghạaiđâudámtừ.

Rồiháttiếpmộtcâunóilối:

Nhưtốinay,TiênôngtraochứcNgôbiểutựTiênđồngTruyềncanhinambắctâyđôngĐềumúahátdânghươngThượngđế.

Tấtcảcáctrinhnữđềuđứnglênvàbắtđầuvừamúavừahát.

Múa lấy nhạc làm chuẩn đích, tiến thoái nhanh chậm đều do nhạcđiềukhiển,lúcquaychỉquaymộtnửangười,khôngbaogiờquaylưngvàohươngán(26).

Ngoàimấyđiệucavũtrên,trongnhữngbuổitếlễxưacònnhiềubàicađiệuvũkhúc,thayđổitùytheotừngbuổitế,từngđịaphươnghoặctừngvịthầndânchúngphụngthờ.

Cácgiọngháttôngiáokhác

Cứkể trong việc thờ cúng thần linh, ngoàimấy giọngChầu văn,Sai bảolệnhtruyềnvàHátthờtrìnhbàyởtrêncònnhiềugiọngkháctrongcácbuổi

cúngbái.Cúngcôhồncónhữngbàivăn,bàihátriêng.Cúngmụ,cúngthầncũngcócónhữngbàivănbàihát,nhữngbàivănbàihátnàythườngcácthầycúngchỉêađọclênmàkhônghátnhưChầuvănvàSaikhiếnchưthần.

Cóthểkểlànhữngbàiháttôngiáo,nhữngbàiháttrongnhữngdịpcúnglễcómúanhưmúađèn,bàivăncúngcháo,cácbàivăntếv.v...

NhữnggiọnghátvềnghềnghiệpĐâychínhlànhữnggiọngháthànhnghề,trongsốđócóthểkểđượccáclốihátChầuvănvàSaibảolệnhtruyềnđãtrìnhbày.

Mấy lối hát hànhnghềđángkể là hátXẩm,hátTuồng, hátChèo, hátCảilươngv.v...

Hátxẩm

Hát xẩm còn gọi là xẩm chợ là lối hát kiếm ăn của những người thườngthườngbịmụctật.Họđimộtđôibangườitớicácnơiđôngdâncư.Họngồihátbênbờđường,trướccửachợ,trướccửađình.Họngồichungquanhmộtchiếc chậu thau.Thường làmột cặp vợ chồng, chồngmùvợ sáng, vợ dắtchồngđikiếmănbằngnghềhát.Đitheohoặclàđứacon,hoặclàmộtngườikháccókhicũngbịmụctật.

Ngườichồnggảychiếcđànbầumàtagọivănvẻlàcâyđộchuyềncầm.Đâylàmộtnhạckhíđộcđáohơnbấtcứmộtnhạckhínàocủaquốcgianào.

ĐâylàmộtcâyđànhoàntoànViệtNam,vàchếhóamộtcáchhếtsứcgiảndị.Đànchỉcómộtdây,căng thẳng trên trốngđàn,mộtđầudâybuộcchặtvàotrốngđàn,cònmộtđầubuộcvàocâytrụbằngtre.Câytrụnàydùngđểnhấnâmthanhmỗikhigảy.Đànkhôngngựakhôngphím,vàtrênmặttrốngđànchỉcómộtsợidâyđàn.Đànchỉcóbốncung,nhưngmỗicungcóthểtạorarấtnhiềuâmthanh,vàtiếngđànnghethiếtthabuồnảonão.

Ngườixẩmgảyđànbầuđểđểđệmcholờicacủamình.Cókhichínhngườinày,cókhingườivợhoặcngườiđitheohát.Cókhihọđồngca.

Nhữngcâuhátcủahọrấtthayđổi,cókhitảcảnhcókhitảtình.Đâylàmột

câuhátmàđámhátxẩmnàocũngthườngháttới:

Sángtrăngsuôngvằngvặccáiđêmtrăngrằm,Nửađêmvềsáng,trăngbằngcáingọncâytre,Anhcóyêuemchovẹnmộtbề,Đểemthơthẩnngồikềbóngtrăng,Sựtìnhnàyaicóthấuchochăng?Đểemchỉnguyệnbóngtrăngchịusầu,Tươngtưmộtnhịpđôibacầu,BắcNamđôibangả,chịusầuđôibanơi.Conchimkhônchếtmệtvềmồi!

Cókhiđámhátxẩmngoàichiếcđànbầu,lạicóthêmcâynhị,khinhị,khiđànbầu, đệmcho lời ca, và cũngcókhihòa tấu cảhai thứnhạckhíViệtNamnày.

Nhữngngườinghehátxẩmthưởngthứclờica,giọnghátcũngnhưtiếngđàntiếngnhị,quăngtiềnvàochậuthauđểthưởngtiềnchobọnxẩm.

Háttuồng

Háttuồngdonhữngbanháttrìnhdiễnđểlấythùlao,dovậyởđâychúngtôixếpvào loại chuyênnghệ,nhữngđàoképhát lấy tiền thù lao làmkế sinhnhai,tuyrằngvẫncónhữngtàitửlấyháttuồnglàmmộtthứgiảitrítaonhã,vàthườngtrongtíchhátchỉthủnhữngvaimìnhưngý.

Háttuồngcòngọilàhátbộhoặchátbội,làlốihátdiễnlạinhữngsựtíchcổtríchtrongcáctruyện,vớimụcđíchrútramộtkếtcấuvớimộtýnghĩaluânlý.Trongkhidiễnlạitíchcũ,cácđàoképvừahátvừamúa,đilại trênsânkhấu.LốihátnàydongườiTrungHoatruyềnsangnướctatừđờinhàTống,vàokhoảngdưới triềuLýnước ta(28).Cũng có sách cho rằng lối hát nàymớitruyềnsangnướctatừđờinhàTrần,domộttàitửlàLýNguyênCát.

Háttuồngxưalàmộtlốihátrấtđượcgiớiphonglưutríthứchamchuộng,vàgiớibìnhdâncũngưathích.TheoĐoànNồng,xưavuaTựĐứccũngsoạntuồngvà hát với các danhnho, vuaThànhThái thích xemhát và cũng tựmìnhsắmvaitrongtíchhát;chođếnvuaKhảiĐịnhcũngưahát,banxiêmgiáprựcrỡchoconhátvàbắtphảiluyệntậphẳnhòi(29).

VìdoTrungHoa truyềnsang,nêncác tíchhát thườngsoạn theosửTrungHoa,mãivềsau,từdướiPhápthuộcmớicónhữngvởtuồngsoạntheosách

sửViệtNamnhưTâyNamĐắcBàng,GiaLongKhaiQuốc,ĐôngÁSongPhụngv.v...Cáccáchhóatrang,bốcảnh,cácđiệumúađềuchịuảnhhưởngtheolốidiễntuồngTrungHoa,chođếncảnhữngcâunóilối,hátkháchcũngvậy.VềsaucóthêmnhiềuđiệuhátViệtnhưnhữngcâuhátNamhoặccâunóilốibằngvănxuôi.

HáttuồngcónhữngđiểmđặcbiệthoàntoànÁĐôngmàtrongnhữngđiểmnày,cănbảnlàsựtượngtrưng.Cóthểnóiháttuồnglàmộtnghệthuật,vàtấtcảcácnghệ thuậtÁĐôngkhôngbaogiờcóý tảchânmàchỉdùng tượngtrưngđểdiễnđạt.

Tronghát tuồng,sự tượng trưngđi từbốcảnh,hóa trangxiêmáochođếnđiệubộvàcâuhát.

Vềbốicảnh,vàicáighếvàmộtcáibànlàcungđiện;mộtcànhlábuộcvàoghếbiếncungđiệnthànhrừngxanh;haighếchồnglênnhaulànúinonhiểmtrở;mộtcâychèolàconthuyền;mộtroingựalàconngựa;miếngvảicóvẽbánhxeđólàchiếcxecủanhàvuahoặccủahoànghậucôngchúav.v...

Vềhóatrangthìngườitrungmặtđỏ,râunămchòm,nịnhmặtmốc,mặtxámhaymặtđenvàrâuria.TướngPhiênthìmặtvằnvệnrâuquainón.Yêuthìmắtlụclạc,tócmàunâubắp(29).

Vềxiêmáothìnịnhđộimũvuông,tướngPhiêncólôngtrĩ,lôngCông,cònképnúithìkhănđen.

Vềđiệubộ,mỗicửchỉcủađàoképlàcóýmuốnbiểulộmộtcảmgiác,mộtmốicảmtìnhhoặcmộtnềnluânlýtrậttựcủangườixưa.Khimộtđàoképgiơmộtcánhtaylàmbộlaunướcmắtkhôngphảilàcóýmuốntảchâncáibuồnchochưvịkhángiảmàchínhlàmuốnchokhángiảtựdotưởngtượnglấybaonhiêunỗiđoạntrườngđauđớn.Mỗiđiệubộtượngtrungmộtviệc;trung,nịnhđiệubộkhácnhau.

Xoaymặt vén râu làmbộuống rồiđổcặn rượuvềphía sau lưng làđanguống rượu.Đưa cánh taymặt ngangmày rồi kéo nhẹ từ trái qua phải làkhóc.Ngồixuốngômbụng,lúcđứnglêncóômthêm"ÔngLàng"(ÔngTổHátbội)lànởnhụykhaihoa.Thấycánhquạt,nghetiếngcườicũngbiếtaitrungainịnh.Vềcâuhát,tướngđangbịthuamàhátcâukháchtứclàsắpchết.Nghenhịp"cắcrụpcắc"biếtlàthầyrùatướngnúisắpra(29).

Sự tượng trung trong hát tuồng thật là nhiều ý nghĩa, và người dân ViệtNam,sốngtronglềlốiÁĐông,quamỗimànmỗicảnhcủatuồng,quaxiêm

áocửchỉcủamỗiđàohátđềuthấuhiểu,vàdođómớithấythíchthú.

Thíchthúvềđiệubộ,vềxiêmáo,vèbốcảnhkhángiảlạicònthíchthúvềcathểcủatuồng.Cathểnàytổnghợprấtnhiềulốihát:nói,dặm,samạc,trốngquân,quanhọv.v...

Thườngmỗikhidiễntuồng,đềucócâugiáođầu.Saucâugiáođầumớivàotuồngchính.Đàoképháttuồng,đóngvaigìlúcbướcrasânkhấu,phảixưngdanhvịcủamình:

TếtràoNguyênLão,MỗhiệuĐinhCông,Sonsắtmộtlòng,Tuyếtdasáugiáp,Lộcnướcơnnhàđềukhắp.Mộttraimộtgáicũngđặnghiền...

Mỗilốihátđượccalêntrongnhữngtrườnghợpriêng.

Nóilốituồngđểxưngdanh:

QuyềnĐôĐốcxàtang,NgãtánhChuCôngCẩn.

Nóilóibốpdùngkhihaitướngđịchmớigặpnhauhoặckhichamắngconđểnóilênsựphẫnnộ:

Ớihợi!Chớkhoekhoangthầnvõ,Khôngphủphụcthiênsai!

Nóilốiaidùngđểtảsựbuồnrầu.

Hátkháchthườngdocác tayđóng tướnghát trướckhi ra trậnhayđi tuầnnúi,vaiđóngquanhát trướckhiđinhậnchức,hoặcvaingười thưnhànđingoạncảnh.

Hátkháchphúhayhátkháchphúlụclàloạihátđốiđápcủanhữngngườixacáchgặpnhau,hoặchaitướngđịchhỏilailịchcủanhautrướckhigiaotranh.

Hátkhách tẩumã là lốihát củanhữngvaiđuổigiặchoặccóviệcchi cấpbách.

Hátkháchtửdongườiđóngvaisắpchết,tướngsắptửtrậnhoặcngườisắptựtử.

Thanvàoánđượchátđểtảnỗibuồn.

Ngoàicácđiệuháttrêncòncócácđiệunamxuânhátlúcsắplênđườngdạocảnh,nambằnghátlúcvui,namdựnghátlúcnửavuinửabuồn.

TạimiềnNamcóhailốihátbuồn:

Namđi:Hátlúcbuồnnhưngkhôngphảicảnhbiến,Namchạy:Hátlúcgặphoạnnạn,bịhổhoặcbịcướpđuổi.

Hát tuồng còn được gọi là tuồng cổ hiện nay vẫn được nhiều người ưachuộng,vàtrongnhữngdịpđìnhđámởNamViệtbaogiờcũngcóvàibuổihátbội.Cácvịquanviên,chứcsắc,trongnhữngbuổihátthườngcầmchầuđánhtrốngđểkhenchêcácdiễnviên.

Hátchèo

TheoDươngQuảngHàm,hátchèodùngđểdiễncácviệcvuicười,nhữngtậthưthóixấucủangườiđời,tronglờivăncónhiềugiọngkhôihài,nhưnglạicó tính cách khuyên răn người đời, thiên về luân lý.Có thể nói rằng, hátchèodùngcáicườiđểdạyđời.

TrongVũtrungtùybút,PhạmĐìnhHổchobiếtlốihátchèoxuấthiệntừđờinhàTrần.Đờiấykhicóquốctáng,dânchúngxúmchungquanhquantàiđểxem,ngườiđôngquáđến chật cảđiệnđình,dẹp rất khókhăn.Ngườidẹpđámmớibắtchước lốivãnca thờixưa,đặt ra lốihátsongngâm,saiquânlínhđihátriễuởquanhđườngđểdânchúngxúmlạixemchochỗđiệnđìnhrảnhlốimàloviệctốngtáng.ĐờisaungườitabắtchướcvàmỗinămvàoTết Trung nguyên, các tang gia mời người đến hát để giúp lễ, và nhữngngườinàyđượcgọilàphườngchèo.ĐếnđờivuaLêCảnhHưng,lốihátvãnđượcbiếnthểvàđượcxenlẫnnhiềugiọnghátcủatuồngmàthànhhátchèongàynayvàđãtrởthànhlốiháttuồngbìnhdân,háttuồngnhưnglạikhácháttuồng,cóthờirấtthịnhhànhtạimiềnquêBắcViệt.Tôicònnhớkhitôicònnhỏ,đixembấtcứđámhội làngnàobuổi tốichúng tôiđềuđượcxemhátchèo,vàhaitiếngxemchèođãtrởnênđồngnghĩavớiđixemhộiquêvàomỗibuổitối.

Trong khoảng trước Thế chiến thứ hai, ở Hà Nội có rạp Sán Nhiên Đài

chuyênhátchèovàbanchèocổNguyễnĐìnhnghịđãtừnglàmộtbanchèocổnổitiếngởThăngLong.

Những tích chèomột phần dựa theo truyện cổ TrungHoa như hát tuồng,nhưng phần khác được soạn theo các tích cổ Việt Nam, nhất là các loạitruyệnbìnhdân.

ChèoChuMãiThầndựatíchcổTrungHoa,cácchèoLưuBình,DươngLễ,QuanÂmThịKính,ThúyKiềuKimTrọngv.v...soạntheocáctruyệnbìnhdânViệtNam.

Chèo cónhữngđiệuhát riêng, khácvới hát tuồngvàphân làmnhiều loạiđượcháttùytheotừngđoạncủavởchèo:vuitươi,buồnthảm,ýnhị,đanhđáhoặcbônglơn.

Hát chèo cónhữngđoạnđối thoại như ta nói chuyện.Ngoài ra còn cóbacáchnóigọilà:nóilối,nóisửvànóilửng.

Nói lối - Cách nói của các tay đóng học trò thi đỗ hoặc khách nhàn du.Thườnglàbốncâuthơthấtngôn,hoặccókhichỉcóbacâu,nhấtlàtrongcácvởchèocổ.

Nóisử-Đâychínhlàngâmthơ,nhưngnhịpđiệuthayđổi.

Sửchúcdùngvàolúcgiáođầu,cangợiđấtnước.

Sửxuântínhchấtvuitươi.

Sửsầudùngđểdiễntảsựbuồnthảmloâu.

Sửvãndùngđểthan,thườnglàthơlụcbát.

Nói lửng - Cách nói của những đào kép thủ vai lẳng lơ nhưTúBà trongTruyệnKiều,ThịMầutrongtruyệnQuanÂmThịKính.

Chèo cũng như tuồng chịu ảnh hưởng rất nhiều của thời cuộc.Ngày nay,thuầntúychèorấtítđượctrìnhdiễntạicácrạp,chỉthỉnhthoảngxenvàomộtcảnhnhỏ.Nhữngngườilưutâmtớivănhóa,trướcnhữngsựthayđổicủacahátkhôngkhỏibùingùikhithấylốihátchèođangdầnđivàoconđườngđàothải.

Hátcảilương

ĐâylàmộtlốihátmớicótừthờiPhápthuộc,phốihợpcổkim,sửdụngđủcácbảnhátcổkim,cácloạituồngchèo,cácloạicabìnhbán,nambình,namai,hòca,vè,vàcảvọngcổnữa.Cùngvớicácbảnca,cácnhạcsĩ,đệmnhạcbằngđủloạinhạccũ,nhạcmới.

Dosựpha trộnnày,cải lươngcóvẻdồidàophongphúvềcavànhạc,vàthíchhợpvớiđủmọiloạikhángiả,nhấtlàdânchúngvùngquêmiềnNam.ỞBắcViệtchođếnthờitiềnGenève,lốihátcảilươngkhôngmấyphổcậptrongthôndã,khôngnhưngàynaytạimiềnNam,mọingườidânđềuưacảilương,đặtcảilươngvàomộtđịavịquantrọngcủanghệthuật.

TạikhắpcácrạphátmiềnNamhiệnthờiđềucótrìnhdiễncảilương,ởđôthịcũngnhưởvùngquê.Vàcácvởcải lươngđược soạn ra rấtnhiều,phỏngtheodãsử,phỏngtheonhữngtiểuthuyếttìnhcảmvàcókhiphỏngtheocảtruyệnkiếmhiệp,truyệnthầnthoại.Cũngđôikhicónhữngvởcảilươngxãhộinộidungcóphầnnàođếngầnthựctế.

Cảilươngđãthắngcảháttuồngvàhátchèo,khônghiểuđâycóphảilàmộtsựphânhóacủavănhóachăng?

Cavọngcổ

VọngcổlàmộtbàicaxuấtxứtạimiềnNamvàrấtđượcphổbiếntrongđạichúng.Vọngcổgiọngbuồn,nãonùng, tha thiết,dễcảm,dễxótxa.Có lẽchưabàicanàođượcđạichúngmiềnNamưathíchbằngnhữngbàivọngcổ.Thườngmộtbảncavọngcổcó6câu,nhưngtrênthựctếmộtcâu,haicâu,bacâu...đềucóthểđượccả.

Trướcsáucâucómộtkhúcnóilối.Dướiđâylàthídụ:

Nóilối

Emgọitênngườibằngniềmvuivôvọng,rồibuôngrơihaitiếngấygiữakhônggian,nhặtđâuđâyvàicánhhoatàn,emxếplạiđểtủibuồnchosốkiếp.Kìamấycánhhoarụngxuốnggiữacôliêu,nóđãtànúa,khôngcòndámluyếnlưutìnhbướmtrắng.

Bàica

Chịemơi,khóchomộtcuộcđờivôvọngcủanhữngcánhhoarơirụngdướichânđồi,nóđãtànphainhansắctừlâurồi,nóđãxa lìasựsốngcủanhữngngàyủmộngđờixuânsang.Cátbụi sẽ phủ lênmình nó để rồimưanắng thời gian không cònbiếtnólàhoagì,đượcmấytuổiướcmơmàchônvùinguồnmơước.

Chịemơi,emmuốnnóiđờihoaấylàem,làThuLanđãhơnbanăm nay hầu hạ dưới chân người, nó từng thức thâu đêm đểnghegiólạnhthởdài,nghelárụng,nghetâmtìnhthổnthứcvàđểbuồn vui theoánhmắt củangười yêu, nhưng emkhông cóquyềnthổlộ,vìemđãlỡyêu.Hươngtìnhcủathuởbanđầunhạtphai,thìđâuthếnàoemlạinóitiếngyêuai.

Chịemơi,emlàkẻtàntật,linhhồntrongtrắngmàmảnhhồngnhan không che kín được vết thương. Nếu em có yêu thì yêungườiđồngchungcảnhngộ,người trongsạch, linhhồn trongtrắngmà tànphếxác thân,ngườiấyđangcùng lương tri tâmhồn điên loạn cũng như em. Người ấy, người có quyền điềukhiểnđámtànquân,cóquyềnoánvuahậnchúavàngườiấylàngườiđã từngphenhạ lệnhchoemdângcơm,hầunước,đốtlửa,giăngmàn.(4)

Vềvănchương,nhữngcâuhátvọngcổthườngđạiđểnhưcâutrên,chỉthanvan,chỉthươngnhớ,nhưngvớiđiệuca,vọngcổđãcómalựcmãnhliệtđểquyếnrũgiớibìnhdânmiềnNamvàcảgiớitríthứcnữa.

Trongcác rạphát,khica sĩhạđếnđoạnmùi là tất cảkhángiảvỗ tay,vàtronglúccasĩhát,nhiềukhángiảđánhnhịpchân,gõnhịptaytheogiọngca.

Vềnguồngốcgiọngcavọngcổ,cónhiềungườiđưaranhiềuluậnđiệukhácnhau.

NguyễnTửQuangtrongThửtìmxuấtxứbàivọngcổđăngtrongBáchKhoasố63,xuấtbảnngày15tháng8năm1969,đãviết:

Vàokhoảngnăm1920,tạichùalàngHòaBình,tỉnhBạcLiêucómộtnhàsư,tênhọthậtlàgì,ngườilàngkhôngbiếtđượcmàchỉbiếtphápdanh làNguyệtChiếu.Vìởxa lạinênngười takhôngrõđược tôngtíchnhàsư.

Nhưngthấynhàsưnhohọcuyênthâmvớitưtưởngẩndật,ngườita

đoánchừnglàmộtvănnhânchốngPháptrongthờiCầnVương,naythấtthờinêntạmlánhmìnhvàocửaPhật.

Tuyđãđitunhưngvẫnmangnặngtìnhnonnước,lòngcònhoàibãochíkhílớnlaovớimộtcuộcđổithaynênnhàsưmớiđemtâmsựmìnhký gửi trên bài từ, đề là dạ cổ hoài lang, nghĩa là đêm khuya nghetiếng trống nhớ chồng.Đại ý của nó cũng tựa như tác phẩmChinhphụngâmcủabàĐoànThịĐiểm.

BàithơnàylạiđượcvàotayôngSáuLầu,mộtnhạcsĩcódanhtiếnglúcbấygiờ,giữađôibên thôngcảmđượcmối tình thươngnhànhớnướcnênôngSáuLầumớilấybàithơấyraphổnhạc.

Đó làbàiDạcổhoài langnhịpđơn,âmđiệumường tượnghaibàiHànhvânvàXuânnữ.Bàiấylờilẽnhưthếnày:

Từphutướng,Báukiếmsắcphonglênđàng,Vàoraluốngtrôngtinchàng.Thêmđauganvàng,Trôngtinchàng,Ganvàngthêmđau!Chàngdầusayongbướm,Xinđóđừngphụnghĩatàokhang.Đêmngóngtrôngtinbạn,Ngàymỏimònnhưđávọngphu.Vọngphuvọngluốngtrongtinchàng,Nămcanhmơmàng,Chànghỡi,chàngcóhay.Đêmthiếpnằmluốngnhữngsầutây.Baothuởđóđâysumvầy,Duyênsắtcầmtìnhthương.Nguyệnchochàng,Đặngchữbìnhan,Trởlạigiađàng,Choénnhạnhiệpđôi.

Lúcđầuvọngcổchỉcóthế,chỉlàbàiDạcổhoàilang.BàinàyđượcđưalênsânkhấubởigánhhátthầyNămTúởMỹThođầutiên,rồilầnlượtcácgánhkháccũngsửdụng,nhấtlàtrongcáctuồngcảilương.

Rồibàihátchịusựbiếnđổi,từDạcổhoàilangđổisangVọngcổhoàilang,đểvềsautêngọiđượcđơngiảnhóahơnvớihaitiếngVọngcổ.

Nhữngbàivọngcổđượcsoạnradàihơn,lâmlyhơn,bisầunãonuộthơn!

ĐiệuVọngcổbuồn,phảichăngnóbáotrướccáibuồncủadântộcViệtNamngàynay!Anhemđánhgiếtnhau,rồibomrơiđạnnổ,bàntayngoạitộcđãdínhvào,BắccũngnhưNam,máungườiViệtcàngđổnhiềuvìkhígiớidịbang!Nhữngngười có trách nhiệmvì quyền lợi riêng tư củamình khôngnhìnthấytiềnđồcủadântộc.Ngườingoạiquốc,chúngcóthươngchimìnhlàngườikhácgiống!Thửhỏitrongchúngtangàynaymấygiađìnhlàkhôngtangtóc?

Bảncavọngcổvẫnđượchoannghênh,cáiđiệucavongquốcnàycònđượcnhiềungười thích thú,có lẽđấtnướcchúngtacònchịunhiềuđauđớn,vànỗiubuồncủadântộccòndàidằngdặckhôngbiếtđếnbaogiờ?

TrongcácnhạcsĩmiềnNamcónhiềungườitàibađãsoạnranhiềucâuvọngcổthật lànãonuột.Dướiđâychúngtôixin tríchramộtbàicủaôngTrinhThiệnTứ,mộtnhạcsĩquánởBạcLiêurúttrongcuốnCanhạcCổđiển,điệuBạcLiêuđểbạnđọccùngthưởngthức.Bàinàygồmcâunóilốivàsáucâuvọngcổ.

VUATHOÁIVỊĐITU

Nóilối

Câu: Phú quý tợ môn tuyền tuyết; chữ công danh như thảothượng sương. Cõi trần ai là cốt khổ tang thương, tránh saokhỏiconđườngsanh,bịnh,tử.Thàkiếntánhđểtrởvềngôivịcũ; lo tu tâmgiải thoátnẻosađà.Mặcdầungàymai trẫmkếnghiệpTiênvương...

Vọngcổ

1-Lênngôinhấtthốngsơnhà,Đạiquốcvivương,sốngtrênnhunglụangọcngà,Trẫmđộivầngnhậtnguyệt,đạpmáyâmdương,cầmđầuvănvõbáquan,Giữgìnxãtắc,thếthiêntrịquốcanbang,Nhưngbaonhiêuchícảhiênngang,cũnglàtạmthờimộngảo.

2-Cócâucadao:Vìchưngkiếptrướckhéotu,ngàynayconcháuvõngdùnghênhngang.Gieocănlàhưởngquảtrêntrờitrảcôngphubằngấnngọcngaivàng.Nhưngcólẽđâutrầnduyêntạpniệm,danhlợitómthâukhikếnghiệpchotiênhoàng.Biếtđâumànvôminhkialàtộitrọngvậtkhinh,nóchenguồnđạođức.Thôikểtừđâythếsựgiaihưu,trẫmxinnhườngngôithoáivị.Thiên tùng nhân ý,mãng bào long cổn cởi ra, trẫmmặc vàochiếcáocàsa.

3-Côngdanhnhưbàoảnh,phúquýtợphùvân.Xétratứđạigiảtan;Trên thếgianxácphàm là tượng trưngcho tứkhổ: sanh, lão,bệnh,tửcủaconngười.Dầuaicótrụclợithamdanh,cũngchỉsuốtđờitạmhưởngbởisáchcócâu:"Sơntrungtựhữuthiênniênthọ,thếthượngnanphùngbátuếnhơn."Nghĩalà:ngànnămcâyvẫnsống,nhưngthếgiantrămtuổiítaicòn.Thiênvõngkhôikhôi,sơnhibất lậu;caophiviễn tẩugiảnantoàn.

4-Đứnggiữathanhthiên,trẫmpháttâmlậpnguyệnsiêuthoátngươnhồn.Xảthâncầuđạo,tếchúngđộnhơnđặngmótbòncôngphucôngquả.Vìngươnhồnlàkhốichơnlinhbấtdiệt,làbửuphápvôvi.Vậytrẫmcònmếntiếcnữachi?Cõiđờisanhkýtửqui,cáixácthânphàmhý.Cứlomặcsướngănsung,nằmcaovàngủkỹ,sanhralụcdụcthấttình.Thamvọnghưthân,đãkhôngtíchđứclạithêmnhơbọnphongtrần.

5-Nhứtđiểmvôminhchihỏanăngthiêuâmđứcchilâm.Cóthểđốtrừngđạohạnhvìchưngnhómlửamêhuyền.Nhớcâu:Phậtphápthậmthâmvôbiệtniệm,đắckiếnNhưLaikhigiácngộđạoThiền.

Khuyênaiđừngmêvậtchấtbảnthân,lotutâmđặnggieotrồnghậuquả.TutâmvìPhậttạitâm,vậyphảidọnsạchlòngmớimongđượcgầnnơiPhậttọa.Bởiđờiđâylàđờigiả,cốnhiênđạocảmớivữngbền.

6 -Muốnquabỉ ngạn, tìm cảnh kỳ viên, ta nên phản tục quynguyên,sangthuyềnbátnhã.Đổchuôngcảnhtỉnh,gióngtrốnggiácmê,trẫmgõmõtẩytrầnvàtụngkinhsámhối,Đặng đem hạnh phúc giả phàm đối lấy nguồn đạo đức chơnnhư.Xóa nợ trần ai, tìm chốn Phật Đài, ngày đêm đốt nén trầmhương,đặngxôngsáchcõilòng.Khôngmàngkhổhạnh,baonàilảođảoxácthân,giỏichotuyếtsươngchangthửtháchbátòng.VìtâmkiếnNhưLai,khỏiđọaluânhồilụcthú.NammôPhậtADiĐà...Tựgiác,giáctha.

NhữnglốicaháttríthứcNếucáclốicabìnhdânđượcphổbiếntrongđámquảngđạiquầnchúngthìnhữnglốicaháttrithứcchỉđượcgiớitríthứcưachuộng.Nhữnglốicaháttríthứccầukỳhơncầnphảicótrìnhđộvănhóađểhiểubiếtlờica,cũngnhưcầnphảicókhảnăngtàichínhđểtrảthùlaochocanhi.

TrongcáclốicaháttríthứccóhailốirấtthịnhhànhtrướcđâylàNgâmthơvàCatrù.

Ngâmthơ

Cáctayvăntựthườnglàmthơrồingâmchonhaunghe,giọngthơngânnganhưmuốndiễntảhếttìnhýchứađựngtronglờithơ.

Các cụ nhà nho có thú xướng họa:một cụ làmmột bài thơ, cụ khác họanguyênvậnrồicùngngâmđểcùngthưởngthức.

Nhiềungườikhônglàmđượcthơnhưngrấtưangâmthơ.HọthườngngâmnhữngđoạntrongTruyệnKiều,TốngChânCúcHoa,LụcVânTiên,NhịĐộMaiv.v...

NgoàiracácnhàvăntựlạiưalàmthơtậpKiều,nghĩalàlấynhữngcâutrongKiềuđểngâmvịnhchonhữngđềkhác.

Ngâmthơthườngkhôngcónhạc.Ngàynaycáctácgiảmớicũngngâmngathơcủamình,vàcóđệmnhạc.

Làm thơxong, hoặc các tác giả cùngbè bạn tự ngâmđể thưởng thức vớinhau,hoặcgiaochocanhingâm.

Trong những buổi tối đi mua vui ở xóm cô đầu, nhiều nhà văn, nhà thơthườngsoạnsẵnnhữngbàithơhoặcnhữngbàitậpKiềuđểcôđầungâm.

Đâylàcáithúthanhcaocủangườibiếtchữ.

Catrù

Cáccụxưarấtưacatrù.Catrùchínhlàhátảđào,nghĩalàlốihátcủacôđầukhitiếpđãiquanvên.

Sởdĩgọilàcatrùvìngàyxưakhicótếlễthườngmờicanhitớihátvàkhihátcólệhátthẻ.Thẻgọilàtrùlàmbằngmảnhtreghichữđánhdấu,dùngđểthưởngảđàothaychotiềnmặt.(26)

Trongbuổihátthờ,mỗikhicanhiháthay,lạiđượcthưởngmộtchiếcthẻ,khibuổiháttan,đoàncahátcứtheosốthẻlĩnhtiềnthưởng.Dođó,hátảđàogọilàcatrù,nghĩalàhátthẻ.

Hátảđàocòngọilàhátcôđầu,hátnhảtơhayhátnhàtrò.

Khi ảđàohát cóképdùngđànđểđệmchocâuhátvà cóquanviênđánhtrốngcầmchầu.

Chínhảđàotronglúchátlạigõpháchđểgiữnhịpcâuhát.

Hátảđàocóbalốichính:

Hátchơilàhátkhitổchứctạinhàquanviênhaytạinhàảđàođểquan

viênmuavui.Trongnhữngbuổihátchơinày,côđầuthườngcanhữngbàiphóngkhoángvàtìnhtứ.

Hát cửađình là hát để thờ thần. Trong những buổi hát này, ca nhithườnghát những bài về sử, về kinh truyện, về sự tích danh nhân,ngoàinhữngkhúcdođàohátcònnhữngkhúcdoképhátvànhữngvũbộ(26).

Hátthilàlốihátđểkhảosáttàinăngcủađàokép.

Vớibalốihát,catrùcótấtcảtrên40thể,nhưngnhữngthểthườngđượchátnhiềulà:

BắcphảnMưỡuHátnóiGửithư

Vềâmluậtcatrùcó5cungchính(cungởđâylàgiọnghátvàhơiđàn):

CungNam,giọngbằngphẳngmàxuốngthấp.

CungBắc,giọngrắnrỏimàlêncao.

CungHuỳnh,giọngđọcdínhvàonhaumàmau.

CungPha,hơiaioán,giọngđọcchệchlơlớđi.

CungNao,hơichênhchênh,đươngởcungnọchuyểnsangcungkia.Cungnaochenlấnởgiữa,âmnhạcTâyphươnggọilànửacung.

Vềsaucó thêmmộtcungnữagọi làcungPhú.CungPhúhơinhưvẻđọcPhú,cuốicâucóhơingânbậccao(26).

Bắcphản

HátBắcphảnmởđầuchocuộchát.SaukhiđàoképdạopháchlàhátBắcphản.GiọnghátthanhtaotừhơiNamchuyểnsanghơiBắc,dođócódanhtừBắcphản.

Câuhátlànhữngcâulụcbát,giọnghátbằngphẳngđềuđều.

DướiđâylàmộtcâuhátBắcphảncổ:

Nỗixacáchnhớthương,Trêungườichimấytrănggià.Sedâychohẳnmộtnhàvớinao,Bấylâuduyênnhữngướcao,Giấchòamộngtưởng,chiêmbaomơmàng.Sơnlâmmấycõitướngvàng,Câybaonhiêuláthươngchàngbấynhiêu.

Hátmưỡu

SauBắcphản thường làHátmưỡu,điệupháchkhoan thai.Câuhát làmộthoặchaicâulụcbáttùytheotừngtrườnghợp.HátmưỡutuycâuhátcũnglàlụcbátnhưBắcphản,nhưnggiọngNam,giọngBắcphânminh,lờihátréorắt khácvới sựbằngphẳngcủaBắcphản.Mưỡumởđầuchobài hát nói.Mưỡumộtcâulụcbátlàmưỡuđơn,haicâulụcbátlàmưỡukép.Mưỡutómtắtýtưởngtrongbàihátnói:

ĐêmthuThăngLong

Gióđưacànhtrúclađà,TiếngchuôngTrấnVũ,canhgàThọXương.Mịtmùkhóitỏangànsương,NhịpcầuAnThái,mặtgươngTâyHồ.

Trênđâylàmộtcâumưỡukhépcổ,khôngrõtácgiả.DướiđâylàmộtcâumưỡuképcủaTảnĐà:

Hỏigió

Cátđâuaibốctungtrời?Sóngsôngaivỗ?Câyđồiairung?Phảirằngdìgióhaykhông?Phongtìnhđemthóilạlùngtrêuai?

Hátnói

SauHátmưỡulàHátnói,nhưngtrướcbàihátnóicónămkhổđàn.Vớihátnói,tácgiảgóighémýmìnhmuốnnóivàocâuhát.

Hátnóiđủkhổcó11câu.

Hátnóidôikhổcótrên11câu.

Hátnóigốihạc làbài cónhiều câu,vừadôiphách lại vừa cáchđặtkhúckhuỷu.

Hátnóimưỡuhậulàbàihátnóicócâulụcbáttrướckhổcuối.

BàiHỏigiócủaTảnĐàlàmộtbàiđủkhổ:

Khoáitaiphongdã!Giốngvôtìnhcâyđácũngmêtơi.Gặpgióđâyhỏimộtđôilời,Tahỏigióquenaimàphảngphất?ThửthịĐàGiangphiXíchBích,DãvôGiaCátdữChuLang.Aicầuphong?Màgiótựđâusang?Haymảikháchvănchươngtìmkếtbạn?Gióhỡigió,phongtrầntađãchán,Cánhchimbằngchínvạnnhữngchờmong,Nênchănggiócũngchiềulòng.

Mộtbàihátgốihạcvàdôikhổ:

Nhànnhậttầmphương

Xuânbấtlãonhânhàlão,Lúcthanhnhànđủngđỉnhdạotìmhoa.NàoLan,Đào,Mai,Lý,Cúc,Trà,Sohươngsắc,mỗihoatươimộtvẻ.Chẳngtráchbướmonghamđáođể,Nhẽnàoquântửlạivôtâm?Đãchơihoangắmnghíaômcầm,Vậythưởngthứccótinhthầnthờimờithích.Xuânkhứxuânhồithimãnbích,Hoahàmhoatiếutửukhinhtôn.Rượuphahươngsaytítcànkhôn,Hoađượmtuyếtlạicàngtônvẻquý,VườnngựuyểnchịHằnglưuý.Kháchtầmphươngthườngđểtrívãnglai,Cònxuânhoanguyệtcòndài.

ChiêuDương

MộtbàihátmưỡuhậucủaNguyễnCôngTrứ:

Nợphonglưu

Cõitrầnthếnhânsinhlàkháchcả,Nợphonglưukẻtrảcóngườivay.Trongtrầnai,aibiếtaihay,Làmrađứngphithườngchorõmặt.Quântửdụngtâmvôđốtật,Trượngphuxửthếhữukinhquyền.Bấtvưunhânbấtoánthiên,Bavạnsáunghìnngàythíchchí.Nămbachéntrànhânrượutrí,Mộtvàicâuthơthánhphúthần.Nhởnnhơtrongcõihồngtrần,Gặpngàychungđỉnhđaicâncũngvừa,Thảnhthơibầurượutúithơ.

Hátgửithư

Đâylàgiọnghátđểngườihátdiễnđạt tìnhýdướihìnhthứcmộtbứcthư.Bàihátthườnglànhữngbàivănsongthấtlụcbát,đôikhicóbiếnthểthêmmộtvàichữchorõnghĩa.

BàiGửingườitìnhnhânkhôngquenbiếtcủaTảnĐàthườngđượcdùngđểhátgửithư:

Ngồibuồnlấygiấyviếtthưchơi,Viếtbứcthưnàygửiđếnai.Nonnướcxakhơitìnhbỡngỡ,Aitriâmđónhậnmàcoi.

Ngànmâybiếclonglanhđáynước,Bóngtàdươngngảgácnonđoài.Tranhkiaaivẽchotrời?Ngoàisơnthủylạimộtngườiđứngtrơ.Hồnkiếptrướcngẩnngơchưatỉnh,Mốiduyêntìnhvơvẩncàngthêm,Tuyệtmùtămcáhơichim,

Nàongườinhớhỏithămtìmlàđâu?Kểtừđộlọtđầusetóc,Cũngcùngmangtiếngkhócmàra.Cõisầutalạivớita,Lọquenbiếtmớigọilàtươngtri.Cơngióthảmcókhicùngkhóc,Bóngtrăngthanhlắmlúccùngchơi;Gượngvuicùngmộtnétcười,Nguyệthoacùngtrảicuộcđờinhưnhau.Bểtrầnhảichẳngsâumàsóng,Cầuhànhtinhđãrộngthêmtròn;Tàitìnhmộtgánhconcon,ĐôngTâyNamBắcaicòngặpai.Nỗibéonướcđãthôithờithế,Tìnhcỏsươngkhôndễmàkhuây.Phòngvăntrởlạigótgiầy,Chéntươngtưrótchođầylệvơi.Tấcsongiãimấylờihuêbút,Tờgiấybaytheongọngióđông.Lòngkiahỡicótinlòng,Nướcnonkhơicáchngàntrùngchưaxa.

Nêutrênlàmấylốihátcatrùthườngđượccáccanhiháttớivàđượcquanviênưathưởngthức.Ngoàiracòntrênbốnchụclốihátkhácnữa,đángkểlàKểtruyện,Hãm,Tìbà,Xẩmcôđầu...

HáttrẻemTừtrên,chúngtôiđãtrìnhbàyphầnlớncáclốicahátViệtNam,từnhữnglốicabìnhdânđếnnhữnglốiđượchạngtríthứccaháthoặcưathưởngthức.Đấymớilànhữnglốicahátcủangườilớn,nhưngcáctrẻemtrongnhữngtròchơichúngnócũngcónhữnglốihátriêng.Dướiđâylàmộtsốnhữngcâuhátđitheovớitròchơi.

Chichichànhchành

Đâylàlốichơiđitìm.Mộtemchìabàntayracácemkhácđểngóntaytrỏ

trênbàntaycủaemnày,rồiemnàycũnglấyngóntaytrỏcủamìnhđặtlênbàntayvừađivừahát:

ChichichànhchànhCáiđanhthổilửaConngựachếtchươngBavươngThượngĐếÙ...ù...ập!

Sautiếngập,emnắmtaylại,emnàocóngóntaybịnắmtrongbàntaycủaemkia,sẽnhắmmắtlạiđểcácemkhácđiẩn,rồiemđitìm.

Thảđỉababa

Tròchơinàycầnmộtemlàmđỉa,còncácemkháclànhữngngườilộiquasông.Cácemthườngcùngchơiởsânđình,sânchùa,hoặclúcđichăntrâuthìchơiởtrênmộtthửaruộngđãdỡmàurồi.Haibênbờruộng,haibênmésânđượccoilàbờsông.Emlàmđỉađứngởgiữasânhoặcgiữaruộng,còncácemkiachạyquachạylại.Đỉaphảiđuổibắtngườilộisông.Emnàobịđỉabắtphảilàmđỉathaychoemcũđượctrởthànhngườilộisôngtrongtròchơi.

Lúcđầu tiên cầnphải cómột em làmđỉa.Tất cả các emđứngvâyquanhthànhvòngtròn,mộtemhátbàithảđỉababamỗitiếngchỉvàomộtem,emnàotrúngtiếngsaucùngemđólàmđỉa.Bàihátnhưsau:

Thảđỉababa,Chớbắtđànbà,Phảitộiđànông.Cơmtrắngnhưbông,Gạothuyềnnhưnước,Đổmắmđổmuối,Đổtướihạttiêu,Đổniêuphângà,Đổphảinhànào,Nhàấyphảichịu.

Emnàotrúngtiếngchịuemấyphảilàmđỉa.

Đạikhái,chúngtôikểravàitròchơivớicáccâuhátliênhệcủatrẻemđểbạnđọccómộtýniệmvềlốihátnày.Thựcracáctrẻemnhiềutròchơilắm,

vàvớicác tròchơi thườngđềucócáccâuhát,chúng tôi rất tiếckhôngkểđượchếtrađây(30).

HátTânnhạcĐâylàthờikìtiềnchiếncủacahátViệtNam.

Tạicácthànhthị,ngườitahầunhưxaolãnghếtnhữngđiệuhátcổtruyền.Chiếubóng,âmnhạcTâyphương,phongtràothểthaovàhướngđạođãảnhhưởngrấtlớntớinềncahátViệtNamvớinhữngcâuhátvuitươi,vớinhữngbàihátsángtácbởicácnhạcsĩpháimới.

Kểtừnhữngcuộcvuichơicủatrẻemnhắclạinhữngtíchcổcũngcónhữngcâuhát theođiệumới,nhưcâuhátsauđâynhắclạisự tíchvuaĐinhTiênHoàng.

Anhhùngxưanhớthờilàthờiniênthiếu,Dấybinhlấylaulàmcờ,Quênmìnhlàmìnhgiúpnước,Hếtsứcgiữgìnchonước,Dấnthântrướcnơinguynàn...

Nhữngcuộclửatrạihướngđạođượctổchứcthaythếnhữngtròchơitậpthểcủatrẻemvùngquê,vàtrongnhữngcuộclửatrạinàynhữngcâuhátPhápđượcchuyểnsangtiếngViệtNam.NhưbàihátconVoidướiđây:

Trôngkìaconvoi,Nóđứngrungrinh,Nghiêngmìnhtrongđám.Nhệnchăngvòtơ,Anhchàngvoita,Thíchchímêtơi,Bènmờianhkhác,Đằngxavàochơi.

Trênlãnhvựccahátcủangườilớn,ngườithànhthịmiềnBắchồiđó-chúngtôimuốnnóivàokhoảngtừnăm1932trởlại-nhưmuốnsaymênhữngđiệuhátlaiTây.Cóthểvìâmnhạcmớilạ,nhưngcũnglạivìnhữnglờicanồng

cháycủanhữngmốitìnhđầyxácthịt.NhữngbàihátÂuTâynàykháchẳnnhữngbàihátViệtNamcũngcangợi tìnhái,nhưngởđây làmối tìnhêmđềmkínđáomàthắmthiết.

Chính vì quá saymê cáimới Tây phươngmà lớp ngườimới ở thành thịthườngcahátnhữngbàitiếngPháp.

VànhiềubàihátPhápđượcchuyểnsangViệtngữ,traigáithịthànhthíchthúnhữngbàihátnày,chúngđềcaocánhân.Dướiđâylàmộttrongnhữngbàihátcủalũngườimấtgốchồiđó,bảntiếngViệtcủabàiCréola:

Phútmơmàng,Ngồibênemtựathiênđường.Vàngànhươngsắchuyhoàngchimhótcalừngvang.Chàoxuânđi,nàngtiên,trờitươithắm,mộtmầutươisáng.Tacốquênngàytháng,sungsướngđinàngtiên!Kiahồxưaxaxămmanmácêmđềm,Ồngườitiên,mắtemmơmàng,Cườicùnganhchớnênưuphiền.Cahátđinàngtiên,Vangcakhúctìnhduyên.

Bàihát trên có thể tượng trưngcho tất cảnhữngbàihát ngoạiquốcđượcchuyểnsanglờiViệthồiđó.Nhữngbàihátnàychỉcatụngmộtcáchvụngvềtìnháilộliễucủatraigái.

Nhưngdùconngườithànhthịcóưanhữngbàihátnàyđimấy,chúngcũngchỉcómộtthời.

Chỉ ít lâusau,mộtphongtràomớivềcahátxuấthiệnnhờảnhhưởngcủaphongtràohướngđạo.NamnữthanhniênđuanhauhátnhữngbàihátMên,Lào,cảgiọnghátThượngmặcdầuhọkhônghiểugìvềýnghĩacủabàihát.Chúng tôi có thểkể lại đâynhữngbàiHờiMànPrồ,NùngPăngCà lô tiv.v...

Sauđó,vàokhoảng1941-1942,nhữngbàihátTrungHoacũngđượcđồngbàothànhthịmiềnBắcháttớivàchuyểnsangViệtngữ.MộtbàidanhtiếngcủathờiđólàHànhậtquântái lai?nghĩalàKhinàochàngtrởlại? đượchầuhếtcácthanhniênnamnữthuộclòng,vàmộtsốngườiởđồngquêcũnghát.CólẽnócótínhchấtphươngĐôngnêndễphổbiếnchăng?

Hànhậtquântáilai?

Đicóđểhìnhbóng,Cùngmốithươnganhđểbênlòng.Emnhắnnhủthờigian,Mangđếntrảtìnhquân.Nhưđóahoathơmnhưsương,Maucứuhoakhỏihéotàn...Vươngvấnâusầulàmchi,Nếusaungàybiệtly,Cònmongsẽcómộttrùnglaitưnhi.Giữduyênkhỏiphai,Dùbướcphongtrầnlôikéođời.Emcũngnhưtìnhquân,Yêulomộtkỳtáixuân.

Bàiháttrênlàlờithanthởcủamộtxuânnữ,cầukhẩnchongườiyêutrởlạivàmongmỏingàytáingộ.

Ngoài bài trên, còn bàiNhớ rừng cũng chuyển từHoa ngữ sang rất đượcthanhniênnamnữhọcsinhưathích.

Thờikỳsángtác

ChịuảnhhưởngcủanềnâmnhạcTâyphương,khônglẽngườiViệtNamcứchuyểnmãinhữngbàingoạiquốcsangViệtngữ,dođó,cùngvớisựchuyểndịch trên,cácnhạcsĩViệtNamcũngsáng tácđượcnhiềubảnnhạcđã lộtđượctinhthầncủanhạcsĩvàđãtrởnênrấtcógiátrị,nóhợpvớitâmhồnngườiViệtNamhơn.CónhữngbàinhưbàiBênsườnnúicủaPhạmĐăngHinh, bàiViệt Nam bất diệt của Hoàng Gia Linh, bàiKhỏe vì Nước củaHùngLânv.v...rấtđượcphổbiến.Vàonăm1942,nhữngbảnnhạcdonhạcsĩThẩmOánhsángtáccũngrấtđượchoannghênh,vàđượcđámquầnchúngsaymê,trongđóđángkểlàcácbàiHồxưavàTâmhồnanhtìmem.

Ngoàira,mộthướngđạosinh,ôngPhạmVănXungcósoạnđượcbàiĐiđitacùngđicũngđượcgiớibạntrẻluônluônháttới.

Đểtượngtrưngchocácbàihátđượcsángtáctrongthờikỳtiềnchiếnnày,chúngtôixinghilạiđâybàiTâmhồnanhtìmemđãtừnglàmchogiớithanhniênthíchthú.

Tâmhồnanhtìmem,TheolầnsangvườnThúy,Dướitrăngmờsaohuyền,Lònganhgiábăng,Dướibóngtrăngmờ,Tìmhìnhngườimơ,

Giólaytrongtrờithanh,Anhmếnxinhươngtrầmtócxanh.

Ánhtrănghằngsáng,Nhưmắtnhungmơmàng,

Vàtócemlàmànliễuxanhrờn.

Tâmhồnanhtìmem,Theolầnsangvườnvắng,Nhớnhungcăngtràntim

Trongbóngđiệutrăngmờsaohuyền,Mộtmìnhbênsôngmờvớiem.

Bảnháttrênthậtlàêmái,lờilẽthậtlàthanhnhã,hợpvớitâmhồnbạntrẻvàcũngkhôngđingược lạihướngđạođứccủaphươngĐôngnhưnhữngbàiquánồngcháydịchởcácbàihátTâyphươngsangtiếngViệt.

TưởngcũngnênnóithêmlànếutấtcảlốicahátcổtruyềnViệtNamcóthểca không nhạc ngoại trừHát chèo,Hát xẩm, Ca trù vàHát tôn giáo, thìnhữnglốihátCảihươngvàhátTânnhạcđềucónhạcđệm.

KếtluậnChúngtôiđãtrìnhbàysơlượccáclốicaháttạiViệtNamquacácgiaiđoạntừcổ truyền tới tânnhạc.Đãđành rằngsơsàiquávàcònnhiều thiếusót,nhưngkhuônkhổtậpsáchnàyvàsựhiểubiếtnôngcạnbắtbuộcchúngtôiphảithuhẹpnhiềuđiềuchúngtôimuốnnóirộnghơn.

Ởđâychúng tôicũngkhôngđảđộng tớinhữnglốicahátmớingàynayởmiền Bắc kể từ năm 1945, nhất là từ năm 1954, sau hiệp định Genève.NhữnglốicahátmớinàychịuảnhhưởngrấtnhiềucủanềncanhạcTrungHoađỏvàđượcchínhquyềnmiềnBắckhuyếnkhích.

Tàiliệuđọcthêm

ÂmnhạcxứThượngÂmnhạccủangườiThượngrấtđơngiản thường làkếthợpbởinhữngâmthanhmandạicủanúirừng.SốngtrongvịthếcáchbiệthẳnmọigiaotiếpđổithaycủathếgiớibênngoàiâmnhạccũngnhưvănhóangườiThượngítbịảnhhưởngngoạilaimàvẫngiữbảnchấtnguyênvẹnbuổibanđầu.NhữngbàicacủangườiThượngthườnglànhữngđiệuhátthầnthoạiđượckếtdệttựngànxưa,hoặcđểkểlạinguồngốccủabộlạc,cangợiđờisốnganhhùngcủanhữngtù trưởngcanđảm,hayđểmơtưởngmộtcuộcsốngthanhbìnhsungtúc,hoặccatụngnhữngmốitìnhthơmộngcủanúirừng.Nhữnglờicađókhôngđượcghichépbằngvăntừmàchỉđượclưutruyềnquacửamiệngcủaloàingườitrảiquanhiềuthếhệ.

Âmđiệucủanhữngbàihátrấtđơnsơ,chấtphácmôphỏngtiếngnóicủanúirừng:Tiếnggióláchquachùmlá,tiếngchimhát,tiếngsuốireo,tiếngthácđổrạtrào...

Tấtcảnhữngâmthanhkếthợpthànhnhịpđiệuchiphốihìnhthứcdiễntả.Dođóâmđiệucủanhữngbàicamiềnnúithườngthườngtrầmtrầmnhẹnhẹnhưgióthoảngnhưtháckhôngcónhữngâmthanhcaovúthaydồndậprộnràng.

Nhạccụdùngphụhọacholờicacũngđểdiễntảnhữngâmđiệumôphỏngcủathiênnhiênvớinhữngtiếngngânnhỏnhẹtrầmbuồnnhưtiếngthìthàocủatâmhồnnhữngngườisơncước.

NgườiBahnar,Sédanghaychơimộtloạiđànbầugiảndị.Tagọilàđànbầuvìđànbêndướilàmbằngmộtquảbầukhô,cánđànlàmộtốngtrenhỏ,bêntrêncắm12cáichốtđểcộtdâyđàn.Dâyđànngày trướclàmbằngsợidâygấcnêntiếngtrâmvànhỏ,ngàynaythaythếbằngnhữngsợithépcủadâyđiệnthoại.Nhữngsợidâyđànđượccộtdàingắntheothứtựvàonhữngchốttrêncánđànđốivớithânbầu.Nhữngsợidàichoâmtrầm,nhữngsợingắnchoâmcao,tiếngrungcủadâyđànsẽđượcchuyểnvàoquảbầuvàphátranhữngâmthanhtrầmtrầmnhonhỏ.Muốnngheđànphảiđứngrấtgầnngườiđánhđànvìtiếngnhẹnhưgióthoảng.

Người Sédang cũng thường thổimột loại ống sáo có 6 lỗ, thổi bằng cáchnhậmvàomộtdànống.Ốngsáonàycũngphátranhữngtiếngnhonhỏbuồnbuồn.Những thiếunữBahnar thườngchơi loại đànống.Nếumộthayhaingườichơithìđàngồm8ống,nếunhiềungườicùngđàncóthểnhiềuốnghơn.Nhữngốngnàylàmbằngthâycâylồôđãthôngmắt,cácốngdàingắnkhác nhau. Những ống dài cho âm trầm, những ống ngắn cho âm bổng.Muốnđànngườitagácdọcnhữngốngnàytrênhaithanhtrenằmngangtrênmặtđất,ốngdàinhấtởbênphảirồitheothứtựđếnốngngắnnhấtbêntrái.Nếuchỉmộtngười chơiđàn thì ngườinàyphảiquỳngồingaydướiđấtởgiữacácốngđàn,dùngtayvỗvàonhauđểphátrahơigióởtrướcmỗiống,hơigióluồnvàotrongống,chạmvàothànhốngtạonêntiếngngânrồithoátrathànhmộtâmởđầukiacủaống.Ngườiđánhđànphảithuộcâmđiệucủatừngống,mỗiốngchomộtâmkhácnhau,nhưngngườichơiđàncóthểđánhnhữngbánâmbằngcáchvỗởgiữahaiốnggầnnhau,hơigiósẽchiavàohaiốngvàphátramộtâmtrungbìnhgiữahaiâm.Thườngbaogiờcũngcómộtngườingồiởphíadướiđốidiệnđểđánhnhịp.Ngườiđánhnhịpchỉvỗvàoốngcóâmtrầmthứnhì,ốngnàyđượckêchocaophíatrênngườiđánhnhịp.Tiếngđànnàyrấtấmvàtrầm,thoangthoảngâmvanghòađiệuvớinhữngbàicaâmđiệuhiềnlàng.

NgườiRhadé,ngườiStieng,ngườiKhatuởQuảngTrịcómộtloạikènghépbằngnhiềuốnghópnhỏtheothứtựcaothấpnhưhìnhbậcthang,tiếngkèncủanhữngâmthanhđềuđềucóvẻmandạivàbuồn.

NgườiThượngởmiềnNamCaoNguyênlạicòncómộtloạiđànghépbằnghaithanhtrehaygỗchuốcmỏng,tùytheođộmỏnghaydầy,mỗithanhtrechomộtâmthanhkhácnhau.Nhữngthanhnàyđượcnốilạivớinhaubằnghaisợidâysongsong.Ngườichơiđàncầmmộtthanhtrehaygỗmỏngkhácgõvàođàn.

Cónơiloạiđànnàybiếnđổithànhhaihìnhthứckhácnhau,ngườitakhôngghépnhữngthanhtrelạiđểcầmmàđànnhưnglạigácchúnglêntrênmiệngmộtđườngmươngnhỏrồidùngcâygõlênnhữngthanhtređósẽcóđượcnhữngâmthanhtrongtrẻovànhẹ.

Ngoài những loại đànvàkènđặcbiệt củađồngbàoThượng thayđổi chotừngbộlạc, tacònthấyđồngbàoThượngcómộtnhạccụthôngdụngchomọinơiđólànhữngchiếcgoồngvàtrống.Goồnghaychiêngvàtrốnggồmcó nhiều loại lớn bé khác nhau, đánh goồng trống cho hòa hợp là cảmộtnghệ thuật, người Thượng thường sử dụng các loại nhạc khí sau này vàonhữnglúccólễlạctếtựlongtrọng.

NgườiThượngcũngcónhữngvũkhúcbìnhdị,bìnhdịnhưâmnhạcvàtâmhồncủahọ.Vũđiệuthườngđơngiảnítđộngtácvànhẹnhànghòahợpvớilờicatiếngnhạc.Họrấtthíchcahátnhấtlànhữngcôthiếunữ,lờicangânngađềuđềunhưkhôngbaogiờthayđổi.Ngàynayxenlẫnvớinhữngđiệucacổtruyền,ngườiThượngcũngbiếthátnhữngbảnnhạccảicáchcủaPhạmDuy,NguyễnVănĐồng...VàomộtvàibuônThượng,thỉnhthoảngchúngtađượcngheđiệunhạctrầmbuồn,vivuquatiếngđànốnglẫnlộnvớinhữngâmthanhdồndậpnhưthánhthótcủaTâyBanCầm.

CỬULONGGIANGvàTOANÁNH(MiềnThượngCaoNguyên)

Tục hát trống quân giữa giai Xuân Cầu,gáiKhúcLộngNếu bạn đi ô tô theo con đường thuộc địa số 5, tức đườngHàNội -HảiPhòng,bạnsẽquamộtphốconcáchHàNộichừngngoàihaimươicâysố,đólàchợĐườngcái.

Xuốngxe,đilầnvàolàngNhạcLộcđộnửacây,bạnsẽthấymộtconsôngconcócầubắcquamàbênkiaẩnhiệnmộtlàngkháđẹp,tênlàXuânCầuthuộctỉnhBắcNinh.

XuânCầuvẫncótiếnglàmộtlàngvănvặt.

Vớibộócmộcmạc,dânXuânCầuvẫngiữđượcnềnếpcũtrongxóm,tronglàng.

Quanhnămchămchỉ làm ăn, giai làng chỉ có dịp chơi bời ngaodu trongcảnhthuđẹpđẽ.Nhữngđêmgióthuêm,trăngthusáng,vớimộttấmlònghảhêsautrậnphấnđấuvớicôngviệcnặngnhọc,giailàngthườngthườngtìmvuitrongthúháttrốngquân.

Háttrốngquânlàmộtlốichơirấtthanhnhãmàhọvẫngiữtừtrướcđếnnay.Hằngnăm,cứđến thángtám,họrủnhautụnămtụbảyđểcahát.Cómộtđiềulạlàkhôngbaogiờhọhátvớigáilàng,vìgáilànghátkhônghayvàrấtkémvềmônchơiđó,nênhọphảitìmnhữngbạn"đồngthanh,đồngđiệu".

KhúcLộng,một làng hẻo lánh cáchXuânCầu độ ba cây số, sản xuất rấtnhiều"chimhọami"vừaháthay,vừavíkhéo.

Cứmùaháttới,giaiXuânCầu,gáiKhúcLộnglạicùngnhaucaxướngdướinhữngtơtrăngmươnmướtmịnmàng,mặcdầuđãnhiềulầnlàmgiaicácnơikhácđemtâmghentị.

Cứtốiđến,lúctrăngthuđãlên,giómátđãthổi,họđãxongcôngviệcnhà,thìđôibêngặpnhautrong"thơmộng":chialàmhaiđám,lêngiọngcahátvéovon...Họchàonhaumộtcáchrấtthânmật,rồithahồtìnhtựtrongphạmvicâuhát:

LạlùnganhmớitớiđâyThấyhoathìhái,biếtcâyaitrồng!

Vàcứnhưthế,bênnọgiảlờibênkiarấtthúvị.

Đólàmấycâuhátchơitrướckhivàocuộccũngnhưthanhniêntachơimấyquả"kencờ"trướckhivàobànping-pong.

Đùacợtmộtlúc,bấygiờhọmớibắtđầuhátđứngđắn.

Cẩnthậnlắm,họxưngdanhvớinhautrongcâu:

AnhlàcongiaithônTam,LànganhnhấtxãchialàmbathônVănminhđãnứctiếngđồnv.v...

Bêngái:

Emlàcongáithônquê,Làngem,KhúcLộng,huyệnthìVănGiang...

Vàcòndàinữa...Họkểtấtcảmọiviệctronglànghọ.Họtảcảnhrấtđúngbằngnhữngcâuvănmộcmạcnhưnglưuloát.

Thếrồiđếntìnhtự.Họtựtìnhgiữacôngchúng,khôngmộtethẹn,bằngmộtcâuhátmàngườingồinghe tưởngtượngnhưhọ lấynhauđếnnơirồi.Màthậtthế,họtựnhiênlắm,họkhuyênbảonhaunhưlàmộtcặpvợchồngthật.

Vídụlúcmớitựtình:

Đườngxathìthậtlàxa,Mượnmìnhlàmmốichotamộtngười.Mộtngườimườitám,đôimươiMộtngườivừađẹp,vừatươinhưmình...

Lúcmốitìnhđãkếtchặt:

Yêunhautamtứnúicũngtrèo,Thấtbátsôngcũnglội,cửuthậpđèocũngqua.Yêunhauchẳngquảngầnxa,Mộtngàychẳngđếnthìbabốnngày.

Áitìnhđãđằmthắmnhưvậy,thìlòngnhớthươnglailángbộiphần:

NhớaiemcũngkhócthầmNămthânáovảiướtđầmnhưmưa!Nhớairangẩn,vàongơ,Nhớai,ainhớ,bâygiờnhớai?

Vàhọđãquyếtkhiáitìnhlênđếncựcđiểm:

Lòngemđãquyếtthìhành,Đãcấythìgặtvớianhmộtmùa.............................................ChắcnhưnhờiấychớsaiThánggiêngđẵngỗ,thánghailàmnhà,Thángbaăncướiđôita...

Rồikhiđếnchỗhọlấynhauthì:

Cócon,loliệuchocon;Cóchồngphảigánhgiangsơnnhàchồng...

Họrấtchungtình:

Taymangkhăngóiquasông,Mẹkêu,lạymẹ,thươngchồngphảitheo...

Cứ thế, họ trao đổi với nhau bằngmột giọng rất thânmật. Có lúc tưởngtượngnhưchàngđihọcxaxôi,bênnữhátrằng:

Hếtgạothìthiếpgánhđi,

Hỏithămchànghọcởthìnơinao?HỏithămđếnngõthìvàoTaycấtgánhgạo,miệngchào"bôngsoa"...

Giờnầysanggiờkhácbằngnhữngcâuhátứngkhẩu,bắtvầnrấtkhéo,họngồiđốidiệnnhaucókhitớisáng,khôngmộtchútnhọcmệt.

Hátnhưthếphầnnhiềulàhọhátchơi.Nhưngcũngmộtđôikhicóngườiưanghe,gọivàotrongsânnhàmình,treogiảiđểkhíchlệhọhát.Trongtrườnghợpấy,đôibênnamnữtranhnhautrổtài,háthếtđêmnàyquađêmkhácchođếnchừngnàomộtbênkhôngđốiđápđược,thìpháithắngsẽgiậtgiải,bấygiờmớilà"chungkết".

Giọngtrầmbổngcòndưâm...Trăngđãlặngvàbìnhminhđãló.Họđứngdậycáotừnhauvàmếntiếcnhớthương.Lúcấy,nếubạnhỏixemhọcómệtkhông,thìhọsẽvuivẻtrảlời:"Không,chúngtôichẳngnhữngkhôngthấymệtmàlạicònkhoankhoáilàkhácnữa..."

Hátánhtrăng:mộtdịpgiúpchovănchươngbìnhdânđượcpháttriển!

Cađêmvàng:mộtcuộcbàytỏtâmtư,traođổitìnhýcủanamnữởsaulũytrexanh

ANHNGẪUTriTânsố19-ThứSáu,17Octobre1941

HátphườngvảiQuandvousserezbienvieille,ausoir,àlachandelle,

Assiseauprèsdufeu,dévidantetfilant,Direz,chantantmesvers,envousémerveillant:

"Ronsardmecélébraitdutempsquej’étaisbelle."

Ronsard-àHélène

Trướchết,chúngtôixinnóiquavềnghềkéosợidệtvảiởNghệTĩnh.

Ngàyxưachưacóvảitàu(31),cáckhungcửiphảidùngvảita.Vảitalàvảikéobằng tay.Kéobằng tay thờinhấtđịnhphải thôkệch,khôngđược trơn

trắngmịnmàngnhưvảitàu,sovớipopelinesuissevànylfrancebâygiờthìthậtlàmộttrờimộtvực.Nhưngđốivớidân"cágỗ"thíchănchắcmặcbền,vảiđóđãlàthứvảichethânhoànhảorồi.

Thườngthìngườitakhôngmặcđồtrắng,vìdễbẩnvàmaurách.Phảinhuộmnâumớiđược.Cóhaithứvảinâu:nunonvànubầm.Nunonlàchỉdùngcủnonkhôngthôi.Cáccôcácbàthườngthêmvỏgiàchomàuđenthêmtươithắm.Cònnubầmlàthứvảinhuộmnâurồi,cònđemtrấnbùn.Phảilàthứbùnlấydướiaosâu,đenlanhlánhvàhăngsằngsặc.Phảichăngtrongbùnđenấycóchấtmoócđăng(mordant)moócđiếcgìmàkhinhuộmbùnxongthìvảicứnglênmộtcáchlạlùngvàdầygấpbội.Thứđódùngmayáodàibềnlắm,khéomặccóthểdùngsuốtđờinênthườnggọilàáochungthân.NókhôngấmkhôngđẹpbằngbađờxuycủaTây,nhưngtiệnlợihơnnhiều.Khiđãmặccũvànhụcrồi,thìmặtvảigãynhưhìnhtổong.

TrongHànNhophongvịphú,cụNguyễnCôngTrứcatụngthứvảiđó.

Áovảithânnặngtrịch:lạnhlàmmền,nựclàmgối,bốnmùathayđổibấynhiêu.Khănlaugiặtđỏ lòm, trải làmchiếu,vận làmquần,mộtbộănchơiquáthú.

Đànbàcóthểdùngvảinâubằmđểmay"thọnhấtbức".Thứváyđókhôngđẹpbằngváylụanhưngtiệnlợn,kínđáohơnvànhấtlàđingoàiđồngángkhôngbịcỏmaybámvào.Vìthếnêncócâuđốsauđâyđểsosánhhaithứváy:

Xấuxanhưtui,đâmnămbảycấy,Đẹptốtnhưchị,đâmmấythìđâm.

Muốncóvảitaviệctrướchếtlàphảitrồngbông.Thánggiêngtrồng,thángsáulấyquả.Quảbôngchínvàng,nởxòenhưđóahoahồngbạch.Bônglấyvề phải đem cán hết hột rồi bựt tung ra từng sợi và se thành cúi để kéo.Người ta bựt bông bằng cung và kéo sợi bằng xa.Không biết cái xa củaThánhCamĐịathếnào,chứcáixacủadânNghệTĩnhthìgiảndịlắm.Mộtngườithợmộtlànhnghềchỉlàmtrongmộtngàylàxongmộtcái.Nhànàocũngcóxa.Xamẹ,xacon,xachị,xaem,xabà,xacháu,cónhàđếnnămbảycái.Ngườiđànbànàocũngbiếtkéovảicả.Congáitừbảytámtuổiđãbiếtrồi.Nămsáutuổiđãbiếtgiằn.Giằnnghĩalàcuốnchỉthànhtừnglọnđểsaunàyđánhthànhsótmàdệt.Trướckhiđánhsótngườitaphảingâmhồđểsợichỉđượcbềnvàtrắnghơn.VìquêởQuỳnhLưu,nữsĩHồXuânHương

không lạ gì côngviệc đó nên bà đã khuyên chị embạngái rằng "Cônàomuốntốtngâmchokỹ",ngâmkhôngkỹlàkhôngtốt!

Xemthế thì từ lúc trồngbôngchođến lúccóvảinâumặc,ngườidânquêNghệTĩnhđãphảilàmbiếtbaonhiêuviệc:lặtbông,cánbông,bựtbông,xecúi,kéosợi,giằnhồ,sót,đánhống,mắcvải,dệtnhuộmrồicuốicùngmớimayáoquần.Cóthểnóikéosợilàcôngviệcquanhnămcủađànbàcongái.Vìcôngviệckéodài thếnênmớisinhratụchátphườngvảimàchúng tôixinđềcậpđếnsauđây:

Kéovảilàmộtcôngviệcrấtdễdàngnênthườnglàmvàobanđêm.Nhữngngườikéothạorồi thìkhôngcầnđènnữa.Nhữngđêmtrăngsángngườitađemrasân.Đểchovuivẻhọrủnhauđếnnhànàocósânrộngvàsáng.Cókhivàibachụcxaquayđềutheotiếnghátnhịpnhàngcủacáccô,cáccôlàmthànhmột âmđiệu dịu dàngdễ chịu hơn tiếng các xưởngdệt ởĐô thànhnhiềulắm.Trongkhiđóởnhàbêncạnhhoặcsânbênkiacácchàngthanhniêntronglàngcũngnhómhọpđểhútthuốclào,uống"nácchèsen"vànghehátrồihátđáplại.ThànhrahaibênđốiđápnhaunhưlốihátquanhọngoàiBắcvậy.Phầnnhiềulànhữngcâutìnhtứgửigắmnỗilòng,nhữnglờithămdòýkiếntraođổimộtcáchkínđáo,đôikhinhờđócóthểnênvợnênchồng.Cókhilàlờitráchmócthiếtthasaunhiềunămchờthángđợi,hoặctệhơnnữalànhữngcâunặngnềnghịchngợmđểtẩychaynhaumộtcáchcayđắng.

Khôngphảingườinàocũngcóthẻsángtácđượcthứvănchươnghợptìnhhợpcảnhấy.Nhữngcâuthôngthườnglànhữngcâuvôgiátrị.Phảilànhữngtácphẩmi-nê-đimớiđược.Thếchonênchúngtôicó thểnóirằngphườngvải là người văn chươngbình dân dồi dào nhất của xứNghệ.Nói là bìnhdân, nhưng không phải chỉ các chị cu, o hét, anh xã, ả hoe đi hát,mà cảnhữngcậuấmcôchiêunữa.NếucậuấmVănnhàtamàsinhtrưởngởđấtHồngLamthìcậucũngđãnổidanhrồi.Cácbậckhoabảngcũngkhôngtừchốilốichơitaonhãấy.Cáccụkhônghátthìđếnđóđểgàchonamnữthanhniên.Danhtừchuyênmôngọilàthòngsự,giốngnhưđánhcờtướngthìphảicóđạithívậy,cónơigọilàngoạitỷ.CómộtthờicụPhanBộiChâuđãnổidanhvềkhoađó.TiếcrằngcáctácphẩmcủaCụcũngnhưcủanhữngnhànhokhácchưađượcaighichép,vàbâygiờmộtnhómngườixaquêhươngnhưchúngtađâykhólòngmànhớhết.Chúngtôicònnhớdămbacâu,xinchéplạisauđâyđểcácbạnthưởngthức.

Đâylàmộtđôitraigáimớigặpnhaulầnđầu.Họtìmhiểunhau,thửtháchnhaubằngcâucatiếnghát.HọhỏivặnnhaunhưHạngTháchỏiKhổngTử.Ngườicongáicóquyềnchấtvấntrước:

Đồnrằngchàngthôngthạosửkinh,Emđốchàngbiếtđượcconcákìnhmấyxương?

Hỏithếthìđếnaicũngbí.Bínhưngkhônglẽlạichịuthua,chịutịchmàvề,bên con trai liền vặn lại để tìm lối thoát,một lối thoát không vẻ vang gìnhưnghơitrơtrẽn:

Emvềđếmmámấynương,Anhđâyđếmđượcmấyxươngconcákình.

Bâygiờngườicontrailạimuốntỏtình:

Thấyngườithụcnữmỹmiều,Anhđâymuốnhỏingườiyêutêngì?

Côkiatrảlờimộtcáchcầukỳ:

Đemrahaicỗíchxì,LựarabốnChứcấylàtênem.

Tuyvậy,anhchàngthôngminhkiahiểuliền.Trongbộíchxì(tứcbàicào)cóbốnconJhayV,màởNghệAngọilàChứchayBồi.Mỗibộbốncon,haibộtámcon,nênanhchàngbiếtngaytêncôkialàảTámBồivàđáp:

PhảichănglàảTámBồi?Chừngmôvềthămmẹ,chotôitheocùng.

Nhưngcôảkhôngbằnglònglốitraoduyênsỗsàngấy:

Nghelờianhnói,emđoánchắcanhkhùng,Đôibênchưabiếttên,biếtmặtđãđùngđùngxintheo.

Bịmắnglàkhùng,anhchàngchọctứcchobõghét:

Muốnbiếtemthìkhóchimô,Anhkiếmcơitrù,berượu,sangphôvớimẹthầy.

Hỏivợmàchỉmấtmộtcơitrùvàmộtberượuthìthậtquádễdàng,ngườicongáibịrẻrúngquáchừng.Bịtrêughẹovàbịkhinhbỉ,côtachửilạingay:

Thầymẹemcònchọnđáđểgửivàng,Khôngdưcongáiđểgảchochàngngusi.

Thếlàanhchàngthấtbạimàravề.

Một chàng khác cũng bị tẩy chaymột cách quyết liệt nhưng ở đây lời lẽbóngbẩyhơn.Ýchừnganhchàngnàyvevãncôkiađãlâumàkhôngđượcxơmúigìnhânlúcđêmkhuyaanhcấttiếnghátmộtcáchchánnản:

Trănglênđếnđórồitề!Hátdămbachuyệnmàvềkẻokhuya.

Vàđâylàcâutốngbiệtcủanàng:

Anhvềđingủkẻokhuya,Xấuchuôm,cánỏvôđìachomô!

Sauđâylàlốidùngcâuhátđểtrêuchọcnhau.

MộtthanhniênởĐứcThọsangNamKimchơi.Anhcùngđivớimộtsốbạnbèvàgàchohọhát,vìanhchộtmắtnênbịcáccôchếnhạo:

AnhđiHàNộinăngchừ,Conmắtanhbítbạc,cẩnxàcừmộtbên!

Quátứctốivìlốichâmbiếmđộcđịacủađốiphươnganhtachửilạivàlẽtấtnhiên,chửixongthìchạyngay:

AnhđâybênHạmớisang,Thằngchacảhọ,cảlàngNamKim.

BâygiờđếnchuyệnchàngthưsinhđấtĐôngThànhhuyệnĐôngThành,saunàygọi làYênThành,có tiếng làhaychữ.Chàng thưsinhkia (cóphải làbạnN.T.D.khôngnhỉ?)sangmộthuyệnkhácchơi.Điđâu,anhcũngtựphụlàhọcgiỏinêncóhômbịmộtcôchấtvấn:

ĐấtĐôngThànhđồnrằngchàng:"Haytrự"Vậythiếphỏichàng:"ThầyMạnhTửconai?"

Hỏithếthìthậtkhó.SáchNhothườngnóirằngThầyMạnhKhalàconBàMạnhMẫu,ngườiđãcócôngdạyconthànhmộtbậcÁThánh,cònôngChathìmấtsớm,khôngcông trạnggìnênkhôngmấyaiđểýđến tên.Thếmàbâygiờcóngườihỏimớinguychứ!Khôngbiếtxoaysởthếnào,anhchàngbèndùngchínhsáchđộctàiđểđànápchoxongchuyện:

Emlàphậngáithuyềnquyên,Saokhôngchămlobếpnúc,bànchuyệnthánhhiềnlàmchi?

Tuy trả lờiđược,nhưngbiết làmìnhđuối lý,màbênkia thìchắcchắncóngườibày,chàngbènđâmkhùng,tiếpthêmmộtcâurồibỏchạy:

ThầyMạnhlàdocụMạnhsanhra,Tổmẹđứahát,tổchađứabày!

Đứabày tức làcácvị thôngsự.Thôngsự thường lànhữngngười lớn tuổihơn,tàihoahơn,nhưnggiọnghátkém,chỉngồibàyvẽchođànem.Thôngsựđànôngcũngcó,màthôngsựđànbàcũngcó.Họlànhữngngườingồitrongbóngtốiđểchiếntranhtâmlývớinhauquagiọnghátcủacácemút.Thông sự có khi là bậc khoa bảng, tú tài, cử nhân hoặc tiến sĩ nữa. Họthườngchơichữvớinhaunhưcâuđốivậy.ChínhCụPhanBộiChâuhaylàmthôngsựchocácthanhniênởNamĐàn,cólầnđámhọctròCụđihátbịcáccôtẩychaymộtcáchkịchliệt:

Biếuanhmộtmẻngôrang,Đútmôchomọc,đốtnhangănthề.

Ngôrangmàbảođútchomọc,thìtrờicũngchịu.Ngàyxưa,NgôPhùSaibịmưulúaluộccủaViệtVươngCâuTiễnthìbâygiờchàngtraixứNghệlạibịmẻngôrangcủacôcongái(thọnhấtbức).NhưngCụPhangỡrốichochàngmộtcáchvừatàitìnhvừađộcác:

Chỗmômànắngkhôngkhô,Màmưakhôngướt,đútvômọcliền!

Lẽtấtnhiênlàlúchátxong,thầytròcuốngóidôngtuốt,khôngcầnânnghĩa,khôngthèmnhangkhóiănthềgìnữa.

Mộtlầnkhác,bêngáihát:

VuaNghiêucóchínngườicon,ĐanChulàmột,hỏicònnhữngai?

SửTàunóivuaNghiêucónămbảyngườicontraigìđóvàchỉcóhaingườicongáithôi.VuaNghiêukhôngtruyềnngôichoconmàlạitruyềnchoÔngThuấn, vì ông là người hiếu thảo nhất trong thiên hạ.Vua lại gả luôn haiCôngchúathôi,vìsửcũngnóirằnglúcVuaThuấnmất,haiBàngồikhócchồngbênbờsôngTương,nướcmắtbiếnthànhNgọcvàrơixuốngđấtmọc

thànhnhữngcâyTrúcđẹpnhưNgà.Ngườinào tòmòthìcó thểnhớthêmtênĐanChulàvịhoàngtửcóđứchạnhvàlớntuổinhấtcòncácvịkhácthìkhôngaiđểýlàmgì.VìthếdầucóđậuĐạiKhoacũngkhôngthểbiếtđượcmộtchuyệnquáchitiếttronglịchsửrườmràcủaTrungQuốc,CụPhanbèngàrằng:

Emlàphậngáinữnhi,ĐanChucũngđủ,hỏichichínngười!

Thậtlàtàitình!Congáithìchỉnênbiếtmộtngườicontraithôi,biếtlàmchiđếnchínngườichohỏngchuyện.Địnhlấymộtlầnchínchồnghaysaomàhỏivớvẩnthế?

ĐólànhữngchuyệnCụPhanlàmthôngsựchobọncontrai.NhiềuhômCụlạilàmchobọncongái.Sauđâylànhữngcâuđãlàmchođốiphươngphảibívàxưanaycũngchưaaiđápđược.

Xecòaiđórứahề?PhảingườiSáo,VạcthìvềvớiLoan.

Xecòlàcáixeđạp,vàcũnglà tênmộtconchimsáo,vạccũnglà tênconchimvàcũnglàtênhaicáichợlớnởNamĐàn,cònLoanlàconchimloanvàcũng là tênngườicongáiđanghát.Tênngười tênđất tênchimlẫn lộnnhau,bạnnàotàigiỏithửđốicoi!

Quế,Hòa,Tùng,Bá,Liễu,Mai,Sumsumlụcmộcanhtàiđốchi?

MấychữHánQuế,Hòe,Tùng,Bá,Liễu,MaiđềuthuộcbộMộc.Cònchữsumviếtbằngbachữmộcchồngnhau.Sumsumcũnglàsáumộc.Nhưvậycâutrêncósáuchữmộc,câudướicũngcósáuchữmộc,ailàmsaođốinổi?

Chaconthầythuốcvềlàng,Hồihươngphụtử,xinchàngđốiđi!

Đâylàcâuđốisửađổilạitheothểlụcbátđểcóthểhátđược.Chínhcâuđólà:Chaconthầythuốcvềquêgánhmộtgánhhồihươngphụtử.

Hồihươnglàvềlàngtứclàquêhương,phụtửlàchacon,HồihươngvàPhụtửlạitênvịthuốcBắc.Bốnchữấychằngchịchnhau.Xưanayđãđượcbàynhiều,vàtácgiảchínhkhôngphảilàCụPhan.Cụchỉcócôngsửalạitheođiệuhátthôi.

Trênđây lànhữngcâuhát trêuchọcđùagiỡnxỏchua,xỏngọtđể thử tàinhau.Nhưngphầnnhiềuhátphườngvảilànhữngcâutrữtình,thườngđemđến kết quả tốt đẹp, không nên vợ nên chồng thì cũng thành đôi bạn tâmgiao,xanhaukhôngđặng.

Nửavềnửamuốnởđây,Vềthìnhớbạnởđâynhớnhà!Mìnhvềđểvõngainằm?Đểchănaiđắp,đểtrầmaiđeo?AivềĐứcThọchợCầu,Đểthương,đểnhớ,đểsầuchoai!

Cáibuồncủađêmtànphườngvảicũng(lưuluyếnbaotình)khôngkhácchi"ĐêmtànbếnNgự"cũngngaongánchánchườngnhưngàytàncủamùagặt.

Rồimùathócrũrơmkhô,Bạnvềquêbạn,biếtlộmômàtìm!

Cảnhsầulybiệtđó,thiếttưởngcũngkhôngkémgìcảnh"dươnghoasâusátđọgiangnhân"củaTrịnhCốcđờiĐường,hạycảnhgiọtngắngiọtdàicủachàngKimphảixacôKiềusaumộtđêmtrăngthềquạtước,đểvềđất"Liêudươngcáchtrởsơnkhê".

Ngạingùngmộtbướcmộtxa,Mộtlờitrântrọngchâusamấyhàng.Buộcyênquẩygánhvộivàng,Mốisầusẻnửabướcđườngchiađôi.Buồntrongphongcảnhquêngười,Đầucànhuyênnhặtcuốitrờinhạnthưa.Nãongườicữgiótùngmưa,Mộtngàynặnggánhtươngtưmộtngày.

Vìthếmàđôitraigáithườngphảiquanhiềutrởngạiđểđượcgầnnhau,trởngạilớnnhấthồiđóthườnglàchamẹ:

Muốnănkẹolạcvớiđường,DùchadùmẹngượcLườngvớianh.

ChợLườngtứclàchợĐôLươngcónơigọilàchợLạng.

ChợLườngsảnxuấtmộtthứbánhdầyđặcbiệtgọilàbánhDiLạng.BánhDiLạngngọtnhưbánhtổởQuảngNam,QuảngNgãinhưngdẻonhưbánhdầy

củangườiBắcvàlạibùivìởtrongcòncólạc(đậuphụng)nữa.ỞVinhgọilàbánhbìa.

KẹolạcchợLườngcũngđặcbiệtngon,vìlàmbằngđườngchứkhôngphảibằngmậtnhưmấychợkhác.ĂnkẹolạcchợLườngrồinhấmnhấmđọinácchèGiăngthìthúthật,nhấtlàđượcđivớianhnữakhônggìbằngnhưngphảigiấuchagiấumẹthìkhólắmanhơi!

Các trởngạiấy thườngphátnguyên từmônđănghộđối,hoặcvì tôngiáogâynên.ỞvùngĐứcThọnhữnglàngnhưNghĩaYên,YênPhú,ThọNinh,ThọTườngphầnđôngdântheoThiênChúaGiáo.Theotụclệthìngườibêngiáokhôngđượcphépdựngvợgảchồngvớingườibênlương.HồiCụĐìnhNguyênPhanĐìnhPhùngkhởinghĩavănthân,dânmấylàngấyvớidânkẻlạvùngĐôngThái,nơiquêcụxôxátnhaudữdội,CụĐìnhchốngPhápmàcáccốĐạohồiđólạilàngườiPháp,vàthườnglàmgiánđiệpnênnhiềucốbịgiết,rồiconchiêncũngbịvạlây.SaukhiCụPhanĐìnhPhùngmệnhtrungquân Cần Vương tan rã, việc xung đột giữa lương giáo không còn nữa,nhưngviệchônphốigiữađôibênvẫnkhôngthểđược.Vìthếmộtanhchàngđãhát:

Chộemanhcũngmuốnthương,Ngặtvìbêngiáobênlươngkhólường!

Thìđượccôảtrảlờimộtcáchtìnhtứ,dịudàng;

Quýhồanhcólòngthương,Amenmặcthiếp,khóihươngmặcchàng.

Trảlờinhưthếlàtrảlờiẩu,vìthươngquámànóiliều.CácvịGiámMụcđâucóchịusựlộnxộnđó.

Trongmộttrườnghợpkháccũngcócôtrảlờimộtcáchrấtdễthương:

Quýhồanhcólòngthương,Emcólòngđợinhưngrươngkhóarồi!

Ởnhàquê,rươngkhóarồithìkhôngaicóthểmởđược,nghĩalàmộtkhiđãhỏi,dầuchưacướixin,chưachungchăngối,vẫnnhưđãlànghĩavợchồng.Nói chi bây giờ thời đại "văn miêng" nhất là ở Đô thành thiếu gì "passepartout"rươngcókhóarồidầucókhóachữđinữa,họcũngdámmởnhưthường.

Hoặcgiảđãyêuthươngnhaumàanhchànglosợvềcảnhnghèocủamình,thậmchíkhôngsắmnổimộtcáigiườnggỗ,mộtcáichõngtređểcướivợ,thìcôảcũngbấtchấp,nănnỉ:

Quýhồanhcólòngthương,Trảichiếunằmtrửađấtcũngđược,phảichọngiườngmầnchi!

Thưacácbạntrênđâylàmấycâuhátântìnhcủaquêhươngyêudấuchúngta,màbaanhemchúngtôiđãcùngnhauchấpnốilạiđểcốnghiếnquýbạn.Mongrằngcácbạnsẽtiếpđónnónhưtiếpđónmộtngườibạnchungtìnhđãtheodõichúngtatừlúctấmmẻnchođếnkhikhônlớnvàmãiđếnlúcvềgià.NókhôngđàicácnghiêmtrangnhưthơBàHuyệnThanhQuan,khôngchảichuốt công phu như mất bài Sonnet của Malherbe hay Arvers, nó cũngkhông nỉ non thánh thót như tiếng đàn tỳ bà nơi "bến Tầm Dương đêmkhuyađưakhách"đểGiangChâu,TưMãmàcũngphảimượnmùiáoxanh.Nhưngnóthậtthàgiảndịđúngtâmtrạngthậtthà.Nếuaicóhỏi,thìxincácbạncứhiênngangmàtrảlờirằng:chúngtacóĐoạntrườngtânthanh,cóbàihátnóicủaNguyễnCôngTrứ,chúngtacóTỳbàhành,cótruyệnHoatiên,cóMaiđìnhmộngký,cóthơHồXuânHương,cóphúNguyễnHữuChỉnh...đã đành chúng ta còn có cả hát dặm và hát phường vải nữa, nhất là hátphườngvải,mộtlốivănchươngđặcbiệtcủaxứNghệđãbịvănminhcơkhíđàothảigầnnữathếkỷnay.

NGUYỄNĐÌNHKHUÊTRẦNXUÂNTUYVÕTƯNHƯỢNGTRƯỜNGVINH

NộiSancủaHộiÁiHữuCựuhọcsinhtrườngVinhXuânGIÁPTHÌN1964

Chúthích(1)PhạmQuỳnh-Vănchươngtronglốihátảđào.NamPhongsố69,tháng3năm1923.

(2)PhanKếBính-ViệtNamphongtục,ĐôngDươngtạpchí,1914-1915.

(3)ĐàoDuyAnh-ViệtNamVănhóaSửcương,NXBBốnphươngSaigon,1961.

(4)ThạcNhân-XãhộiViệtNamvớivấnđềLễnhạc.

(5)Thướctấcđâylàthướctấccủatathờixưa.(1thước=40cm,1tấc=1/10thước=4cm)

(6)ĐỗBằngĐoànvàĐỗTrọngHuề-ViệtNamcatrùbiênkhảo,trang23.

(7)NguyễnTiếnChiêu-Trốngcơm.BáchKhoasố67,đềngày15tháng10năm1959.

(8)Vềnghi trượngđám rước, thứ tự cờquạt đànkiệu, trống chiêngv.v...mờixemTínngưỡngViệtNam-quyểnthượng,trang177-181.

(9)Indochine,nos77-78,1942.

(10)PhạmDuy-HáthộimiềnBắc,Vănđàntạpchísố4,ngày13tháng1năm1961.

(11)NguyễnChungAnh-HátvíNghệ,Tĩnh.

(12)TềNgãvàPhànTrìlàhọctròcủaĐứcKhổngTử.

(13)CôTrúclàvuanướcCôTrúc,VũVươnglàvuanhàChu.

(14)Cólẽxuânđâylàtuổixuân.

(15)ĐòLườnglàchuyếnđòngượclênchợĐôLương,tỉnhNghệAn.

(16)NguyễnĐổngChi-HátgiặmNghệ,TĩnhI.

(17)LêVănHảo-Vàinétvềsinhhoạtcủahátgiặmvàhátví,dâncaNghệ

Tĩnh.ĐạiHọcsố34,tháng8năm1963.

(18)TháiVănKiềm-CốđôHuếtrang5,NhàVănhóa,bộQuốcgiaGiáodục,xuấtbảnnăm1960.

(19)Xinxemchươngvềcầm.

(20)LêVănHảo-VàinétvềHò,dâncamiềnTrungvàmiềnNam.Đạihọcsố35và36,tháng10và12năm1963.

(21)ThuầnPhong-DuyênHộiNgộ.BáchKhoasố7,ngày15tháng4năm1956.

(22)ĐàoVănTập-TựđiểnViệtNamphổthông.

(23)TiềnGiang-VèmiềnNam,NXBPhạmVănTươi,Saigon1956.

(24)XinxemquyểnLàngxómViệtNam,NamchitùngthưSaigon,1968,trang367-375.

(25)Sắcbiếntrongđộngngăncáchvớiđấttrời;câycổthụbêncạnhchứngtỏsựtrườngtồnvớithángnăm.

(26)ĐỗĐoànBằngvàĐỗTrọngHuề-ViệtNamcatrùbiênkhảo.

(27)XinxemquyểnNếpcũ:Hộihèđìnhđámcủasoạngiả.

(28)ĐoànNồng-Sựtíchvànghệthuậthátbộ.

(29) TrầnVănKhê -Hát tuồng. BáchKhoa số 60, ngày 15 tháng 6 năm1959.

(30)MờixemcuốnTrẻemhát,trẻconchơicủaNguyễnVănVĩnh.

(31)Vải tàudonhàmáysợiNamĐịnhsảnxuấtvớibôngmuacủaTrungQuốc.ChínhnhàmáysợiNamĐịnhđãgiếtchếtnghềkéovải.Nhưngđếnnăm1937,lúcTrungNhậtchiếntranhbắtđầuthìnhàmáythiếubông,nênvảisợi trởnênkhanhiếm.Cáixakéovải lạixuấthiệnởvùngHoanChâusuốtcả thờikỳđạichiếnchođếnmãibâygiờ.Nhưngsaunày, thì tụchátphườngvảikhôngcònnữa.Cóthểnóilànóđãchấmdứttừnăm1930,nămXôViếtNghệAn.