cÎmaevr ho$ ‘{hbm cnݶmg-boiz ‘| ór-ñdmv§Í¶ ho$...

70
125 Aܶm¶ - Mma "CÎmaeVr Ho ‘{hbm Cnݶmg-boIZ ‘| ór-ñdmV§Í¶ Ho {d{dY ñda' {hÝXr CnÝ`mg-boIZ Ho Amapå^H dfm] go hr "ór' boIZ H m A{^ÝZ {hñgm Wr & ~hþV gr{‘V g§»`m ‘| ór aMZmH ma ^r CnÝ`mg {bI ahr Wt bo{H Z g‘mZmÝVa {bIZodmbo aMZmH mam| go {^ÝZ "ór-MoVZm' Ho {df` ‘| H moB© ZdrZ ‘yë`m| H s ñWmnZm do Zht H a gH s¨ & `X²`{n ór-emofU Ho àË`j-AàË`j {MÌU hmoVo aho & Zd OmJaU Am§XmobZm|, {ejm Ho à^md ñdê n, na§namJV emofU Ho {déÕ à{V{H« `m hmoZr Ama§^ hþB© & {OgHo ñda gm{hË` ‘| ^r Jy±Oo& ào‘M§X, àgmX, `enmb, AmMm`© MVwagoZ O¡go aMZmH mam| Zo ór H s ñdV§ÌVm H mo AnZr aMZmAm| Ho Ho ÝÐ ‘| ñWm{nV {H `m & ^maVr` ñdmV§Í` Am§XmobZ Zo ñd`§ {ó`m| ‘| ñdmV§Í` H s CËH Q bmbgm ^ar & ór-M[aÌm| H s ñWmnZm ‘| AmXem] H s ñWmnZm Ho ‘moh ^r QyQZo bJo & gmW hr gm‘m{OH Ed§ nm[adm[aH joÌm| ‘| {ó`m| H s gmYZ g§nÝZVm Am¡a {‘bZodmbo Adgam| Zo CÝh| boIZ ‘| g{H« ` ~Zm`m & eVr Ho CÎmaH mb ‘| Yrao-Yrao AnZr ì`Wm-doXZm Am¡a A{YH mam| H s ‘m±J Ho {bE nwéfm| H s boIZr H s ‘mohVmOr H ‘ hmoVr JB©& AmO ‘{hbm aMZmH ma H s ~‹Sr g§»`m ‘| CnpñW{V Ed§ gm{hpË`H g{H« `Vm Bg ~mV H s Jdmhr h¡& `o ór-aMZmH ma nyar ‘wñV¡Xr Ho gmW {ó`m| H s ñdV§Ì ì`{º Ëd H s ñWmnZm ‘| g§b½Z h¡ & Zmar-OrdZ go Ow‹So àË`oH nhby H mo BZH s aMZmAm| ‘| CX²Km{QV {H `m J`m h¡ & g§`wŠV n[adma H s QyQZ, XmånË` OrdZ H s {dg§J{V`m±, ào‘ {ddmh, A§VOm©Vr` {ddmh, nwZ{d©dmh, ~o‘ob {ddmh H s {df‘VmE±, àmMrZ Am¡a ZdrZ ‘yë`m| go CËnÝZ hmoZodmbr ÛÝÛmË‘H pñW{V`m±, {ddmh g§ñWm H s àmg§{JH Vm, VbmH H m A{YH ma Am¡a VX²OÝ` g‘ñ`mE±, AHo bmnZ, H m‘H mOr {ó`m| H s g‘ñ`mE±, ‘mV¥Ëd, {ddmhoVa gå~§Y, nr‹T-Xa-nr‹Tr g§dmX H s ~ZVr-{~J‹SVr pñW{V`m±, nwéfg‘mO H m ì`dhma, gh`moJ, Zmar H m ‘Zmo{dkmZ, Am§V[aH g§Kf© Am{X {df`m| H mo à‘wIVm go CRm`m J`m h¡ & {d{eîQ ór ì`{º Ëdm| H s gO©Zm ^r H s h¡ & ór-OrdZ Ho Amgnmg Ho {MÌU Ho gmW BZ ór-aMZmH mam| H s Omo aMZm `mÌm ewé hþB© dh H« ‘e: d¥hÎma n[adoe Ho gmW Ow‹SH a Zmar H mo CgHo g‘yMo gm‘m{OH g§X^© ‘| ì`m»`m{`V Am¡a {díbo{fV H aZo bJr & ‘Ywaoe Bg g{H« `Vm H mo "~‹Sr ’ gb H s V¡`mar' Ho ê n ‘| XoIVo h¢ & {ZåZ CnÝ`mgm| ‘| ór-OrdZ H mo AbJ-AbJ Am`m‘m| ‘| {^ÝZ-{^ÝZ H moUm| go {M{ÌV {H `m h¡& Omo boIZ Ho ñVa na Zmar-‘w{º g§Kf© H m B{Vhmg aMVo h¢ & gmo{hZr, ZîQZr‹S, {n`m (Cfm Xodr {‘Ìm), RmoH a, nmZr H s Xrdma, ‘mo‘ Ho ‘moVr, {gJaoQ

Upload: others

Post on 10-Jan-2020

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

125

Aܶm¶ - Mma

"CÎmaeVr Ho$ ‘{hbm Cnݶmg-boIZ ‘|

ór-ñdmV§Í¶ Ho$ {d{dY ñda'

{hÝXr CnÝ`mg-boIZ Ho$ Amapå^H$ dfm] go hr "ór' boIZ H$m A{^ÝZ {hñgm Wr & ~hþV gr{‘V g§»`m ‘| ór aMZmH$ma ^r CnÝ`mg {bI ahr Wt bo{H$Z g‘mZmÝVa {bIZodmbo aMZmH$mam| go {^ÝZ "ór-MoVZm' Ho$ {df` ‘| H$moB© ZdrZ ‘yë`m| H$s ñWmnZm do Zht H$a gH$s¨ & `X²`{n ór-emofU Ho$ àË`j-AàË`j {MÌU hmoVo aho & Zd OmJaU Am§XmobZm|, {ejm Ho$ à^md ñdê$n, na§namJV emofU Ho$ {déÕ à{V{H«$`m hmoZr Ama§^ hþB© & {OgHo$ ñda gm{hË` ‘| ^r Jy±Oo& ào‘M§X, àgmX, ̀ enmb, AmMm`© MVwagoZ O¡go aMZmH$mam| Zo ór H$s ñdV§ÌVm H$mo AnZr aMZmAm| Ho$ Ho$ÝÐ ‘| ñWm{nV {H$`m & ^maVr` ñdmV§Í` Am§XmobZ Zo ñd`§ {ó`m| ‘| ñdmV§Í` H$s CËH$Q> bmbgm ^ar & ór-M[aÌm| H$s ñWmnZm ‘| AmXem] H$s ñWmnZm Ho$ ‘moh ^r Qy>Q>Zo bJo & gmW hr gm‘m{OH$ Ed§ nm[adm[aH$ joÌm| ‘| {ó`m| H$s gmYZ g§nÝZVm Am¡a {‘bZodmbo Adgam| Zo CÝh| boIZ ‘| g{H«$` ~Zm`m & eVr Ho$ CÎmaH$mb ‘| Yrao-Yrao AnZr ì`Wm-doXZm Am¡a A{YH$mam| H$s ‘m±J Ho$ {bE nwéfm| H$s boIZr H$s ‘mohVmOr H$‘ hmoVr JB©& AmO ‘{hbm aMZmH$ma H$s ~‹S>r g§»`m ‘| CnpñW{V Ed§ gm{hpË`H$ g{H«$`Vm Bg ~mV H$s Jdmhr h¡& ̀ o ór-aMZmH$ma nyar ‘wñV¡Xr Ho$ gmW {ó`m| H$s ñdV§Ì ì`{º$Ëd H$s ñWmnZm ‘| g§b½Z h¡ & Zmar-OrdZ go Ow‹S>o àË`oH$ nhby H$mo BZH$s aMZmAm| ‘| CX²Km{Q>V {H$`m J`m h¡ & g§`wŠV n[adma H$s Qy>Q>Z, XmånË` OrdZ H$s {dg§J{V`m±, ào‘ {ddmh, A§VOm©Vr` {ddmh, nwZ{d©dmh, ~o‘ob {ddmh H$s {df‘VmE±, àmMrZ Am¡a ZdrZ ‘yë`m| go CËnÝZ hmoZodmbr ÛÝÛmË‘H$ pñW{V`m±, {ddmh g§ñWm H$s àmg§{JH$Vm, VbmH$ H$m A{YH$ma Am¡a VX²OÝ` g‘ñ`mE±, AHo$bmnZ, H$m‘H$mOr {ó`m| H$s g‘ñ`mE±, ‘mV¥Ëd, {ddmhoVa gå~§Y, nr‹T>-Xa-nr‹T>r g§dmX H$s ~ZVr-{~J‹S>Vr pñW{V`m±, nwéfg‘mO H$m ì`dhma, gh`moJ, Zmar H$m ‘Zmo{dkmZ, Am§V[aH$ g§Kf© Am{X {df`m| H$mo à‘wIVm go CR>m`m J`m h¡ & {d{eîQ> ór ì`{º$Ëdm| H$s gO©Zm ^r H$s h¡ &

ór-OrdZ Ho$ Amgnmg Ho$ {MÌU Ho$ gmW BZ ór-aMZmH$mam| H$s Omo aMZm ̀ mÌm ewé hþB© dh H«$‘e: d¥hÎma n[adoe Ho$ gmW Ow‹S>H$a Zmar H$mo CgHo$ g‘yMo gm‘m{OH$ g§X^© ‘| ì`m»`m{`V Am¡a {díbo{fV H$aZo bJr & ‘Ywaoe Bg g{H«$`Vm H$mo "~‹S>r ’$gb H$s V¡`mar' Ho$ ê$n ‘| XoIVo h¢ &

{ZåZ CnÝ`mgm| ‘| ór-OrdZ H$mo AbJ-AbJ Am`m‘m| ‘| {^ÝZ-{^ÝZ H$moUm| go {M{ÌV {H$`m h¡& Omo boIZ Ho$ ñVa na Zmar-‘w{º$ g§Kf© H$m B{Vhmg aMVo h¢ &

gmo{hZr, ZîQ>Zr‹S>, {n`m (Cfm Xodr {‘Ìm), R>moH$a, nmZr H$s Xrdma, ‘mo‘ Ho$ ‘moVr, {gJaoQ>

126

Ho$ Qw>H$‹S>o, H$mbr b‹S>H$s, Om‹S>o H$s Yyn (aOZr n{ZH$a), S>ma go {~Nw>‹S>r, {‘Ìmo ‘aOmZr gyaO‘wIr A§Yoao Ho$, {XbmoXm{Ze, Eo b‹S>H$s (H¥$îUm gmo~Vr), nMnZ I§^o bmb Xrdma|, éH$moJr Zht am{YH$m, eof`mÌm, AÝVdªer, ^`m H$~ra CXmg (Cfm {à`d§Xm), ~moÁ`y, g’$a Ho$ gmWr, (gwZrVm O¡Z), A‘bVmg, Zmd|, C‘« EH$ J{b`mao H$s, H$H©$aoIm (e{eà^m emór), Am±Im| H$s XhbrO, H$moaOm, CgH$m Ka, AHo$bm nbme (‘ohépÝZgm nadoµO), H¥$îUH$br, {dfH$Ý`m, í‘emZ Månm ({edmZr) d§{MVm, M§XZ Mm§XZr (M§Ð{H$aU gm¡Z[aŠgm), AmnH$m ~§Q>r (‘ÝZy ^§S>mar), ‘oao g§{Y nÌ, `m{‘Zr H$Wm (gy`©~mbm), ~oKa, ào‘H$hmZr, EH$ nËZr Ho$ ZmoQ²g (‘‘Vm H$m{b`m) CgHo$ {hñgo H$s Yyn, {MÎmH$mo~am, H$R>Jwbm~, ‘¢ Am¡a ‘¢ (‘¥Xwbm JJ©), Qy>Q>m hþAm BÝÐYZwf, bo‹S>rO Šb~, AZmamo, J§Or, (‘§Owb ^JV), AWm©ÝVa, AnZo-AnZo H$moUmH©$ (M§ÐH$m§Vm), VV²-g‘ (amOr goR>), emë‘br, R>rH$ao H$s ‘§JZr, gmV Z{X`m§ EH$ g‘ÝXa (Zm{gam e‘m©), EH$ µO‘rZ AnZr, Amdm§ ({MÌm ‘wX²Jb), ñ‘¥{V X§e (AJZnmIr), ~oVdm ~hVr ahr, BXÝZ‘‘, MmH$, PybmZQ>, {dµOZ, Aë‘m H$~yVar, (‘¡Ìo`r nwînm), ‘mB©, {Vamo{hV (JrVm§O{blr), h¡å~aJa hram‘Z hmB©ñHy$b, (H$‘b Hw$‘ma), {N>ÝZ‘ñVm, AnZo-AnZo Mohao, nrbr Am§Yr, AmAmo nono Ka Mb| (à^m IoVmZ), eof H$mXå~ar (AbH$m gamdJr), EH$ Am¡a n§MdQ>r, aoImH¥${V (Hw$gw‘ A§gb), H$Ý`mXmZ (amO ~w{ÕamOm), AOÝ‘r AmË‘m H$s ~m±h| (gw^Ðm), nmfmU `wJ, ghMm[aUr, (‘mbVr Omoer), aoV H$s ‘N>br (H$m§Vm ^maVr), nVP‹S> H$s AmdmµO|, XhH$Z Ho$ nma, ‘oam ZaH$ AnZm h¡ ({Zén‘m godVr), gwa§J go ~mha (H$‘boe ~»er), naN>mBª AÝZnyUm© (j‘m e‘m©), AnZr gbr~|, (Z{‘Vm qgh), VËd‘{g (O`m OmXdmZr)&

1. ór H$m emídV én -

ór H$mo Hw$N> Cnhma àH¥${V àXÎm h¡ & ‘¥XwVm, ‘mV¥Ëd, A{S>J Y¡`©, gm‘§Oñ` Am¡a g¥OZ H$s e{º$& {dnarV go {dnarV n[apñW{V`m| ‘| dh {VZH$m-{VZH$m Omo‹S> Km|gbm ~Zm hr boVr h¡ & `o JwU Zmar Ho$ ì`{º$Ëd ‘| Bg Vah Jw±Wo hþE h¢ {H$ CgH$m n`m©` hr ~Z JE h¢ & Bgr àH¥${VJV Am¡Xm`© Am¡a Ë`mJ Ho$ H$maU dh nr{‹S>V Am¡a emo{fV ^r hþB© h¡ & bo{H$Z `hr CgH$s e{º$ ^r h¡& emofU Ho$ pIbm’$ {dÐmoh H$s àË`§Mm ~Zr ór ^r AnZo BZ òmoVm| H$mo gyIZo Zht XoZm MmhVr & ‘Ü`H$mbrZ `wJ ‘| O~ nwéfàYmZ g‘mO Zo CgHo$ ApñVËd H$mo nXm], ‘`m©XmAm|, na§namAm| ‘| ZoñVZm~yX {H$`m dh BZ JwUm| H$mo YmaU {H$E ahr Am¡a ~hþV ~mX ‘| O~ namYrZVm Ho$ pIbm’$ ñdV§ÌVm H$m g§H$ën boH$a {dÐmo{hUr e{º$ Ho$ ê$n ‘| I‹S>r hþB© V~ ^r A§Va ‘| ZmarËd Ho$ d¡{eîQ²` H$mo g±OmoE ahr & n[adma Zmar Ho$ Bg àH¥${VJV ñd^md Ho$ ~b na hr AmO VH$ {Q>H$m ahm h¡& H¥$îUm gmo~Vr Ho$ bKw CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y ór Ho$ Bg emídV ê$n H$mo eãXm| H$m AmH$ma XoVr h¡ & AnZr ~oQ>r H$mo AnZo AZw^dm| H$m {ZMmo‹S> gm¢nVo hþE ‘mZmo gmdYmZ ^r H$aVr h¡ {H$ "ór' hmoZm B©ída àXÎm Cnhma h¡, g‘ñV CnbpãY`m| Ho$ ~rM Am¡a {dÐmoh H$s ^y{‘ na I‹S>o hmoH$a ^r Cg emídV ê$n H$s ajm An[ahm`© h¡ & Š`m|{H$ dhr EH$ e{º$ h¡ Omo g¥pîQ> H$mo {ObmE aIo h¡& "ór' hmoZo Ho$ Jm¡ad Am¡a ‘hmËå` H$mo aoIm§{H$V H$aVo hþE ‘mZmo dh ~oQ>r H$mo doX H$s H$moB©

127

F$Mm gm¢n ahr hmo& Aå‘y H$hVr h¡, "AnZr g‘ê$nm CËnÝZ H$aZm ‘m± Ho$ {bE ~‹S>m ‘hËdH$mar h¡& nwÊ` h¡ & ~oQ>r Ho$ n¡Xm hmoVo hr ‘m± gXmOrdr hmo OmVr h¡ & dh H$^r Zht ‘aVr, hmo CR>Vr h¡ dh {Za§Vam & dh AmO h¡, H$b ^r ahoJr& ‘m± go ~oQ>r VH$ & ~oQ>r go CgH$s ~oQ>r, CgH$s ~oQ>r go ^r AJbr ~oQ>r & AJbr go ^r AJbr& dhr g¥pîQ> H$m òmoV h¡ &'1

‘{hbm CnÝ`mgH$mam| H$s aMZmAm| ‘| Eogo AZoH$ Zmar nmÌ CnpñWV h¢, Omo nm[adm[aH$, gm‘m{OH$ Xm{`Ëdm| Ho$ gmW ^mdZmË‘H$ Xw{Z`m H$s ^r ‘yb^yV ny§Or g‘oQ>o hþE h¢& `hm± {g’©$ AnZo ApñVËd H$s ajm Ho$ {bE {dÐmoh H$aZodmbr Zm[a`m± hr Zht h¢ & emë‘br Am¡a gwf‘m O¡gr Zm[a`m± ^r h¢& Omo Qy>Q>H$a ^r OrdZ ‘yë`m| H$s ajm H$a nmZo ‘| g’$b hmoVr h¢ & _hê$˜ h¡ Omo gmao g§Kfm] Ho$ ~rM AnZo ^rVa H$s AmË‘r`Vm, bJmd Am¡a ‘‘Vm H$mo gyIZo Zht XoVr, ~g CgH$m Xm`am ~‹T>mH$a nyao Jm±d H$mo Cg‘| g‘oQ> boVr h¡ & pñ‘Vm Am¡a Agr‘m O¡go nmÌ h¢, Omo Jm±d Ho$ OrdZ Ho$ gmW VmXmËå` {~R>m boVr h¢ & Hw$Zr h¡ Omo S>m°. A{ZéÕ Ho$ Xmo ~ÀMm| H$mo AnZo ñZoh Ho$ N>VZma Xa»V H$s N>m`m ‘| g‘oQ> boVr h¡ & "‘mB©' H$s gwZr H$m Û§Û ^r ‘mB© O¡gr Zht ~Z nmZo H$m hr h¡, "‘mB©, Omo ‘oao ^rVa Wr, Cgo {YŠH$maZo ‘| Ag‘W© hmoVr JB© & IwX H$mo H¡$go {YŠH$mê$± ? {’$a IwX Ho$ gmW {O`y± H¡$go ?... IwX H$mo ObmZo H$s àd¥{Îm H$m A§e Vmo ‘wP ‘| ^r Wm, dh A§e Omo ‘mB© Wr & ^JdmZ nrN>o Ny>Q> JE, ar{V-[admµO Kao ah JE na `h A§e, ‘wP‘| H$^r Zht ‘am, CgZo ‘wPo nH$‹S>o aIm Am¡a ‘¢ Cgo IwX ‘| Z MmhVo hþE ^r Cgo {ZH$mbZo Ho$ »`mb go hr K~am OmVr&'2 Š`m|{H$ ‘mB© H$mo ~mha {ZH$mbZo H$s ha H$mo{ee ‘| dh ñd`§ H$mo qnO‹S>o ‘| H¡$X nmVr h¡& ~hþV ImoOZo Ho$ ~mX ^r gwZr H$mo ‘mB© ‘| "AmË‘X`m' H$ht Zht {XImB© XoVr & ha ~ma O~ gwZ¡Zm (gwZr) AnZo B{Vhmg go b‹S>Zo nhþ±MVr Vmo XoIVr {H$ ‘wgr~V AWdm Agw{dYm Ho$ g‘` AnZo ~ÀMm| (gw~moY Am¡a gwZr) Ho$ {bE ‘mB© JS²T>o ‘| gr‹T>r CVmaH$a I‹S>r h¡ & ‘mZmo H$h ahr h¡, ‘¢Zo gmar VmH$V Vw‘ XmoZm| H$mo CÝ‘wŠV Amg‘mZ XoZo Ho$ {bE ~Mm aIr h¡ & ~g, gwZr dV©‘mZ ‘| hr AQ>H$ OmVr h¡ & AVrV ‘| I‹S>r "‘mB©' Cgo V‘m‘ ~mhar AmdaU Ho$ ~rM "‘wŠV MoVZm' Ho$ ê$n ‘| {XImB© XoVr h¡ & ‘mB© Zo AnZo OrdZ H$s Agw{dYm OZH$ pñW{V`m| H$mo ñdrH$ma {H$`m bo{H$Z Cg naV§ÌVm ‘| go gw~moY Am¡a gwZr H$s ñdV§ÌVm Ho$ X²dma Imob {XE, V~ gwZr H¡$go b‹S>o {H$gHo$ {bE b‹S>o? ‘mB© MwnMmn go "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y Ho$ nmg OmH$a I‹S>r hmo OmVr h¡ & Hw$N> b‹S>mB`m± {XImB© Zht XoVr Š`m|{H$ do Vmo ì`{º$JV gm‘Ï`© Am¡a MoVZm Ho$ ~b na b‹S> br OmVr h¢& Eogr b‹S>mB`m± EH$mH$s hmoH$a ^r EH$mH$s Zht hmoVr O~{H$ "gwZr' {Og b‹S>mB© H$mo b‹S> ahr h¡, dh ^«‘ Á`mXm h¡ b‹S>mB© H$‘ &

‘{hbm CnÝ`mg-boIZ ‘| AZoH$ Eogo ór nmÌ h¢ {OÝh| {Z‘m©U H$s bå~r à{H«$`m Am¡a Üd§g Ho$ j{UH$ AmdoJ H$m ^mZ h¡ Bg{bE do Üd§g ‘| go ^r {Z‘m©U à{H«$`m Ho$ ~rOma§^ Vbme boVr h¡ & ~mhar Am¡a nm[adm[aH$ X~mdm| Zo BZHo$ ^rVa go ‘mZdr [aíVm| H$s D$î‘m gmoI Zht br h¡ & "gwf‘m' (nMnZ I§^o bmb Xrdma|) AnZo gwI H$mo nm[adm[aH$ Xm{`Ëd ny{V© Ho$ {bE ~{b M‹T>m XoVr h¡ Am¡a AnZo AmË‘gå‘mZ H$s ajm ^r H$a boVr h¡& gwf‘m H$s Xm{`Ëd ^mdZm ÑîQ>ì` h¡, "‘¢ Omo H$aVr hÿ±, H$V©ì` g‘P H$a Zht ‘m¡gr, CZHo$ ß`ma ‘| H$aVr hÿ± & ‘oam Vmo ‘Z hmoVm

128

h¡ {H$ ‘oao nmg AJa Am¡a Hw$N> hmoVm Vmo Am¡a ^r H$aVr... AnZo {bE Vmo g^r H$aVo h¢, N>moQ>o - ^mB©, ~hZm| Ho$ {bE Hw$N> H$a gHy$±, Cg `mo½` Vmo ^r {nVmOr Zo hr ~Zm`m h¡&'3 "eof`mÌm" H$s AZw àUd go VbmH$ Ho$ ~mX ^r AmË‘r`Vm aIVr h¡& àUd H$s Amoa go VbmH$ H$m gå‘Z {‘bZo na {Xì`m Cgo ’$Q>H$maVr h¡ &, "Vwåhmam AmË‘ gå‘mZ H$hm± h¡ AZw ?' dh AË`§V g§`{‘V CÎma XoVr h¡ - "^JVm| ‘| AmË‘ gå‘mZ Zhr hmoVm' & AZw H$s `h gmoM CgHo$ ì`{º$Ëd ‘| Jw§Wo ZmarËd H$m {ZXe©Z h¡ & dh AnZo AmË‘ gå‘mZ H$s ajm ‘| àUd go VbmH$ boVr h¡ & ~mX ‘| Xrnm§H$a go {ddmh ^r H$a boVr h¡ & bo{H$Z àUd Ho$ gmW {OE gå~ÝYm| Ho$ gwI Am¡a Eoíd`© H$mo dh Cgr ê$n ‘| AnZr ñ‘¥{V`m| ‘| gwa{jV aIZm MmhVr h¡ Š`m|{H$ {Og ào‘ go àUd {S>J J`m, AZw H$mo ^r {S>J OmZm Mm{hE? O~{H$ àUd Ho$ à{V AZw H$m AZwamJ {dewÕ ^mdZmË‘H$ g‘n©U Wm, EH$ nËZr H$m n{V Ho$ à{V & AZw Ho$ {bE àUd Ho$ à{V ào‘ Am¡a gå‘mZ H$m ^md gå~ÝYm| Ho$ ñdrH$ma go CnOm Wm dh {H$gr àH$ma Ho$ g‘Pm¡Vo Ho$ H$maU Zht Wm & ào‘ g‘n©U H$m Xygam Zm‘ h¡ & boZ-XoZ Ho$ ì`mnma H$m Zht & {’$a AZw ̂ maVr` g§ñH$mam| ‘| nbr-~‹T>r ̀ wdVr h¡ & ̂ maVr` g‘mO ‘| em{X`m± ~ma-~ma Zht ‘aVr Am¡a [aíVo Vmo H$^r Zht & ~g Yw§Ybo hmo OmZo na ñ‘¥{V`m| H$s nmoQ>br ‘| ZrMo H$s Va’$ X~ OmVo h¢ & AZw àUd Ho$ à{V d¡‘Zñ` Zht nmbVr& àUd Ho$ [aíVo ‘| Xya {ZH$b OmZo na dh AnZr n[apñW{V`m| Ho$ CÎmaXm`r H$maUm| H$mo Ty>§‹T>H$a AnZo OrdZ na bJr JbV ‘mÌmAm| H$mo XwéñV H$aVr h¡ & CgH$s Bgr B©‘mZXma gmoM Ho$ H$maU CgHo$ Am¡a Xrnm§H$a Ho$ [aíVm| Ho$ ~rM Z AVrV H$m H$moB© gm`m ‘§S>amVm h¡ Am¡a Z hr do EH$-Xygao Ho$ gm‘Zo Odm~Xohr Ho$ H$Q>Kao I‹S>m H$aVm h¡& "{‘Ìmo ‘aOmZr' H$s "{‘Ìmo' {hÝXr CnÝ`mg H$m g~go {dñ’$moQ>H$ ór M[aÌ {OgZo {dÐmoh H$s n[a^mfmE± aMt & bo{H$Z EH$ {ZUm©`H$ ‘mo‹S> na I‹S>r hmoH$a AnZo OrdZ H$mo X¡{hH$ gwI H$s g§Hw${MV gr‘mAm| go D$na CR>mH$a OrdZ Ho$ ~‹S>o Ü`o` H$mo gmY boVr h¡& EH$ Amoa Ka, n{V, n[adma, gm‘§Oñ` Am¡a Xygar Amoa ‘m§ Ho$ OrdZ H$m AZwH$aU Xoh, Xoh-gwI, Xoh-emofU Am¡a A§V ‘| AHo$bo I‹S>o ah OmZo H$s `mVZm Am¡a {ddeVm "AOÝ‘r AmË‘m H$s ~m±h|' H$s gw{‘Vm ^r gÀMo ào‘ Am¡a g‘n©U H$m CXmhaU gm‘Zo aIVr h¡ - "‘¢Zo h‘oem XoZo H$s H$m‘Zm H$s Wr, Vwåh| ñdoÀN>m go {X`m ^r & Cgo à{VXmZ Zht H$hÿ±Jr Š`m|{H$ ß`ma ‘| à{VXmZ H$^r Zht hmoVm & h‘ AnZm ß`ma XoVo h¢ & EH$ Xygao H$m Vm¡bH$a ZmnH$a Zht &'4 nwéf H$mo àoaUm Am¡a gå~b XoZo dmbr ór ^r {M{ÌV h¡ & "nmfmU-`wJ' H$s bopIH$m H$hVr h¢ - "nwéf O~ ^rVa go Qy>Q>Zo bJVm h¡, Vmo Zmar H$m ghO ñZoh hr Cgo g§~b Xo nmVm h¡ & Bgr òmoV go dh e{º$ J«hU H$aVm h¡, Zmar Mmho dh ‘m± hmo, nËZr hmo, ~hZ hmo, {‘Ì hmo&'5

ór Ho$ Bg emídV ê$n H$m ñdrH$ma h¡ & bo{H$Z ‘{h‘m‘§S>Z Zht h¡ & Z Bg AmYma na ór-nmÌ emofU H$mo ñdrH$ma H$aVo h¢ & ‘mV¥Ëd, ~hZ H$m ào‘, nËZr H$m Xm{`Ëd ~moY g~Hw$N> ghO-ñdm^m{dH$ OrdZ H$m {hñgm ~Zo Eogm à`mg `hm± {XImB© XoVm h¡ Am¡a Ohm§ {ó`m| Ho$ Bg ñd^md H$mo CgH$s H$‘µOmoar ‘mZ BñVo‘mb H$m h{W`ma ~Zm boZo H$m gm`mg à`mg `m Aä`mg {XImB© XoVm h¡ dhm± à{V{H«$`m, Agh‘{V Am¡a {dÐmoh CnpñWV hmoVm h¡ &

129

2. emofU Ho$ H$mé{UH$ {MÌ -

g{X`m| go Zmar nwéf H$s {Za§Hw$e gÎmm Ho$ ZrMo emo{fV ahr h¡ & Xodr-Xodr H$hH$a CgHo$ A{YH$mam| H$mo "’$moQ>mo-’«o$‘' ‘| gOm {X`m J`m Am¡a ì`mdhm[aH$ OJV ‘| Cggo "‘mZdr' hmoZo H$m àH¥${VàXÎm XµOm© VH$ N>rZ {b`m & gVrËd, ZmarËd, nXm©, ar{V-[admµO, d«V-Cndmg... AZ{JZV H$Q>Kam| ‘| H¡$X H$a {X`m & n[adma H$s Mma-Xrdmar Ho$ ^rVa {Za§Va ‘wñV¡Xr Ho$ gmW H$Îm©ì` nW na {XZ-amV MŠH$s H$s Vah MbVr ór ñd`§ AnZo H$mo ^yb ~¡R>r & ‘mV¥Ëd, Y¡`©, H$mo‘b ñd^md, gm‘§Oñ` Omo CgHo$ àH¥${ÎmàXÎm Am¡a A{O©V JwU Wo, do CgH$s Jwbm‘r Ho$ H$maU ~Z J`o & {hÝXr CnÝ`mgm| ‘| BZH$s à{V{H«$`m`| H$B© ê$nm| ‘| {XImB© Xt & Amapå^H$ CnÝ`mgm| go hr ór H$s `mVZm Am¡a emofU H$mo {M{ÌV {H$`m J`m & bo{H$Z CÎmamoVa `o à{V{H«$`m `m Vmo AmXem}Ý‘wI `WmW© ‘| ^ñ‘r^yV hmo JB© AWdm ‘mÌ ghmZw^y{V Am¡a X`m go ào[aV {MÌm| ‘| Q>mBßS> hmo JB©& Cfm Xodr {‘Ìm O¡gr aMZmH$mam| Zo BZ {MÌm| ‘| {dÐmohr ñda ^ao & Š`m|{H$ `h ór-AZw^d H$m dh {d{eîQ> joÌ h¡, {Og‘| nwéf àdoe `m Vmo ghmZw^y{V Ho$ ê$n ‘| h¡ AWdm AmË‘X`m go nr{‹S>V {Z~©b M[aÌm| H$s àñVw{V h¡ & ór aMZmH$mam| Ho$ ì`{º$JV Am¡a Om{V (ór) JV AZw^d hmoZo Ho$ H$maU ór-boIZ ‘| `o {dídgZr`, àm‘m{UH$ {MÌ àñVwV H$a gHo$ h¢ & àm`: ha aMZmH$ma Zo AnZo CnÝ`mgm| ‘| Eogo {MÌ CnpñWV {H$E h¢ bo{H$Z CÎmaeVr Ho$ CnÝ`mgm| ‘| H¥$îUm gmo~Vr H$m "S>ma go {~Nw>‹S>r', ‘¡Ìo`r nwînm H$m "~oVdm ~hVr ahr', à^m IoVmZ H$m "nrbr Am±Yr', Am¡a ‘¥Xwbm JJ© H$m "H$R>Jwbm~' Bg ÑpîQ> go {deof ê$n go CëboIZr` h¢ &

H¥$îUm gmo~Vr H$m "S>ma go {~Nw>‹S>r' CnÝ`mg Bg ÑpîQ> go gdm©{YH$ CëboIZr` CnÝ`mg h¡& "nmemo' Ho$ ‘mÜ`‘ go O¡go H¥$îUm gmo~Vr Zo ór H$m OÝ‘ go boH$a ‘¥Ë`w VH$ EH$ gOrd Mb{MÌ àñVwV {H$`m h¡ & CnÝ`mg H$s H$Wm^y{‘ {gŠI Am¡a {’$a§Jr goZmAm| Ho$ ~rM hþB© {M{b`m±dmbm, JwOamV H$s {ZUm©`H$ b‹S>mB© h¡& {gŠI goZmE± gaXma eoaqgh Am¡a N>Îmaqgh H$s H$‘mZ ‘| ~hmXwar go b‹S>t & ga Mmëg© Jâµ’$ Ho$ ZoV¥Ëd ‘| {’$a§Jr goZmAm| Ûmam nam{OV hþBª & 21 ’$adar 1849 ‘| A§J«oOm| Zo n§Om~ H$mo A§{V‘ ê$n go OrV {b`m & CnÝ`mg ór-emofU H$m nyam B{Vhmg CnpñWV H$aVm h¡& `wX²Y H$s n¥îR>^y{‘ Cg ÌmgXr H$mo Am¡a A{YH$ H$mé{UH$ ~Zm XoVr h¡ & "S>ma go {~Nw>‹S>r' CnÝ`mg "ór' Ho$ à{V g‘mO Ho$ {ZVm§V dñVwdmXr ad¡`o H$s {Z‘©‘ gÀMmB© H$mo ‘‘mªVH$ ê$n ‘| aoIm§{H$V H$aVm h¡ & nmemo, ‘m± go {‘bZo H$s BÀN>m ‘| ‘m‘m, ‘m{‘`m|, ZmZr Ho$ AË`mMmam| go Im¡’$ ImH$a eoIOr H$s hdobr nhþ±M OmVr h¡ & dhm± ‘m± Am¡a CgHo$ n{V eoIOr Ûmam {XdmZm| Ho$ `hm± ã`mh Xr OmVr h¡& f‹S>`§Ì Ho$ {eH$ma {XdmZ Ho$ ‘mao OmZo Ho$ níMmV² "nmemo' O¡go gmd©O{ZH$ g§n{Îm ~Zm Xr JB© & K‹S>o-^a ‘moham| Ho$ Hµ$O} Ho$ EdO ‘| nmemo bmbm H$mo ~oM Xr OmVr h¡ & bmbm Cgo "Ðm¡nXm§' H$hH$a g§~mo{YV H$aVm h¡ Am¡a AnZo VrZ ~oQ>m| Am¡a ñd`§ H$s XoI^mb Ho$ {bE aI boVm h¡ & Bg Ka ‘| Cgo {nVm go "ÐmonXm§' Am¡a ~oQ>o go "Jmobr' g§~moYZ {‘bVm h¡ & "‘§Pbo' H$s Xoh H$s ^yI {‘Q>mVr nmemo CgHo$ gmW Xa ~Xa ^Q>H$Vr h¡ Am¡a `wÕ ‘| CgHo$ ‘mao OmZo Ho$ níMmV² {’$a§Jr H$s H$Mhar ‘| AnZo hr bmoJm| Ûmam ~ma-~ma An‘m{ZV hmoVr h¡& OrdZ Ho$ ZaH$ H$mo OrVo-Or ^moJ boZo dmbr nmemo A§VV: eoIm| H$s hdobr AnZr ‘m± Am¡a ^mB©

130

Ho$ nmg nhþ±MVr h¡ bo{H$Z nmemo H$m OrdZ "{dS>å~Zm' H$m n`m©` ~Z MwH$m h¡ & Cn^moJ H$s EH$ "dñVw' H$s Vah ñdrH¥$V Am¡a {VañH¥$V hmoVr nmemo ór emofU H$m nyam B{Vhmg AnZo VZ na go JwµOa OmZo XoVr h¡ & ì`{º$ go dñVw ~Zm Xr JB© ór-nr‹S>m H$s Eogr ‘m{‘©H$ A{^ì`{º$ AÝ`Ì Zht {XImB© XoVr & ñdmV§Í`moÎma ór-aMZmH$mam| H$s aMZmAm| ‘| "emofU' H$s Bgr na§nam Ho$ pIbm’$ {dÐmoh Ho$ {dñ’$moQ>H$ {MÌ {~Iao {XImB© XoVo h¢ & "S>ma go {~Nw>‹S>r' ‘| bmbm Ho$ Ka VrZ ~oQ>m| Ho$ ~rM "Ðm¡nXr' ~Zr nmemo ór-nr‹S>m H$m àVrH$-nmÌ {XImB© XoVr h¡ & ór-emofU H$m àVrH$ {~å~ ÑîQ>ì` h¡ -

"Am±JZ Ho$ ~rMm|-~rM N>moQ>o Hw$E± H$s MaI‹S>r na bO bQ>H$Vr Wr & JmJa CR>m ZrMo ~hm Xr Vmo OmZ n‹S>m, ‘¢ ^r MaI‹S>r na M‹T>r bO hÿ± & H$^r Bg JmJa, H$^r Cg JmJa&'6

H¥$îUm gmo~Vr Ho$ Xygao CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' ‘| ‘¥Ë`weæ`m na boQ>r ‘m± AnZo AZw^d H$s nmoQ>br ~oQ>r H$mo gm¢n ahr h¡ & dhm± ^r Jm¡adnyU© CnbpãY`m| Ho$ ~rM H¥$îUm gmo~Vr ór-emofU H$s {eZm»V H$aVr {XImB© XoVr h¢ & "Aå‘y' ‘m`Ho$, ggwamb, ‘mV¥Ëd, Ka, n[adma H$s CnbpãY`m| H$m EH$-EH$ nb gm§Pm H$a ahr h¡, V^r ~oQ>r Ho$ Ûmam nyN>Zo na dh ór-OrdZ H$s Cg {ddeVm H$s Amoa g§Ho$V H$aVr h¡ �

l "b‹S>H$s, g~H$s ̀ mÌm Bgr Vah KmV-à{VKmV ‘| JwµOaVr h¡ & Ka H$m Iob ~am~ar H$m Zht, D$na ZrMo H$m h¡ & Ka H$m ñdm‘r H$‘mB© go n[adma Ho$ {bE gw{dYmE± OwQ>mVm h¡ & gmW hr AnZr VmH$V H$‘mVm-~ZmVm h¡ & Bgr à^wVmB© Ho$ AmJo {Jadr n‹S>r ahVr h¡ & ~ÀMm| H$s ‘m± &'7

l "emXr Ho$ ~mX Am¡aV nyao n[adma Ho$ {bE {eH$mao H$s ‘m±Pr ~Z OmVr h¡ & Prb ‘| {VaVr Zmd Am¡a {eH$mao Vmo XoIo h¢ Z Vw‘Zo ! CZ na gdma n[adma ‘µOo-‘µOo Py‘Vo h¢ Am¡a Mßny MbmVr h¡

Am¡aV& C‘«-^a MbmVr OmVr h¡ &'8

à^m IoVmZ Ho$ CnÝ`mg "nrbr Am±Yr' ‘| VrZ nr{‹T>`m| H$s Am¡aV| h¢ Am¡a CZH$s So>‹T>-gm¡ gmb H$s `mÌm & BZ‘| AmXe© Am¡a ào‘ Ho$ CXmhaU àñVwV H$aVr {ó`m± h¢, AnZr H$bm, MVwamB© go AnZo ì`{º$JV {hV gmYVr {ó`m± ^r h¡ Am¡a Vrgar nr‹T>r ‘| Znw§gH$ n{V go {dÐmoh H$aZodmbr "gmo‘m' ̂ r & CnÝ`mg ‘madm‹S>r ~{Z`m g‘mO Ho$ g‘mZm§Va ‘madm‹S>r ór H$m O¡gm IJmob B{Vhmg Am¡a dV©‘mZ àñVwV H$aVm h¡ & dh A{ÛVr` h¡ & nhbr ~ma {H$gr aMZmH$ma Zo ‘madm‹S>r g‘mO Am¡a {ó`m| H$s Am§V[aH$ Xw{Z`m ‘| BVZo Jhao n¡R> bJmB© h¡ & à^m IoVmZ Ho$ ñd`§ ‘madm‹S>r n[adma go hmoZo Ho$ H$maU BVZr àm‘m{UH$ ÑpîQ> C^ar h¡& JhZo, H$n‹S>o, d«V-Cndmgm|, ‘| CbPr, AMma, nmn‹S>, ~{‹S>`m| Ho$ ‘V©~mZm| ‘| H¡$X ‘madm‹S>r ór Ho$ OrdZ H$m BVZm `WmW© {MÌU à^m IoVmZ H$s {hÝXr CnÝ`mg H$mo XoZ h¡& nÙmdVr, gmo‘m bJ^J EH$ XO©Z nw{Ì`m|, nwÌdYwE±, Xm{g`m±, go{dH$mE± Am¡a CZHo$ Am§V[aH$ OrdZ H$mo AnZo ‘| g‘oQ>o "nrbr Am±Yr' ‘madm‹S>r g‘mO H$mo XoIZo, OmZZo Am¡a g‘PZo H$m Jdmj hr h¡ & Bgo n‹T>Vo hþE ‘madm‹S>r {ó`m| H$s doXZm, g§Kfm] Am¡a namYrZVm Ho$ H$maUm| H$s Eo{Vhm{gH$ g‘rjm H$s Om gH$Vr h¡ & "{Xbmo Xm{Ze' Am¡a "H$R>Jwbm~' Ho$ gmW "nrbr Am±Yr' Vrgam ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡, Omo ór Xw{Z`m H$m EH$ nyam `WmW© à{Vg§gma aMVm h¡ `X²`{n "{XbmoXm{Ze' Am¡a "H$R>Jwbm~' {dÐmohr MoVZm H$s gH$mamË‘H$ à{V{H«$`m ‘| g’$b

131

hþE h¢ O~{H$ "gmo‘m' {dÐmoh H$m H$moB© R>mog VH©$g§JV AmYma CnpñWV Zht H$a nmVr & "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m Am¡a "{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m ^r H$‘mo~oe Bgr Vah Ho$ {dÐmoh H$aVr h¢ & Omo ‘madm‹S>r g‘mO ‘| {ó`m| Ho$ à{V O‹S>Vm Ho$ {déÕ gmh{gH$ Am¡a àe§gZr` {dÐmoh h¢ bo{H$Z à^m IoVmZ AnZo nmÌm| Ho$ {dÐmoh H$mo CnbpãY Ho$ A{O©V gwI ‘| Zht ~Xb nmVt & "{N>ÝZ‘ñVm' ‘| {à`m ñdV§ÌVm Ho$ amñVo na MbH$a A§VV: AnZr MoVZm H$mo n{V H$s ny±OrdmXr VmH$V Ho$ pIbm’$ ny§OrdmXr VmH$V H$mo hr A{O©V H$a gÎmm H$m hñVm§VaU hr K{Q>V hmoVo {XImVr h¡ & Ohm± nhbo nwéf I‹S>m Wm & dhm± A~ ór I‹S>r h¡& ‘mZ-gå‘mZ, ny§Or A{O©V H$a br Am¡a Cg dM©ñd H$mo ~MmE aIZo Ho$ {bE "ór' H$mo gmYZ ~Zm {b`m & "{à`m' Zo ‘mZ-gå‘mZ, ny±Or A{O©V H$a br & n{V Ho$ g‘mZ h¡{g`V àmßV H$a br & nwéf H$s gÎmm Ho$ nmg AnZo AYrZ ~ZmE aIZo Ho$ {bE ór Wr & ór Zo AnZr gÎmm ~ZmB©, CgHo$ nmg ~mH$s ~ÀMm gm°âQ> Q>maJoQ>! dh "AmnH$m ~§Q>r' dmbr ^mdwH$Vm go ‘wŠV hmo JB© & AnZo ApñVËd H$mo ~ZmZo Ho$ {bE Xygao ApñVËd H$mo {‘Q>mZm `m Xm±d na bJmZm àË`oH$ Amoa {df‘Vm H$s ImB© H$mo Am¡a Jham ~ZmZm hr h¡ & Am¡a `{X ~oQ>o H$s OJh "nwÌr' hmoVr V~? "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m ^r Vmo gmar CnbpãY`m| Ho$ ~rM "Xygar Am¡aV' H$m H$b§H$ Pob ahr h¡ & "nrbr Am±Yr' H$s gmo‘m Znw§gH$ n{V go {dÐmoh H$a àmo’o$ga goZ H$mo AnZmVr h¡ & àmo’o$ga goZ H$s "nËZr' ‘| AÀN>r {‘Ì nm boVr h¡ & bo{H$Z Omo hµOmam| df© Ho$ B{Vhmg ‘| g§^d Zht hmo nm`m & Š`m Xmo K§Q>o H$s {‘ÌVm ‘| g§^d hmo nm`oJm & Bg Vah H$m "g»` ^md' JrVmO§{b lr Ho$ "{Vamo{hV CnÝ`mg ‘| ^r h¡ & `h jU ^a H$s CnbpãY hmo gH$Vr h¡ bo{H$Z OÝ‘mÝVa H$s ñWmnZm Zht & {ddm{hV nwéfm| ‘| hr {‘ÌVm Ty>§T>Zo Ho$ Bg CnH«$‘ H$s H$moB© XrK©H$mbrZ ’$blw{V g§^d Zht h¢ & Ohm± "{bd BZ [aboeZ' H$s ñWmnZm nyU© hmoZo Ho$ nhbo hr CgHo$ g‘rH$aU J‹S>~‹S>mZo bJo hm| dhm± {à`m H$s àmo’o$ga goZ H$s nËZr go {‘ÌVm d VmËH$m{bH$ AWdm ì`{º$ {d{eîQ> CnbpãY hmo gH$Vr h¡ & gmd©O{ZH$, gd©ñdrH¥$V, gd© gË` Zht & `Ú{n ‘madm‹S>r {ó`m| Ho$ OrdZ Am¡a `WmW© H$s àñVw{V Am¡a ór-ñdmV§Í` H$s {Zîn{Îm`m| Ho$ g§X^© ‘| ñd`§ à^m IoVmZ H$m H$WZ CZHo$ boIZ ‘| Ajae: à{VÜd{ZV hmoVm h¡ "ór Ho$ AZw^dm| H$s A{^ì`{º$ Hw$N> {deof Am¡a AbJ a§Jm| Am¡a aoImAm| H$s nhMmZ h¡... &'

‘¥Xwbm JJ© Zo "H$R>Jwbm~' ‘| ór-emofU H$m EH$ nyam "½bmo~ {MÌ' CnpñWV {H$`m h¡& nmÌ, g‘`, ñWmZ, n[adoe Am¡a H$mb H$s gr‘mAm| go nao ór-emofU Ho$ `WmW© H$mo CgHo$ nm[adm[aH$, gm‘m{OH$, Am{W©H$, ‘Zmod¡km{ZH$ H$maUm| Ho$ gmW CnpñWV {H$`m h¡ & AnZr {Z`{V ‘| pñ‘Vm, ‘m[a`mZ, gygZ... g~ AbJ-AbJ ñWmZm|, g‘` Am¡a n[adoe ‘| hmoVo hþE ^r EH$ O¡gm OrdZ Or ahr h¢ &

nwéf Zo AnZr gw{dYmAm| Ho$ AZwê$n ór-OrdZ H$mo T>mb {b`m h¡ & "C‘« EH$ J{b`mao' H$s gwZ§Xm ór-OrdZ H$s BZ {dg§J{V`m| H$mo aoIm§{H$V H$aVr h¡ �

"AmX‘r nËZr go {H$VZm Hw$N> Am¡a Š`m-Š`m MmhVm h¡ & Am¡aV AmX‘r Ho$ {bE gOrYOr aho, Jw{‹S>`m ~Zr AnZo H$mo pIbdmVr aho, IwX Hw$N> Z gmoMo, Hw$N> Z Mmho, Jw{‹S>`m H$s Vah hr

132

~oOmZ g§doXZhrZ {XIo, ~OmZo na {g’©$ My§-My§ ~mobo, {JamZo-CR>mZo na nQ>~rOZo H$s Vah Am±Io Imobo ~§X H$ao Am¡a haX‘ ‘wñH$amVr aho &'9

ór-emofU Am¡a nr‹S>m Ho$ B{Vhmg H$mo àñVwV H$aZo dmbm EH$ AÝ` ‘hËdnyU© CnÝ`mg ‘¡Ìo`r nwînm H$m "~oVdm ~hVr ahr' h¡ & Bg CnÝ`mg H$s à‘wI ór-nmÌ "Cd©er' ‘mZmo ór-nr‹S>m H$m à{Vê$n hr h¡ & nR>Zr`Vm H$m AX²^wV² JwU AnZo ‘| g‘m`o `o CnÝ`mg "Cd©er' Ho$ ‘mÜ`‘ go ~w§XobI§S> A§Mb H$s ór go g§X{^©V ^maVr` J«m‘rU ór Ho$ Am§V[aH$ Am¡a ~mø g§Kf© H$mo àñVwV H$aVm h¡ &

ñd`§ ‘¡Ìo`r nwînm {bIVr h¢ - "Cd©er H$s `h H$Wm Cgr H$s Š`m, {H$gr ^r J«m‘rU H$Ý`m H$s ì`Wm hmo gH$Vr h¡ & {dnÝZVm H$m A{^emn, emofU Am¡a gZmVZ g§Kf© & EH$ {dde `mVZm‘` OrdZ'& Jm±d H$s ór H$s nr‹S>m Vmo OÝ‘Zo Ho$ gmW hr Ama§^ hmo OmVr h¡ & Cd©er H$s ‘m± CgHo$ OÝ‘ H$m H$maU ~VmVr h¡, ".... Cadgr ~oQ>r H$s OmV hVr gmo Or JB©, baH$m hmoVmo Vmo ~MVm¡&'11 "S>ma go {~Nw>‹S>r' H$s nmemo H$s Vah EH$ ~ma Ka go CI‹S>r {’$a {R>H$mZm Z nm gH$s & n{V H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX EH$ ~ÀMo H$s ‘m±, d¡Yì` H$m H${R>Z OrdZ OrVr Cd©er H$mo H$moB© Xa Eogr Zht {‘br Ohm± dh Xmo nb gwñVm gHo$ & dñVw Am¡a g§n{Îm ~ZmH$a nwZ: nwZ: ~oM Xr OmVr h¡ & H$^r {H$gr Ho$ ñdmW© Ho$ {bE, H$^r {H$gr H$s Xoh V¥pßV Ho$ {bE& ‘ram Ho$ ZmZm ór H$s gm‘m{OH$ pñW{V H$m ~`mZ H$aVo h¢ Omo n¡Xm hmoVo hr CgH$s {Z`{V ~ZH$a CgHo$ gmW MbVr h¡ - "~oQ>r Vmo ‘wI OmohVr JB`m h¡ ao.... H$mD$ Iy±Q>m ~m§Y Xmo ^mobr ~{N>`m gr Mb XoV h¡&'12 "`mVZm' hr Cd©er H$s `mÌm H$m ‘w{º$-X²dma ~Z OmVr h¡ & ha {XZ Ap½Z narjm go JwµOaVr Cd©er AnZo "ór' hmoZo H$mo H$mogVr h¡ Am¡a àmW©Zm H$aVr h¡, "Bg OZ‘ ‘| O¡gm ^mJ {bImH$a bmB©, AJbo OZ‘ ‘| Eogm hr hmo Vmo ~oVdm ‘B`m, Vmo OZ‘ ‘V XoZm&'13 AnZr {nVm Ho$ C‘« Ho$ n{V Ho$ AÝ`m`m| H$mo ghVo Cgr Ho$ Ûmam Oha XoH$a ‘ma Xr OmVr h¡ & bo{H$Z {dO` H$s {dYdm H$m {ddmh CgrHo$ A{ddm{hV Xoda CX` go H$admH$a dh ‘w{º$ H$s amoeZr H$s EH$ {H$aU Adí` ’¡$bm OmVr h¡ & "~oVdm ~hVr aho' CnÝ`mg Cd©er Ho$ ‘mÜ`‘ go ór-nr‹S>m Ho$ XméU {MÌ CnpñWV H$aVm h¡ &

~mX Ho$ CnÝ`mgm| ‘| Bg ór-nr‹S>m Ho$ H$maUm| H$mo MwZm¡Vr XoZo H$s na§nam Ama§^ hþB© & ór - aMZmH$mam| Zo AnZo ór-nmÌm| ‘| {dÐmoh H$s MoVZm ’y$§H$s Š`m|{H$ ñdV§ÌVm Ho$ amñVo na MbZo Ho$ {bE emofU Ho$ Bg B{Vhmg go ‘wŠV hmoZm A{Zdm`© Wm & bo{H$Z AmR>d|-Zd| XeH$ Ho$ CnÝ`mgm| ‘| ì`ŠV {dÐmoh H$mo MoVZm Ho$ ê$n ‘| àñ’w${Q>V H$aZo ‘| BZ CnÝ`mgm| H$s n¥îR>^y{‘ H$s {d{eîQ> ^y{‘H$m h¡ &

3. `mVZm H$s nhMmZ :-

BZ CnÝ`mgm| ‘| ór-nr‹S>m Ho$ ‘mÌ {MÌ hr CnpñWV Zht h¡ & ór-nr‹S>m H$s A§VÜd©{Z`m± ^r h¢ & ór-{Z`{V Ho$ H$mé{UH$ B{Vhmg ‘| "`mVZm' H$s nhMmZ, ~moY Am¡a CgH$m ZH$ma BZ CnÝ`mgm| H$mo ‘hËdnyU© ~ZmVo h¢ & ór Ho$ ZmarËd Ho$ JwU H¡$go nwéf gwb^ hmo J`o Am¡a g‘mO Zo

133

H¡$go CÝh| AnZo nj ‘| BñVo‘mb H$a {b`m & ñd`§ pñÌ`m± AnZo BZ JwUm| H$mo AnZr H$‘µOmo[a`m| ‘| ~XbVr Mbr JBª, BgH$s Jhar n‹S>Vmb `o ór-aMZmH$ma H$aVo h¢ & ZH$ma, Agh‘{V Am¡a {dÐmoh Ho$ nhbo `mVZm H$s nhMmZ A{Zdm`© h¡& V^r {ZaHw$§e gÎmm H$mo MwZm¡Vr Xr Om gH$Vr h¡ & ór-aMZmH$mam| Zo àË`jV: AWdm AàË`jV: Bg "`mVZm' H$s {eZm»V H$s Am¡a Cgo H$WmAm| ‘| XO© {H$`m & Cfm {à`§dXm Ho$ CnÝ`mg "éH$moJr Zht am{YH$m' H$s am{YH$m EH$ B{Vhmg ‘‘©k {nVm H$s {e{jV nwÌr h¡ & AnZr eVm] na OrdZ OrZo H$s BÀN>m aIVr h¡ Am¡a [aíVm| Ed§ n[adma Ho$ aŠV gå~§Ym| ‘| ^r ór H$mo namYrZ ~ZmE aIZo H$s ‘mZ{gH$Vm H$mo {MpÝhV H$aVr hþB© H$hVr h¡, "AnZo n[adma Ho$ XmoZm| nwéfm|, nmnm Am¡a ~‹S>Xm H$mo Kmoa ì`{º$dmXr, Hw$N> hXm| VH$ ñdmWu, ‘hËdmH$m§jr nm`m Wm & {ó`m| H$m AmXa H$aVo Wo, CÝh| ñdV§ÌVm ^r XoVo Wo, na dht VH$ Ohm± VH$ CZHo$ Ûmam {Z{‘©V gr‘m-aoIm Z bm±Kr OmE&'14 am{YH$m Ho$ {nVm O~ AnZr OrdZ gmWr Ho$ ê$n ‘| ~oQ>r H$s C‘« H$s {dÚm H$mo MwZVo h¢, V~ am{YH$m {dÐmoh H$aVr h¡ & dh {nVm Am¡a ~‹S>Xm Ho$ M[aÌ Am¡a OrdZ H$m gyú‘ AÜ``Z H$aVr h¡ Vmo nmVr h¡ {H$ do n‹T>o-{bIo, AmYw{ZH$ OrdZ OrZo dmbo nmÌ h¢ bo{H$Z "ór' Ho$ {df` ‘| CZH$s ÑpîQ> g§Hw${MV hr h¡ &

"eof `mÌm' ‘| AZw ào‘, g‘n©U, A§Yr ^{º$ Ho$ gmW àUd Ho$ gmW OrdZ Or ahr h¡ & {Og‘| ào‘ Ho$ gmW-gmW gå‘mZ ^r em{‘b h¡ bo{H$Z ^mdZmË‘H$ ñVa na XmånË` gå~ÝY ‘| {dídmgKmV H$m {eH$ma hmoVr h¡ & àUd (nwéf hmoZo H$m AmohXm, {dXoe ‘| Zm¡H$ar, S>m°ŠQ>ar H$s {S>J«r, Ka, n¡gm, VmH$V...) `mZr nwéf H$s e{º$ Ho$ AmJo AZw ~o~g I‹S>r h¡ V~ nhbr ~ma O¡go `WmW© Ho$ ê$~ê$ hmo ñd`§ AnZo ^rVa Pm±H$Zo H$m à`mg H$aVr h¡ & Eogm Š`m h¡ ? H$maU H$ht CgHo$ ^rVa hr Vmo Zht h¡, Omo CgH$s Bg Vah H$s ~o~gr Ho$ {bE {Oå‘oXma h¡ - "Š`m Cgo gM‘wM ß`ma h¡? ê$‘mZr ß`ma, AZOmZo Am±I bJZo, {Xb {‘bZodmbm ß`ma? `m S>m°ŠQ>a H$s ~r~r hmoZo Ho$ éV~o H$s Ah§VwpîQ> ? Am{W©H$ {Z^©aVm ? `m AnZo `m| AH$maU N>mo‹S> {XE OmZo H$s {Vb{‘bmhQ> ? `m AnZo ‘Z ‘| AnZo ~mao ‘| J‹T>r ‘y{V© Ho$ I§S>-I§S> {H$E OmZo H$m CÝ‘mX, H«$moY...'15 H$B© ‘mZ{gH$ Am¡a ^mdZmË‘H$ AmKmVm| Ho$ ~mX "àUd' H$s M[aÌ-g§aMZm H$mo OmZ hr OmVr h¡ & àUd Ho$ Ûmam gmao gå~ÝY IË‘ {H$E OmZo Ho$ ~mX AZw {Xì`m go CÎmo{OV hmoH$a nyN>Vr h¡ {H$ ào‘, nyU© g‘n©U Hw$N> H$m‘ Zht Am`m gå~§Ym| H$mo ~ZmE aIZo Ho$& àUd AnZo ñdmW© Ho$ {bE AZw Ho$ AmË‘gå‘mZ H$mo Iy±XVm hþAm Mbm J`m & AZw àUd Ho$ à{V amof àH$Q> Zht H$aVr AnZr pñW{V H$m Am§H$bZ H$aVr h¡ "V~ ‘¢ Bg eãX (ß`ma) H$m ‘Vb~ Zht g‘PVr Wr, g‘PVr Wr {H$ g‘n©U, Ý`moN>mda hmo OmZm hr ß`ma hmoVm h¡ & AJa nËZr g‘{n©V h¡ Vmo dhr ß`ma h¡, nwéf H$mo ^r Cgr ß`ma H$m d¡gm hr Odm~ XoZm hmoJm & ~hþV ~mX ‘| g‘P ‘| Am`m {H$ ha [aíVo H$s EH$ AbJ a§JV, AbJ ~wZmdQ> hmoVr h¡ & ha H$moB© AnZr-AnZr gm‘Ï`© Ho$ {hgm~ go hr Xo gH$Vm h¡ & AJa AmnH$s gm‘Ï`© {g’©$ EH$ N>Q>m±H$ ß`ma XoZo H$s Wr Vmo Amngo EH$ {H$bmo ß`ma H$s AmH$m§jm H$aZm ‘oar ~od’y$’$s Wr'16 Bgr ^mdwH$VmnyU© ‘yI©Vm ‘| O~ dh AnZr `mVZm Ho$ H$maUm| H$mo nhMmZ boVr h¡, V~ dh D$±Mo-D$±Mo naH$moQ>m| dmbo XwJ©‘ {H$bo bm±KH$a AnZo {bE n{Vê$n ‘| {‘Ì, ‘mV¥Ëd, H¡$[a`a, ZE gå~§Y Am¡a T>oa gmar CnbpãY`m± A{O©V H$aVr h¡ Am¡a

134

g~go ~‹T>H$a "AmË‘mZwemgZ' & O~-O~ ^mdwH$ hmoH$a H$‘µOmoa n‹S>Vr h¡ {H$gr H$m gmW, {H$gr H$m H§$Ym Zht VbmeVr AnZo Bgr A{O©V "AmË‘mZwemgZ' Ho$ ~b na AnZr T>mb Amn ~Z OmVr h¡ - "EH$ n‹T>r-{bIr S>m°ŠQ>a, EH$ ~ÀMr H$s ‘m±, Xw{Z`mXmar ‘| Hw$eb Am¡aV, nrN>o ‘w‹S>H$a ‘V XoImo, Zht Vmo nËWa ~ZH$a I‹S>r ah OmAmoJr '& AZw Ho$ M[aÌ H$s {d{eîQ>Vm Bgr ‘| h¡ {H$ ñd`§ H$m "AmË‘mZwemgZ' {dH${gV H$aZo Ho$ ~mX ^r Z CgHo$ ^rVa g§doXZm H$m òmoV gyIm h¡ Am¡a Z hr ‘mZdr` gå~§Ym| H$s J[a‘m na go {dídmg CR>Vm h¡ & O~{H$ A§Vadªer H$s dZlr dmZm ~ZH$a O~ gå~§Ym| Ho$ Xm`ao go ~mha {ZH$bVr h¡ V~ ì`mdhm[aH$ YamVb na OrdZ OrZo Ho$ Aä`mgde ^Q>H$Z H$m hr {eH$ma hmoVr h¡ &

"CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s Zm{`H$m AnZo {hñgo H$s Yyn H$s Vbme ‘| {OVoZ H$s ì`ñVVm Am¡a EH$agVm go OyPH$a bhÿbwhmZ hmoVr h¡ & amñVm Z {‘b nmZo Ho$ AZ{JZV à`mgm| Ho$ ~mX ‘YwH$a Ho$ gmW gå~§Ym| ‘| OrdZ H$m ag Ty>§‹T>Vr h¡ bo{H$Z dhm± ^r EH$ {H$ñ‘ H$s O‹S>Vm nmVr h¡& XoIVr h¡ {H$ g~ AnZr-AnZr BH$mB`m| ‘| gr{‘V AnZr {µOÝXJr AnZo {bE Or aho h¢ & dh boIZ H$s Xw{Z`m ‘| AnZr "d¡`{º$H$ BH$mB©' Ho$ {bE ñnog nmVr h¡ bo{H$Z dhm± ^r H$hm± g§^d hmoVm h¡, ñd`§ H$m EH$m§V? Š`m|{H$ Ka, Cggo Ow‹S>m éQ>rZ Cgo H$hm± ‘m¡H$m XoVm h¡ AnZo {bE gwHy$Z Ty>§‹T>Zo H$m & Ka, XmånË`, Xm{`Ëdm| go Ow‹S>r {dg§J{V`m| H$mo aoIm§{H$V H$aVo hþE ór-OrdZ Ho$ `mVZm {~ÝXwAm| H$s nhMmZ H$aVr h¡ - "... Ka Ho$ amoO‘am© Ho$ H$m‘H$mO, ImZm ~ZmZm, Pm‹S>-nm|N> H$aZm, ’¡$bm gm‘mZ ~Q>moaZm, Zm¡H$a go {PH${PH$ H$aZm, gm¡Xm ‘±JmZm, {hgm~ aIZm, H$n‹S>o YmoZm, BVZo N>moQ>o hmoVo h¢, {H$ BZH$m hdmbm XoH$a Z {H$gr go ì`ñVVm H$s ’$[a`mX H$s Om gH$Vr h¡, Z CÝh| {Z~Q>m H$a {H$gr ~m¡X²{YH$ g§Vmof H$m AZw^d & g~go H$îQ>àX MrµO `h bJVr h¡ {H$ do BVZr A{Zdm`©Vm Ho$ gmW amoµO Xa amoµO, K§Q>o Xa K§Q>o {ga na gdma hmo OmVo h¢ {H$ CÝh| {H$E {~Zm ahm ^r Zht Om gH$Vm& H$aZo ‘| nb-nb, jU-jU, K§Q>m-K§Q>m H$a Z OmZo {H$VZm g‘` bJ OmVm h¡, na CnbpãY H$s V¥pßV Zht hmoVr, hmoVr h¡ ~g g‘` H$s hË`m Cgr haH$V H$s nwZamd¥{Îm & BgHo$ Abmdm AZoH$ Eogr {N>Q>nwQ> KQ>ZmE± h¢ Omo Cgo bJVm h¡ V^r KQ>Vr h¢ O~ dh H$hmZr {bIZo ~¡R>Vr h¡ & dh {bIZo ~¡R>r Zht {H$ ’$moZ ~OZo bJVm h¡, J¡g IË‘ hmo OmVr h¡, Zbm| go nmZr Mbm OmVm h¡, gãµOrdmbm nwH$maZo bJVm h¡, Ymo~r H$n‹S>o {‘bdmZo Am Q>nH$Vm h¡, n‹S>mogZ MrZr ‘m±JZo Am OmVr h¡, {~Zm ~wbm`o ‘oh‘mZ Am hm{µOa hmoVo h¢ `m hm{µOa H$a {XE OmVo h¢ O¡go AmO Am¡a Hw$N> Zht Vmo ~hmXwa {ga XX© H$s Jmo{b`m± Vb~ H$a ~¡R>Vm h¡ & dh H$hmZr Zht {bIVr Vmo Hw$N> Zht hmoVm, Ka Vob-S>br ‘erZ H$s Vah Amam‘ go MbVm ahVm h¡ Am¡a dh H$m‘ ImoOVr {’$aVr h¡ & `h Eogr XwK©Q>ZmE± ^r Zht {H$ dh H$h gHo$, CgH$s {H$ñ‘V AÀN>r Zht h¡ & H$hmZr {bIVo-{bIVo {Xb H$m Xm¡am n‹S> OmZm Xw^m©½` ‘mZm Om gH$Vm h¡, Ymo~r H$m nwH$maZm Zht, ‘Q>Z, H$~m~ ~ZmZo H$s µ’$‘m©Be ^r Zht&'18

ór-OrdZ H$m `h `WmW© bJ^J ha Ka ‘| CnpñWV h¡ & `{X ór Kaoby h¡ V~ Vmo CgHo$ nmg {eH$m`V H$m H$moB© ‘m¡H$m hr Zht h¡, Am¡a `{X ór H$m‘H$mOr h¡ V~ EH$ g¡{ZH$ H$s Vah `wÕ

135

ñVa na Cgo Ka Am¡a H$m`©ñWb XmoZm| H$m‘ {ZnQ>mZo hmoVo h¢ Eogo ‘| CgH$s ñdV§ÌVm hr CgHo$ {bE g~go ~‹S>r {ddeVm ~Z OmVr h¡ & Am¡a `{X g§VmZ hmo V~ Vmo CgH$m AnZm OrdZ ‘erZ go H$‘ Zht ah OmVm & Mm¡~rgm| K§Q>m| IQ²Q>-IQ²Q> MbVr ahZo dmbr ‘erZ & J¥hñWr Ho$ VmZo-~mZo ‘| hr CgH$s C‘« JwµOa OmVr h¡ & H¥$îUm gmo~Vr Ho$ CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y ‘¥Ë`weæ`m na boQ>r ñ‘¥{V`m| Ho$ ‘mÜ`‘ go AnZo OrdZ H$m ‘yë`m§H$Z H$a ahr h¡ & V~ ‘mV¥Ëd Ho$ Agr‘ gwI-^moJ Ho$ ~mdOyX CgH$s nr‹S>m H$mo aoIm§{H$V H$aZm Zht ^ybVr - "‘m± n¡Xm H$aVr h¡ & nmb nmogH$a ~‹S>m H$aVr h¡ & {’$a Cgr H$s Hw$~m©Zr & ‘m± H$mo Qw>H$‹S>m| ‘| ~m±Q>H$a n[adma Cgo `hm±-dhm± ’¡$bm XoVm h¡& H$maU Vmo `hr Z, g‘yMr ahH$a H$ht CR> I‹S>r Z hmo & ‘m± H$mo ß`moga Jm` `m Ym` ~ZmH$a aIo ahVo h¡ IQ>Vr aho & gwI XoVr aho, CgH$m H$m‘ BVZm hr h¡ & dh AnZo VBª Hw$N> ^r g‘PVr ah|, na ~ÀMm| Ho$ {bE ‘mÌ Ka H$s ì`dñWm H$aZodmbr&'19

"{XbmoXm{Ze' CnÝ`mg Vmo nwéf H$s gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$mo dH$sb H¥$nmZmam`U Ho$ ‘mÜ`‘ go nyam H$m nyam CX²Km{Q>V H$a XoVm h¡ & H¥$îUm gmo~Vr ~CAmOr Am¡a Hw$Qw>å~ ß`mar Ho$ g§dmX Ho$ ‘mÜ`‘ go, EH$ nr‹T>r H$s ór go AJbr nr‹T>r H$s {’$a AJbr nr‹T>r VH$ "nmg Am°Z' {H$E OmVo g§ñH$mam| H$mo Bgr gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$m hþZa ‘mZVr h¢ {Og‘| ñd`§ ór n[adma H$s Xygar ór H$mo Á`m| H$m Ë`m| ñdrH$ma H$aZo Ho$ {bE H$hVr h¡ Š`m|{H$ ~Xbmd, àíZ Am¡a {dÐmoh CgHo$ ~g H$s ~mV Zht & Hw$Qw>å~ß`mar Ho$ ha àíZ H$m CÎma CZHo$ nmg n[apñW{V`m| H$m ñdrH$ma h¡& Š`m|{H$ Omo Hw$Qw>å~ß`mar gh ahr h¡ dhr H$‘mo~oe CÝhm|Zo Am¡a CZH$s ‘m± Zo ^r ghm & bo{H$Z OrdZ H$mo Cgr ê$n ‘| ñdrH$ma H$aZo H$s gbmh XoZodmbr ~CAmOr CZ H$maUm| H$s Amoa g§Ho$V H$aZm Zht ^ybVt {OZHo$ H$maU ór-OrdZ ha ~ma IVao PobZo H$mo {dde h¡ & ~CAmOr nr{‹T>`m| H$m AZw^d ~`mZ H$aVr h¢ -

"h‘go nyN>mo Vmo ‘X© H$mo Jw‘amh H$aZodmbo µ’µ$H$V hþñZ Am¡a OdmZr Zht, CgH$s H$‘mB© h¡ Omo Cgo µIwX ‘w»Vmar XoVr h¡ & gmoMmo, Ka ‘| ~¡R>r-~¡R>r Am¡aV Š`m H$aoJr ! JhZm| H$s ~Hw$Mr ‘| go AŠb H$s nw{‹S>`m {ZH$mb boJr `m ^§S>maKa go n¡gm H$‘mZo H$m VOwa~m g‘oQ> boJr !'20

~CAmOr `mVZm H$s nhMmZ H$amVr h¢ Am¡a Hw$Qw>å~ß`mar AnZo g§H$Q> H$mo ~`mZ H$a Cg na ‘wha bJm XoVr h¡ & gmg-~hÿ Xmo nr{‹T>`m±, Xmo à{VñnYu ‘Z… pñW{V¶m± bo{H$Z gM EH$ hr...

"`h aho h‘ Am¡a `h aht ~CAmOr & EH$ AnZo ~oQ>o Ho$ ~mn H$s gVmB© hþB© Am¡a Xygar ~mn Ho$ ~oQ>o H$s &'21

dhm± Xygar Amoa "‘hH$~mZmo' dh ^r Vmo dH$sb gmh~ H$s »dm{hem| H$s ny§Or ~Zr n‹S>r h¡ & ‘m± H$m Ho$g b‹S>Zo Ho$ EdO ‘| µO‘rZ, µOoda Ho$ gmW nyar H$s nyar ‘hH$~mZmo {Jadr aIr h¡ & AnZo OrdZ Ho$ EH$gm§ T>a} H$mo XoIH$a dH$sb gmh~ go H$hVr h¡ -

"‘w±So>a na H$mohZr {Q>H$mE H$^r AmnH$m B§VµOma H$aVt h¢ Vmo bJVm h¡ h‘ Zht, Aå‘r I‹S>r h¢&'22

136

Zm{gam e‘m© Ho$ CnÝ`mg "emë‘br' ‘| emë‘br H$s gmg ^r VrZ-VrZ nr{‹T>`m| H$m gM gm‘Zo aIVr h¡ - AnZr gmg H$m, AnZm Am¡a emë‘br H$m & Am¡aV Ho$ Am¡aV Ho$ à{V d¡‘Zñ` Am¡a Ûof ‘| do ór Ho$ ‘Zmo{dkmZ H$mo n‹T>Zo H$s H$mo{ee H$aVr h¢ & ‘Xm} Ho$ AmV§H$ Am¡a gÎmm Ho$ AYrZ EH$-Xygao Ho$ à{V Hw$‹T>Vr Am¡a KwbVr Am¡aV dhr XoVr h¡ Omo CgZo nm`m h¡ & dh emë‘br Ho$ àíZ Ho$ CÎma ‘| {ó`m| H$s Xw{Z`m Ho$ AnZo AZw^d H$mo gm‘Zo aIVr h¢ -

"‘¢ OmZVr hÿ± {H$ AË`mMma ghVo-ghVo h‘ ^r BVZo {ZîRw>a hmo OmVo h¢ {H$ AË`mMma H$aZm hr grI nmVo h¢ & ñd`§ ‘ma ImVo h¢ Am¡a Xygam| H$mo ‘maVo h¢ &'23

"BXÝZ‘‘' H$s Hw$gw‘m Jar~ Ka H$s hmoZo Ho$ H$maU H$^r ggwamb ‘| ‘mZ-à{VîR>m H$m {df` Zht ~Zr & n{V Zo Xygam ã`mh H$aHo$ Ë`mJ {X`m & Hw$gw‘m AnZo OrdZ Ho$ g§Kf© Ho$ ‘yb H$m CX²KmQ>Z H$aVr h¡ -

"... ImoQ> Vmo h‘mao ‘Vmar-~mn H$m Wm & do Jar~ H$mho H$mo Wo ? Jar~ Wo Vmo AnZr {~{Q>`m Ho$ {bE gwI Ho$ gnZo H$mho XoIo ? gnZo XoIo hr Wo Vmo ‘mZ-na{VîR>m dmbo Ka Ho$ {bE CVZm XhoO H$mho Zht OwQ>m nm`o ?'24

"H$R>Jwbm~' H$s pñ‘Vm ór-OrdZ Ho$ ‘Zmo{dkmZ ‘| n¡R>Zo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ Am¡a ór H$m dh H$‘µOmoa jU nH$‹S> bmVr h¡ Omo CgHo$ ñd`§ Ho$ emofU H$m H$maU ~Z OmVm h¡ & n[adma H$s BH$mB© ‘| AnZo ì`{º$Ëd H$mo Jbm H$a AnZr {ZOr ñdV§ÌVm H$mo AnamY ~moY ‘| ~XbH$a, ehmXV ‘| g‘n©U H$m Jm¡ad ‘hgyg H$aZm & S>m°ŠQ>a Oma{dg O~ pñ‘Vm H$m ‘Zmod¡km{ZH$ {díbofU H$a aho h¢ V~ pñ‘Vm ór Ho$ "‘Z' H$mo n‹T>Zo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ �

"`y§ Vmo ha Am¡aV-‘X© ‘| {H$gr-Z-{H$gr ~mV H$mo boH$a AnamY ~moY hmoVm h¡ na Am¡aVo| Bg ‘m‘bo ‘o| Á`mXm hr {gX²YhñV hmoVr h¢ & AnamY ~moY n¡Xm H$aZo ‘| CZH$s H$ënZm-e{º$, gmB§g-{’$ŠeZ {bIZo dmbm| H$mo ‘mV XoVr h¡ & ~ÀMm ^anoQ> ZmíVm {H$E ~J¡a ñHy$b Mbm OmE, Vmo AnamY ~moY & Zm¡H$ar H$a| Vmo ~ÀMm| H$s n`m©ßV XoI^mb Z H$aZo H$m {JëQ> & Zm¡H$ar Z H$a| Vmo g‘` d à{V^m ~~m©X H$aZo H$m {JëQ> & bJVm h¡, Am¡aV, AmX‘r go Zht, AnamY-~moY go emXr H$aVr h¡ &'25

pñ‘Vm ór-OrdZ H$s Cg ÌmgXr H$mo aoIm§{H$V H$aVr h¡, Ohm± ór Zo AnZo {ZOr OrdZ H$mo n[adma ‘| Bg àH$ma {Vamo{hV H$a S>mbm h¡ Ohm± n{V, ~ÀMm|, Ka go AbJ CgH$m H$moB© dOyX hr Zht h¡&

ór aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mgm| ‘| ór-emofU Ho$ BZ nhMmZ {~ÝXwAm| Zo ór-nmÌm| ‘| ñdV§ÌVm H$s Vrd« AmH$m§jm ^ar h¡ & ApñVËd Ho$ à{V gOJVm Am¡a ‘mZd ê$n ‘| à{VîR>m H$m g§Kf© Bgr `mVZm H$s eŠb nhMmZ boZo H$s gm‘Ï`© go n¡Xm hþAm h¡ &

4. `mVZm H$m gmd©^m¡‘ {~å~ -

H¥$îUm gmo~Vr Zo "{XbmoXm{Ze' ‘| ór-Xw{Z`m H$m EH$ nyam à{Vg§gma aMm h¡ & nydm©J«hm|

137

go ‘wŠV, ór-nr‹S>m H$s {bO{bOr ^mdwH$Vm go ‘wŠV ór-Xw{Z`m H$m `WmW© ê$nm§V[aV hmoVm h¡& ~CAmOr, Nw>ÝZm, Hw$Qw>å~ ß`mar, Am¡a ‘hH$~mZmo... gmao M[aÌ AnZo-AnZo KmV-à{VKmVm| Ho$ gmW Or aho h¢ & hdobr Am¡a ’$ameVImZo Ho$ ÛÝÛ ‘| EH$ ~mV H$m°‘Z h¡ & Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ‘hH$ H$s h¡{g`V & dH$sb H¥$nmZmam`U XmoZm| N>moa g±^mbo h¢ Š`m|{H$ ~‹S>o ~wOwJm] H$s na§nam {Z^m aho h¢, "~‹S>o ‘wH$X‘m| H$s H$‘mB© ~r~r Ho$ hmW Am¡a N>moQ>o-‘moQ>o H$s IweZw‘mB© Ka Ho$ ~mha' & dH$sb gmh~ Zo AnZr gmoM go nËZr Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ‘hH$~mZmo Ho$ OrdZ H$m {hgm~ {H$Vm~ V` H$a aIm h¡ & Hw$Qw>å~ß`mar H$mo CZH$s gbmh h¡ - "Amn ~Zr ah| J¥hñWr H$s ‘mb{H$Z & AmnH$mo h‘mar H$maJwµOm[a`m| go ^r ^bm Š`m boZm-XoZm & AmpIa H$mo h‘ ‘X© h¢&'26 Am¡a ‘hH$~mZmo Vmo CZHo$ g§ajH$Ëd ‘| h¡ hr & ‘hH$ Ho$ gmao B©‘mZXma gå~§Ym| H$mo ~ÀMm| g{hV do Z’o$-ZwH$gmZ H$s VamOy na Vm¡b XoVo h¢ - "‘hH$ Ho$ `hm± Z dm`Xm| Ho$ Q>§Q>o-~Io‹S>o h¢, Z PyR>r-gÀMr µOµ’$mAm| Am¡a dµ’$mAm| Ho$& dŠV Ho$ {bE dŠV H$s IweZw‘mB© hr Vmo & dhr H${ee h¡ Omo h‘| dhm± ItM bo OmVr h¡ & ‘hH$ O¡gr Am¡aV ^bm h‘ na Š`m hmdr hmoJr & Mb ahr h¡ Š`m|{H$ Mb {ZH$br Wr & Iob h¢ {gVmam| Ho$ &'27

EH$ Ñí` {~å~ dH$sb gmh~ Am¡a ‘hH$~mZmo Ho$ g§dmX Ho$ ~rM C^aVm h¡ & O~ dH$sb H¥$nmZmam`U AmH$a gy{MV H$aVo h¢ {H$ ‘mgy‘m H$s emXr V` hmo JB© h¡ & Cgo dH$sb gmh~ Am¡a Hw$Qw>å~ Zo JmoX bo {b`m h¡ & ‘mgy‘m Ho$ ggwambdmbm| H$s eV© na ‘mgy‘m H$m nrha "hdobr' hr hmoJm& ‘hH$ gÝZ I‹S>r h¡, Am¡a bopIH$m EH$ Ñí` {~å~ I‹S>m H$a VrZ nr{‹T>`m| H$s {µOÝXJr H$m EH$ nb ‘| ’¡$gbm hmoVo XoI ‘hH$ H$s ‘Z:pñW{V nmR>H$m| Ho$ gm‘Zo aIVr h¢ -

"‘hH$ Ho$ H$mZ ~hao hmo J`o & gm‘Zo AmZodmbm Moham Am±Im| Ho$ gm‘Zo go Jw‘ hmo J`m & Bgr ~ogwYr ‘| H$moB© µObµObm CR>m Am¡a ^wa^wamH$a Xrdma| ZrMo {JaZo bJt& N>V ’$Q>r Am¡a Mm¡IQ> ‘| go {H$dm‹S> Qy>Q>H$a AbJ Om n‹S>o & XmbmZ Ho$ ‘b~o ‘| EH$-Xygao go bJr VrZ naN>mB`m± gm‘Zo AmZ I‹S>r hþB© - Zgr~ ~mZmo, ‘hH$ Am¡a ‘mgy‘m&'28

Nw>ÝZm, N>moQ>r C‘« ‘| {dYdm hmo JB© & ‘m`Ho$ Am¡a ggwamb XmoZm| OJh EH$ hr nr‹S>m Am¡a Ad‘mZZm H$mo PobVr, {dYdm ór H$s pñW{V ~`mZ H$aVr h¡ �

"OmZo Š`m OmZo Š`m go Š`m H$hmZr J‹T> ahr h¢ & EH$ Zm‘ Ya {X`m h‘mam, {dYdm & dh Vmo ha gwJU emó Ho$ ~mha, Cg na BZH$s g~ µIm{‘`m| - ZmH$m{‘`m| Ho$ {µOå‘oXma ^r h‘t&'29

Zm{gam e‘m© H$m CnÝ`mg "gmV Z{X`m±, EH$ g‘ÝXa' CZHo$ B©amZ àdmg Ho$ Zm¡ dfm] H$m AZw^d h¡& amOZr{VH$ nmQ>m| Ho$ ~rM {ng ahr B©amZr YaVr Am¡a OZVm H$mo bopIH$m Zo CnÝ`mg ‘| ‘m{‘©H$ ñda {XE h¢ & Væ`~m, ‘brhm, ‘hZmµO, gygZ, ehZmµO... Bg CnÝ`mg Ho$ gmao à‘wI M[aÌ "ór' h¢, {OZH$s ‘w{º$ H$s g§^mdZm Ho$ X²dma ImobZo H$s Bg‘| H$mo{ee h¡ & Bg Amem Ho$ gmW {H$ B§gm{Z`V H$s ~o{‹S>`m± Qy>Q>oJt V^r Am¡aV Ho$ {bE ^r ‘w{º$ g§^d hmoJr & daZm ha `wX²Y, ha H«$m§{V ‘| Cgo hr V~mh hmoZm h¡ &

138

à^m IoVmZ Ho$ "AmAmo nono Ka Mb|' CnÝ`mg ‘| A‘arH$s ór Ho$ Xw:I H$mo OJh {‘br h¡&

ór H$s ̀ mVZm H$m gmd©^m¡‘ {~å~ I‹S>m H$aZo dmbm g~go ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡, ‘¥Xwbm JJ© H$m "H$R>Jwbm~' & CnÝ`mg ‘| pñ‘Vm, ‘m[a`mZ, Z‘©Xm, Agr‘m, ZraOm, Agr‘m H$s ‘m±... {ó`m| H$m nyam {díd h¡ & Zm‘, Ka, n[apñW{V`m± AbJ bo{H$Z `mVZm EH$, ór hmoZo H$s & ‘m[a`mZ H$s emoY H$m {hñgm - ñnoZ H$s éW, BQ>br H$s EboZm, ñH$m°Q>b¡ÊS> H$s gyOZ Am¡a nmob|S> H$s am°ŠOmZ Bg {díd ‘| em{‘b hmoH$a EH$ ñda ~wb§X H$aVr h¢ {H$ ór Mmho {H$gr ^r Xoe, Om{V, Y‘© H$s hmo Cgo H$‘mo~oe EH$-gr nr‹S>mAm| go JwµOaZm n‹S>Vm h¡ & O~ ‘m[a`mZ H$s emoY Ho$ Q>rnm| Am¡a ã`m¡am| ‘| H¡$X A‘yV© Am¡a Aê$n à{V‘mE± ‘m[a`mZ H$s AmË‘r`Vm go Img Mohao, ‘mohao Am¡a ep»g`V ‘| C^aZo bJr Am¡a ha Am¡aV nyao EH$ g‘mO H$s, EH$ nr‹T>r H$s à{V{~å~ ~Z JB© h¡ & BZHo$ OrdZ Ho$ AÜ``Z go ‘m[a`mZ Zo nm`m {H$ ha Am¡aV EH$ nr‹T>r H$m à{V{Z{YËd hr Zht H$a ahr ~pëH$ BZ nyd©OmAm| Am¡a AmO H$s ñdV§Ì ór Ho$ ~rM H$moB© ~w{Z`mXr ’$H©$ Zht h¡ & AbJ-AbJ eŠb Am¡a g‘` ‘| EH$ hr {Z`{V, h¡{g`V Am¡a ÌmgXr & Ohm± gmar `mVZm Am¡a g§Kf© Ho$ ~mX EH$ gM ~MVm h¡, CgH$m "Am¡aV' hmoZm & ‘m[a`mZ H$s emoY ‘| C^aVm ór `mVZm H$m gmd©^m¡‘ {~å~�

l "ñnoZ H$s éW - gw~h CR>H$a H$m‘ na bJVr Wr Vmo em‘ VH$ Hw$N> Zht ImVr Wr& g{X©`m| ‘| ‘m±g Ho$ Qw>H$‹S>m| na Z‘H$ bJmH$a J{‘©`m| Ho$ {bE gm|YmH$a aIZo Ho$ ~rM, {XZ ‘| EH$ ~ma, Cgr Z‘H$ H$s MwQ>H$s nmZr ‘| S>mbH$a nr boVr Wr & J{‘©`m| ‘| Imbr nmZr&'30

l nm¡boÝS> H$s am°ŠOm°Z - n[adma H$mo H$m°’$s XoZo Ho$ ~mX, BñVo‘mb {H$`m J`m H$m°’$s nmCS>a gwImH$a aI boVr Wr Am¡a AJbo {XZ, AnZo {bE H$m°’$s ~Zm boVr Wr & Á`mXm H$‹S>H$s hmoZo na, Xmo X’$m C~mbr JB© H$m°’$s, n[adma H$mo nrZr n‹S>Vr & V~, am°ŠOm°Z Ho$ {hñgo, Omo VrZ-Mma ~ma H$m {ZMw‹S>m Kmob AmVm Wm & Cgo H$m°’$s H$m dOyX XoZo Ho$ {bE, dh VmOm {ngm nmCS>a gm‘Zo aIH$a Am±I| ~§X H$a boVr Wr {’$a CgH$s AOr‘ Iwe~y gy±KVo hþE Cg ~H$~Ho$ Kmob H$mo hbH$ Ho$ ZrMo CVma boVr Am¡a VamoVmOm hmo OmVr &'31

l "BQ>br H$s EboZm - ^yIr ah gH$Vr Wr na ~XgbrH$m Zht & CgH$s nmoemH$ ’$Q>Vr Vmo dh BVZo ‘hrZo Am¡a Iy~gyaV Q>m±H$m| go a’y$ H$aVr {H$ H$bmË‘H$ H$grXoH$mar H$m ~ohVarZ Z‘yZm ~Z OmVr & ’$Q>Vm-{gbVm, Vma-Vma hþAm {b~mg, Pmba ~Z bQ>H$ OmVm na ahVm AmpIa VH$, H$bmË‘H$ Am¡a Iy~gyaV'32

l "ñH$m°Q>b¢S> H$s gyOZ - Zo amoZo Ho$ {bE gm±P T>bo H$m Eogm dŠV ‘wH$a©a H$a aIm Wm, {Oggo CgHo$ H$m‘ ‘| Img ZwH$gmZ Z hmo & Cg dŠV, dh n[adma Ho$ {bE ImZm ~Zm ahr hmoVr Wr,

Bg{bE amoZo ‘| dŠV Om`m Zht hmoVm Wm &'33

AR>mahdt gXr Ho$ B{‘J«|Q> OhmO ‘| Rw>§gH$a A‘arH$m nhþ±Mr éW go boH$a ~rgdt gXr Ho$ ~moBªJ hdmB© OhmO H$s BH$m°Zm‘r Šbmg ‘| ~¡R>H$a A‘arH$m nhþ±Mr pñ‘Vm VH$ n[apñW{V`m± H$hm± ~Xbt? éW Ho$ n[adma Ho$ ‘Xm] Zo gmao ’¡$gbo AnZo nmg gwa{jV aIo & ‘m[a`mZ H$s ~m¡{ÕH$ à{V^m na B{dªJ Zo H$ãOm O‘m`m Am¡a {Og Oma{dg Zo pñ‘Vm H$mo AmË‘nr‹S>H$ ‘ZmoamoJr {gÕ H$a Cggo ‘w{º$ ̂ r nm br Am¡a CgHo$ OrdZ H$mo AnZo AZw^dm| H$s à`moJ embm ̂ r ~Zm S>mbm& pñ‘Vm go boH$a ‘m[a`mZ Ho$ emoY ‘| nwZOr{d©V hþB© am°ŠOm°Z VH$ ór-OrdZ H$s `o Ord§V AmH¥${V`m±

139

ór-emofU H$m B{Vhmg ^r àñVwV H$aVr h¢ Am¡a Cg nr‹S>m H$m g‘mOemór` AÜ``Z ^r &

5. {dÐmoh Ho$ ñda -

emofU Am¡a `mVZm H$s nhMmZ Zo BZ ór-nmÌm| ‘| nhbo AmË‘~moY OJm`m Am¡a {’$a {dÐmoh H$m gmhg OJm`m & CÎmaeVr Ho$ ór-aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mg ‘| `h {dÐmoh H$B© ê$nm| ‘| ì`ŠV hþAm h¡ -

l AmË‘~moY & l gm‘m{OH$ ~§YZm| Ho$ à{V {dÐmoh &

l nwéfm| H$s gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$m {damoY &

CfmXodr {‘Ìm Ho$ CnÝ`mg "{n`m' ‘| ~mb-{dYdm Zr{b‘m "{dYdm' hmoZo Ho$ H$maU A{^eßV h¡ & O~ VH$ ‘m± H$s S>m±Q>-S>nQ>, VmZm| Am¡a CbmhZm| H$m {eH$ma hmoVr h¡ & bo{H$Z `h àVm‹S>Zm dh {Z`{V ‘mZH$a nr Zht OmVr & Xw:I Am¡a ì`Wm H$s K‹S>r ‘| T>oa gmao àíZ ^r‹S> bJmH$a CgHo$ AÝVa ‘| I‹S>o hmo OmVo h¢ "Š`m {dYdm Ho$db A§YlÕm H$s nmÌr hmoVr h¡ ? {dYdm hmoZm Š`m CgH$m AnamY h¡ ? Cgr ‘m± Zo Š`m ‘wPo OÝ‘ Zht {X`m, {OgZo H${dVm H$mo {X`m h¡? {’$a Eogm nmW©Š` Š`m| ? Š`m bÁOm {ZdmaU Ho$ {bE {dYdm H$mo dó H$m à`moOZ Zht h¡? `{X h¡ Vmo Cgo dó Š`m| Zht {‘bVo Am¡a H${dVm H$mo Š`m| {‘bVo h¢ ? ‘w±h Ho$ ñdmX Ho$ {bE `{X H${d EH$ n¡go H$m Vob ^r nm gH$Vr h¡ Vmo CgHo$ {bE Cndmg H$m {dYmZ Š`m| h¡ ? AmO Ho$ EH$mXer Ho$ Cndmg Ho$ ~mX H$b Cgo ^moOZ Š`m {‘boJm ? Ho$db C~mbm hþAm gmJ & ‘wQ²R>r ^a Mmdb ^r Zht & {H$ÝVw Š`m| ?'34

"{n`m' CnÝ`mg H$s Zr{b‘m H$m AmË‘~moY "Š`m|' H$m àíZ I‹S>m H$aVm h¡ Am¡a `hr àíZ Cgo ‘mVm go AnZo à{V AÝ`m` Ho$ pIbm’$ à{VàíZ H$m gmhg n¡Xm H$aVm h¡ Am¡a Cgo AmË‘{Z^©a ~ZZo Ho$ {bE ào[aV ^r H$aVm h¡&

M§Ð{H$aU gm¡Z[aŠgm AnZo ór-nmÌm| ‘| A{YH$mam| H$s ajm Ho$ {bE g§Kf© H$mo A{Zdm`©V: CnpñWV H$aVr h¢ & "M§XZ Mm±XZr' H$s J[a‘m {ó`m| Ho$ {bE nwamZr OO©[aV ì`dñWm ‘| ~Xbmd MmhVr h¡ Am¡a ZE ‘mZdr` {ZîR>m go ào[aV ‘yë`m| Ho$ {bE g{H«$` hmoVr h¡ & dh AnZr XodamZr b{bVm Ho$ gm‘Zo n[adma Ho$ ^rVa Ky§KQ> àWm H$mo IË‘ H$aZo H$s MwZm¡Vr ñdrH$ma H$aVr h¡ �

"... XoIVr ah ‘¢ Bg Ka go Ky±KQ> àWm g‘mßV H$aHo$ hr ahÿ±Jr &... OrZo H$s gmYmaU gw{dYmAm| Ho$ {bE ^r h‘| `h Š`m| gmoMZm n‹S>o {H$ ~w‹T>D$ bw‹T>H$ OmE± Vmo h‘ AnZo ‘Z H$s {ZH$mb|Jo& ̀ m n{V Ho$ gmW AÝ` ñWmZ na ~Xbr hmo Om`o Vmo h‘ Bg àH$ma ‘m¡O H$a|Jo & dh g‘` bX J`m O~ ~hþAm| Ho$ emofU na gmam n[adma nm±d na nm±d aIH$a ’y$br-’y$br ImVm Wm &'35

ñdV§Ì ApñVËd H$s à{VîR>m ‘| g§b½Z `o Zmar-nmÌ g^r àH$ma Ho$ gm‘m{OH$ ~§YZm| H$m {VañH$ma H$aVo h¢ & {OÝhm|Zo hdm ‘| ‘wŠV gm±g boZo na ~§YZm| Ho$ ~m±Y ~Zm`o h¢ &

140

"nMnZ I§^o bmb Xrdma|' ‘| ñdm{V Ho$ AmË‘hË`m H$aZo Ho$ à`mg Ho$ ~mX H$m°boO Ho$ ñQ>m’$ ê$‘ ‘| AnZo H$mo à~wÕ, àJ{Verb ‘mZZo dmbr ‘{hbmE± {ZÝXm-ag H$m AmZ§X bo ahr h¢, CZ‘| gwf‘m H$mo g‘mO H$m {dH¥$V Moham ZµOa AmVm h¡ & gwf‘m AnZm {damoY XO© H$aVr h¡ & ñdm{V H$s AmË‘hË`m H$mo gm‘m{OH$ ‘mnX§S>m| H$m Cëb§KZ H$aZo na àmßV "XÊS>' H$ho OmZo na gwf‘m H«$moY ^ao ñdam| ‘| {damoY H$aVr h¡ -

"AmnHo$ gm‘m{OH$ ‘mnXÊS> `h H$hVo h¢ {H$ Amn g~Ho$ gm‘Zo {H$gr Ho$ ì`{º$JV OrdZ H$s Y{ÁO`m± C‹S>m Xr{OE ? haoH$ H$m OrdZ EH$ Eogm AZwb§KZr` XwJ© h¡ {OgH$m A{VH«$‘U H$aZm {H$gr H$m A{YH$ma Zht h¡ &'36

ñd`§ gwf‘m AnZo OrdZ-`mnZ ‘| Bg àH$ma H$s gm‘m{OH$ ~§{Xem| H$s nadmh Zht H$aVr dh AnZr ì`{º$JV ñdV§ÌVm Ho$ {bE nyU©V: gOJ h¡ & dh AnZo ì`{º$JV OrdZ ‘| g‘mO H$s XIb§XmOr H$mo hñVjon ‘mZ H$a ZH$maVr h¡ &

grVm, Ðm¡nXr, gm{dÌr... Ym{‘©H$, nm¡am{UH$ g^r M[aÌm| go Ow‹S>o {‘WH$ `hm± I§{S>V hþE h¢& am‘, H¥$îU.... g~ ‘hmZ nwéf àíZm| Ho$ Koao ‘| h¡ & `o Zmar-nmÌ AnZo OrdZ H$s {Z`‘mdbr Ho$ {bE ñd`§ VËna h¢ & {Og‘| dh ‘Zwî` Ho$ ê$n ‘| Or gH|$ & ‘mÌ EH$ ì`{º$ Ho$ H$hZo na grVm H$s Vah n{dÌVm H$s Ap½Z-bnQ>m| ‘| PwbgZo H$mo `o V¡`ma Zht h¢ & "H$Ý`mXmZ' H$s Zm{`H$m gm‘m{OH$ T>H$mogbm| Ho$ à{V VrIr à{V{H«$`m ì`ŠV H$aVr h¡ -

"g‘mO H$s ~mV ‘V H$aZm & H$m¡Z go g‘mO H$s ~mV H$aVr h¡ ar F$Vw & Cg g‘mO H$s ~mV H$aVr hmo, {Og‘| Ymo~r ahVo h¢ & ‘V boZm grVm H$s Ap½Z-narjm & O¡go-O¡go Ap½Z H$s bnQ>| VoO hmoVr Om`|Jr, Ymo~r T>mob-ZJm‹S>o ~Om AnZr ~mV H$hVo Om`|Jo Am¡a grVm H$s H$éU nwH$ma H$moB© Zht gwZoJm & am‘ `{X AnZo ~Zm`o amñVo na OmZm MmhVm h¡ Vmo grVm H$mo ^r CgHo$ ~Zm`o amñVo na OmZo Xmo&'37

"ór' hmoZo H$s Jwbm‘r H$mo g‘PZo Am¡a CgHo$ pIbm’$ à{V{H«$`m H$aZo H$s MoVZm {dH${gV H$aZo H$m à`mg {XImB© XoVm h¡ & "H¥$îUm gmo~Vr' Ho$ CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y O~ AnZo ~rVo g‘`, OrdZ Am¡a AZw^dm| H$mo eãX Xo ahr h¡ V~ dh MmhVr h¡ {H$ ór hmoZo Ho$ H$maU CgHo$ OrdZ ‘| Ë`mJ Am¡a g‘Pm¡Vo Ho$ Omo {gb{gbo Ow‹S>| do AJbr nr‹T>r ‘| Z XmohamE OmE± Bg{bE EH$ Amoa dh AnZr ~oQ>r Ho$ gm‘Ï`© na ^amogm OVmVr h¡ Vmo Xygar Amoa AnZr XoI^mb ‘| bJr Zg© gygZ H$mo OrdZ H$m ‘§Ì gm¢nVr h¡ -

"... ‘oar ~mV gwZmo & Z nyam IM© Vw‘ {H$`m H$amo Am¡a Z Cgo hr H$aZo {X`m H$amo & AmYm-AmYm, g‘Pr &' Am¡a, "emXr Ho$ ~mX {H$gr Ho$ hmW H$m PwZPwZm Zht ~ZZm & AnZr VmH$V ~ZmZo H$s H$mo{ee H$aZm&'38

"{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m ‘madm‹S>r n[adma H$s ~oQ>r Am¡a ~hÿ O~ AnZo ApñVËd H$s {Za§Va Vm¡hrZ hmoVo XoIVr h¡ V~ A§VÛ©ÝÛ H$s {eH$ma hmoVr h¡ bo{H$Z ^rVa H$m g§Kf© Cgo AmË‘~moY

141

H$amVm h¡ -

"{µOÝXJr ‘| EH$ JbV g‘Pm¡Vm Amngo gm¡ JbV g‘Pm¡Vo H$admVm h¡ & Amn EH$ AmX‘r Ho$ n¡am| Vbo AnZr hWo{b`m± {~N>m Xr{OE & gånH©$ ‘| AmZodmbm ha ì`{º$ AmnH$mo nm±d-nm|N> g‘P boVm h¡&'39

bo{H$Z AnZo ghr-JbV, ñnîQ>-AñnîQ>, {ZU©¶m|, Xw{dYmAm| Am¡a VZmdm| H$mo PobVr hþB© ^r Bg AmË‘~moY H$mo AmË‘nr‹S>Z ‘| Zht ~XbZo XoVr & dh AmJo ~‹T>H$a AnZo n[al‘ go gå‘mZ A{O©V H$aVr h¡ & gwIm| Am¡a CnbpãY`m| H$s nmoQ>br ~m±Yo A{^‘mZ go A{^^yV Zht h¡ & {µOÝXJr H$s b‹S>mB© ‘| g{H«$` g¡{ZH$ ~ZH$a Bgo AJbr nr‹T>r (ZrZm) H$mo hñVm§V[aV H$aVr h¡ &

à^m IoVmZ Ho$ hr Xygao CnÝ`mg "nrbr Am±Yr' H$s gmo‘m ‘m`Ho$ Am¡a ggwamb XmoZm| hr OJh n[adoe ‘| KwQ>Z ‘hgyg H$aVr h¡ & AJ«dmb hmD$g ‘| ^r ór-ñdmV§Í` EH$ ZH$br Moham Amo‹T>H$a ‘m¡OyX h¡ & nwamVZVm H$m ZH$ma, AmYw{ZH$ g‘mO Ho$ gmW MbZo H$s BÀN>m, ~o{Q>`m| H$mo H$mÝdoÝQ> EÁ`wHo$eZ bo{H$Z H$ht ^r ñdV§ÌVm H$m gXwn`moJ Zht & ñdV§ÌVm H$s Am‹S> ‘| "‘mS©>Z' {XIZo Ho$ AnZo-AnZo {ZOr ñdmW© h¢ & ~oQ>m Z hmoZo H$m Xw:I, {ddmhoVa gå~ÝY g^r Hw$N> h¢ & Xygar Amoa ggwamb ‘| é±JQ>m hmD$g ‘| nyam nwamVZ n§Wr dmVmdaU h¡ & {OgHo$ gmW OrZm Cgo grIZm n‹S>m& XmoZm| OJh D$~ ‘hgyg H$aVr hþB© gmo‘m AnZr pñW{V`m| Ho$ à{V {dÐmoh H$aVr h¡& n{V Znw§gH$ h¡, gmo‘m H$mo ~ÀMo H$s MmhV & {g’©$ MmhV Zht EH$ gnZm ^r - ..."{Ogo JmoX ‘| {bE MwnMmn T>bVr hþB© em‘ XoIZm MmhVr h¡&'40 gmo‘m é§JQ>m hmD$g ‘| ahZm Zht MmhVr Š`m|{H$ dh Ka bmoho H$s Xrdma go ~Zm h¡ & dhm± Yyn Zht AmVr, H$ht H$moB© gwamI Zht, hdm Zht Kwg gH$Vr, dh Jm¡V‘ Ho$ gmW ^r OrZo Ho$ {bE V¡`ma Zht hmoVr & dh Jm¡V‘ H$s IrP, Agä` ì`dhma, ‘manrQ>, {‘ÝZV, g~H$s à{V{H«$`m ‘| gmhg Ho$ gmW EH$ CÎma XoVr h¡ - "‘¢ VbmH$ MmhVr hÿ±, Jm¡V‘&'41 gmo‘m é§JQ>m n[adma H$s ha ~o‹S>r H$mo Vmo‹S>Vr h¡ & Znw§gH$ n{V Ho$ pIbm’$ {dÐmoh H$aVr h¡ & àmo’o$ga goZ go Xygam {ddmh ^r H$aVr h¡ Am¡a g§^«m§V n[adma H$s g§nÝZVm Ë`mJH$a ‘m‘ybr-gr Zm¡H$ar ^r &

‘¥Xwbm JJ© Ho$ CnÝ`mg "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s ‘Zrfm ^r gmhg Ho$ gmW AnZo OrdZ H$s {df‘ n[apñW{V`m| go {dÐmoh H$aVr h¡ & "‘Zrfm' n{V {OVoZ Ho$ gmW XmånË`JV gå~§Ym| ‘| g‘ñV ^m¡{VH$ gw{dYmE± OrVo hþE AmpË‘H$ Am¡a ^mdZmË‘H$ ñVa na AnZo H$mo Imbr ‘hgyg H$aVr h¡ & gå~§Ym| ‘| àVrjm h‘oem ‘Zrfm H$mo hr H$aZr hmoVr h¡ & AnZo A§V‘w©Ir ñd^md Am¡a H$m`m] ‘| {Za§Va ì`ñV ahZo Ho$ H$maU dh ‘Zrfm H$s BÀN>mAm| Am¡a A{^bmfmAm| H$mo OmZo-AZOmZo am¢XVm Mbm OmVm h¡& ‘Zrfm, ‘YwH$a Ho$ gmhM`© Am¡a gm‘rß` ‘| AmZ§X ‘hgyg H$aVr h¡ Am¡a H$m°boO Ho$ {‘Ìm| Ho$ ~rM Iwbo ê$n ‘| ñdrH$ma H$aVr h¡ & n{V {OVoZ Ho$ gmW amV Ho$ A±Yoao ‘| OÝ‘ bo M§X K§Q>o H$m`‘ ahH$a {XZ Ho$ COmbo Ho$ gmW IË‘ hmo OmZo dmbo [aíVo H$mo {Z:g§H$moM Vmo‹S>Zm MmhVr h¡& n{V Ho$ gå‘wI ñnîQ>V: gmhg Am¡a AmË‘{dídmg go b~aoµO AnZr ‘m±J aIVr h¡ - "‘¢ Vw‘go VbmH$ MmhVr hÿ± &'42 Hw$gw‘ A§gb Ho$ CnÝ`mg "EH$ Am¡a n§MdQ>r' ‘| gmÜdr H$m

142

{dÐmoh ^r na§nam H$s EH$ Am¡a Vh ^oXVm h¡ & gmÜdr n{V go Ag§VwîQ> OoR> Ho$ gmW gå~§Ym| H$s KmofUm H$aVr h¡ &

"MmH$' H$s aoe‘ H$mo n{V H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX Mmam| Amoa go EH$ hr Üd{Z gwZmB© XoVr h¡ "{dYdm H$mo Š`m H$aZm Mm{hE, Š`m Zht, emòm|-{dYmZm| Zo CgHo$ {bE H$m¡Z-go {Z`‘ ~Zm`o h¢& aoe‘ H$mo bJVm h¡ "{dYdm {g’©$ {dYdm hmoVr h¢ & dh Am¡aV Zht {’$a&' bo{H$Z aoe‘ AnZr BÀN>mAm| Ho$ aoe‘r YmJm| H$mo H$hm± Obm nmB© & Cgo ào‘ hmo OmVm h¡ & dh J^©YmaU ^r H$aVr h¡ & Cgo AnZo gå~§Ym| H$m Z nN>Vmdm h¡ Am¡a Z dh Bgo {N>nmZm MmhVr h¡ & gmg Cgo ór-OrdZ ‘| n{Vd«V-Y‘© H$mo Vmo‹S>Zodmbr Am¡aV Ho$ {bE XÊS>{dYmZ gwZmVr h¡ & AnZo {bE Jm{b`m|, AneãXm| H$m T>oa, {Zb©ÁOVm H$m Amamon g~ gwZH$a aoe‘ gmg Ho$ gm‘Zo àíZ aIVr h¡, "Aå‘m§, Vw‘ {~aWm hr Xm±V {H$Q>{H$Q>m ahr hmo & Vwåhmao nyV H$s {MVm R>§S>r hmo OmZo go Š`m ‘oar Xoh H$s AmJ ~wP OmVr ? OrVm|-‘aVm| H$m ^oX ^r ^yb JB© Vw‘? ~oQ>m Ho$ g§J ‘¢ ^r ‘ar ‘mZ br &'43

ór AnZr ñdV§ÌVm Ho$ {bE g~go g‘W© {dÐmoh H$aVr h¡ "{XbmoXm{Ze' ‘| & My±{H$ CnÝ`mg [aíVm| ‘| Odm~Xohr H$s Vbme H$aVm h¡ Bg{bE CnÝ`mg Xoh H$s nhMmZ H$s b‹S>mB© Zht b‹S>Vm & dh emofU Am¡a ór {Z`{V Ho$ pIbm’$ naM‘ ’$hamH$a ór H$mo EH$ {d{eîQ> ì`{º$Ëd ‘| T>mb H$a àñVwV H$aVm h¡ & Bg{bE {XbmoXm{Ze {N>ÝZ‘ñVm, AnZo AnZo Mohao, nrbr Am±Yr, EH$ Am¡a n§MdQ>r H$s VwbZm ‘| ór-ñdV§ÌVm Ho$ {df` ‘| ‘yb A{Zdm`©VmAm| H$s KmofUm H$aVm h¡ & Bg CnÝ`mg ‘| {dÐmoh ~hþ‘wIr h¡, EH$ Amoa ZB© C‘« ‘| {dYdm hþB© "Nw>ÝZm' h¡ {Ogo AnZr MoVZm H$s Ymam go nma§n[aH$ emóm| H$s ~ZmB© g§{hVmAm| H$s ~o{‹S>`m| H$mo Vmo‹S>Zm h¡ Vmo Xygar Amoa "‘hH$ ~mZmo' h¡ {Ogo dH$sb gmh~ H$s gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm go ‘w{º$ nmZr h¡ & "Xygar Am¡aV' H$s Jmbr go ZmnmH$ hþB© ep»g`V H$mo Z`m Moham XoZm h¡& "‘‘Vm' Ho$ ^mdZmË‘H$ XmohZ H$mo ZH$maZm h¡ Am¡a g~go ~‹T>H$a AnZr ‘m± Zgr~~mZmo Ho$ B{Vhmg H$s nwZamd¥{Îm H$mo K{Q>V hmoZo go amoH$Zm h¡ &

Nw>ÝZm ZB© C‘« ‘| {dYdm hmo JB© h¡ & ‘m`Ho$ Am¡a ggwamb XmoZm| ‘| Cgo ha H$X‘ Ahgmg H$am`m OmVm h¡ {H$ {dYdm H$mo H¡$go ahZm h¡ & Nw>ÝZm AnZo OrdZ H$mo AnZr ‘Ou Ho$ ‘wVm{~H$ OrZm MmhVr h¡ & "{dYdm ór' H$s N>{d H$mo Vmo‹S>Vr h¡ n[aUm‘ ñdê$n XmoZm| hr n[admam| ‘| {ZÝXm H$m nmÌ ~ZVr h¡ & Ka H$s ~‹S>r Am¡aVm| H$s Iwgnwg Zo Ka Ho$ ~ÀMm| ‘| ^r ~wAm H$s Eogr Vñdra ~Zm Xr h¡ {H$ ~ÀMo ^r ~wAm H$mo AÀN>r gm{‹S>`m| ‘| h±gVo-pIbpIbmVo, n[adma H$m {hñgm ~Zo XoIVo Vmo do CZHo$ {bE pIëbr C‹S>mZo H$m nmÌ ~Z OmVo - "~wAm ~‹S>r JwbMoha ~Zr {’$aVr h¡&'44 Nw>ÝZm ~wAm H$mo Ka H$s Am¡aVm| go gbmh {‘bVr, ^OZ Am¡a gËg§J ‘| ‘Z a‘mZo H$s Am¡a gmgy‘m± CZHo$ {bE g’o$X Ymo{V`m± {ZH$mb bmVr h¢ & Nw>ÝZm H$m AmË‘~moY Cgo AmË‘nr‹S>m ‘| KwQ>Zo Ho$ ñWmZ na {dÐmoh Ho$ {bE ào[aV H$aVm h¡ & dh ZH$ma XoVr h¡ Cg nyar na§nam H$mo Omo Cgo "g’o$X {b~mg' H$m R>ßnm bJmH$a ‘Zwî`m| Ho$ Vah OrZo H$s AmµOmXr N>rZ boVm h¡& dh H$hVr Zht, KmofUm H$aVr h¡ - "Aå‘m BZ [admOm| ‘| Š`m aIm h¡ & h‘ Eogr Xwí‘Zr AnZo na H$^r Z bmX|Jo&'45 n‹T>-{bI H$a, AÜ`m{nH$m ~ZH$a AnZm ñHy$b ImobH$a, nwZ{d©dmh H$aHo$ AnZr MoVZm H$mo g{H«$` ê$n Am¡a

143

AmH$ma dmbr CnbpãY ‘| ~Xb XoVr h¡ & ‘hH$~mZmo H$mo Vmo EH$ gmW Xmo b‹S>mB`m± b‹S>Zr n‹S>t & EH$ dH$sb gmh~ go, {OÝhm|Zo Cggo Xmo ~ÀMo n¡Xm {H$E, ‘m§ H$s ny§Or h‹S>n br Cgo "nËZr' Am¡a "‘m±' hmoZo Ho$ XO} go d§{MV aIm & ‘hH$ ~mZmo nhbo {damoY Ho$ ñda nw»Vm H$aVr h¡ �"dH$sb gmh~, Amn AnZo ~moP Xygam| H$mo gm¢n XoZo Ho$ AmXr h¡ & XoI aho h¢ Z h‘| ! h‘mar JX©Z na Amn h‘oem ZmIyZ aIo aho & A~ h‘mar hr C‘« H$s nmoQ>br ~m§YH$a Xya ’|$H$dmZo H$s V¡`mar ‘| h¢& gm{h~, h‘mao ~ÀMm| H$mo Bg ~oXaoJr go N>rZ boZo H$m ^bm Š`m hH$ h¡ AmnH$mo&'46 dH$sb gmh~ {Og {damoY H$mo "Am¡aV H$s JwñVmIr' g‘P aho Wo & Zht g‘P nm`o {H$ ‘hH$ ~mZmo Zo AnZr Am±Im| na go CZHo$ N>X²‘ H$s nÅ>r CVma ’|$H$s h¡ & A~ dh AnZm hH$ ‘m§JVr h¡ - "h‘mar ‘m± Ho$ µOoda h‘| AmO em‘ VH$ {‘b OmZo Mm{hE dH$sb gmh~ ! Amn Aå‘r Ho$ dH$sb aho, A~ h‘ AmnH$s ‘wdpŠH$b H$s ~oQ>r h¢ & {OgH$m CZ na nyam hH$ h¡ &'47 Xygar b‹S>mB©, ~oQ>o ~X²éÔrZ go h¡, Omo dH$sb gmh~ Ho$ hr à{Vê$n h¢ Am¡a dhr ^mfm ~mobVo h¢&' AnZo A{YH$mam| H$mo AnZo hmWm| gwa{jV aIVo hþE AnZo H$mo gaH$m nhbo ~Xê$ H$s ‘m± H$mo nao {H$`m, {’$a {H$gr Ho$ Aã~y H$s ‘hH$~mZmo H$mo Am¡a R>§S>r H$bnVr AmdmµO ‘| H$hm - " ~XéÔrZ, Vw‘ A^r Zht g‘PmoJo & hµH$ ‘m±JZm AJa b‹S>mB© h¡ Vmo Xygam| H$m hH$ ‘maZm ^r ~oB§gm’$s h¡&'48 ‘hH$ ~mZmo V‘m‘ nm~§{X`m| H$s {g’$m[aem| Ho$ ~mdOyX, ~XéÔrZ Am¡a ‘mgy‘m H$s BÀN>m Ho$ {déÕ ^r ‘mgy‘m H$s emXr ‘| {‘R>mB© Am¡a µOodam| H$m Wmb boH$a CnpñWV hþB©& AnZo AmË‘gå‘mZ H$s Z Ho$db ajm H$s AnZo ñdV§Ì ApñVËd H$mo ñWm{nV ^r {H$`m& ‘hH$ ~mZmo ‘wñH$amH$a AnZo Z`o ì`{º$Ëd go gmjmËH$ma H$aVr h¡ - "AmO go nhbo Vmo h‘ Am¡aV ^r Zht Wo& Amo‹T>Zr Wo, A±{J`m Wo, gbdma Wo... OyVr AnZr Wr Am¡a nm±d {H$gr Am¡a H$mo gm¢n aIo Wo &'49

gm‘m{OH$ ~§YZm| go ‘w{º$ nmZo H$s Vrd« CËH§$R>m BZ ór-nmÌm| ‘| h¡ & {dÐmoh gH$mamË‘H$ Am¡a ZH$mamË‘H$ XmoZm| Vah H$s à{V{H«$`mAm| ‘| h¡ & {OZ CnÝ`mgm| ‘| `h {dÐmoh ór H$s Apñ‘Vm ‘| "Hw$N>' {d{eîQ> Omo‹S> nm`m h¡ dhm± CnbpãYnaH$ h¡ Am¡a Ohm± ‘mÌ `m¡ZH«$m§{V H$m Xå^ ^aVm h¡ & à{VñnYm© ‘| g‘mZVm H$s ñWmnZm H$aVm h¡ AWdm dM©ñd H$s ^mdZm go ào[aV hmoH$a N>b, ~wX²{Y Am¡a ~b H$m M‘ËH$ma n¡Xm H$aVm h¡ dhm± ‘mÌ nR>Zr`, AmË‘monbpãY Ho$ Xn© go Mya, à{Vqhgm H$s EH$m§Jr Am¡a AYyar ì`m»`mAm| ‘| V‘m‘ emoa Ho$ ~rM ór-‘w{º$ Ho$ {Z{hVmW© Zht aM gH$m `X²`{n `h emoa ^r emofU Ho$ pIbm’$ ‘moMm© ImobZo Am¡a ór-ñdmV§Í` H$s A{Zdm`©Vm H$mo AmYma XoZo H$m H$m‘ H$aVm hr h¡ & ‘mÌ {dÐmoh H$s A{^ì`{º$ {OZ ñWbm| AWdm ór-nmÌm| ‘| {‘bVr h¡ do ì`{º$JV b‹S>mB`m| ‘| T>b JB© h¢ Am¡a Ohm± {dÐmoh Ho$ ^rVa go ñdmdbå~Z Am¡a g{H«$` ^y{‘H$m {Z{‘©V hþB© h¡ do CnbpãY {gÕ hþE h¢ &

Zmar - emofU H$mo ì`ŠV H$aZodmbo BZ {MÌm| ‘| doXZm H$m H$moam {dbmn Zht h¡, g‘mZm{YH$ma àmpßV H$s AmH$m§jm h¡ & ApñVËd Ho$ {bE g§Kf© H$a ahr Zmar Ho$ {dÐmohr Voda h¢ & gm‘m{OH$ ~§YZm| Ho$ pIbm’$ MoVmdZr h¡ & emofU H$mo {Z`{V ‘mZH$a ñdrH$ma H$aZodmbr Am¡aVm| Ho$ pIbm’$ ì`§½`mË‘H$ ‘wÐm ^r h¡ & ‘mbVr Omoer Ho$ CnÝ`mg "ghMm[aUr' H$s Zm{`H$m H$hVr h¡ - ""H$^r-H$^r ‘wPo h¡aV hmoVr h¡ Š`m BZHo$ nmg H$moB© OrdZ-‘yë` Zht h¡, `m g~ Hw$N>

144

lrMaUm| ‘| g‘{n©V H$a `o ‘{hbmE± na‘h§g hmo JB© h¡ ? BZH$s pñW{VàkVm go ‘wPo B©î`m© hmo AmVr & H$me, ‘¢ ^r CZH$s Vah AnZo H$mo T>mb nmVr& V~ ‘¢ ^r JwZJwZr Yyn ‘| ‘Oo go ~¡R>H$a V¥ßV ^md go ñdoQ>a ~wZVr ahVr& H§$Ym go H§$Ym {‘bmH$a BZHo$ gmW Xm¡‹S> Zht nmVr, Vmo H$‘ go H$‘ WHo$ hþE VbwE Vmo ghbm hr XoVr..&'50 "Š`m|{H$' (e{eà^memór) H$s eHw$ÝVbm ^r Zmar H$s gm‘m{OH$ XwamdñWm Ho$ {bE nwéfm| H$s AH$‘©Ê`Vm Ed§ b‹S>{H$`m| H$s gmhghrZVm H$mo Xmofr R>hamVr h¡ &

6. ñdmV§Í` H$s BÀN>m, d¡`{º$H$ ñdmV§Í` Am¡a ‘mZd-ê$n ‘| à{VîR>m -

ñdV§ÌVm H$s Mmh Ed§ ApñVËd H$s {MÝVm BZ g^r ‘{hbm aMZmH$mam| Ho$ Zmar-nmÌm| ‘| ‘m¡OyX h¡ & H$moB© gm‘m{OH$ Hw$ar{V`m| Ho$ ~§YZ go ‘w{º$ MmhVr h¡, Vmo H$moB© "‘mZd' Ho$ ñVa na nwéf Ho$ g‘mZ A{YH$ma H$s ‘m±J aIVr h¢ Vmo H$moB© "d¡`{º$H$ BH$mB©' Ho$ ê$n ‘| Ka-Am¡a n[adma ‘| AnZr ñWmnZm Ho$ {bE g§Kf© H$a ahr h¢ & ñdV§Ì hmoZo H$s Mmh àË`oH$ ór-nmÌ ‘| h¡ & CnÝ`mgm| ‘| ór-nmÌm| Ho$ g¥OZ Ho$ {Z{hVmW©, CZH$m n[al‘, AmË‘~moY Am¡a g§Kf© g~ "ñdmV§Í`-MoVZm' go hr ào[aV h¢ & H$ht CJ«, {dÐmohr Am¡a à{VñnYu Voda Ho$ gmW Vmo H$ht ñd-~moY Ho$ gmW d¥hÎma, gm‘m{OH$ Xm{`Ëd ~moY H$s ^y{‘H$m go Ow‹S>H$a & EH$ B§M ‘wñH$mZ H$s A‘bm ‘| ‘ÝZy ^§S>mar ñdV§Ì hmoZo H$s V‹S>n ì`ŠV H$aVo hþE H$hVr h¢ - "dh g‹S>Zm Zht MmhVr, {Za§Va ~hZm MmhVr h¡, AÝOmZr, AZXoIr {XemAm| ‘| ~hZm MmhVr h¡, Xya-Xya {ZéÔoí`-gr, bú`hrZ-gr na {Z~©ÝY Am¡a CÝ‘wŠV&'51 "éH$moJr Zht am{YH$m' ‘| am{YH$m H$m M[aÌ ApñVËd Ed§ ñdV§ÌVm H$s ImoO ‘| aV AmYw{ZH$ Zmar H$m {MÌ CnpñWV H$aVm h¡ & am{YH$m Zo AnZo {nVm Am¡a ^mB© ‘| na§namJV nwéf H$m Moham nhMmZ {b`m h¡& Omo ór Ho$ à{V CXma hþE ^r A§VV: EH$ {H$ñ‘ H$s O‹S>Vm ‘| hr H¡$X h¢& dh AnZo ApñVËd H$m ~moY {nVm H$mo H$amVo hþE H$hVr h¡ - "Omo Amn MmhVo h¢, dhr h‘oem Š`y± hmo? Š`m ‘oar BÀN>m Hw$N> ^r Zht h¢ & ‘¢ AmnH$s ~oQ>r hÿ± `h R>rH$ h¡, na A~ ‘¢ ~‹S>r hmo MwH$s hÿ± Am¡a ‘¢ Omo Mmhÿ±Jr dhr H$ê$±Jr &'52 ApñVËd H$s Eogr gOJVm "CgH$s n§MdQ>r' H$s gmÜdr ‘| ^r h¡ & dh `VrZ Ho$ Agä` ì`dhma go CÛo{bV hmoH$a H$hVr h¡, "‘¢ nËWa Zht hÿ± `VrZ, ‘wPo nËWam| H$s `mo{Z ‘| ‘V YHo$bmo, `VrZ ‘¢ OrZm MmhVr hÿ± AnZm OrdZ {Ogo OrZo H$m ‘wPo hH$ h¡, nyam A{YH$ma h¡...&'53 "aoImH¥${V' H$s Zm{`H$m H$hVr h¡, "A~ g‘` ~Xb J`m h¡ & AmO H$s ór {g’©$ am¢Xo OmZo H$s ‘mÌ dñVw Zht h¢... AmO Ho$ g§X^© ‘| ór H$s ~w{Õ‘Îmm CgHo$ eara go D$na br OmVr h¡ Am¡a CgH$m am¢Xm OmZm CgH$s AnZr BÀN>m go hmoVm h¡ d¡go Zht...!'54 AmYw{ZH$ ór AnZr {‘Q²Q>r H$mo ñd`§ AmH$ma XoZm MmhVr h¡ AnZr BÀN>mZwê$n & AmYw{ZH$ ^md ~moY go g§nÝZ `o g^r nmÌ eara go AbJ AnZr ~w{Õ‘Îmm, n[al‘ Am¡a ^mdZmË‘H$ g§gma H$mo A{YH$ ‘hÎdnyU© ‘mZVo h¢ &

{dÐmoh H$s ^y{‘H$m ‘| "d¡`{º$H$ ñdmV§Í`' nhbr Am¡a A{Zdm`© eV© h¡ & EH$ "BH$mB©' Ho$ ê$n ‘| {Og àH$ma nwéf H$m ñdV§Ì ApñVËd h¡ Cgr ê$n ‘| ór ^r AnZr ñdrH¥${V H$s Anojm aIVr h¡& d¡`{º$H$ ñdmV§Í` H$m AmJ«h àñVwV H$aVo hþE OmZ ñQw>AS©> {‘b {bIVo h¢ {H$, "{H$gr

145

^r ‘Zwî` H$mo AnZr IwX H$s ñdmYrZVm Z XoZo H$m AW© h¡, CgH$s D$Om©Am| H$mo JbV {Xem ‘| ‘mo‹S>Zm&'55 bo{H$Z {ó`m± Vmo Xmohar {ddeVmE± PobZo H$mo ‘O~ya aht EH$, namYrZVm Am¡a Xygar, AnZo gd©ñd Am¡a D$Om©Am| H$mo n[adma H$s ^Å>r ‘| Pm|H$ XoZm& Cgo Vmo AnZr D$Om©Am| Ho$ ‘Z‘mZo BñVo‘mb H$m ^r hH$ Zht Wm & H$B© ñWm{nV g‘mOdmXr, AW©emór, amOZr{VH$ {dMmaYmamAm| Zo d¡`{º$H$ ñdmV§Í` H$mo {dH$mg H$s ‘yb^yV BH$mB© ‘mZm h¡ & "ór' Ho$ gå~§Y ‘| Vmo "d¡`{º$H$ ñdmV§Í`' H$s nyar AdYmaUm gmno{jV ‘hËd aIVr h¡ Š`m|{H$ `hm± {dH$mg H$s ~mV Vmo Xya ñd`§ ì`{º$ Ho$ ApñVËd H$mo à‘m{UV H$aZo Ho$ {bE H$maJa ^y{‘H$m ~ZmVr h¡ & nhbo "ór' "ì`{º$' Ho$ ñVa na ñdV§Ì BH$mB© Vmo {JZr Om`o, {dH$mg Vmo ~hþV ~mX H$s AdYmaUm h¡ & Bgr{bE CnÝ`mgm| Ho$ ór-nmÌ H$ht VrIr à{V{H«$`m XoVo h¢ & Vmo H$ht {dñ’$moQ>H$ & "am{YH$m' Vmo AnZo nyao OrdZ H$mo hr ñdV§ÌVm H$s ImoO ‘|, AnZo H$mo d¡`{º$H$ BH$mB© Ho$ ê$n ‘| ñWm{nV H$aZo ‘| bJm XoVr h¡& AnZo d¡`{º$H$ ñdmV§Í` Ho$ A{YH$ma Ho$ {bE dh {nVm Ho$ {déÕ H$R>moa hX VH$ {Z‘©‘ {ZU©` boVr h¡ & `hm± VH$ {H$ ñd`§ Ho$ OrdZ H$mo ^Q>H$Z H$m {eH$ma ~Zm XoVr h¡ R>rH$ "b‹S>mo `m ‘amo' H$s pñW{V O¡gm & ñd`§ am{YH$m BgH$m H$maU nr{‹T>`m| Ho$ ÑpîQ>H$moU H$m g§Kf© Zht ‘mZVr, AnZr ì`{º$JV ñdmV§Í` H$s b‹S>mB© ‘mZVr h¡ &

‘‘Vm H$m{b`m Ho$ bKw-CnÝ`mg "b‹S>{H$`m±' H$s Zm{`H$m Ho$ {bE d¡`{º$H$ ñdmV§Í` EH$ Ah§ b‹S>mB© H$m {hñgm h¡ & bo{H$Z Cggo Ow‹S>o Xm{`Ëd~moY ^r CVZo hr ‘hËdnyU©& dh H$hVr h¡, "{Og Vah B§gmZ ‘wëH$ H$s AmµOmXr Ho$ {bE b‹S>Vm h¡, Cgr Vah Cgo AnZr {ZOr AmµOmXr Ho$ {bE b‹S>Zm n‹S>Vm h¡& {Og H$s‘V na AmµOmXr {‘bVr h¡, Cgr H$s‘V na CgH$s H$Ð ^r H$aZr n‹S>Vr h¡ &'56

‘§Owb ^JV H$s H$Wm Zm{`H$m "J§Or' AnZr ‘m± AZmamo Ho$ AZWH$ n[al‘ H$mo XoI MwH$s h¡ & AZmamo "AmË‘{Z^©a' h¡ bo{H$Z goR>m| Ho$ Ka ‘| H$m‘ H$aZo dmbr ‘erZ Am¡a AnZo Ka ‘| n[adma H$m {Zdm©h H$aZo H$m ‘mÜ`‘ ‘mÌ ~Zr ah OmVr h¡& Bg{bE ‘m§ Ho$ B{Vhmg H$s nwZamd¥{Îm AnZo OrdZ ‘| Zht hmoZo XoVr & Bg{bE AnZr ñdV§ÌVm ‘| ‘mZdr à{VîR>m ^r MmhVr h¡ dh ^mdmo go H$hVr h¡, "B§gmZ hÿ± ‘¢ ^mdmo & Iy±Q>o go ~±Ym T>moa-S§>Ja Zht & Z hr qnOao H$m n[a¨X-n§N>r {H$ Mmam-Mw½Jm ImE OmD$± hmoa n‹S>r ahÿ±, Ohm± {H$ Vhm±'57

"emë‘br' ‘mZdr` g§X^m] ‘| ñdV§ÌVm MmhVr h¡ & {Og‘| nwéf ór Ho$ à{V AnZo {Za§Hw$e ^md H$m Ë`mJ H$ao Am¡a ór "‘mZd' ê$n ‘| AnZr ñWmnZm H$ao Am¡a gmW hr Ow‹S>Zo H$m Xm{`Ëd ~moY ^r {Z^m`oo & emë‘br ‘mZdr` ñVa na gå~§Ym| H$s ì`m»`m H$aVr h¡ & gå~§Ym| H$m `o Ag§VwbZ Cgo ì`{WV H$aVm h¡- "‘X©-Am¡aV Ho$ ~rM ha àH$ma H$m gm‘m{OH$-Z¡{VH$ `hm± VH$ {H$ AZ¡{VH$ gå~§Y ^r ~Z OmVm h¡, Omo àJm‹T>, A§Va§J Am¡a K{ZîR> hmoVm h¡ & ‘Ja ^mdZmË‘H$ ñVa na BVZo Jhao CVaH$a ào‘ H$mo A{^ì`ŠV H$aZo Ho$ ~mdOyX CZH$m gå~§Y H$^r ^r ‘mZdr` ñVa na g§Vw{bV Zht ~Z nmVm h¡, AmpIa Š`m| ?'58

"R>rH$ao H$s ‘±JZr' H$s ‘héI Ho$ {bE ^r ór-ñdmV§Í¶ H$s n[a^mfm CgHo$ ‘mZdê$n ‘|

146

à{VîR>m go Ow‹S>r hþB© h¡& n‹T>r-{bIr b‹S>H$s Ho$ {bE Vmo CgHo$ ì`{º$ ê$n H$s à{VîR>m OrdZ ‘| g~go ~‹S>r àmW{‘H$Vm h¡ & ór-nwéf, n{V-nËZr Ho$ gå~§Ym| ‘| Ag§VwbZ XoIH$a dh emë‘br H$s Vah hr ì`{WV hmoVr h¡ -

"`h H$moB© Š`m| Zht g‘PVm h¡ {H$ EH$ n‹T>r-{bIr b‹S>H$s Ho$ ha Ahgmg ‘| {H$VZr {eX²XV, {H$VZm {dñVma, {H$VZo AW© Am¡a {H$VZo Am`m‘ em{‘b hmoVo h¢ ? Cgo em¡ha Ho$ gmW EH$ gmWr H$s µOéaV hmoVr h¡, Omo CgH$mo ha eŠb, ha hmb ‘| g±^mb gHo$, g‘P gHo$..... dh O¡gr h¡ Cgo d¡gm hr XoIo daZm [aíVm AmpIa {H$g H$m‘ H$m ? Omo‹S>o Vmo OmZdam| Ho$ ^r hmoVo h¢& Km|gbm ~Zm H$a AÊSo> n[aÝXo Xo boVo h¢, ‘Ja B§gmZ ?'59

"{XbmoXm{Ze' ‘| Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ‘hH$~mZmo dH$sb gmh~ go ì`§½` ̂ ao H$Qw> eãXm| ‘| AnZo B§gmZ hmoZo H$m VH$mXm H$aVr h¢ & ~CAmOr, CZH$s gmg.... Hw$Qw>å~ ß`mar H$s ^m^r g^r Zo AnZo n{V`m| Ho$ {ddmhoVa gå~§Ym| H$mo AÝ`m` Zht, nwéf H$s d¥{Îm Am¡a A{YH$ma g‘PH$a ñdrH$ma {H$`m h¡& Bg ZmµOm`µO nr‹S>m H$mo PobVr AmB© h¢ & Hw$Qw>å~ß`mar Ho$ EoVamO OVmZo na dH$sb gmh~ O~ nwéf hmoZo Ho$ Xå^ go ^ao H$hVo h¢ - "h¡ H$moB© Eogm Zm‘wamX ‘X© Omo {µOÝXJr ‘| Bg Vah Ho$ N>moQ>o-N>moQ>o JwZmh Z H$aVm hmo ? gmYw-gÝ`mgr Zht, B§gmZ h¢ h‘'60 V~ Hw$Qw>å~ß`mar {~b{~bmH$a H$hVr h¡ - "Am¡a h‘ Š`m h¢! gm{h~, ̀ h ̂ r Vmo H$hVo OmBE & Š`m gmar Á`mX{V`m± h‘t H$mo PobZr n‹S>|Jr&'61 Xygar Amoa ‘hH$~mZmo ^r dH$sb gmh~ H$s Á`mX{V`m| H$mo XoIH$a ì`§½` H$aVr h¡, "hm± gm{h~, VmH$V Am¡a em¡H$V Ho$ OZmda Vmo g~ Amn bmoJm| Ho$ {Oå‘o hþE & AmnH$s ~rdr Am¡a h‘mar ê$h ‘| Vmo {~pëb`m± nbm H$aVr hm|Jr&'62 Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ‘hH$~mZmo XmoZm| AnZo B§gmZr hH$m| H$mo dH$sb gmh~ Ho$ X²dmam µOÁ~ {H$E OmZo H$mo CZH$s MVwamB© OmZ {dÐmoh H$aVr h¢ &

j‘m e‘m© Ho$ CnÝ`mg "naN>mBª AÝZnyUm©' H$s Zm{`H$m Ka Am¡a ~mha H$s Xmohar Xw{Z`m ‘| {Za§Va {ngVr EH$ ZQ>r H$s Vah nVbr añgr na gm±g amoHo$ g§VwbZ gmYVr EH$m§V ‘| amo{Q>`m± ~obVo-~obVo gmoMVr h¡, "‘m±, ~hZ, ~oQ>r - g‘mO ‘| ñWmZ eyÝ`' &

"VËd‘{g' (O`m OmXdmZr) H$s Zm{`H$m H$mo ̂ r ̀ hr àíZ ~maå~ma naoemZ H$aVm h¡ - "‘¢ amo‘r H$s ‘m± Ho$ Abmdm Š`m hÿ± ? ‘¢ {dH«$‘ H$s nËZr Ho$ Abmdm Š`m hÿ± ? ‘¢ H$hm± hÿ± ? ‘¢ Š`m hÿ± ? ‘¢ H$m¡Z hÿ±?' `X²`{n "VËd‘{g' ‘| ór Ho$ "ì`{º$' ê$n H$s ImoO ‘| Xme©{ZH$Vm Ho$ ahñ`-AmdaUm| Zo Bg àíZ H$s gm‘m{OH$ A{Zdm`©Vm Ho$ Am¡{MË` H$mo Yw§Ybm H$a {X`m h¡ &

CÎmaeVr Ho$ ór-aMZmH$mam| Ho$ bJ^J gm¡ ’$sgXr boIZ Ho$ ‘yb ‘| d¡`{º$H$ ñdV§ÌVm Am¡a "‘mZdr' én ‘| à{VîR>m H$s ñWmnZm h¡&

7. Am{W©H$ ñdmdbå~Z -

{ó`m| H$s X`Zr` gm‘m{OH$ pñW{V, n[adma ‘| Ho$ÝÐr` Ywar hmoVo hþE ApñVËd ‘| ZJÊ` hmoZo H$m g~go à‘wI H$maU CgH$s Am{W©H$ na{Z^©aVm h¡ & "AW©' H$m ‘mZdr` OrdZ ‘| ‘hËd Bg{bE h¡ Š`m|{H$ dhr h‘mao OrdZ H$m AmYma^yV VËd h¡ & OrdZ-`mnZ Ho$ {bE A{Zdm`©Vm &

147

h‘ ny±Or Ho$ g§J«hU ‘| ^bo hr {dídmg Z H$ao bo{H$Z OrdZ OrZo Ho$ {bE A{Zdm`© Amdí`H$VmAm| H$m AmYma dhr h¡& ^maVr` g‘mO ‘| AZoH$m| Kam| ‘| AmO ^r AZoH$m| {ó`m± emofU H$m {eH$ma h¢ Š`m|{H$ CZHo$ nmg OrdZ OrZo Ho$ ñd`§ Ho$ gmYZ CnbãY Zht h¢ & "nwéf' n[adma H$m ‘wpI`m, AWm}nmO©Z H$aHo$ n[adma Ho$ {bE AÝZm{X H$s ì`dñWm H$aVm h¡, Bg{bE Ka H$m ñdm‘r ^r dhr Am¡a nwéf Ho$ ~am~a hr l‘ H$aZo dmbr ór Am{W©H$ g§gmYZ Z hmoZo Ho$ H$maU X~mB©, Hw$Mbr Am¡a gVmB© OmVr h¡ & {ó`m± Am{W©H$ na{Z^©aVm Ho$ H$maU hr "doí`md¥{Îm' H$s Amoa YHo$br JBª AWdm ñdoÀN>m go CÝhm|Zo doí`md¥{Îm AnZmB© & g^r ór aMZmH$mam| Zo ór-ñdmV§Í` Ho$ g§Kf© ‘| "Am{W©H$ AmË‘{Z^©aVm' H$mo àmW{‘H$ Am¡a A{Zdm`© eV© ‘mZm h¡ & àmapå^H$ CnÝ`mgm| Ho$ ór-nmÌm| Zo "Am{W©H$ na{Z^©aVm' H$mo emofU Ho$ EH$ H$maU-ê$n ‘| nhMmZm & H¥$îUm gmo~Vr Ho$ CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y ‘¥Ë`w-eæ`m na ñ‘¥{V`m| Ho$ ‘mÜ`‘ go AVrV Am¡a dV©‘mZ Ho$ ~rM {dMaU H$aVr hþB© ór Ho$ emofU Ho$ ‘yb H$maU H$s Amoa g§Ho$V H$aVr h¡ - "Ka H$m Iob ~am~ar H$m Zht, D$na- ZrMo H$m h¡ & Ka H$m ñdm‘r H$‘mB© go n[adma Ho$ {bE gw{dYmE± OwQ>mVm h¡ & gmW hr AnZr VmH$V H$‘mVm-~ZmVm h¡ & Bgr à^wVmB© Ho$ AmJo {Jadr n‹S>r ahVr h¡ ~ÀMm| H$s ‘m±'63

"{XbmoXm{Ze' ‘| ~CAmOr Hw$Qw>å~ß`mar H$mo gm§ËdZm XoZo Ho$ CÔoí` go AnZr gmg go boH$a ~hÿ VH$ O~ ór H$s pñW{V Am¡a {Z`{V H$m VaOw‘m noe H$aVr h¡ Vmo CgH$m {ZMmo‹S> `hr {ZH$bVm h¡ {H$ nwéf Ka H$m ‘wpI`m & n[adma Ho$ ^aU-nmofU Ho$ {bE g§gmYZ OwQ>mZo dmbm, Bg{bE Ka H$m g~go ‘hËdnyU© ì`{º$ Am¡a Am¡aV Ho$ {hñgo AmVr h¡ C‘« ^a H$s namYrZVm & Hw$Qw>å~ß`mar ‘hH$~mZmo Ho$ gmW AnZo n{V dH$sb H¥$nmZmam`U Ho$ gå~§Ym| na EoVamO OVmVr h¡, V~ ~CAmOr AnZo AZw^d H$mo gm‘Zo aIH$a ‘mZmo Am¡aVm| Ho$ Bg gZmVZ emofU H$s ar‹T> na hmW aIVo hþE H$hVr h¢ -

"h‘go nyN>mo Vmo ‘X© H$mo Jw‘amh H$aZodmbo µ’$H$V hþñZ Am¡a OdmZr Zht, CgH$s H$‘mB© h¡ Omo Cgo IwX‘w»Vmar XoVr h¡&'62

AnZo OrdZ-`mnZ Ho$ {bE n{V na {Z^©a ~Zo ahZo H$s ‘O~yar Ohm± Am¡aV H$mo n[apñW{V`m| go g‘Pm¡Vm H$aZo H$mo {dde H$a XoVr h¡ dht Bgr AmYma na nwéf gdm©{YH$ma AnZo nmg gwa{jV aI boVm h¡ & ~CAmOr H$s gmg, ‘m±, ñd`§ ~CAmOr - go Hw$Qw>å~ß`mar VH$ pñW{V, {Z`{V Am¡a nr‹S>m EH$-gr h¡ & R>rH$ EH$ gXr nhbo Ohm± I‹S>r Wr {R>R>H$s, gh‘r, Cno{jV, gHw$MmB© dht I‹S>r h¡ & Hw$Qw>å~ß`mar Bg {Z`{V H$mo ‘m{‘©H$ A{^ì`{º$ XoVr h¡ -

"`h aho h‘ Am¡a `h aht ~CAmOr & EH$ AnZo ~oQ>o Ho$ ~mn H$s gVmB© hþB© Am¡a Xygar ~mn Ho$ ~oQ>o H$s &'65

Am{W©H$ AmË‘{Z^©aVm Ho$ à{V BZ CnÝ`mgm| ‘| gOJVm H$m ^md {XImB© XoVm h¡ & "nrbr Am±Yr' H$s gmo‘m é±JQ>m n[adma H$s AHy$V g§n{Îm Rw>H$amH$a EH$ N>moQ>r-gr Zm¡H$ar H$aVr h¡ Vm{H$ AnZo ñdm{^‘mZ H$mo ~Zm gHo$ & "H$R>Jwbm~' H$s "Agr‘m H$s ‘m±' {gbmB©-H$‹T>mB© H$aHo$ AnZm ñdV§Ì ApñVËd ñWm{nV H$aVr h¡ & "{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m n{V go AbJ AnZm ñdV§Ì ì`dgm`

148

ñWm{nV H$aVr h¡ & Š`m|{H$ dh `wJm| go Mbr Am ahr Amhþ{V naånam H$s EH$ Am¡a H$‹S>r ~ZZm Zht MmhVr& ~hþV gmao ór-nmÌ n[apñW{V`m| go Q>H$amH$a AmË‘{Z^©a ~Zo h¢ & Nw>ÝZm ({XbmoXm{Ze), pñ‘Vm (H$R>Jwbm~), _hê$˜ (R>rH$ao H$s ‘±JZr) & bJ^J g^r aMZmH$mam| Zoo Bg ~mV H$mo ñWm{nV {H$`m h¡ {H$ {~Zm AmË‘{Z^©a ~Zo ‘w{º$ H$s H$moB© b‹S>mB© Zht b‹S>r Om gH$Vr& à^m IoVmZ Ho$ ór-nmÌm| ‘| Kmo{fV ê$n go Am{W©H$ ñdmdbå~Z H$m AmJ«h {XImB© XoVm h¡ & "{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m, "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m Vmo g§^«m§V n[admam| Ho$ Amam‘Xm`H$ OrdZ go ~mha {ZH$bH$a ñdmdbå~r ~ZVr h¡ & a‘m H$hVr h¡, "Am¡aV, {~Zm ñdmdbå~r hþE ñdV§Ì Zht&'66 {à`m ^r Am{W©H$ ñdmdbå~Z H$mo Am¡aV H$s gm‘Ï`© ‘mZVr h¡ Š`m|{H$ CgHo$ AZwgma, "AnZo n¡am| na I‹S>r ór Ho$ {bE AnZr nmaån[aH$ gr‘mAm| H$mo Vmo‹S>Zm AmgmZ hmoVm h¡&'67 Ho$db AmË‘{Z^©aVm ór H$mo ~§YZm| go ‘wŠV H$a gH$Vr h¡& à^m IoVmZ Ho$ CnÝ`mgm| ‘| BgHo$ {dnarVmW© {XImB© XoVo h¢ & ÛÝÛm|, ‘mZ{gH$ VZmdm| H$m BZ nmÌm| Ho$ BX©-{JX© {eH§$Om ~hþV H$gm hþAm h¡ & Eogm ^r Zht h¡ {H$ CÝhm|Zo Am{W©H$ AmË‘{Z^©aVm nmH$a ~hþV g§Vmof nm {b`m hmo bo{H$Z {Og ‘madm‹S>r g‘mO H$s {ó`m| Ho$ à{V O‹S> d¥{Îm Ho$ ~rM go `o nmÌ CR>o h¢ dhm± AmË‘{Z^©a hþE {~Zm g{X`m| Ho$ g§ñH$mam| go nmo{fV Jwbm‘r go b‹S>m H¡$go Om`o? `o àíZ ^r CR>Vm h¡ & à^m IoVmZ Ho$ ór-nmÌm| ‘| Am{W©H$ AmË‘{Z^©aVm à{VñnYm© H$s CnO h¡ Bg{bE dhm± EH$ ny§OrdmX Ho$ gå‘wI Xygar ny±OrdmXr ì`dñWm Ho$ OÝ‘Zo H$s n[apñW{V`m± Á`mXm ~Zr h¢ & Am{W©H$ {Z^©aVm H$mo `o nmÌ {H$gr ~‹S>r CnbpãY ‘| ê$nm§V[aV Zht H$a nm`o & ‘¡Ìo`r nwînm Ho$ CnÝ`mg "BXÝZ‘‘' H$s ‘§Xm ZoV¥Ëd H$s e{º$ ‘| ~Xb JB© h¡ & MZm-M~¡Zm ImH$a ^r g‘mO {hV ‘| H$m‘ H$aZo H$mo VËna & bo{H$Z ~mH$s OJhm| "MmH$', "Aë‘m H$~yVar' Am{X ‘| g§Kf© gÎmm n[adV©Z H$m h¡& dhm± amOZr{V Ho$ MH«$ H$mo Kw‘mH$a ñnog ~ZmZo H$s d¥{Îm h¡ Bg{bE Cg àH$ma H$m H$moB© CnH«$‘ Zht {XImB© XoVm h¡ & "Pybm ZQ>' ‘| Adí` erbmo Am¡a CgH$s gmg AnZr hm‹S>-Vmo‹S> ‘ohZV go AnZm àmß` hm{gb H$a ahr h¢ CZH$s H$‘©R>Vm àe§gZr` h¡& bo{H$Z gÎmm AmH$m§{j`m| H$s Vah EH$ Xygao na H$m{~µO hmoZo H$s MVwamB©, AWdm µOê$aV CÝh| ñdmdbå~Z H$s MoVZm go Zht Omo‹S>Vm do J«m‘rU {ó`m| H$s g§Kf©-j‘Vm Am¡a H$‘©R>Vm H$m CXmhaU ‘mÌ àñVwV H$aVr h¢ & BZHo$ ~rM Zr{b‘m ({à`m), emë‘br (emë‘br), _hê$˜ (R>rH$ao H$s ‘±JZr), dgwYm (VV²-g‘), Hw$Zr (AnZo-AnZo H$moUmH©$), J§Or (J§Or), AZw (eof`mÌm), A§{H$Vm (EH$ µO‘rZ AnZr), Nw>ÝZm ({XbmoXm{Ze), Zo AnZo ñdmdbå~r ì`{º$Ëd H$mo ór H$s ñdV§ÌVm H$s {Xem ‘| n[adV©Z Ho$ ~‹S>o ~Xbmd {~ÝXw Ho$ ê$n ‘| ñWm{nV {H$`m& BZ nmÌm| H$m ñdmdbå~Z BZHo$ OrdZ ‘| H$B© gmW©H$ {XemAm| H$mo OÝ‘ XoVm h¡ &

8. ào‘ : Z¡{VH$Vm-AZ¡{VH$Vm Ho$ àíZ -

Ka, n[adma Am¡a {ZOr gå~§Ym| H$s Vah "ào‘' na ^r nwéf H$m Am{YnË` ahm h¡ & "‘X©' hmoZo Ho$ A{YH$ma Ho$ ZrMo dh {ddmhoVa gå~§Ym| H$mo ̂ r AnZm {ZOr A{YH$ma g‘PVm ahm h¡ & BZ gå~§Ym| ‘| ^r ór `m Vmo Ë`mJ Xr OmVr h¡ AWdm BñVo‘mb H$s OmVr ahr h¡ & Xoh Ho$ gå~§Ym| ‘| àm`: dh EH$ "dñVw' H$s Vah BñVo‘mb H$s OmVr ahr h¡ & ào‘ hmoZo AWdm ào‘ H$aZo H$s ghO

149

g§doXZm Am¡aV H$s Xw{Z`m ‘| AmH$a AembrZVm Am¡a Ag§`‘ H$m ZH$m~ Amo‹T> boVr h¡ & Am¡a nwéf Agr{‘V A{YH$mam| H$m CÎmam{YH$mar & "{XbmoXm{Ze' Ho$ dH$sb gmh~ {damgV ‘| {‘bo Bg CÎmam{YH$ma H$mo ‘mÌ AnZm hH$ hr Zht g‘PVo, na§nam H$mo {Z^mZm AnZm Z¡{VH$ Xm{`Ëd ‘mZVo h¢ & dH$sb gmh~ H$m Xå^ nyar gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$mo ~oZH$m~ H$aVm h¡ - "hm±, ~m~mOr ~hþV Hw$N> {gIm JE & Omo H$m`Xm CZH$m Wm dht h‘| AnZmZm Wm & {H$ñgm H$moVmh BVZm hr {H$ ~‹S>o ‘wH$X‘m| H$s H$‘mB© ~rdr Ho$ hmW Am¡a N>moQ>o-‘moQ>o H$s IweZw‘mB© Ka Ho$ ~mha &... BíH$-‘whã~V, gmo nmZXmZ H$s Vah gmW bJo hr h¢&'68 dH$sb gmh~ H$s "BíH$' gå~§Yr AnZr n[a^mfm h¡ & BíH$ CZHo$ {bE {OÝXJr H$m Iobm h¡ {Ogo do nËZr Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ~ÀMm| Ho$ hmoVo hþE ‘hH$ ~mZmo Ho$ gmW aMmVo h¢ & Cgo Zm‘ ^r "‘mohã~V' XoVo h¡, "AmpIa ‘whã~V H$mo ‘whã~V hr Š`m| Z H$hm Om`o & EH$ grYm-gmXm B§gmZr OµÁ~m & `h ^r Š`m| µOê$ar h¡ {H$ EH$ hr [aíVm ngaH$a ~§Xo H$s nyar µO‘rZ Am¡a µO‘ra H$mo Koa bo&'69 "ào‘' ‘| [aíVm| H$s O~mdXohr go AnZo µO‘rZ Am¡a O‘ra H$mo ‘wŠV aIZodmbo dH$sb gmh~ H$mo ‘hH$ Am¡a Abda Abr Im± H$m gmW ZmJdma JwµOaVm h¡& Hw$Qww>å~ß`mar H$m ~m~m-J‘Z Am¡a ‘hH$ ~mZmo H$s AZda Abr Ho$ gmW ~‹T>Vr K{ZîR>Vm CÝh| ~r‘ma ~Zm XoVr h¡ & ào‘ H$s g§doXZm, Omo nwéf Ho$ {bE Z¡{VH$ h¡ Am¡a {ZOr A{YH$ma ^r & dh ór Ho$ {bE d{O©V joÌ h¡ Vm{H$ nËZr Am¡a ào{‘H$m Ho$ ê$n ‘| Cgna nwéf H$m EH$m{YnË` ~Zm aho & "éH$moJr Zht am{YH$m' ‘| am{YH$m Zo Bg dM©ñd H$mo Vmo‹S>m & "nMnZ Iå^obmb Xrdma| H$s gwf‘m Zo AnZo go N>moQ>r C‘« Ho$ Zrb go ào‘ {H$`m& "am{YH$m' Zo ào‘ Ho$ AZw^d ‘| à`moJ ^r {H$E& "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s Zm{`H$m ‘Zrfm n{V Ho$ gmW gå~§Ym| H$s EH$agVm go D$~H$a AnZo gå~§Ym| H$s g‘rjm H$aVr h¡ Vmo nmVr h¡ {H$, "XmoZm| (‘Zrfm-{OVoZ) EH$-Xygao Ho$ gm‘Zo Xmo gd©Wm ñdV§Ì ì`{º$`m| H$s Vah I‹S>o h¢ Omo AnZo-AnZo Am¡{MË` H$m {ZU©` ñd`§ H$a gH$Vo h¢ &..... Z H$moB© ~§YZ h¡, Z H$Îm©ì`, Z bm^ & gM, dmgZm H$mo H$Îm©ì` ~Zm XoZm, eara H$mo ~§YH$ aI XoZm, Bggo ~‹S>r {dS>å~Zm B§gmZ Ho$ gmW Am¡a Š`m hmo gH$Vr h¡?'70

eara Ho$ d¡^d, Am¡{MË` Am¡a {ZOËd H$s Vbme Cgo ‘YwH$a H$s Amoa YHo$bVr h¡ & ‘YwH$a Ho$ gmW ~Zo [aíVo ‘| ^r dhr Xmohamd CnpñWV hmo OmVm h¡ V~ ‘Zrfm dmng {OVoZ H$s Amoa nbm`Z H$aZm MmhVr h¡ & EH$ Vah go ào‘ Ho$ Z¡{VH$ ~§YZm| go "ór' H$mo ‘wŠV H$aZo H$m à`mg "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' ‘| {XImB© XoVm h¡ dht ào‘ H$mo Xoh Am¡a ‘Z Ho$ ñVa na OrVr AmYw{ZH$ ór H$m A§VÛ©ÝÛ ^r h¡ &

‘¥Xwbm JJ© H$m hr Xygam CnÝ`mg "{MÎmH$mo~am' "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$m EŠgQ>|eZ h¡ & ñd`§ bopIH$m Zo CnÝ`mg H$s ^y{‘H$m ‘| `hr AmJ«h gm‘Zo aIm h¡ - "EH$ H$mo N>mo‹S>H$a Xygao Ho$ gmW emar[aH$ gå~§Y ñWm{nV H$a boZo go ào‘ H$m {Zdm©h hmo, `h µOê$ar Zht h¡ & ^moJ-{bßgm em§V hmo ^r Om`o Vmo AmË‘-VwpîQ> Cg‘| go àmßV Zht hmo gH$Vr & `h VÏ` ‘oao nhbo CnÝ`mg "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s Zm{`H$m ‘Zrfm Zo CnÝ`mg Ho$ A§V VH$ AmVo-AmVo J¥hU H$a {b`m Wm & "{MÎmH$mo~am' ‘| Bg VÏ` go Zm{`H$m ‘Zw Ho$ ‘mZg H$s H$Wm-`mÌm Ama§^ hmoVr h¡&'71 "ào‘' Ho$ CXmÎm ê$n H$s ImoO H$m CnÝ`mg h¡, "{MÎmH$mo~am' & "ór' Ho$ g§X^© ‘| ào‘ H$s {d{^ÝZ

150

n[a^mfmAm| Am¡a gQ>rH$ ì`m»`mAm| H$s A{Zdm`©Vm Bg{bE ‘hÎdnyU© h¡ Š`m|{H$ na§namJV gmoM ‘| n{V-nËZr AWdm ór nwéf Ho$ AÝ`mÝ` gå~§Ym| ‘| dh EH$ "dñVw' H$s Vah BñVo‘mb hmoVr AmB© h¡ & dh "nmQ>©Za' hmoZm MmhVr h¡ Vm{H$ ^maVr` {ddmh nÕ{V Ho$ ào‘hrZ eara-gå~§Ym| go ~mha {ZH$bH$a goŠg gå~§Ym| ‘| eara go AbJ EH$ "ì`{º$' Ho$ ê$n ‘| XoIr Am¡a g‘Pr Om`o& ‘Zw, ‘hoe Am¡a [aMS©> Ho$ gmW ào‘ {dhrZ Am¡a ào‘ `wŠV eara gå~§Ym| H$m AmYma g‘Pm¡Vm `m ì`dñWm Zht, "ào‘' hmoZm Mm{hE& EoaoݵÁS> ‘¡[aO ‘| ‘hoe Ho$ gmW ‘Zw Am¡aV H$s EH$ g‘mO ñdrH¥$V n[a^mfm Ho$ Xm`ao ‘| Or ahr h¡& g‘mO H$s Am¡gV Am¡aV H$m A‘yV© ê$n {Og‘| ‘Zw `mZr ór Ho$ {ZOr ì`{º$Ëd H$m nyar Vah go {dbrZrH$aU hmo J`m h¡ & EH$ {ZpîH«$`, {Zñn§X Xoh Am¡a Qy>Q>m-’y$Q>m A{ZpíMV ‘Z Š`m [aíVm| ‘| "gwI' Am¡a "g§Vmof' H$s {Z{‘©Vr H$a gH$Vm h¡ & ‘Zw Am¡a ‘hoe Ho$ ~rM n{V-nËZr Ho$ gå~§Y h¢& g‘mO ñdrH¥$V gå~§Y, {OZ na "{ddmh' H$s "‘wha' bJr h¡ Am¡a AmXe© Xån{Îm H$m "Q>¡J' ^r & naÝVw "ào‘' EH$Va’$m h¡ & ‘Zw H$s Amoa go & ‘Zw ‘hoe go àíZ nyN>Vr h¡ {H$ Cgo {ddm{hV gå~§Ym| Ho$ ~mha `{X gÀMm ào‘ {‘bo V~ dh Cgo ñdrH$ma H$aoJm AWdm AñdrH$ma ? ‘hoe H$m N>moQ>m-gm CÎma ‘Zw Ho$ àíZ Am¡a {Okmgm go A~yP AnZo {bE gmao amñVo Iwbo aIVm h¡ - "{ddmh Ho$ ~§YZ ‘| ‘oam {dídmg Zht h¡ ‘Zw'72 bo{H$Z ‘Zw Ho$ OrdZ ‘| KQ>Zo dmbr Eogr {H$gr g§^m{dV KQ>Zm go dh AZ{^k hr ahZm MmhVm h¡ & "hmo gHo$ Vmo ‘wPgo H$hZm ‘V &'73

‘Zw "ào‘' ‘| ór Ho$ ‘yH$ g‘n©U H$s pñW{V`m| Ho$ pIbm’$ {dÐmoh H$aVr h¡ & gå~§Ym| ‘| ‘m¡Z gh‘{V Ho$ ñWmZ na dh g‘n©U H$m A{YH$ma MmhVr h¡ Omo CgH$s AnZr BÀN>m-A{ZÀN>m go hmo - "Zht, ‘wPo ‘oam Zm‘ Mm{hE & CgH$m ApñVËd ^bo hr Hw$N> Z hmo, {’$a ^r ‘wPo Mm{hE& ‘oar ‘w{º$ ‘wPo Mm{hE& g‘n©U H$m A{YH$ma ‘wPo Mm{hE &'74

ào‘ Ho$ Aearar AmXe© H$s àmpßV Am¡a ^maVr` {ddmh nÕ{V ‘| ào‘hrZ eara gå~§Ym| H$m Y‘m}{MV {Zdm©h - BZ XmoZm| H$m H$ÝQ´>mñQ> àñVwV H$aZm Bg CnÝ`mg H$m CX²Xoí` h¡ {Ogo ñd`§ bopIH$m Zo ^y{‘H$m ‘| AmJ«h ê$n ‘| àñVwV {H$`m h¡ bo{H$Z CnÝ`mg Bg Am¡{MË`nyU© A{Zdm`©Vm H$mo gånyU© ê$n ‘| àñVwV Zht H$a gH$m h¡ & {OE hþE Ahgmgm| H$m g§H$bZ ^a bJVm h¡ `h CnÝ`mg & "ào‘' H$s XohdmXr ì`m»`m ‘| CbPH$a ah JB© h¡ ‘Zw & " CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$m {dñVma Zht ~Z nm`m h¡ CnÝ`mg & ào‘ ‘| VZ Am¡a ‘Z Ho$ ÛÝÛ ‘| "ór' H$s ÑpîQ> go Z "‘Z' H$m H$moB© ‘Zmod¡km{ZH$ {díbofU hmo gH$m h¡ Am¡a Z ào‘ ‘| "VZ' H$m H$moB© gm¢X`©-~moY C^aVm h¡& ‘Zw-‘hoe Am¡a ‘Zw-[aMS©> Ho$ àU` gå~§Ym| H$m dU©Z CXmÎm ^md^y{‘ H$m g§ñne© Zht H$a nmVm& Z hr BZ dU©Zm| ‘| H¥$îUm gmo~Vr Ho$ O¡gr J[a‘m Am¡a A{^ì`{º$ H$m¡eb h¡ & CnÝ`mg ào‘ ‘| eara Ho$ Am¡{MË`-AZm¡{MË` H$mo {gÕ Zht H$a nmVm & Z hr ór H$s ñdV§ÌVm Ho$ g§X^© ‘| H$moB© {ZÛ©ÝÛ {dMma aI nmVm h¡ &

O`m OmXdmZr Ho$ CnÝ`mg "VËd‘{g' ‘| ‘Zrfm Am¡a {gX²YmW© Ho$ ào‘ gå~§Ym| H$mo ^r Xme©{ZH$ AmdaU ‘| bnoQ>H$a àñVwV {H$`m h¡ & ~ÀMo Ho$ gmoZo Am¡a n{V H$s ì`ñVVm Ho$ ~rM aMm

151

ào‘-ì`mnma dr^Ëg Ñí` hr CnpñWV H$aVm h¡ & {Og‘| ào‘ H$m H$mo‘b nj AZwnpñWV h¡ Am¡a ào‘ ‘| Xoh H$s CnpñW{V Am¡a A{^ì`{º$ ‘mÌ H$m‘moÎmoOZmE± h¢, Omo CnÝ`mg Ho$ ‘hËd H$mo H$‘ hr H$aVr h¢ &

"AÝVdªer' H$s ~m±gwar AWm©V dmZm, ^`m H$~ra CXmg H$s `‘Z, MmH$ H$s gma§J "ào‘' H$s AdYmaUm ‘| H$moB© ZB© ñWmnZm Zht H$a nmVt A§VV: nyar `mÌm EH$ ImoO ‘| hr g‘mßV hmo OmVr h¡ &

Bg ÑpîQ> go ‘¡Ìo`r nwînm Ho$ CnÝ`mg "BXÝZ‘‘' ‘| "XmD$Oy Am¡a Hw$gw‘m' Ho$ gå~§Y {dídgZr` h¢ {H$gr Vah H$m dm`mdr, A{V`WmW© Zht aMVo & `hm± eara, ‘Z, µOê$aV, H$bm, ‘mÜ`‘, earar-Aearar H$m Z ÛÝÛ h¡ Am¡a Z KQ>mQ>mon& n[apñW{VOÝ` h¡ & ór-nwéf gå~§Ym| ‘| "ào‘' H$s g§^mdZm, Amdí`H$Vm Am¡a A{Zdm`©Vm H$s Am¡{MË`nyU© g§doXZm Am¡a ì`m»`m ñWm{nV H$aVo h¢ & AË`§V ghO Am¡a ñdm^m{dH$ &

XmD$Oy A{ddm{hV h¢ Am¡a Hw$gw‘m n[aË`ŠVm & n{V go Cno{jV, An‘m{ZV Hw$gw‘m XmD$Oy Ho$ g§gJ© ‘| OrdZ H$m A‘¥VnmZ H$aVr h¡ & Hw$gw‘m H$s ß`mgr Xoh Am¡a XmD$Oy H$m AV¥ßV ‘Z EH$ Xygao ‘| ~hZo H$m H$maU ~Z OmVo h¢ & Am¡a EH$ gå~§Y ~Z OmVm h¡ & {Og na bJmZo Ho$ {bE ‘wha Zht h¡ & g‘mO H$s ñdrH¥${V Zht h¡ {’$a ^r AKQ> KQ>Vm h¡ Am¡a gå~§Y n[anyU© ^r ~ZVo h¢ XmoZm| njm| Ho$ CÝZ`Z H$m ‘mÜ`‘ ^r & H$moB© ImoO Zht, à`moJ Zht, ÛÝÛ Zht & AnamY~moY Am¡a ^` go ‘wŠV Hw$gw‘m na§namJV ór-nwéf gå~§Ym| H$mo boH$a gdmb Adí` CR>mVr h¡ -

l "~VmAmo Vmo A{JZ gmÀN>r YaH|$ Jm±R> ~m±YZo H$m Š`m ‘Vb~ ?' l "n{V Am¡a nËZr H$mo gmWr-ghMa H$h| Vmo {daWm h¡ {H$ Zht ?' l "{H$VoH$ CbQ>m h¡ {~ÝZy, ~oAaW ! `h gå~§Y ~‹S>m WmoWm h¡ &' l "bmo, EH$ Vmo Iy±Q>o ~m±Ym nm§Jwa, Xygam gaJ ‘| C‹S>Vm n§N>r'

l "T>moa Am¡a n§N>r ghMa Zht hmo gH$Vo ‘ÝXm...!'75

XmD$Oy Am¡a Hw$gw‘m H$mo EH$-Xygao H$m gm{ZÜ` n[anyU© ~ZmVm h¡ & Eogo ‘| Xw{Z`mdr gå~§Ym| H$s emór` ‘mÝ`VmE± ~hþV N>moQ>r bJVr h¢ & Hw$gw‘m H$m AnamY‘wŠV, {Z^©`, {ZÛ©ÝÛ, {Zg§H$moM ñdrH$ma CnbpãY h¡ & dh ‘§Xm Ho$ gm‘Zo ñdrH$ma H$aVr h¡ -

"{~ÝZy, `h Ob {Za‘b h¡ `m ‘¡bm ? n{dÎma h¡ `m nmn H$m ? B‘aV h¡ {H$ {dg ? Zht OmZVo h‘ & Vwåhmar am‘m`Z ‘| {bIm ^r hmoJm Vmo {bIZo dmbm `h Zht OmZVm {H$ AmX‘r O~ ß`mgm hmoVm h¡, ß`mg go ‘a ahm hmoVm h¡ Vmo H$hm± XoIVm h¡, H$hm± gmoMVm h¡, H$hm± H$aVm h¡ H$moB© ^oX? H$moB© A§Va ? AHo$bo Wo h‘ ‘§Xm ! {ZnQ> AHo$bo ! Pwbg PwbgH$a ‘a aho Wo & ß`mgo V‹S>n aho Wo & XmD$Oy Am J`o h‘mao ~rh‹S> ‘| grVb PaZm hmoHo$ ~hZo bJo & COm‹S> {OÝXJmZr Ho$ Qy>Q>o-’y$Q>o ‘§{Xa ‘| Á`m| {na^y XodVm H$m ê$n YaH$a I‹S>o hmo J`o hm| & ~g... gmoB© h‘ CZH$s gaZ ‘| Om {Jao Omo{JZ - Vn{gZ H$s Vah'76

XmD$Oy Am¡a Hw$gw‘m Ho$ gå~§Ym| ‘| Xoh Zo gmYZ ~ZH$a gå~§Ym| H$mo gmYZm ~Zm {X`m

152

O~{H$ "EH$ Am¡a n§MdQ>r' H$s gmÜdr A§V VH$ ^Q>H$Z H$m {eH$ma ahr & O{VZ go {dÐmoh H$mo dh CXmÎm ^md^y{‘ na AdpñWV Zht H$a nmB© & ào‘ Xoh-gwI Am¡a `m¡Z {MÌm| Ho$ {X½Xe©Z H$amH$a e{‘V hmo J`m&

CÎmaeVr Ho$ ór-CnÝ`mg-boIZ ‘| ào‘ ‘| Ë`mJ, g‘n©U, Cn^moJ, gwI, na‘mZw^y{V O¡go H$B© a§J Am¡a {MÌ CnpñWV h¢ & ór Ho$ g§X^© ‘| ñdV§ÌVm go Ow‹S>r ào‘ H$s H$moB© d¥hÎma ^y{‘H$m H$s g‘rjm AWdm ñWmnZmE± {XImB© Zht XoVt & g§^dV: BgH$m EH$ hr H$maU h¡, Omo ór AnZo "‘mZd' ê$n H$s ñdrH¥${V Ho$ {bE hr ‘moMm© Xa ‘moMm© g§Kf© H$a ahr hmo& ZB©-ZB© {XemAm| Ho$ AÝdofU ‘| H¡$go g§b½Z hmo ?

9. nwéf g§gma :- {dÐmoh, gh`moJ Am¡a gm‘§Oñ` -

nwéf H$s {Za§Hw$e gÎmm Zo ór H$mo gX¡d AnZm Jwbm‘ g‘Pm h¡ & ór Ho$ {bE ar{V-[admµO, ‘`m©Xm, naXm, nyar H$s nyar AmMma g§{hVm ~ZmB© h¡ & {OZH$m eãXe: nmbZ H$aVo-H$aVo dh BgHo$ nmbZ H$mo AnZm Y‘© g‘PZo bJr & ór-{Z`{V ‘mZH$a nwéf H$s Jwbm‘r H$^r h±gH$a, H$^r ‘O~yar ‘| ñdrH$ma H$a br & {damoY H$aZo H$s pñW{V ‘| n[adma Ho$ ̂ rVa Am¡a ~mha AZ{JZV XÊS> {dYmZ CgHo$ {bE gw{ZpíMV h¢ & g‘mO ‘| ‘`m©XmAm| Ho$ AmMaU Am¡a n[adma ‘| {XZ-amV Ka Ho$ H$m‘H$mO Am¡a Xm{`Ëdm| ‘| ’±$gr ór g~go nhbo {dde hmoVr h¡, n{V Ho$ gå‘wI & ór- aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mgm| H$s EH$ ~‹S>r {d{eîQ>Vm h¡, nwéf g§gma H$m n[aM` & nwéf g§gma `hm± H$B© ê$nm| ‘| CnpñWV h¡ -

l nwéf g‘mO H$s O‹S>Vm H$m CX²KmQ>Z & l nwéf H$s gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$m {damoY &

l nwéf g‘mO H$m gh`moJ &

Zm{gam e‘m© Ho$ CnÝ`mg "R>rH$ao H$s ‘§JZr' ‘| nwéfàYmZ g‘mO H$s Cg O‹S>Vm H$m CX²KmQ>Z h¡ {Og‘| Ë`mJ, g‘n©U, Hw$a~mZr Am¡a g‘Pm¡Vm g~ Am¡aV Ho$ {hñgo ‘| h¡ Am¡a nwéf "‘µOmOr IwXm' ~ZH$a CZna Am{YnË` O‘mE aIVm h¡ & _hê$˜ H$m {ZH$mh ‘ÝZV Ho$ Vm¡a na ~MnZ ‘| hr R>rH$ao na {gŠH$m ’|$H$H$a aµ’$V {‘`m§ go H$a {X`m J`m bo{H$Z aµ’$V Zo {dXoer b‹S>H$s go {ddmh H$aHo$ ‘§JZr Vmo‹S> Xr & n[adma H$s Am¡aV| "AnZr Xw{Z`m' ‘| "nwéfm| H$s Bg Á`mXVr na bmZV-‘bm‘V ’|$H$ ahr h¢ & VmB© H$hVr h¢, ‘X© gm¡ JbVr H$a|, Vmo CÝh| ‘m’$s, Am¡aV EH$ H$ao Vmo CgHo$ {bE {nñVm¡b V¡`ma' & MmMr Bgo "‘Xm] H$s Xw{Z`m' H$hVr h¢, {OÝh| ha H$mbm-ñ`mh H$aZo H$m A{YH$ma h¡ & bo{H$Z _hê$˜ nwéfm| H$mo "Am¡aVm| H$s AnZr Xw{Z`m' Ho$ ^rVa H$mogZo ‘mÌ go g§VwîQ> Zht h¡ & a’$V Zo Omo Hw$N> CgHo$ gmW {H$`m Cg‘| dh Hw$§{R>V hmoH$a AmË‘nr{‹S>V ~Zo ahZm Zht MmhVr & _hê$˜ MmMr Am¡a VmB© H$s nrµ‹T>r go ~mha AmH$a AnZo ^rVa T>oam| àíZ I‹S>o H$aVr h¡ -

"Am¡aVm| H$s Iwe{H$ñ‘Vr Am¡a ~X{H$ñ‘Vr Ho$ {H$VZo ~±Yo - ~±YmE T>a} h¢ & ~agm| go Mbr

153

Am ahr `h gmoM H$~ ~XboJr ? H$~ Am¡aV H$s H$s‘V R>rH$am| Am¡a H$m¡{‹S>`m| go ZmnZm ~§X hmoJm? H$~ Cgo B§gmZ g‘PH$a CgH$s ~mo{b`m± bJZr ~§X hmoJt ? H$~ Cgo ‘Xm] Ho$ ghmao {~Zm Xw{Z`m OrVo XoIZm ng§X H$aoJr ? H$~ Cgo AnZr Vah OrZo H$s AmµOmXr {‘boJr ? Am{µIa H$~ VH$&'77 _hê$˜ H$m AmË‘~moY Cgo AnZm amñVm Ty>§‹T>Zo Ho$ {bE ào[aV H$aVm h¡ &

Zm{gam e‘m© Ho$ Xygao CnÝ`mg "emë‘br' ‘| n{V Ho$ ê$n ‘| nwéf H$s ‘mZ{gH$Vm, Xå^ Am¡a Ah§ H$m CX²KmQ>Z hþAm h¡ & emë‘br AmB©.E.Eg. A’$ga h¡ Am¡a n{V goŠeZ Am°{’$ga & nËZr go AmohXo ‘| N>moQ>m {OgH$s Hw$§R>m dh Ka ‘| emë‘br na Am{YnË` O‘mH$a {ZH$mbVm h¡ & {ó`m| Ho$ {df` ‘| hëH$s am` Am¡a gmoM aIZodmbm Zaoe emë‘br H$mo "Vw‘ Am¡aV|!' go g§~mo{YV H$aVm h¡& Zaoe EH$ Vmo nwéf h¡¡ Cg na nËZr Ho$ {d{eîQ> ì`{º$Ëd Ho$ AmJo "hrZVm J«§{W' go J«{gV& Eogo ‘| CgHo$ nmg EH$ hr à{V{H«$`m ~MVr h¡, AmH«$‘U & emë‘br na AnZr loîR>Vm {gX²Y H$aZo H$m CgHo$ nmg EH$ hr amñVm h¡, "EH$m{YH$ma' & nËZr H$mo XoZo Ho$ {bE CgHo$ nmg VmZm, CbmhZm, MoVmdZr g^r Hw$N> h¢ -

l "Oam gr ~mV H$m àíZ Zht h¡ ~pëH$ ‘oar g‘P H$m ’o$a h¡ & ‘¢ R>ham Bg Ka H$m ajH$& ^bo hr Vw‘ ‘wPo ñdm‘r Z g‘Pmo & ‘Ja gmam ~moP H$moëhÿ Ho$ ~¡b H$s Vah ‘oao H§$Ym| na S>mb XoVr hmo, Š`m|{H$ ‘¢ n{V Omo R>ham Am¡a Vw‘ R>har A~bm.... nËZr ^r H¡$gr, Ambm A’$ga &'78

l "Vw‘ AnZo ~mao ‘| {ZU©` boZo dmbr H$m¡Z hmo ? ‘oar BÀN>m Ho$ {~Zm Z A~ Vw‘ AnZo Ka Om gH$Vr hmo, Z Bg eha go ~mha...'79

l "... Vw‘ Am¡aV| AnZo H$mo OmZo Š`m g‘PVr hmo ? ~mha Zht {ZH$bmoJr, H$m‘ Zht H$amoJr, Vmo g§gma Ho$ gmao H$m‘ R>ßn hmo Om`|Jo... `h OmZ bmo Vw‘, `h ’¡$gbm ‘oar ^mdZmAm| Ho$ ‘yë` na

Zht, ~pëH$ Bg Ka Ho$ ‘yë` na H$a ahr hmo &'80

Zaoe emë‘br H$mo Abm°Q>oS> H$ma, ~§½bo, Am{X go Iwe h¡ & ^m¡{VH$ g§gmYZm| H$s àmpßV go Iwe h¡ bo{H$Z Ka ‘| dh "nËZr' go A{YH$ h¡{g`V Zht aIVr &

emë‘br n{V ê$n ‘| Zaoe H$mo ZH$maVr Zht h¡ & dh XmånË` H$s ZB© ì`m»`mE± Am¡a g‘agVm H$s ^y{‘H$m VbmeZm MmhVr h¡ bo{H$Z Zaoe Ho$ ha àhma H$m ‘yH$-ñdrH$ma ^r Zht H$aVr dh Zaoe H$mo CgH$s gr‘mAm| Ho$ à{V AmJmh H$aVr h¡ Am¡a nËZr Ed§ ì`{º$ ê$n ‘| AnZo AmË‘gå‘mZ na dma Zht H$aZo XoVr -

l "‘¢ EH$ KmQ>r hÿ±, Ohm± na I‹S>o hmoH$a Vw‘ AmdmO XmoJo & d¡gm hr Odm~ nmAmoJo&'81

l "‘¢ Vwåhmar N>m`m, Vwåhmar à{VÜd{Z, Vwåhmam {dñVma Zht hÿ± Zaoe&'82

emë‘br ór-OrdZ ‘| {nVm, n{V Am¡a nwÌ H$s ^y{‘H$m ‘| {dñVma MmhVr h¡ & ór hmoZo Ho$ ZmVo Z Cgo gå~§Ym| H$m XmohZ ñdrH$ma h¡ Am¡a Z hr [aíVm| ‘| Am{YnË` Am¡a EH$m{YH$ma & Š`m|{H$ XmånË` ‘| dh ñd`§ EH$m{YH$ma AWdm gÎmm H$s AmH$m§{jUr Zht h¡& Zaoe H$m A{YZm`H$dmXr ñd^md Cgo AmË‘~moY H$s Amoa ào[aV H$aVm h¡ {Og‘| g§dmX gmYZo H$s Vrd« AmH$m§jm h¡ -

".... ‘¢ Vmo ’w$bH$mar H$m dh aoIm{MÌ Wr, {Ogo ~MnZ go {nVmOr Zo ~‹S>o OVZ go ItMm

154

Wm & {nVmOr nyao ~rg df© EH$ ’y$b H$mo AmH$ma XoVo aho... Am¡a Vw‘ MmhVo hmo {H$ {nN>bo ~rg df© H$m OrdZ ^yb OmD$± Am¡a Vwåhmar hr ‘erZr {Sµ>OmBZ H$mo AnZo ì`{º$Ëd na {MnH$m by±, {Og‘| Z Vwåhmar bJZ H$m ngrZm h¡, Z gå~§Ym| H$s JhamB© H$m {dñVma !.... ‘mZ bmo AmO ‘¢ gmao OVZ H$aHo$ Vwåhmar ÑpîQ> H$mo Am±I ~§X H$aHo$ AnZm by± Am¡a EH$ bå~o g‘` VH$ Vwåhmar Iwer Ho$ {bE AnZm {nN>bm OrdZ ^yb OmD$± & V~ Vwåhmar ‘ohZV H$s ‘hH$ H$s AmXV n‹S> Om`oJr, Vmo EH$ {XZ ~oQ>m AnZr BÀN>m Ho$ AZwgma ‘wPo T>mbZo H$s H$mo{ee H$aoJm & ~VmAmo, h‘ Am¡aV| Š`m h¢ ? Jrbr {‘Q²Q>r ? {H$VZr ~ma h‘ AnZo H$mo {‘Q>mH$a ZE-ZE ê$n ‘| T>b| ?'83

_hê$˜ aµ’$V H$s ‘mZ{gH$Vm Ho$ {déÕ g{H«$` MoVZm ‘| T>bH$a AnZo H$mo ñWm{nV H$aVr h¡ Am¡a emë‘br n{V Ho$ Hw$§{R>V ì`{º$Ëd ‘| go XmånË` gå~§Ym| ‘| g‘agVm Ho$ amñVm| H$s Vbme H$aVr h¡& aµ’$V EH$ n‹T>m-{bIm ~w{ÕOrdr nyao g‘mO H$mo ~Xb XoZo H$s MoVZm go ^am _hê$˜ H$mo OrdZ H$s {H$gr EH$ CnpñWV hþB© KQ>Zm H$s Vah Q´>rQ> H$aVm h¡ Am¡a Zaoe bKwVm J«§{W go nr{‹S>V nma§n[aH$ nwéf & Zm{gam e‘m© emë‘br Ho$ {nVm ê$n ‘| Adí` nwéf H$s EH$ gmW©H$ ^y{‘H$m àñVwV H$aVr h¢& AmpIa ‘mVm-{nVm Ho$ g§ñH$ma hr Vmo hmoVo h¢ Omo ì`{º$ H$mo OrdZ ‘| ~‹S>m `m N>moQ>m ~ZmVo h¢ & emë‘br Ho$ {nVm Zo AnZo g§ñH$mamo go J‹T>m h¡ emë‘br H$mo & emë‘br Am¡a CgHo$ {nVm ‘| "XmoñVmZm' gå~§Y h¡, {nVm Am¡a nwÌr H$s AmË‘r`Vm h¡& emë‘br Ho$ ñdV§Ì MoVm g§ñH$ma {nVm H$s hr XoZ h¢ &

nwéf g‘mO H$s O‹S>Vm Ho$ CX²KmQ>Z Am¡a nwéf H$s gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$m nXm©’$me H$aZo H$s ÑpîQ> go g~go ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡, H¥$îUm gmo~Vr H$m "{XbmoXm{Ze' CnÝ`mg Ho$ ‘w»` M[aÌ "dH$sb H¥$nmZmam`U' hdobr Am¡a ’$ameVImZo ‘| AnZr MVwamB©nyU© ^y{‘H$m go boH$a ~hrImVo ‘| dgr`V XO© H$aZo H$s ^y{‘H$m VH$ gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm Ho$ gmjmV à{V{Z{Y nmÌ h¢ & ‘mÌ Bg EH$ M[aÌ Ho$ Ûmam H¥$îUm gmo~Vr Zo nyao nwéf àYmZ g‘mO H$s Mm[a{ÌH$ ~wZmdQ> Am¡a ‘mZ{gH$ g§aMZm H$mo KQ>Vo {XIm`m h¡& Hw$Qw>å~ß`mar Am¡a ‘hH$ ~mZmo XmoZm| Ho$ hH$ EH$ Xygao H$mo gm¢nVo hþE, CÝh| d¡`{º$H$ A{YH$mam| go d§{MV aIVo h¢ Am¡a ’$bgµ’$mZm A§XmµO ‘| Bgo "Xw{Z`mXmar' H$m Zm‘ XoVo h¢& Hw$Qw>å~ß`mar H$s Amn{Îm H$m Odm~ h¡ �

l "...dŠV H$ht ^r JwµOmao, h‘ h‘r ah|Jo& Am¡a AmnHo$ {bE Hw$N> Xygam Z ~Z Om`|Jo&'84 Am¡a ‘hH$~mZmo Ho$ {df` ‘| am` � l "... ‘hH$ h‘go bJr ~±Yr h¡ &.... h‘mao ~mha CgH$s AnZr H$moB© Vm¡µ’$sµH$ Zht & h‘mao ~oQ>o H$s ‘m±

h¢ bo{H$Z hdobr ‘| CgHo$ Zm‘ H$m H$moB© nQ²Q>m V¡`ma Zht {H$`m Om gH$Vm & H$moB© Zm‘ Cg na

Mñnm§ Zht {H$`m Om gH$Vm & ~Xé Am¡a ‘mgy‘m H$s ‘m± h¢ ~g...'85

dH$sbgmh~ [aíVm| H$mo AnZo noeo H$s MVwamB© go {ZnQ>mVo h¢ & Cg na "‘X©' hmoZo H$m Ah§ CÝh| {damgV ‘| {‘bm h¡ & do Hw$Qw>å~ß`mar Ho$ gm‘Zo ~mH$m`Xm BgH$s KmofUm H$aVo h¢ - "gw{ZE, ha ‘X© Ho$ hmW ‘| EH$ Omb hþAm H$aVm h¡ & AnZr {hå‘V Am¡a ‘aXmZJr go dh Bg OhmZ ‘| {OVZm g‘oQ> gHo$ g‘oQ> bo "{XbmoXm{Ze' Ho$ dH$sb gmh~ gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$m àVrH$ nmÌ h¢ {OZHo$ M[aÌ Ho$ AŠg ‘| ór-emofU H$s O‹S>m| H$mo nhMmZm Om gH$Vm h¡&

155

H¥$îUm gmo~Vr Ho$ nmÌ ñQ>r[a`mo Q>mBn Zht h¡ & H$mo‘b g§doXZerb, ^mdwH$ {ó`m± h¢ & H$R>moa, H$H©$e, AnZo ^rVa nwéfdmXr Ah§ ^ao Xn©Mya ór-nmÌ ^r h¢ & Cgr Vah H$R>moa ì`{º$ H|${ÐV, na§namdmXr gmoM go J«ñV nwéf nmÌm| Ho$ ~rM ghO, ñZoh Am¡a Xm{`Ëd go n[anyU© ór O¡gr g§doXZm Ho$ H$mo‘b ñne© {bE nwéf nmÌ ^r h¢ & `hr {deofVm H¥$îUm gmo~Vr Ho$ nmÌm| H$mo ~hþV {dídgZr` ~Zm XoVr h¡&

"{XbmoXm{Ze' Ho$ dH$sb gmh~ {OZ AWm] ‘| gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm Ho$ à{V{Z{Y nmÌ h¢ Cgr àH$ma {MÌm ‘wX²Jb Ho$ CnÝ`mg "Amdm§' H$m g§O` H$ZmoB© AmYw{ZH$ ny±OrdmXr `wJ H$m àVrH$ nmÌ h¡& {Og‘| "ór' nËZr, AWdm ào{‘H$m XmoZm| hr ê$nm| ‘| CgH$s ny±Or H$m {hñgm h¡ & EH$ AW© ‘| nwéf H$s "H«$sVXmgr'& AnZr AHy$V g§nXm H$m dm[ag nmZo Ho$ {bE dh Z{‘Vm H$mo "{H$amE H$s H$moI' ‘| ~Xb S>mbVm h¡ & Hw$N>-Hw$N> dH$sb gmh~ H$s Vah hr Z{‘Vm H$mo Am{W©H$ gh`moJ XoH$a ào‘ Ho$ Zm‘ na ’w$gbmH$a AnZo {bE BñVo‘mb H$aVm h¡ & Z{‘Vm CgHo$ {bE AnZm CÎmam{YH$mar nmZo H$m ‘mÜ`‘ h¡& Z{‘Vm O~ Ag{b`V OmZZo Ho$ ~mX {dÐmoh H$aVr h¡ V~ CgHo$ ~ZmdQ>r H«$moY ‘| Agbr g§O` H$ZmoB© Ho$ Xe©Z hmoVo h¢&

XoImo, ‘oao ~ÀMo Ho$ g§J Vw‘Zo Amdoe ‘| AmH$a H$moB© N>o‹S>N>m‹S> H$s... {H$gr Ho$ ̂ r nQ²Q>r n‹T>mE Vmo... ‘oar MoVmdZr H$mo H$moar JrX‹S> ^^H$s Z g‘PZm... V§Xya H$m§S> hmo OmEJm ! OmZ go OmAmoJr Vw‘ Z¡Zm gmhZr H$s Vah ! EH$X‘ gwerb e‘m© H$s AmË‘m àdoe H$a Om`oJr ‘wP‘|...&'87

M§Ð{H$aU gm¡Z[aŠgm "M§XZ-Mm§XZr' ‘| n{V ê$n ‘| nwéf H$s gZmVZ ‘mZ{gH$Vm na ì`§½`mË‘H$ bhOo ‘| àhma H$aVr h¢ �

"g§gma ‘| ‘Zwî` g~H$s AmbmoMZm gwZ gH$Vm h¡ na AnZo {déÕ nËZr H$s AmbmoMZm Zht& ^maVr` n{V Vmo AmO ^r nËZr H$mo ‘mÌ AnZm hr J«m‘moµ’$moZ g‘PZm MmhVm h¡ Omo Ho$db Cgr Ho$ Jm`o aoH$mS©> ~Om gH$Vr h¡ &'88

‘¥Xwbm JJ© Zo 'H$R>Jwbm~' ‘| pñ‘Vm Ho$ OrOm, {O‘ Oma{dg Am¡a B{dªJ Ho$ ‘mÜ`‘ go nwéf H$s O‹S> d¥{Îm, Am¡a é½U ‘Zmo{dkmZ H$m `WmW© {MÌU {H$`m h¡ & pñ‘Vm Ho$ OrOm Ho$ {bE "ór' ‘mÌ EH$ Cn^moJ H$s dñVw h¡ & pñ‘Vm Ho$ {ddmh Ho$ {bE [aíVo Am‘§{ÌV H$aVm h¡ Am¡a n¡gm IM© Z hmoZo H$s Zr`V go pñ‘Vm H$mo {Ì`mM[aÌ H$m BñVo‘mb H$aHo$ b‹S>H$m ’±$gmZo H$s à¡pŠQ>H$b Q´>oqZJ XoVm h¡& dh pñ‘Vm H$m n[aM` ’y$h‹S> eãXmdbr ‘| H$admVm h¡& pñ‘Vm Ho$ {damoY H$aZo na Cgo AnZr hdg H$m {eH$ma ~ZmVm h¡ {Oggo pñ‘Vm H$m nyam OrdZ Xm§d na bJ OmVm h¡ & dh nwéf doe ‘| pñ‘Vm Ho$ {bE amjg gm{~V hþAm&

pñ‘Vm H$s Xygar ‘wbmH$mV {dXoe ‘| {O‘ Oma{dg go hmoVr h¡ Omo "pñ‘Vm' ‘| AmË‘{d‘w½Y Am¡a AnamY~moY ‘wŠV ór XoIH$a AMå^o ‘| n‹S> OmVm h¡ Am¡a Cgo AnZr OrdZ g§{JZr ~ZmH$a, ^mdZmË‘H$ emofU H$aHo$ AnZo {bE "B§gmZr à`moJembm' ‘| VãXrb H$a XoVm h¡ & Am¡a O~ pñ‘Vm CgHo$ AZwê$n [aEŠQ> H$aZo go B§H$ma H$aVr h¡ V~ dh qhgH$ hmo CR>Vm h¡ & Am¡a Bgr Xm¡amZ pñ‘Vm H$mo J^©nmV hmo OmVm h¡&

156

B{dªJ ‘m[a`mZ H$m ~m¡{ÕH$ emofU H$aVm h¡ & ‘m[a`mZ Ho$ ê$n ‘| ór H$s ^mdwH$Vm, g‘n©U H$m ^anya BñVo‘mb H$aHo$ Cgo Ë`mJ XoVm h¡ & ‘m[a`mZ ‘| ‘mV¥Ëd H$s bmbgm XoIH$a Cgr H$mo AnZr ñdmW©{gX²{Y H$m ‘mÜ`‘ ~ZmVm h¡ & bopIH$m ‘m[a`mZ Ho$ ^mdZmË‘H$ emofU ‘| B{dªJ H$s ñdmWu ‘Zmod¥{Îm H$m CX²KmQ>Z H$aVr h¡ �

"gwZVr hmo ‘m[a`mZ, O¡go hr `h CnÝ`mg N>nH$a Am`oJm, h‘ EH$ Am¡a ~ÀMm ~ZmE±Jo & XmoJr Z ‘wPo, geara EH$ ~ÀMm, h‘mar MoVZm Am¡a Xoh, XmoZm| Ho$ {‘bZ H$m {MÝh & Vw‘ ^r MmhVr hmo Z, AnZm IwX H$m, AnZr Xoh go OÝ‘m ~ÀMm ? âb¡e Am°’$ Ada âb¡e & h‘mar hS²S>r, ‘m±g-‘ÁOm go ~Zm, h‘mam AnZm {eew ?'89

‘wXwbm JJ© Zo nwéf ‘Zmo{dkmZ Am¡a ñdmWu d¥{Îm H$m ~hþV ~marH$ A§H$Z "H$R>Jwbm~' ‘| {H$`m h¡&

ór-aMZmH$mam| Zo Eogo nwéfnmÌ ^r {gaOo h¢ Omo ór Ho$ pIbm’$ AÝ`m` ‘| I‹S>o hmoVo h¢ & CgH$m gmW XoVo h¢ & "~oVdm ~hVr ahr', "MmH$' Am¡a "BXÝZ‘‘,' Ho$ XX²Xm, ZmZm O¡go ñZo{hb nmÌ h¢ Am¡a nwÌr ‘| g§ñH$ma-‘y{V© J‹T>Zodmbo emë‘br Ho$ {nVm O¡go M[aÌ ^r h¢ & ‘¡Ìo`r nwînm Ho$ CnÝ`mg "~oVdm ~hVr ahr' ‘| ór-emofU Ho$ pIbm’$ AmdmµO ~wb§X H$aZo dmbo nmÌ h¢ & AnZr nwÌr H$s C‘« H$s Cd©er go O~aXñVr {ddmh H$aZo dmbo ~aµOmoa qgh Ho$ pIbm’$ CgH$m nwÌ CX` I‹S>m hmoH$a {nVm Ho$ H¥$Ë` H$mo {YŠH$maVm h¡�

".... Bg Ka ‘| ah|Jo Vmo h‘ gdmb H$a|Jo Am¡a CÎma ^r ‘m±J|Jo & ~mn h¡ Vmo A§Yoa ‘MmAmoJo& ‘Z‘mZr H$amoJo ? ~mha H$‹T>do bm`H$ ‘w±h Zhr ah J`m h‘mam - Vwåhmao H$a‘mo Ho$ H$maZ'90

CX` Cd©er Ho$ H$hZo na ^mB© H$s {dYdm go {ddmh H$aZo H$mo amOr hmoVm h¡ & "MmH$' H$m a§OrV gma§J Ho$ gmW I‹S>m {XImB© XoVm h¡ bo{H$Z H$B© ñWbm| na CgH$s {ÛYm Am¡a H$WZr-H$aZr ‘| A§Va CgHo$ M[aÌ H$mo R>mog ^y{‘H$m ‘| I‹S>m Zht H$a nmVo &

‘¥Xwbm JJ© Zo "H$R>Jwbm~' ‘| da{OZ`m Ho$ n{V Ho$ ê$n ‘| OmO© O¡go nwéf ì`{º$Ëd H$m aoIm§H$Z {H$`m h¡ Omo M[aÌ Am¡a ‘mZ{gH$ ~wZmdQ> ‘| ~hþV Ñ‹T> h¡ & dh EH$ CXmÎm Am¡a g§doXZerb gm¢X`©-ào‘r ì`{º$Ëd h¡ & Omo A^yVnyd© gm¢X`©em{bZr da{OZ`m go ào‘ H$aVm h¡, {ddmh ^r & bmBbmO ~r‘mar Ho$ Xm¡amZ O~ da{OZ`m H$m nyam gm¢X`© Pa OmVm h¡ V~ ^r OmO© A§{V‘ jUm| VH$ CgHo$ gmW I‹S>m ahVm h¡ & dh da{OZ`m Ho$ gmW I‹S>m ahH$a Cgo emar[aH$ `mVZm Am¡a ‘¥Ë`w-^` go D$na CR>mZm MmhVm h¡& dh {nVm Z hmoVo hþE ^r pñ‘Vm H$mo Ka H$s gwajm Am¡a {nVm H$m ñZoh XmoZm| XoVm h¡ CZ pñW{V`m| ‘| ^r O~ ‘m[a`mZ H$s gJr ‘m± da{OZ`m ^r Cgo ha g§^d A{YH$ma go d§{MV aIVr h¡ &

"H$R>Jwbm~' ‘| hr {d{nZ h¡, Omo AnZr ‘m± Ho$ à{V AË`{YH$ g§doXZerb hmoZo Ho$ H$maU ór-‘mÌ H$mo na§namJV ÑpîQ> go {^ÝZ ÑpîQ> go XoIZo H$m Aä`mg H$a ahm h¡ & AYo‹S> C‘« ‘| n{V H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX {d{nZ H$s ‘m± Zo OrdZ H$mo "CnmgZm' H$s Vah {O`m h¡ & {ZË` ahVo hþE

157

A{ZË` ~Zm boZo H$s gmYZm & ‘m± H$s CnmgZm ‘| CgZo ór-OrdZ H$s n[a^mfm aMr h¡, "Xw:I, B©ída, e{º$ Am¡a {g{Õ' & "H$R>Jwbm~' ‘| {d{nZ Zo AnZo Ah§ H$m {dgO©Z grIm h¡ & Bg{bE dh pñ‘Vm, ZraOm, Agr‘m g^r go g§dmX gmY boVm h¡ & A§V ‘| pñ‘Vm Am¡a Agr‘m Ho$ gmW ì`mnH$ gm‘m{OH$ {hVm| ‘| hmW ~±Q>mZo Ho$ gmW CgH$m JmoY‹S> àñWmZ nwéf Ho$ Cg Z`o AdVma H$s ñWmnZm h¡ Omo ór-ñdmV§Í` g§Kf© H$mo Am§XmobZ H$s gr{‘V ^y{‘H$m go ~mha {ZH$mbH$a d¡Mm[aH$ Am¡a gm‘m{OH$ {H«$`mÝd`Z Ho$ AmYma na ñWm{nV H$aVm h¡ & {d{nZ gmoM ‘| AgmYmaU Am¡a g§doXZm ‘| ‘¥Xw nwéf nmÌ h¡ & "{d{nZ' ór-ñdmV§Í` g§Kf© ‘| ór Am¡a ~mH$s {díd Ho$ ~rM g§dmX gmYZo H$m ‘mÜ`‘ ~ZVm h¡ & `X²`{n {d{nZ Ho$ M[aÌ ‘| H$B© ñd^mdJV, {damoYm^mg {XImB© XoVo h¢ & Omo ór Ho$ OrdZ Am¡a g§Kf© H$mo g‘PZo Ho$ à`mg H$m AZJ‹T> H$ÀMmnZ h¡ & bo{H$Z ZraOm Am¡a AnZo gå~§Ym| ‘| "Vw‘ ‘oao {bE ‘mÌ ‘mÜ`‘ Zht hmo', H$hH$a {Og gM H$mo ñdrH$ma H$aVm h¡& dmñVd ‘| ór-‘w{º$ H$s b‹S>mB© Bgr gM H$s ñdrH¥${V H$s Vmo h¡ & AnZr gr‘mAm| ‘| ̂ r, {d{nZ EH$ ‘hËdnyU© nmÌ h¡ & ñd`§ bopIH$m Bgo g‘PZo H$m AmJ«h aIVr h¢, "Bgo Am¡aVm| H$s H¥${V ‘V ~ZmBE & {d{nZ H$mo ^yb JE Vmo AmO H$s A§Yr Xm¡‹S> H$s n[aU{V h‘| Am¡a H$mR> H$aoJr &'91

"CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$m {OVoZ ^r ZB© ‘mZ{gH$Vm go `wŠV nmÌ h¡ & Zrag XmånË`JV gå~§Ym| go ÌñV nËZr ‘Zrfm H$mo M`Z H$m A{YH$ma ^r XoVm h¡ Am¡a dmng bm¡Q> AmZo H$m ^r -

"µO~aXñVr H$aHo$ Vwåh| Zht amoHy$§Jm, ‘Zrfm & EH$ B§gmZ H$m Xygao na BVZm A{YH$ma ‘¢ Zht ‘mZVm & BVZm µOê$a H$hÿ±Jm, EH$ ~ma Am¡a gmoM bmo & ‘¢ Vwåh| MmhVm hÿ±, MmhVm hÿ± Vw‘ Z OmAmo & BgHo$ Abmdm {g’©$ `h H$h gH$Vm hÿ±, H$^r bm¡Q>Zm Mmhmo Vmo bm¡Q> AmZm &'92

BZHo$ Abmdm "eof`mÌm' H$m Xrnm§H$a Am¡a "AnZo-AnZo H$moUmH©$' H$m S>m°. A{ZéÕ h¡ {Og‘| nwéf ‘mZ{gH$Vm Am¡a X§^ go {ZVm§V Xya ì`{º$ ñVa na npËZ`m| Ho$ gmW g‘mZVm H$m ì`dhma aIVo h¢&

ór aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mg ‘| nwéfm| Ho$ emofU Am¡a {ZaHw$§e VmZmemhr àd¥{Îm H$m CX²KmQ>Z h¡ & {dÐmoh H$s àd¥{Îm h¡& à{VñnYm© H$m ^md ^r bo{H$Z ~‹S>o Am¡a g’$b CnÝ`mgm| ‘| A§{V‘ Üd{Z ór-nwéf gå~§Ym| ‘| nmañn[aH$Vm, gm§‘Oñ` Am¡a gm¡‘Zñ` H$s h¡ & do Ohm± ór-ñdV§ÌVm Ho$ g§Kf© ‘| ñd`§ "AmË‘{díbofU' Ho$ Xm`ao ‘| I‹S>r h¢ dht nwéfm| go {nVm, n{V, nwÌ, ghH$‘u Ho$ ê$n ‘| gh`moJ H$s Anojm aIVr h¢ & do g‘mO ‘| Cgr Vah ñdrH$mao OmZo Ho$ {bE g§Kf© H$a ahr h¢, O¡go EH$ BH$mB© Ho$ ê$n ‘| nwéf ñdrH¥$V h¡ &

10. `m¡Z nm{dÍ`-Anm{dÍ` Ed§ H$m¡‘m`© Ho$ {‘WH$ :-

AYwZmVZ g‘` Am¡a {MÝVZ ‘| {Og àH$ma ào‘ Ho$ AW© Am¡a g§X^© ~Xbo h¢ & d¡go hr `m¡Z-gå~§Ym| H$mo ^r Z`o Z¡{VH$ AW© {‘bo h¢ & ~Xbr hþB© ‘mZ{gH$Vm Ho$ ~rM AmYw{ZH$ Zmar `m¡Z gå~§Ym| Ho$ ñVa na ^r g‘mZm{YH$ma H$s ‘m±J H$aVr h¡ & `m¡Z-nm{dÍ` Am¡a Z¡{VH$Vm Ho$ Zm‘ na nm{bV g‘mO Ho$ Xmohao ‘mZX§S> Cgo ñdrH$ma Zht & `m¡Z gå~§Ym| ‘| dh AnZr BÀN>m H$mo ^r

158

‘hËd XoZm MmhVr h¡ & `m¡Z nm{dÍ` H$mo boH$a ~Xbr hþB© ‘mZ{gH$Vm {d{dY g§X^m] ‘| {M{ÌV h¡& ‘{hbm CnÝ`mgH$mam| Zo H$B© Eogo nmÌm| H$m g¥OZ {H$`m h¡& Omo XmånË` gå~§Ym| ‘| H$m‘-AV¥{á H$m {eH$ma h¢& n{V go Ag§VwîQ> h¡ Ed§ {Z^©`Vm Ho$ gmW ñdrH$ma H$aVr h¢ & Bg ÑpîQ> go g~go ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡, H¥$îUm gmo~Vr H$m "{‘Ìmo ‘aOmZr'& "{‘Ìmo' ñdÀN>§X àH¥${V H$s Zmar-nmÌ h¡, Omo Xoh V¥pßV MmhVr h¡ Am¡a CgH$s Am‹S> ‘| AmZodmbr pñW{V`m| H$s pIëbr C‹S>mVr MbVr h¡& "{‘Ìmo' {hÝXr CnÝ`mg H$s nhbr ór-M[aÌ h¡ {OgZo H$m‘-gå~§Ym| ‘| g‘mZVm H$s ‘m±J H$s {d{YdV² KmofUm H$s h¡& dh gm‘m{OH$ g§H$sU©Vm H$m nwaµOmoa AmdmµO ‘| {damoY H$aVr h¡ & Cgr Ho$ eãXm| ‘|, "`h H¡$gm ì`mnma AnZo b‹S>Ho$ ~rO S>mb| Vmo nwÊ`, XyOo S>mbo Vmo Hw$H$‘©&'93 {‘Ìmo H$m gmhg g‘mO Ho$ {bE EH$ MwZm¡Vr h¡ {H$ ór ^r nwéf H$s ~am~ar H$a gH$Vr h¡& Am¡a {Og {XZ I‹S>o hmoH$a AnZr ‘m±Jo ~wb§X H$aoJr, g‘mO AamOH$Vm H$s pñW{V`m| H$s Amoa Om gH$Vm h¡& bopIH$m Zo CnÝ`mg Ho$ A§V ‘| {‘Ìmo H$m gm‘Zm ‘m± Ho$ OrdZ Ho$ H$R>moa `WmW© go H$admH$a Cgo AnZo "Ka' Am¡a "XhbrµO' H$s Amoa dmng éIgV {H$`m h¡ & {‘Ìmo H$m AnZo Ka bm¡Q>Zo H$m {ZU©`, n{V Ho$ à{V AmË‘r`Vm Am¡a gM H$m ñdrH$ma {H$ ñdV§ÌVm Xoh Ho$ amñVo go Zht MoVZm Ho$ ‘mJ© na MbH$a AmVr h¡ Am¡a dhr ñdV§ÌVm ghO Am¡a ñdm^m{dH$ h¡ & CnÝ`mg H$m ¶h A§V {ZpíMV Vm¡a na g¥OZ ‘| boIH$s` hñVjon H$m Zm`m~ CXmhaU h¡ Am{µIa nmÌ CnÝ`mgH$ma Ho$ ‘mZg nwÌ-nw{Ì`m± hr Vmo hmoVo h¢ CZHo$ ‘mÜ`‘ go EH$ Xw{Z`m aMr OmVr h¡ {Og‘| h‘mao g‘` H$m AŠg hmoVm h¡ & {‘Ìmo {ó`m| Ho$ `m¡Z emofU Am¡a Bg g§X^© ‘| Agr{‘V A{YH$ma AnZo nmg aIZo dmbo nm¡éf Ho$ g‘j MwZm¡Vr aIVr h¡ & H¥$îUm gmo~Vr Ho$ hr Xygao CnÝ`mg "{XbmoXm{Ze' ‘| Hw$Qw>å~ß`mar ^r ~Xbo H$s ^mdZm go dH$sb Zmam`U Ho$ gm‘Zo MwZm¡Vr aIVr h¡ & "~m~m' Ho$ gmW gå~§Y ñWm{nV H$aVr h¡ bo{H$Z dhm± ^r bopIH$m Zo g¥OZ Ho$ Yra-J§^ra Xm{`Ëd~moY H$mo YmaU H$aHo$ Hw$Qw>å~ß`mar Ho$ ~ÀMo H$m OÝ‘ hmoVo Zht {XIm`m h¡ & "S>ma' go {~Nw>‹S>r' H$s "nmemo' Am¡a "gyaO‘wIr A§Yoao' H$s "aËVr' ^r nyU©Vm MmhVr h¢ & "{‘Ìmo ‘aOmZr' H$s Vah hr "gyaO‘wIr A§Yoao Ho$' ^r {hÝXr CnÝ`mgm| ‘| EH$ {d{eîQ> ñWmZ aIVm h¡ & Bg CnÝ`mg ‘| nhbr ~ma ~MnZ ‘| ~bmËH$ma H$s {eH$ma ZÝht ~ÀMr H$mo CnÝ`mg Ho$ Ho$ÝÐ ‘| aIm h¡& "aËVr' ~MnZ ‘| "hdmKa' ‘| ~bmËH$ma H$s {eH$ma hmo OmVr h¡ Am¡a {’$a `wdVr ~ZZo VH$ Cg AnamY H$s {eH$ma hmoVr h¡ Omo CgZo {H$`m hr Zht h¡ & ~MnZ ‘| n[adma ‘| "ANy>V' Am¡a g‘mO ‘| "J§Xr' b‹S>H$s H$s g§km nmH$a nhbo AmË‘ajm ‘| AmH«$‘H$ hmoVr h¡ Am¡a {’$a Yrao-Yrao "AnamY ~moY J«ñV'& OrdZ ‘| H$B© nwéfm| H$m AmJ‘Z hmoVm h¡ bo{H$Z emar[aH$ gå~§Ym| ‘| H$^r ghO Zht hmo nmVr & ~mb-OrdZ Ho$ H$mo‘b ‘Z na Am¡a VZ na ~bmËH$ma Zo Omo Kmd N>mo‹S> {X`m h¡ dh ór-nwéf Ho$ Xoh g§gJ© ‘| AmZ§X H¡$go ‘hgyg H$ao ? eara Ho$ ñne© Ho$ Zm‘ na CgHo$ nmg EH$ dr^Ëg AZw^y{V h¡ {OgZo CgHo$ ‘Z-‘pñVîH$ H$mo AmH«$m§V H$a aIm h¡ & {OgZo Cgo "J§Xr b‹S>H$s' Ho$ ê$n ‘| ñWm{nV H$a {X`m & dr^Ëg AZw^y{V ào‘ H$s AbI H¡$go OJm gH$Vr h¡ ? nhbr ~ma {H$gr Am¡nÝ`m{gH$ H¥${V Zo Eogr KQ>Zm H$mo CnÝ`mg H$m AmYma ~Zm`m Am¡a {gÕ {H$`m {H$ "~bmËH$ma' ór Ho$ OrdZ Ho$ ^yV-^{dî`-dV©‘mZ Ho$ OrdZ-{dñVma H$mo {gH$mo‹S> H$a H¡$go EH$ KQ>Zm, EH$ ñ‘¥{V ‘| H¡$X

159

H$a XoVm h¡ & aËVr Ho$ OrdZ ‘| {H$VZo hr nwéf Am`o ({OÝh| g‘rjH$m| Zo aËVr H$s pIbdm‹S> Am¡a ~Xbo H$s ^mdZm go Omo‹S>H$a XoIm) bo{H$Z g~ Ho$ g~ Cg "hdmKa' dmbo h¡dmZ H$s d¥{Îm H$mo hr B§gmZr Om‘m nhZmH$a& g~Ho$ g~ aËVr H$mo g§nyU©Vm ‘| MI boZo H$mo AmVwa & aËVr H$s Aghm` AdñWm H$mo CgH$m B§H$ma ‘mZH$a Cgo "R>§S>r Am¡aV' H$s g§km go ZdmµOVo & "AnamY ~moY' go J«ñV aËVr {OVZm ~mha {ZH$bZo H$s H$mo{ee H$aVr CVZr Cg‘| K±gVr Mbr OmVr & Š`m|{H$ Xoh Ho$ ñne© ‘| ào‘ OmJZo H$s AZw^y{V aËVr H¡$go H$a nmVr ? O~{H$ CgH$s Xoh H$m O~aZ ñne© hr CgHo$ OrdZ H$s g~go H$Qw> AZw^y{V Am¡a ñ‘¥{V h¡ & {XdmH$a aËVr Ho$ OrdZ ‘| AmH$a CgHo$ ‘Zmo{dkmZ H$mo n‹T>Vm h¡ Am¡a Cgo AnamY~moY go ~mha {ZH$mbZo H$m à`mg H$aVm h¡ & ~bmËH$ma ór Ho$ ‘Zmo{dkmZ na {H$VZm à{VHy$b à^md N>mo‹S>Vm h¡ BgH$m gmjmV² CXmhaU h¡ "gyaO‘wIr A§Yoao Ho$' CnÝ`mg & bopIH$m aËVr Ho$ ‘Zmo{dkmZ H$mo naV Xa naV ImobH$a Cgo AnamY ~moY go ‘wŠV H$aZo H$m à`mg H$aVr h¡ & âb¡n na {bIo eãXm|, "A§Xa Am¡a ~mha H$s Xmohar Xwí‘Zr ‘| OH$‹S>r aËVr H$s b‹S>mB© ‘mZdr`-‘Z H$s {ZVm§V CbPr hþB© MmhV Am¡a OrdZ-^ao g§Kf© H$m XñVmdoO h¡' go eV à{VeV gh‘V hmoVo hþE ^r Bg ~mV go H$VB© gh‘{V Zht OVmB© Om gH$Vr {H$ bopIH$m Zo "aËVr Ho$ ‘mÜ`‘ go nV©-Xa-nV© VZ-‘Z H$s gm±dbr ß`mg H$mo CHo$am h¡ &' Bgo ór-OrdZ go Ow‹S>o Z¡{VH$ ‘mZX§S>m|, `m¡Z nm{dÍ` H$s ‘`m©XmAm| na VrIo H$Q>mj Am¡a `WmW© Ho$ gË`-{ZénU Ho$ ê$n ‘| n‹T>m OmZm Mm{hE & Š`m|{H$ ~bËH¥$V ór Xmoham A{^emn PobVr h¡, EH$ g‘mO H$s Cnojm H$m Am¡a Xygam AnZo ^rVa CJ Am`o H±$Q>rbo Pm‹S>-P§Im‹S> go {ZaÝVa Km`b hmoVo Mbo OmZo H$m & EH$ ‘wŠV OrdZ {~Zm H$moB© JwZmh {H$E EH$ A{^eßV OrdZ OrZo H$mo {dde & AmJo MbH$a ‘¥Xwbm JJ© Zo "H$R>Jwbm~' ‘| ór H$mo pñ‘Vm Ho$ ê$n ‘| Bgr AnamY ~moY go ‘wŠV {H$`m & BZ XmoZm| CnÝ`mgm| H$mo n‹T>Vo hþE ñnîQ> {XImB© XoVm h¡ {H$ pñ‘Vm, aËVr H$m {dñVma h¡ & H¥$îUm gmo~Vr Zo ~bËH¥$V ór Ho$ AnamY~moYJ«ñV ‘mZg H$s naV-Xa-naV Jhar ‘mZdr` (ór) g§doXZm Ho$ gmW n‹S>Vmb H$s Am¡a ‘¥Xwbm JJ© Zo pñ‘Vm Ho$ ê$n ‘| ~bmËH$ma J«ñV ór H$mo AnamY~moY go ‘wŠV H$a g§gma-^a Ho$ g§Kfm] go bmohm boZm {gIm`m & `X²`{n ‘¥Xwbm JJ© CnÝ`mg ‘| `o ñdrH$ma H$aVr h¢ {H$ do pñ‘Vm H$mo aËVr H$s Vah Xy{fV hmoZo H$s ‘mZ{gH$Vm go J«ñV Zht {XIm gH$Vr Wr Bg{bE pñ‘Vm AnamY ~moY go nyU©V: ‘wŠV h¡ & bo{H$Z ‘wPo `h "àoaUm' {XImB© XoVr h¢ & "aËVr' Zo Bg `WmW© H$mo gm‘Zo aIm {H$ ~bËH¥$V ór {H$Z ‘mZ{gH$ AmKmVm| H$mo PobVr h¡ & aËVr Ho$ AnamY~moYJ«ñV hmoZo Ho$ n[aUm‘m| Zo hr pñ‘Vm H$mo Bggo ‘wŠV hmoZo H$s àoaUm Xr& BVZm Adí` h¡ aËVr AHo$br b‹S> ahr h¡, AnZo AnamY-~moY go O~{H$ pñ‘Vm AnamY-~moY go ‘wŠV h¡ Bg{bE dh ~hþAm`m‘r b‹S>mB© b‹S> gH$s h¡ &

"BXÝZ‘‘' ^r Bg ÑpîQ> go Cgr MoVZm H$mo ñWm{nV H$aVm h¡ Omo H$R>Jwbm~ ‘| h¢ & ‘§Xm H¡$bmg ‘m‘m Ho$ Ûmam ~bËH¥$V hmoVr h¡ & bo{H$Z dhm± Hw$gw‘m ^m^r boIH$s` hñVjon boH$a ‘m¡OyX h¢& do ‘§Xm H$mo "AmË‘nr‹S>m' go ‘wŠV ahZo H$m hm¡gbm XoVr h¢ Am¡a ~bmËH$ma H$mo ‘mÌ EH$ ~war KQ>Zm ‘mZ ^yb OmZo H$s am` ^r& Š`m|{H$ ‘§Xm Z Xmofr h¡ Am¡a Z hr ^mJrXma ... "Omo hþAm Cgo ^yb OmZm& S>a ‘V ‘mZZm H$^r {µOÝXJmZr ‘| , BVZr ~‹S>r {µOÝXJr ‘| AÀN>m-~wam KQ> OmVm h¡ &

160

{~{Q>`m, CgHo$ H$maZ ‘Z ‘| Jm±R> bJmZo go Š`m ’$m`Xm ? Omo Vw‘Zo {H$`m hr Zht, CgHo$ {bE AnZo H$mo Xmogr Š`m| ‘mZZm ? Cg Hw$H$a‘ H$s ^mJrXma, ‘ÝXm, Vw‘ Vmo {~ëHw$b Zht &'94

Hw$gw‘m ‘§Xm Ho$ n{dÌ hmoZo H$s KmofUm ^r H$aVr h¡ -

"H$mQ> ’|$H$m| OrdZ go Bg Hw$K‹S>r H$mo & Vw‘ AÀN>V hmo ‘ÝXm &'95

"BXÝZ‘‘' H$s "Hw$gw‘m' J«m‘rU ór hmoH$a ^r Cg MoVZm go b¡g h¡ Omo AÝ`m` H$mo ghZ Zht H$aVr h¡ Am¡a Xygam| H$s ‘w{º$ Ho$ amñVo ^r ImobVr h¡ & ‘§Xm H$s ‘m± "ào‘' Am¡a "Hw$gw‘m' XmoZm| Zo Z¡{VH$ dO©ZmAm| H$mo MwZm¡Vr Xr h¡ & AnZo AmnH$mo ‘wŠV {H$`m h¡ & ào‘ n{V H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX d¡Yì` H$s ñWm{nV ‘mÝ`VmAm| H$mo MwZm¡Vr XoH$a AnZr ì`{º$JV Iw{e`m| H$mo gdm}n[a aI aVZ `mXd Ho$ gmW ^mJH$a emXr H$a boVr h¡ & dh {dYdm gmg Ho$ OrdZ H$s AnZo ^rVa nwZé{º$ Zht MmhVr & bo{H$Z aVZ ̀ mXd Cgo BñVo‘mb H$aHo$ N>mo‹S> XoVm h¡ & V~ dh AnZr O‹S>m| go (‘§Xm) dmng Ow‹S>Vr h¡& Z¡{VH$ dO©ZmAm| go ‘w{º$ H$s BÀN>m ì`{º$JV A{YH$mam| Ho$ gmW gm‘m{OH$ Xm{`Ëd ~moY go Ow‹S>Vr h¡ V~ A{YH$ daoÊ` hmoVr h¡ & BgH$m gmjmV² CXmhaU "BXÝZ‘‘' H$s Hw$gw‘m ^m^r h¢ & Hw$gw‘m Ohm± {ddmhoVa gå~§Ym| H$m {Z^©` hmoH$a ñdrH$ma H$aVr h¡ & {damoY Ho$ ~mdOyX ~oQ>o Hw$§da H$mo OÝ‘ XoVr h¡ & dht ~mX ‘| AnZr ^y{‘H$m H$mo d¥hÎma n[adoe Ho$ gmW Omo‹S>Vr h¡& Jm±d Ho$ {dH$mg ‘| AnZr gh^m{JVm boH$a àñVwV hmoZm, n§M‘ qgh H$s dm[ag ~ZZo H$s CËH§$R>m ì`{º$JV bm^ go ào[aV Zht h¡ & Hw$gw‘m Ho$ {ddmhoVa gå~§Ym| H$m R>mog Am¡a ‘mZdr` H$maU ^r ‘m¡OyX h¢ & ào‘ H$m {ddmhoVa gå~§Y OëX~mOr ‘| {b`m J`m {ZU©` h¡ Am¡a EH$m§Jr µOê$aVm| na AmYm[aV h¡ & bopIH$m Ho$ AÝ` ór-nmÌm| H$s Vah g§Kf© H$m ‘mX²Xm Cg‘| ^r h¡ & ‘§Xm H$m Ho$g dmng boZo ‘| {H$VZr ~ma ‘a-‘a H$a {OÝXm hþB© hmoJr & ñd`§ ào‘ hr ~`mZ H$a gH$Vr h¢ & boo{H$Z Hw$gw‘m ‘| ào‘ O¡gr AmË‘½bm{Z, X`Zr`Vm `m bmMmar Zht h¡ & Z¡{VH$ dO©ZmAm| H$mo MwZm¡Vr XoZo dmbo ór-nmÌm| ‘| Hw$gw‘m EH$ Ord§V Am¡a àoaUmàX M[aÌ h¡ &

`m¡Z gå~§Ym| ‘| nm{dÍ`-Anm{dÍ` Ho$ Z¡{VH$ ‘mnXÊS>m| H$mo MwZm¡Vr XoZo dmbm EH$ AÝ` ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡ ‘‘Vm H$m{b`m H$m "~oKa' & ór Ho$ H$m¡‘m`© H$s n{dÌVm H$m AmJ«h na‘OrV Zm‘H$ `wdH$ Ho$ OrdZ H$mo {H$VZr ÌmgX {dS>å~Zm H$s Amoa YHo$b XoVm h¡ BgH$m AË`§V à^mdr {MÌU "~oKa' ‘| hþAm h¡ & na‘OrV AmYw{ZH$ ehar OrdZ OrVm hþAm ^r ór-nwéf gå~§Ym| ‘| `mo½`Vm Ho$ dhr gm‘§Vr X{H$`mZygr g§ñH$ma T>moZo Ho$ {bE {dde h¡ & dh g§OrdZr Zm‘ H$s ór go ào‘ H$aVm h¡ Am¡a {ddmh H$aZo H$s BÀN>m aIVm h¡ & A§Va§J gå~§Ym| ‘| dh g§OrdZr na EH$m{YH$ma MmhVm h¡ & ‘mZmo g§OrdZr CgH$s ào{‘H$m Zht ì`{º$JV g§n{Îm h¡ - "`o hm|R> ^r ‘oao h¢, Am±I| ^r ‘oar h¢, Jmb ^r ‘oao h¢, R>mo‹S>r ^r ‘oar h¡ &'96

nwéf Ho$ {bE ào`gr ‘mÌ lmoVm Am¡a ^moJ H$s dñVw h¡ & Cgr Ho$ ì`{º$Ëd Am¡a ApñVËd H$m EH$ Ama{jV H$moZm & dh Cgr ê$n ‘| ñdrH¥$V hmoVr h¡ Ohm± ór H$s Bggo AbJ N>{d `m ApñVËd {XImB© XoVm h¡ dh Cnojm Am¡a {VañH$ma H$m {df` ~Z OmVr h¡ & "g§OrdZr' na‘OrV Ho$ OrdZ H$s g~go ~‹S>r CnbpãY h¡ & Cgo boH$a dh "Ka' Ho$ gnZo ~wZVm h¡ bo{H$Z ghdmg Ho$

161

A§Va§J jUm| ‘| O~ Cggo nhbo {H$gr AÝ` nwéf Ho$ hmoZo Ho$ g§Ho$V Cgo {‘bVo h¢ V~ g§OrdZr Ho$ gmW {~Vm`o AZ‘mob jU, g§OrdZr Ho$ gmW Ka ~gmZo H$m gnZm Am¡a ào‘ g~ H$m’y$a hmo OmVo h¢ & ~M OmVm h¡ AnZo R>Jo OmZo H$m Ahgmg, g§OrdZr na AnZo EH$m{YH$ma Ho$ Qy>Q>Zo go CnOr IrP Am¡a Hw$§R>m& dh g§OrdZr H$mo ~mobZo AWdm à{V{H«$`m XoZo H$m Adga {XE {~Zm Cgo nao, YHo$b H$a nbm`Z H$aVm h¡ & dh "ào‘r' go EH$ "XwK©Q>ZmJ«ñV AmX‘r' ‘| VãXrb hmo OmVm h¡ Am¡a nyar VmH$V g§OrdZr H$s Cnojm H$aZo ‘| bJm XoVm h¡ & bopIH$m Zo na‘OrV ‘| nyar gm‘§Vr ‘mZ{gH$Vm H$mo O¡go KQ>Vo hþE {XIm`m h¡ -

"na‘OrV H$mo VH$brµ’$ hþB©, ~oVah VH$br’$, `h OmZZo H$s {H$ dh nhbm Zht Wm & ~Xhdmgr {‘Q>Vo hr `h ~mV Cgo nËWa H$s Vah bJr & b‹S>{H$`m| Ho$ Hw$±dmaonZ H$s nhMmZ Cgo MrI-nwH$ma Am¡a IyZ go gå~X²Y H$s Wr & Amapå^H$ {damoY Ho$ ~mX g§OrdZr Cgo àñVwV {‘br Am¡a ~mYmhrZ & Bg g‘` AnZo ~XZ ‘| `h Ahgmg {bE dh g§OrdZr H$mo KyaVm ~¡R>m Wm..... CgZo H$VB© Zht gmoMm Wm {H$ g§OrdZr H$s Cggo AbJ EH$ ì`{º$JV Xw{Z`m ahr hmoJr {OgH$m ^mJrXma H$moB© Am¡a ahm hmoJm... Cgo g~Hw$N> Añdm^m{dH$ bJZo bJm...'97

na‘OrV AmKmV go C~aZo Ho$ {bE EH$ gmYmaU Ka H$s gmYmaU b‹S>H$s "a‘m' go {ddmh H$a boVm h¡ & Omo gå~§Ym| H$s n{dÌVm na EH$X‘ Iar CVaVr h¡ bo{H$Z na‘OrV H$m gnZm "Yr‘m g§JrV', Iy~gyaV H$‘ao, H$bmË‘H$ nËZr Am¡a CgHo$ gmW ‘mohH$ Am¡a ‘mo{hV [aíVm' hr a‘m H$s ’y$h‹S>Vm, ñdmWu d¥{Îm Am¡a ‘Ü`‘dJu` ‘mZ{gH$Vm Ho$ MbVo {H$[aM-{H$[aM Qy>Q>Vm Mbm OmVm h¡& na‘OrV AnZo n[al‘ go AÀN>m Ka, Jm‹S>r, ^m¡{VH$ g§gmYZ g~Hw$N> OwQ>m boVm h¡ `hm± VH$ {H$ ~ÀMo ^r CZHo$ n[adma ‘| g§nyU©Vm ^a XoVo h¢ & bo{H$Z na‘OrV g§OrdZr Ho$ d¡Š`y‘ H$mo Zht ^a nmVm Š`m|{H$ a‘m g§OrdZr Zht hmo gH$Vr R>rH$ d¡go hr O¡go g§OrdZr a‘m Zht Wr & Ag§Vmof, AHo$bmnZ Am¡a ImbrnZ H$m Ahgmg A§VV CgHo$ OrdZ H$m hr ÌmgX A§V H$a XoVm h¡ &

‘Ü``wJrZ ‘mZ{gH$Vm Am¡a g§ñH$ma H$s na§nam H$mo {damgV ‘| Wm‘o na‘OrV Ka hmoVo hþE "~oKa' hr {gX²Y hmoVm h¡ & `X²`{n g§OrdZr gå~§Y Qy>Q>Zo Ho$ ~mX CnÝ`mg ‘| H$ht {XImB© Zht Xr bo{H$Z CnÝ`mg ‘| go ñda Adí` C^aVm h¡& {H$ H$hm± h¡ `m¡Z-‘w{º$ ? {ddmh go ~mha goŠg gå~§Y ~ZmVr ór H$hm± I‹S>r h¡ ? AmYw{ZH$ g‘mO ‘| ̂ r ór-nwéf gå~§Ym| ‘| AmµOmXr Ho$ KmVH$ n[aUm‘ ór H$mo hr ^wJVZo hmoVo h¢ & nwéf `hm± ^r ‘wŠV h¡ ? Xygam [aíVm ~ZmZo, Xygar OJh {ddmh H$aZo Ho$ {bE Am¡a `{X `o [aíVm "g§VmZmoËn{Îm H$m H$maU ~Z OmVm h¡ & V~ H$moQ>©-H$moQ>© ^Q>H$Vr aho ór ‘wH$X‘o Xm`a H$aVr & AnZo Om`µO ~ÀMo Ho$ ZmOm`µO {nVm H$mo Ty>§‹T>Vr& ~bmËH$ma Ho$ ‘wH$X‘m| ‘| e‘©gma hmoVr, S>r.EZ.E. Q>oñQ> H$admVr & bo{H$Z CnÝ`mg àË`jV: H$m¡‘m`© H$s Ap½Z narjm ‘| g§OrdZr H$mo YHo$bH$a AnZo OrdZ H$mo ZmaH$s` `mVZm ‘| ~Xb {X`o OmZo Ho$ na‘OrV Ho$ OrdZ H$m AË`§V H$mé{UH$ bo{H$Z ì`§½`mË‘H$ {MÌ ItMVm h¡ & CnÝ`mg H$m¡‘m`© Ho$ {‘WH$ H$mo J§^ra n[aUm‘m| Ho$ {MÌU Ho$ gmW Vmo‹S>Vm h¡&

à^m IoVmZ Ho$ CnÝ`mg "{N>ÝZ‘ñVm' H$s Zm{`H$m "Ka' ‘| hr AnZo ~‹S>o ̂ mB© Ho$ ~bmËH$ma

162

H$m {eH$ma hmoVr h¡ & AmË‘hË`m H$s Y‘H$s Ho$ ~mX Cg `mVZm go ‘wŠV hmoVr h¡ bo{H$Z {ddmh gå~§Ym| ‘| àdoe Ho$ nyd© Bgr AnamY ~moY go J«ñV h¡ - "EH$ bmb~Îmr ~ma-~ma Ob ahr Wr - H$ht dh ‘wPgo ‘oam AVrV Z nyN> bo & ‘¢ A~ Hw$§Amar Zht & gwhmJamV Ho$ {XZ Cgo µµOê$a nVm bJ Om`oJm & na Š`m AÀN>m Zht hmo {H$ ‘¢ Cggo g~ ~mV| gm’$-gm’$ ~Vm Xy± ? bo{H$Z Bg ~mV na dh ‘wPo N>mo‹S> Xo V~ ? ‘¢ H$hm± OmD$±Jr ?'98

CÝ‘wŠV ór-nwéf gå~§Ym| Ho$ AbJ-AbJ gm‘m{OH$ ‘mZX§S>m| na nwZ{d©Mma H$s Anojm go e{eà^m emór Xodoe-gwZ§Xm Ho$ ‘mÜ`‘ go "C‘« EH$ J{b`mao H$s' CnÝ`mg ‘| Bg àíZ H$mo CR>mVr h¢& gwZ§Xm Xodoe Ho$ gmW AnZo gå~§Y H$mo Z¡{VH$-AZ¡{VH$ Am¡a nmn-nwÊ` Ho$ VamOy na Vm¡bVr h¡ V~ Xodoe g‘mYmZ àñVwV H$aVo hþE H$hVm h¡ - "Vw‘ Omo AnZo H$mo nwéf Ho$ ZO[aE go XoIZo H$s Aä`ñV hmo JB© hmo, AnZo H$mo àm°nQ>u ‘mZZo bJr hmo, Bgr{bE Vwåh| Bg Vah H$m n[aVmn hmoVm h¡.... Š`m h¡ `h nmn-nwÊ`, n{dÌVm-An{dÌVm ? Omo ~mV nwéf na bmJy Zht hmoVr, Zmar Cgo {MnQ>mE {’$aVr h¢ Š`m| ?.. AnZo ñdV§Ì ì`{º$Ëd H$mo g‘Pmo {H$ Am¡aV EH$ qOg Zht h¡, CgH$s ^r AnZr EH$ gÎmm h¡, AnZo gwI -Xw:I Ho$ {bE dh {H$gr na {Z^©a Zht &'99

"Zmd|' (e{eà^m emór) H$s ‘mbVr AnZr BÀN>mZwgma {ddm{hV gmo‘Or Ho$ à{V g‘{n©V hmoVr h¡, CZH$s {dX²dVm Am¡a gabVm go à^m{dV hmoH$a dh H$hVr h¡ . "‘wPo n[anŠd ì`{º$Ëd {à` h¢ & H$‘ C‘« Ho$ AZJ‹T> ì`{º$Ëd Ho$ à{V em`X ‘¢ H$^r ^r g‘{n©V Z hmo nmVr&'100 "CgH$s n§MdQ>r' H$s Zm{`H$m gmYdr {dH«$‘ Ho$ à{V AmH${f©V hmoVr h¡ & CgH$m {ddmh hmoVm h¡ {dH«$‘ Ho$ N>moQ>o ^mB© `VrZ Ho$ gmW & `VrZ Am¡a gmYdr {ddm{hV hmoVo hþE ^r, nañna AOZ~r ~Zo ahVo h¢& {dH«$‘ gmYdr Ho$ g‘j AnZo ào‘ H$mo ImobVm h¡ & gmYdr {dH«$‘ Ho$ gm‘Zo g‘n©U H$aVr h¡ & {dH«$‘ nwéf hmoH$a ^r g‘mO Ho$ gm‘Zo dmñV{dH$Vm Zht aI nmVm Am¡a gmYdr AnZo n{V Am¡a ^mB© ZdrZ Ho$ gm‘Zo nyar gÀMmB© aIVr h¡ & {~Zm {H$gr AnamY ~moY Ho$ & dh `VrZ go H$hVr h¡ - ".... Vwåhmao ^mB©Or Ho$ Abm¡{H$H$ ì`{º$Ëd Zo ‘wPo ~m±Y {b`m Wm & Vw‘go emXr hmoZo go nhbo ‘¢Zo CÝh| XoIm Wm& ‘Z Ho$ EH$ H$moZo ‘| CZH$m {Xì` ê$n EH$ AnZm ñWmZ ~Zm J`m Wm& ...... ‘wPo AnZo {H$E na H$moB© bmO Zht h¡ & H$ht ^r CgHo$ {bE níMmVmn Zht h¢.... Vw‘ Zht OmZVo ào‘ Š`m hmoVm h¡ ? Am¡a ào‘ H$mo nyU©Vm VH$ nhþ±MZo Ho$ {bE H$moB© ^r nW H$s ~mYm éH$mdQ> Zht ~ZVr, Mmho dh AnZr emXr H$m ~§YZ Š`m| Z hmo.... {H$gr H$s Anam{YZr Zht hÿ± & {H$gr go ^r j‘m Zht ‘mJy±Jr &'101 ‘mbVr A{ddm{hV ‘m± ~ZVr h¡& "N>V na An©Um' H$s AnUm© {~Zm {ddmh {H$E {gX²YmW© Ho$ gmW ahZo H$m {ZíM` H$aVr h¡ & "EH$ µO‘rZ AnZr' H$s ZrVm {bd BZ [aboeZ{en H$m Kmo{fV ñdrH$ma H$aVr h¡ & {~Zm {ddmh {H$E EH$ ~ÀMr H$s ‘m§ ~ZVr h¡ & "AmnH$m ~§Q>r' H$s eHw$Z n{V go AbJ hmoH$a S>m°. Omoer H$s Amoa AmH${f©V hmoVr h¡ & "gyaO‘wIr A§Yoao' H$s aËVr, {‘Ìmo ‘aOmZr' H$s {‘Ìmo, "{MÎmH$mo~am' H$s ‘Zw, "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s ‘Zrfm, "VËd‘{g' H$s ‘Zrfm g^r `m¡Z Z¡{VH$Vm go Ow‹S>o "Q>¡~y' Vmo‹S>Vo h¢ {OÝhm|Zo A~ VH$ {ó`m| H$mo nwéf Ho$ EH$m{YH$ma ‘| {ZOr g§n{Îm ~Zm`o aIm Wm & ^mdZmAm| Ho$ g§X^© ‘| AmXem] {à`Vm H$m ‘hb ^a^am H$a T>hm h¡ & AmO H$s Zmar AmXem] Ho$ ñWmZ na AnZr BÀN>mAm| H$mo gdm}n[a aIVo

163

hþE n[apñW{V`m| Ho$ à{V à{V{H«$`m H$aVr h¡ &

"{MÎmH$mo~am' Am¡a "VËd‘{g' ‘| ̀ m¡Z-{MÌ ~hþVm`V ‘| h¢ & "VËd‘{g' ‘| ào‘ H$s Z¡{VH$Vm H$m àíZ Am¡a ór Ho$ {bE goŠg Ho$ ñVa na g‘mZ A{YH$mam| H$m à{VnmXZ Xe©Z Ho$ Hw$hmgo ‘| Yw§Ybm J`m h¡ & Am¡a "{MÎmH$mo~am' ‘| ̂ r ̀ m¡Z-{MÌUm| H$s ̂ a‘ma Zo "ào‘ Ho$ CXmÎm ê$n H$s ImoO' H$mo ~hþV gVhr AmYma {X`m h¡ & `X²`{n ‘¥Xwbm JJ© Ho$ AË`§V geŠV CnÝ`mg "H$R>Jwbm~' go A{YH$ MMm© Bg CnÝ`mg H$s hþB© & ào‘ ‘| eara Am¡a ‘Z Ho$ `WmW© H$mo `m¡Z {MÌUm| ‘| CKm‹S>Vm `h CnÝ`mg ñWmnZm MmhVm h¡, Aearar ào‘ H$s& bo{H$Z g‘rjH$m| H$s ÑpîQ> BZ ̀ m¡Z-{MÌUm| H$s ñVw{V`m| ‘| Cg "gmYZm' H$s ñWmnZm XoI Zht nmB© & Omo ào‘ ‘| eara H$mo Xmo`‘ XOm© XoVr h¡ &

dñVwV: Bg àH$ma Ho$ AZmdí`H$, gVhr gm¢X`© AÝdofr ÑpîQ> go H$mogm| Xya `m¡Z-{MÌU ór aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mg-boIZ ‘| CnbpãYnaH$ Hw$N> ^r Zht Omo‹S>Vo & `m¡Z-gwI Am¡a ào‘ Ho$ A{YH$ma ‘| g‘mZVm Ho$ A{^bmfr Eogo {MÌU AZm¡{MË`nyU© hr R>haVo h¢ Am¡a AmO Vmo EH$X‘ CnojUr` O~{H$ `h {gX²Y hmo MwH$m h¡ {H$ ór Ho$ {bE ‘w{º$ Xoh Ho$ amñVo go AmZm g§^d Zht h¡ Am¡a AmVr ^r h¡ Vmo CgHo$ AÝ`mÝ` H$maU hmoVo h¢ {Og‘| A§VV: Am¡aV hr BñVo‘mb hmoVr h¡& n[aUm‘m| H$mo Cgo hr T>moZm n‹S>Vm h¡& ZmOm`O ~ÀMm| H$mo boH$a Cgo hr H$moQ>©-H$Mhar Ho$ MŠH$a bJmZo hmoVo h¢ Am¡a {’$a [µ’$ë‘m|-{dkmnZm| ‘| CgH$s Z½Z Xoh Cggo Á`mXm ny§Orn{V H$m°nm}aoQ²g H$mo ’$m`Xm nhþ±Mm ahr h¡ & BVZm Adí` hþAm h¡ `m¡Z-gå~§Yr nma§nm[aH$ ‘mÝ`VmAm| H$mo ~XbZo Am¡a MwZm¡Vr XoZo H$m {ZíM` BZ ór nmÌm| ‘| Adí` {XImB© XoVm h¡ &

Z¡{VH$ dO©ZmAm| go ‘w{º$ Am¡a `m¡Z nm{dÍ`-Anm{dÍ` go CnOo {dÐmoh, {Z^©`Vm Am¡a H$m¡‘m`© Ho$ {‘WH$m| na VoO àhma H$aZo H$s ÑpîQ> go "{‘Ìmo ‘aOmZr', "gyaO‘wIr A§Yoao Ho$' Am¡a "~oKa' CnÝ`mg {d{eîQ> CnbpãY h¢ &

11. ZB© ‘mZ{gH$Vm -

~XbVo n[adoe ‘| Zmar H$s ^y{‘H$mE± ^r ~Xbr h¢ & ‘`m©XmAm|, erb Am¡a AmMaU Ho$ Xm`am| ‘| H¡$X Zmar H$s Omo gmoM n[adma Ho$ gr{‘V Xm`ao ‘| hr ahr Wr Cg‘| {dñVma hþAm & ór ñdmdbpå~V hþB©, CgZo AnZo H$‘©joÌ H$m {dñVma {H$`m & Am¡a g‘mZm{YH$ma H$s A{^bmfm ‘| ha {ZfoY H$mo MwZm¡Vr Xr & dh ñd`§ Ho$ à{V CXma hþB© & n{V Am¡a n[adma H$s Á`mX{V`m| H$mo ZH$mam& AmXem] Ho$ ‘hb ^a^am Ho$ {Jao Am¡a ZB© ñWmnZmE± hþB© & {Og‘| ór Zo "ì`{º$' ê$n ‘| AnZo g‘mZ A{YH$mam| Ho$ {bE {dÐmoh {H$`m& "CgH$s n§MdQ>r' H$s gmYdr, "BXÝZ‘‘' H$s Hw$gw‘m, "C‘« EH$ J{b`mao H$s ' gwZ§Xm, "{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m, "Zmd|' H$s ‘mbVr, "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m, "nrbr Am±Yr' H$s gmo‘m, "{‘Ìmo ‘aOmZr' H$s {‘Ìmo, "H$R>Jwbm~' H$s Agr‘m, "{MÎmH$mo~am' H$s ‘Zw, "CgHo$ {hñgo H$s Yyn' H$s ‘Zrfm Am{X Zo Z¡{VH$ dO©ZmAm| H$mo MwZm¡Vr Xr & ór-aMZmH$mam| Zo Xodoe (C‘« EH$ J{b`mao H$s), `VrZ (CgH$s n§MdQ>r), S>m°. A{ZéÕ (AnZo-AnZo H$moUmH©$), Xrnm§H$a (eof `mÌm) Am{X nwéf nmÌm| H$m CXma ÑpîQ>H$moU ^r ñWm{nV {H$`m & Xodoe

164

gwZ§Xm H$mo AnamY ~moY go ‘wŠV H$aVm h¡ & Xrnm§H$a n{V ê$n ‘| AZw H$m {‘Ì {gX²Y hmoVm h¡ & `VrZ, "gÀMo ‘Z go Vwåh| Ka bo OmZm MmhVm hÿ± Mbmo gmYdr Bg ~ma Z ‘V H$aZm Bg ~ma H$m `VrZ ào‘ H$aZm grI J`m h¡&'102 H$hH$a ZB© MoVZm H$mo ñdrH$ma H$aVm h¡ & S>m°. A{ZéÕ XmånË` ‘| Hw$Zr H$mo Cg gå‘mZ H$s A{YH$m[aUr ‘mZH$a hr ì`dhma H$aVm h¡ {OgHo$ {bE AmO VH$ ór g§Kf© H$a ahr h¡ & BZ nwéf nmÌm| Ho$ ‘mÜ`‘ go ór-aMZmH$mam| Zo nwéf H$s PyR>r Ah§‘Ý`Vm Am¡a Z¡{VH$ ‘mZXÊS>m| H$mo ghr {Xem {XImZo H$m à`mg {H$`m h¡ &

Bggo BVa EH$ g§dmX H$s ‘mZ{gH$Vm H$mo OÝ‘ XoZo H$s ^r ór-aMZmH$mam| Zo H$mo{ee H$s h¡ & {OZ‘| {X½^«{‘V, Hw$§{R>V Am¡a AnZo AVrV go ^mJ ahr {ó`m| H$mo CZH$s nw{Ì`m± {Xem {XImVr h¢ Am¡a AnamY~moY go ‘wŠV ^r H$aVr h¢ & "Zmd|' H$s ‘mbVr AnZr ~oQ>r Zr{b‘m Ho$ gå‘wI AnZm AVrV aIZo H$m gmhg Zht H$a nmVr, `o gmoMH$a {H$ Zr{b‘m CgHo$ AVrV H$mo H$b§{H$V ‘mZ Cggo K¥Um H$aoJr & na§Vw Zr{b‘m g~Hw$N> OmZH$a {~ëHw$b {^ÝZ ÑpîQ> go ‘mbVr Ho$ OrdZ H$s VQ>ñW {ZUm©`H$ ~ZH$a ‘mbVr Ho$ OrdZ H$mo naIVr h¡& gIr ~ZH$a nÌ Ûmam ‘m± ‘| Z¡{VH$ gmhg n¡Xm H$aZo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ & dh Zht MmhVr {H$ AVrV ‘| CbP H$a CgH$s ‘m± AnZo OrdZ H$mo Añdm^m{dH$, H¥${Ì‘ Am¡a Hw$§{R>V ~Zm Xo Am¡a CgH$s Hw$§R>m CZgo Ow‹S>o AÝ` ì`{º$`m| H$m gwI-M¡Z N>rZ bo & Cgr Ho$ eãXm| ‘|, "Vw‘Zo AnZr ~oQ>r go g~Hw$N> {N>nm`m Aå‘r .... Š`m ‘¢ Aå‘r Vw‘go ny±N> gH$Vr hÿ± {H$ `h nmH$nZ, ñdÀN>Vm, n{dÌVm AmpIa h¡ Š`m MrµO ? ‘oao OÝ‘XmVm gmo‘Or Ho$ gmW AJa n[apñW{V`m|de Vwåhmam gå~§Y-gånH©$ hmo ^r J`m Vmo Š`m hþAm& Vw‘ Cgo Añdm^m{dH$, {d{MÌ, K¥UmñnX Š`m| ‘mZVr aht ?.... Š`m| {N>nm`m Vw‘Zo ‘wPgo dmo g~ Hw$N>? Aå‘r do g~ ~hþV N>moQ>r-N>moQ>r ~mV| h¢, n¡a ‘| R>moH$a bJ OmZo O¡gr, Š`m R>moH$a H$s dh MmoQ> {µOÝXJr ^a nbVr ahVr h¡ ? ~‹S>o-~‹S>o Zmgya nwa OmVo h¢ `h Vmo ~hþV N>moQ>r ~mV Wr &'103

BZ CnÝ`mgm| Ho$ AmYw{ZH$ AmË‘{Z©^a ór-nmÌ A~ n[adma ‘| ggwamb Am¡a ‘m`Ho$ ‘| ~±Q>r AnZr ^y{‘H$m na nwZ~©hg MmhVo h¢ & emë‘br, AnZo ‘mVm-{nVm H$s EH$‘mÌ nwÌr & àemg{ZH$ A’$ga {Ogo J‹T>Zo ‘| ‘mVm-{nVm Zo AnZr C‘« IM© H$a Xr & A~ AnZo n[adma Am¡a H$V©ì` Ho$ Xm`ao ‘| CZH$s CnpñW{V ^r MmhVr h¡ & àm`: {ddmh Ho$ ~mX ór Ho$ gmao H$V©ì` Am¡a OrdZ n{V Ho$ Ka H$s Mm¡IQ> ‘| H¡$X hmo OmVo h¢ & dh ñd`§ Ho$ nyao n[adma H$mo AnZo dOyX go H$mQ>H$a ’|$H$Zo H$mo V¡`ma Zht& dh AnZo n[adma Ho$ Mohao ‘| ggwamb Ho$ gmW ‘mVm-{nVm Ho$ ~y‹T>o Moham| H$mo ^r em{‘b H$aZm MmhVr h¡& {nVm Am¡a n{V Ho$ Ka H$s ~m‹S>m| H$mo H$mQ>Zo H$m à`mg emë‘br H$aZm MmhVr h¡ -

"AmYr amV H$mo ‘m§ `m {nVmOr H$mo AJa {H$gr H$s µOê$aV n‹S>r Vmo dh {H$go nwH$ma|Jo ? Cgo CÝhm|Zo {H$g{bE nmbm-nmogm Am¡a OÝ‘ {X`m, Ho$db AnZo gwI Ho$ {bE ? ‘mZ bmo, `{X CZH$m H$V©ì` Wm, Vmo CgH$m H$V©ì` CZHo$ à{V Š`m| Zht h¡, Ho$db Bg{bE {H$ dh b‹S>H$s h¡? b‹S>H$s AnZo ‘m±-{nVm H$mo AnZo Ka bmH$a Zht aI gH$Vr h¡, ~w‹T>mno ‘| CZH$s godm gmg d

165

ggwa H$s Vah Zht H$a gH$Vr h¢, AmpIa Š`m| ? b‹S>H$s ñd`§ {ZX©`r hmoVr h¡ & `m g‘mO Ho$ {Z`‘ ? Š`m g‘mO Zo CZHo$ {bE H$moB© {Z`‘ Zht ~Zm`m & {OÝhm|Zo ~oQ>m| H$mo OÝ‘ {X`m, do H$hm± Om`| ?'104

emë‘br AnZo ‘mVm-{nVm H$s XoI^mb H$aZo Ho$ {bE ha {Z`‘, ar{V, [admµO Ho$ {bE g§H$ën~Õ hmoVr h¡ & ór H$s `o ‘mZ{gH$Vm AmR>d| XeH$ Ho$ CnÝ`mg ‘| ñWm{nV hþB© O~{H$ AmO d¥Õ ‘mVm-{nVm Ho$ Aghm` pñW{V ‘| AHo$bo ahZo `m ^Q>H$Zo H$s {Z‘©‘ pñW{V`m± n¡Xm hþB© h¢, dhm± ^r Ohm± ‘mVm-{nVm Ho$ ~oQ>m `m ~oQ>o ‘m¡OyX h¢ &

"AnZo-AnZo H$moUmH©$' ‘| Hw$Zr Am¡a {gÕmW© H$m ào‘ àg§J Bg{bE {d{eîQ> CnbpãY h¡ Š`m|{H$ Bg‘| bopIH$m Zo ór H$mo AnamY~moY go ^r ‘wŠV {H$`m h¡ Am¡a ào‘ Ho$ gm¢X`© Ed§ CXmÎm ê$n H$s ajm ^r H$a br h¡&

"Hw$Zr' ór OrdZ H$s bú‘U aoImAm| H$mo nma H$aVr h¡ & g‘mO H$s ~§{Xe|, ‘mÝ`VmE± ór-OrdZ H$mo Z OmZo {H$VZo "ZH$mam|' go brn XoVr h¢ & ñd`§ Bg X~md ‘| ór AnZo {bE bú‘U aoImE± ItMZo bJVr h¡ & AnZr AmMaU g§{hVmE± ~ZmVr Mbr OmVr h¡ & CZ ñWbm| Am¡a OrdZ Ho$ n‹S>mdm| ‘| ^r Omo {ZVm§V {ZOr (JmonZr` Zht) h¢ Am¡a CgH$s ì`{º$JV BÀN>m-A{ZÀN>m, gw{dYm Agw{dYm H$s ghO CnO h¢ & OmZo-AZOmZo ór AnZr A§Va§J Xw{Z`m na ^r H$m¡‘m`©, ew{MVm, g§ñH$ma, AmñWmAm|, Zr{V-AZr{V, nm{dÍ` Ho$ T>oa gmao nhao {~R>m XoVr h¡ & Hw$Zr Ho$ ‘mÜ`‘ go bopIH$m M§ÐH$m§Vm BZ nham| Am¡a nhaoXmam| Ho$ ~§YZm| H$mo {e{Wb H$aVr h¢ {’$a Hw$Zr Ho$ gm‘Zo Hw$Zr Ho$ A§Va§J H$mo AZmd¥Îm H$aVr h¢ & {Og‘| AnamY~moY AWdm hrZVm Ho$ {bE H$moB© ñWmZ eof Zht& Hw$N> ^r àH¥${V {déÕ Zht O~{H$ "CgH$s n§MdQ>r' ‘| gmYdr H$s ZB© ‘mZ{gH$Vm ór-OrdZ ‘| ~Xbmd Ho$ {H$gr gmW©H$ nhby H$m CX²KmQ>Z Zht H$aVr {OVZm `m¡Z-H«$m§{V H$m emoa n¡Xm H$aVr h¡ & O~{H$ "AnZo-AnZo H$moUmH©$' ‘| Hw$Zr H$m {gX²YmW© Ho$ à{V AmH$f©U Hw$Zr Ho$ ‘Z H$s Jm±R>o ImobZo H$m à`mg H$aVm h¡ & Am¡a nma§n[aH$ ór ‘mZ{gH$Vm ‘| ~Xbmd H$m R>mog g§Ho$V ^r XoVm h¡& "`m¡Z-H«$m§{V' AWdm "`m¡Z-‘w{º$' H$s P§S>m ~aXmar Zht h¢ & na§nam H$mo MwZm¡Vr h¡ Am¡a ór H$s ‘mZ{gH$Vm H$m n[aîH$aU & gmYdr ‘| H$m‘gwI àmpßV H$s à~bVm Am¡a AnZo H$mo ñWm{nV H$a XoZo H$s OëX~mµOr h¡ & O~{H$ Hw$Zr ‘mZ{gH$Vm Ho$ ~Xbmd H$s à{H«$`m H$m Ho$ÝÐ ~ZVr h¡ & Hw$Zr H$s {ZOr µOê$aV| AmË‘Vmof Ho$ gmW Ow‹S>H$a ór-OrdZ Ho$ d¥hÎma g§X^m] go Ow‹S>H$a g§Kf© H$mo A{YH$ gmW©H$ ~ZmVr h¢ & O~{H$ gmYdr ‘| ào‘ AmH$f©U, {dÐmoh, gmhg Am¡a Xoh H$s gr‘mAm| ‘| eof hmo OmVm h¡ & "AnZo-AnZo H$moUmH©$' ‘| "ào‘' CXmÎm ^y{‘ na AdpñWV hmoH$a EH$ ‘Ywa AZw^d H$s ‘Ywa ñ‘¥{V ~ZH$a g‘` Am¡a ‘mZg ‘| R>ha J`m h¡ & H$moUmH©$ H$s ^m±{V hr T>hH$a ^r {Z:eof& ào‘ Cëbmg Amem Am¡a COmg H$m ‘§{Xa & Hw$Zr {gX²YmW© Ho$ gmW AnZo ào‘ H$mo OrdZ H$s nwñVH$ ‘| ghoO boVr h¡ & Z AnamY~moY J«ñV Am¡a Z hr A^mdJ«ñV & dh Bgo AVrV H$m EH$ {µOÝXm doe H$s‘Vr Qw>H$‹S>m ‘mZVr h¡ & Omo Ahgmg ~ZH$a dV©‘mZ Ho$ gË`-AmdaU ‘| ^r CgHo$ gmW I‹S>m h¡& ñ‘¥{V`m| H$s ~§X pI‹S>{H$`m| go Pm±H$Zo dmbm AZw^d, EH$ B©‘mZXma

166

AZw^d, CVZm hr gË`-{OVZm CgH$m Am¡a S>m°. A{ZéÕ H$m AZw^d & dh ñ‘¥{V`m| ‘| Pm±H$Vr h¡, {Z{d©H$ma VQ>ñWVm Am¡a AZw^d H$s Cgr VabVm Ho$ gmW -

"AmO dh Ohm± ^r hmo, na gmJa gm§Ü` H$s Bg {‘bZ ~obm ‘| ~agm| nhbo CgH$m ‘oao gmW `hm± hmoZm CVZm hr gM Wm {OVZm AmO A{ZéÕ Ho$ gmW ‘oam `hm± hmoZm &'105

"A§Vdªer' (Cfm {à`§dXm) ‘| dmZm Am¡a gm[aH$m, dmZm Am¡a H«$ñVrZ ‘| g‘b¢{JH$ gå~§Ym| H$m Z`m ‘Zmo{dkmZ CX²Km{Q>V hþAm h¡ Ed§ "{Vamo{hV' (JrVm§O{blr) ‘| bbZm-MÀMmo Ho$ ‘mÜ`‘ go gIr ^md & bo~aZ‘ hmD$g, Omo nwéf gÎmm H$m àVrH$ h¡, Ho$ R>rH$ ZrMo Xmo {ó`m± AbJ-AbJ OrdZ ÑpîQ> H$s nmofH$ hmoVo hþE ^r "g»` ^md' n¡Xm H$a boVr h¢ & CnÝ`mg n[adma Ho$ AŠg ‘| ór Am¡a nwéf ÑpîQ> H$m Jham A§V^}X àË`j H$a XoZo H$s ÑpîQ> go CëboIZr` h¡& "bbZm Am¡a MÀMmo H$m g»` ^md Ohm± ZB© g§^mdZmE± ~ZmVm {XImVm h¡ dht bbZm Am¡a MÀMmo Ho$ M[aÌ Ho$ {damoYm^mgm| H$mo {XIbmH$a bopIH$m CZ ‘yb H$maUm| H$s Vh ‘| ^r OmVr h¡ & Ohm± jwÐ Ah§ Am¡a g{X`m| H$s Aä`ñV àH¥${V CÝh| à{VÛÝÛr ^r ~Zm XoVr h¡& à`moJY‘u AmJ«hm| Am¡a ~mo{Pb ^mfm Ho$ H$maU CnÝ`mg H$Ï` H$mo ‘ybdVu MoVZm go Zht Omo‹S> gH$m h¡ Am¡a AnR>Zr` ^r hmo J`m h¡ &

Cfm {à`§dXm H$m "^`m H$~ra CXmg' ór-OrdZ go Ow‹S>o nyU©Vm-AnyU©Vm Ho$ àíZ H$mo ImoOZo H$m à`mg h¡ & CnÝ`mg H$s Zm{`H$m {dXoe ‘| emoYH$m`© ‘| ì`ñV h¡ Am¡a Cgo nVm MbVm h¡ {H$ Cgo "ñVZ-H¢$ga' h¢ & ór Ho$ gmW Xoh-gm¢X`© H$m {‘WH$ BVZo gKZ ê$n go Ow‹S>m h¡ {H$ ñd`§ ór H$m Cg gË` H$mo ñdrH$ma H$aZm ‘wpíH$b h¡& H$Wm-Zm{`H$m `‘Z Xmo ñVam| na b‹S> ahr h¡, EH$ bmBbmO ~r‘mar Am¡a Xygar AnyU© eara H$s AnyU© BÀN>mAm| Am¡a AV¥pßV go & "ñVZ H¢$ga' go OyP ahr ór Ho$ ‘Zmo^mdm|, CgH$s BÀN>mAm|-AmH$m§jmAm| Am¡a CgHo$ AnyU©Vm ~moY H$mo H$B© ñVam| na CnÝ`mg CX²Km{Q>V H$aVm h¡& bo{H$Z "A§Vdªer' Am¡a "^`m H$~ra CXmg' ór-OrdZ H$s ZB© ‘mZ{gH$VmAm| Ho$ CX²KmQ>Z Ho$ ~mdOyX "éH$moJr Zht' am{YH$m Am¡a "nMnZ I§^o bmb Xrdma|' Ho$ ~mX H$m {dH$mg Zht ~Z nm`o h¢ &

ór-OrdZ go Ow‹S>o Z`o àíZm|, Z`o g§Kfm] H$mo ̂ r ór-CnÝ`mg boIZ Zo {df` ~Zm`m h¡ &

12. d¡dm{hH$ ‘mÝ`VmE± n[ad{V©V ÑpîQ>H$moU -

^maVr` g‘mO ‘| àM{bV Am¡a ê$‹T> hmo MwHo$ d¡dm{hH$ H$‘©H$m§S>m| Zo Zmar-OrdZ H$mo ~hþV Jhao ê$n ‘| à^m{dV {H$`m h¡ & "{ddmh' Am¡a "Ka' ‘Zwî` H$s Am{X‘ Oê$aV| & "{ddmh' Omo ór-nwéf gå~§Ym| H$mo gm‘m{OH$ ñdrH¥${V àXmZ H$aHo$ n{V-nËZr Ho$ ê$n ‘| EH$ Xygao Ho$ à{V CÎmaXm`r ~ZmVm h¡ & Am¡a "Ka' h‘mam gwajm H$dM & bo{H$Z Bgo Ow‹S>r ‘mÝ`VmE± ê$‹T> hmoH$a "ór' Ho$ OrdZ H$mo A{^eßV ~ZmZo bJt & nwéf H$mo "Ka' H$m ñdm{‘Ëd {‘bm Am¡a ór H$mo AmOrdZ H$mamdmg& CÎmaeVr Ho$ ór-boIZ ‘| g~go nhbo Bgr A‘mZdr`Vm Ho$ {dê$X²Y ñda gwZmB© {XE& `o ór-nmÌ ê$‹T> hmo MwH$s, OO©a d¡dm{hH$ ‘mÝ`VmAm| H$s ~{b M‹T>Zo H$mo V¡`ma Zht h¢ & J¥hñWr

167

H$s Jm‹S>r MbmZo ‘| n{V-nËZr H$m g‘mZ gh`moJ hmoZo Ho$ ~mdOyX n{V H$mo Agr{‘V A{YH$ma Š`m|? Bg Vah Ho$ AZoH$ àíZ AmYw{ZH$ Zmar CR>m ahr h¡& Cfm {à`§dXm Zo ór-nwéf gå~§Ym| ‘| "ì`{º$ñdmV§Í`' H$mo àl` {X`m h¡ & "éH$moJr Zht am{YH$m' H$s am{YH$m na§namJV d¡dm{hH$ ‘mÝ`VmAm| H$mo AñdrH¥$V H$aVr hþB© AnZr BÀN>m H$mo gdm}n[a aIZm MmhVr h¡ & {H$gr AZOmZ nwéf go gßVnXr H$s añ‘ nyar H$admH$a nËZr ~ZZm Cgo Zmng§X h¢ & n{V Ho$ M`Z ‘| ^r dh ñdV§ÌVm MmhVr h¡& Cgr Ho$ eãXm| ‘|, "‘¢ Eogm g§Jr MmhVr hÿ±, {Og‘| pñWaVm hmo, Am¡Xm`© hmo, Omo ‘wPo ‘oao gmao AdJwUm| g{hV ñdrH$ma H$a bo, ‘oao AVrV H$mo Pob bo&'106 d¡dm{hH$ ~§YZm| H$mo AnZo AZwê$n {e{Wb {H$E h¢ & ‘ÝZy ^§S>mar, {edmZr, e{eà^m emór, {Zén‘m godVr Am{X Ho$ ór nmÌ EH$ Ho$ ~mX Xygam {ddmh H$aZo Ho$ {bE ñdV§Ì h¢ & nwZ{d©dmh H$s ñWmnZm ór-aMZmH$mam| Zo H$s & XmånË`-OrdZ H$mo {Q>H$mE aIZo Ho$ {bE AnZo AmË‘gå‘mZ H$mo Xm±d na bJm XoZo H$s ~mV Cgo ‘mÝ` Zht h¡& "ghMm[aUr' H$s Zm{`H$m amof ^ao ñdam| ‘| H$hVr h¡, "Š`m H$moB© em¡H$ go n{V H$m Ka N>mo‹S> XoVm h¡& ‘mZm {H$ dhr Ka ór H$m ñdJ© h¡, bo{H$Z CgHo$ {bE H$moB© AmË‘gå‘mZ Vmo Xm±d na Zht bJm XoVm Am¡a n{V O~ ñd`§§ H$ho {H$ dh D$~ J`m h¡, ‘w{º$ MmhVm h¡, V~ ^r Š`m CgH$s Xohar nH$‹S>H$a ~¡R>Zm lo`ñH$a h¡ &'107

eof`mÌm H$s {Xì`m ^r AZw Ho$ à{V AnZm amof ì`ŠV H$aVr h¡ - "Vwåhmam AmË‘gå‘mZ H$hm± h¡ AZw ?.... Vw‘ {µOÝXJr ̂ a AnZo H$mo nm`XmZ ~Zm`o aImoJr {H$ àUd Vwåh| Iy±XVm aho ?'108

"H$Ý`mXmZ' H$s Zm{`H$m {ddmh H$s na§nam H$mo ZH$maVr h¡ & g‘mO Ho$ ImoIbo {Z`‘m| Ho$ ZrMo X~Zm-KwQ>Zm dh Zht MmhVr & OrdZ-`mnZ Ho$ {bE nwéf H$m Aml` boZm Cgo ‘mÝ` Zht h¡& Š`m|{H$ dh AnZo ~b na OrZo H$s gm‘Ï`© aIVr h¡& Cgr Ho$ eãXm| ‘|, "‘m± H$hVr h¡ {H$ ~J¡a nwéf Ho$ H¡$go {O`m Om gH$Vm h¡ ? ‘¢ CÝh| H¡$go g‘PmD$± {H$ `hm± g‘PZo O¡gr H$moB© ~mV Zht h¢, Cgo OrZm hr h¡ & Bg{bE OrZm h¡ {H$ H$moB© Y‘©amO Cgo Xm±d na Z bJm gHo$ &'109

XmånË` gå~§Ym| H$mo dh g‘mZVm H$s ^md^y{‘ na pñWV Am¡a pñWa XoIZm MmhVr h¡& "emë‘br' Ho$ OrdZ H$m nyam g§Kf© XmånË` ‘| ào‘ Am¡a {dídmg H$s à{VîR>m XoIZo H$m h¡ & Bg{bE dh nwéf ‘mZ{gH$Vm ‘| T>bZo ‘| {dídmg Zht H$aVr Am¡a Z hr gå~§Y {dÀN>oX H$mo g‘ñ`m H$m EH$‘mÌ g‘mYmZ ‘mZVr h¡& dh nwéf H$s ‘Zmod¥{Îm go g§Kf© H$aZm MmhVr h¡ & nwéf `hm± {damoYr nj Zht h¡ & dh XmånË` ‘| g§Kf© H$mo "ór ~Zm‘ nwéf' Kmo{fV Zht H$aVr & dh Bgo B§gmZr JwUm|-AdJwUm| H$m A§Va ‘mZVr h¡& dh ór H$s ñdV§ÌVm H$mo ‘X©-Am¡aV H$s b‹S>mB© H$m XOm© Zht XoVr & H$hVr h¡, "‘X© Am¡aV H$mo ‘maH$a Iwe hmoVm h¡, h‘ Cgo ‘maH$a Iwe hm| & B{Vhmg Am¡a eVmpãX`m| go hþE emofU go `hr AZw^d àmßV hþAm h¡ {H$ h‘ ‘mZdr` ñVam| na ha{JµO EH$-Xygao H$mo ñdrH$ma Z H$a| & IyZ H$m ~Xbm IyZ, ‘m¡V H$m ~Xbm ‘m¡V, V~ hmo MwH$s ‘Zwî`Vm H$s ‘w{º$ & EH$ H$m ~§Xr ~ZZm hr Š`m ‘Zwî`Vm H$s ‘w{º$ & EH$ H$m ~§Xr ~ZZm hr Š`m ‘Zwî` H$s {Z`{V h¢?'110 "emë‘br' Ka H$s A{Zdm`©Vm na ^r Omoa XoVr h¡ & dh Bg g§Kf© ‘| VbmH$ Am¡a J¥h-Ë`mJ XmoZm| H$mo hr A{VdmXr ÑpîQ> ‘mZVr h¡ & dh ~Zo-~Zm`o gm§Mm| go {^ÝZ AnZr g‘ñ`m

168

Ho$ ^rVa CgHo$ g‘mYmZ H$s {Xem XoIZo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ - "‘oam {dídmg Z Ka N>mo‹S>Zo ‘| h¡, Z Vmo‹S>Zo na.... A{YH$ma nmZm `mZr "Ka {ZH$mbm' Zht Am¡a Ka ~Zm ahZo H$m AW© "gå‘mZ' H$mo Hw$Mb ’|$H$Zm Zht &'111

Xygar Amoa "EH$ µO‘rZ AnZr' H$s A§{H$Vm "Ka' N>mo‹S>Vr h¡ & n{V gwYm§ew go gå~§Y {dÀN>oX H$aVr h¡ & bo{H$Z "Ka' H$s A{Zdm`©Vm H$mo Zht ZH$maVr & CgH$s pñW{V emë‘br go AbJ h¡ & emë‘br àemg{ZH$ A’$ga h¡ & Ka Cgr H$m h¡ Bg{bE {ZU©` CgHo$ hmWm| ‘| h¡ O~H$s A§{H$Vm n{V na {Z^©a h¡& Bg{bE dh nhbo AmË‘{Z^©a ~ZVr h¡ Am¡a OrdZ H$mo J[a‘mnyU© ‹T>§J go OrZo Ho$ {bE à{V~Õ hmoVr h¡ bo{H$Z "Ka' Ho$ à{V AmË‘r` ^md CgHo$ ^rVa ZîQ> Zht hmoVm & "Ka' CgHo$ {bE H$moar ̂ mdwH$Vm Zht h¡& Mmoa-CMŠH$m| go gwajm, ̂ o{‹S>`m| go ~Mmd Ho$ {bE Am‹S> gmW hr {XZ^a H$s WH$mZ Ho$ ~mX {dlm§{V Ho$ jUm| ‘| EH$ amhV ^am Ehgmg & "emë‘br' ^r Zaoe Am¡a ñd`§ Ho$ H$Qw> gå~§Ym| ‘| ^r Ka H$mo ~MmE aIZm MmhVr h¡ & dh Ka ‘| AmXa {‘{lV ào‘ H$s H$m‘Zm H$aVr h¢& Ka ‘| "‘mZwf J§Y ' H$mo {ObmE aIZm MmhVr h¡ &

{Og àH$ma "{ddmh' AmYw{ZH$ ór Ho$ OrdZ H$m EH$‘mÌ Ü`o` Zht h¡ & d¡go hr "Ka' H$s g§H$ënZm ‘| ^r A^yVnyd© n[adV©Z CnpñWV hþAm h¡ & AmO dh "{nVm' Am¡a "n{V' na namdbpå~V Z ahH$a ñd`§ H$s amh ImoO ahr h¡ Am¡a Cgr H«$‘ ‘| "Ka' H$mo AnZr AmË‘m Am¡a ^mdZm H$m g§ñne© XoVr h¡ & "AOå‘r AmË‘m H$s ~m±h|' H$s Zm{`H$m H$hVr h¡ - "g‘mO H$s ÑpîQ> ‘| Am¡aV Ho$ Xmo hr Ka hmoVo h¡, EH$ ‘m±-~mn H$m Am¡a Xygam n{V H$m & ‘oao nmg Xygam Ka Zht Wm, na CgH$m {dH$ën Adí` Wm & ‘¢ AnZo {bE EH$ Ka µOê$a ~Zm gH$Vr hÿ±, {OgH$s Mm¡IQ> na Z {nVm H$m Zm‘ hmoJm, Z n{V H$m & Cg na {g’©$ ‘oam Zm‘ hmoJm &'112

"AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m AnZm "Ka' ~ZmH$a, AnZr EH$ AbJ ì`dñWm ~ZmH$a OrdZ H$s g~go µOê$ar b‹S>mB© b‹S>Vr h¡& A§V ‘| O~ ‘X©-Am¡aV H$s J¡a µOê$ar b‹S>mB© b‹S>Vo-b‹S>Vo dh "Xygar Am¡aV' Ho$ ê$n ‘| hr ñWm{nV hmoVr h¡ & CgH$s µOê$ar b‹S>mB© H$s ’$Vh go CnbãY "Ka', Cg‘| aIr {ZOr S>m`ar ‘| XO© {ZOr AZw^d CgH$s AnZr CnbpãY gm{~V hmoVo h¢ & EH$ gr‘m na AmH$a CgHo$ {bE {‘ñQ>a Jmo`ZH$m, CZH$m n[adma g~ ~o‘mZr hmo OmVo h¢& ‘m`Zo {‘bVo h¡ Cgo AnZo ñd`§ Ho$ Ka AWm©V² Am¡aV H$s {ZOr ì`dñWm {Og‘| dh Jwbm‘ Zht &

"R>rH$ao H$s ‘§JZr' H$s _hê$˜ ^r V‘m‘ g§Kfm] go OyPVr hþB©, ‘mVm-{nVm Ho$ Ka ‘| ~Zo ahZo go B§H$ma H$aVr h¡ & gmoMVr h¡, "EH$ Ka Am¡aV H$m AnZm ^r Vmo hmo gH$Vm h¡, Omo CgHo$ ~mn Am¡a em¡ha go AbJ, CgH$s ‘ohZV Am¡a nhMmZ H$m hmo...&'113 _hê$˜ AnZr gmoM H$mo AnZo AWH$ n[al‘ go Omo‹S> Jm±d Ho$ bmoJm| Ho$ ~rM AnZm IwX H$m "Ka' ~Zm hr boVr h¡ &

"VV²-g‘' H$s dgwYm {Za§Va `mÌmE§ H$aZo Ho$ ~mX nmVr h¡ {H$ Ka H$m n`m©` Zht & Ka CgHo$ {bE Jhar BÀN>m H$m à{V’$bZ, EH$ JwZJwZr AZw^y{V Am¡a ‘rR>m gmhM`© h¡ & g^r ór-nmÌm| ‘| "Ka' H$mo boH$a EH$ H$mo‘b Ahgmg h¡ &

169

"Ka' H$s Vah "‘mV¥Ëd' ^r ór Ho$ {bE EH$ H$mo‘b Ahgmg h¡ & H¥$îUm gmo~Vr "‘mV¥Ëd' H$mo B©ída H$s e{º$ Ho$ gm‘Zo g¥OZ H$s MwZm¡Vr ‘mZVr hþB© "Eo b‹S>H$s' ‘| AnZo gw§Xa AZw^d H$mo ~oQ>r go ~m±Q>Vr h¡ - "b‹S>H$s, ~ÀMm ~ZmZm EH$ Vah H$m `k hr h¡ ar ! BZ {XZm| Am¡aV nyao ~«÷m§S> go e{º$ Ho$ H$U ItMH$a AnZr COm© Ád{bV H$a boVr h¡ & AnZo ‘| Hw$N> {d{eîQ> hr OrVr h¡& AnZo A§Xa H$m AmH$me {ZaIVr h¡ & Ord CËnÝZ H$aZo ‘| CgH$s Jy±W-Jy±W Hw$XaV go {‘br ahVr h¡&'114 bo{H$Z àH$mam§Va ‘| `hr "‘mV¥Ëd' CgHo$ {bE nm±dm| H$s ~o{‹S>`m± ~Z OmVm h¡ & OrdZ Ho$ Amapå^H$ dfm] ‘| CgH$s n{V na {Z^©aVm Cgo Aghm` ~ZmVr h¡ Am¡a ~mX ‘| ~ÀMo Ho$ à{V Z¡{VH$ CÎmaXm{`Ëd Am¡a dmËgë` Cgo emofU H$s n[apñW{V`m| ‘| OrZo Ho$ {bE {dde H$aVo h¢& "AmnH$m ~§Q>r' H$s g‘W© {e{jV "eHw$Z' Ho$ OrdZ H$m g§Kf© Am¡a ÛÝÛ "~§Q>r' H$s CnpñW{V ‘| AghZr` pñW{V VH$ O{Q>b hmo OmVo h¢, `m{‘Zr H$Wm H$s `m{‘Zr Ho$ OrdZ H$mo "~ÀMo' H$m ‘mZ{gH$ CÛobZ hr em{nV OrdZ H$s Amoa YHo$b XoVm h¡ & dht "~ÀMo' H$mo boH$a "{N>ÝZ‘ñVm' H$s {à`m "^mdwH$Vm' go ‘wŠV hmoVr {XImB© XoVr h¡ & emë‘br AnZo Am¡a n{V Ho$ H$Qw> XmånË` ‘| "~ÀMo' H$mo goVw ~ZmZm Zht MmhVr& ‘mV¥Ëd H$s gmar nr‹S>m Am¡a CÎmaXm{`Ëd CR>mZo Ho$ ~mX ^r ~ÀMo H$s nhMmZ ‘m± Z hmoH$a "~mn' hmo OmVr h¡& ‘mV¥Ëd H$s ß`mg H$mo CgH$s A{Zdm`©Vm ~VmH$a O~ "Amdm±' H$m ndma ór Ho$ {bE ‘mV¥Ëd H$s dr^Ëg n[a^mfm J‹T>Vm h¡ V~ AmH«$moe ‘| Z{‘Vm à{VH$ma H$aVr h¡, "‘mV¥Ëd ór Ho$ {bE d¡H$pënH$ ì`dñWm h¡ A{Zdm`© Zht &' `X²`{n "‘mV¥Ëd' Ho$ ÛÝÛ go AYwZmVZ ór-aMZmH$ma ^r J«ñV h¢ & àH¥${V Ho$ {dê$X²Y OmH$a Omo ór-nmÌ ‘mV¥Ëd H$mo MwZm¡Vr XoVo h¢ & do {ÛYm ‘| hr CbPo ah OmVo h¢& "EH$ µO‘rZ AnZr' ‘| ZrVm "{bd BZ [aboeZ' ‘| {dídmg OVmVr h¡ & AnZo Am¡a gwYra Ho$ ào‘ H$mo EH$ ~ÀMr Ho$ ê$n ‘| OÝ‘ ^r XoVr h¡ bo{H$Z Bg g§X^© ‘| ñWm{nV gm‘m{OH$ ‘mÝ`VmE±, ~ÀMo Am¡a ‘m± H$m ^mdZmË‘H$ bJmd Am¡a ~mb-‘Zmo{dkmZ... Jhao {dbmo‘mW© aM XoVm h¡ & n[aUm‘ ñdê$n Om`µO-ZmµOm`µO H$m Û§Û, H$moQ>©-H$Mhar, g§n{Îm Ho$ CÎmam{YH$ma Am{X Z OmZo {H$VZo àíZ, `WmW© Am¡a g§^mdZmE± ór-ñdm̧Í` H$s MoVZm H$mo Yw§Ybm H$aVo h¢ & ‘mV¥Ëd Ho$ {dH$ën H$s ImoO ‘| "Amdm§' Ho$ g§O` H$ZmoB© H$m Z{‘Vm H$s H$moI H$mo {H$amE na boZm, "H$R>Jwbm~' ‘| ZraOm Ho$ Ûmam Q>oñQ>-Q>çy~, gamoJoQ> ‘Xa... Z OmZo {H$VZo VH$ZrH$s {dH$ën... Bg Û§Û H$mo Am¡a A{YH$ Jham XoVo h¢ & "H$R>Jwbm~' aMZm Am¡a {Z‘m©U Ho$ ~rM Ho$ A§Va H$mo ZraOm Am¡a {d{nZ Ho$ gå~§Ym| ‘| K{Q>V gË`m| H$mo AmYma ~ZmH$a àñVwV H$aVm h¡ & Š`m H$moI H$m `m§{ÌH$sH$aU g§^d h¡ ? {d{nZ nwéf H$s Aghm` pñW{V H$m ~`mZ H$aVm h¡ - "ór H$m `h ‘m± ~ZZo H$m EH$m{YH$ma ! nwéf ‘| {H$VZr ‘m`m-‘‘Vm Š`m| Z hmo, dh J^© ‘| aIH$a, ‘Zwî` àmUr H$mo OÝ‘ Zht Xo gH$Vm &'115 {d{nZ ‘mV¥Ëd H$mo ór Ho$ OrdZ H$s àH¥${VàXÎm ny§Or ‘mZVm h¡ {Og‘| aMZm H$m Jm¡ad h¡ & dh OmZVm h¡ {H$ ñdmWu go ñdmWu ór Ho$ nmg {Z:ñdmW©, {ZîH$cwf ào‘ H$a nmZo H$s gm‘Ï`© h¡ & ‘mV¥Ëd H$m {dH$ën Ty>§‹T>Vo-Ty>§‹T>Vo ZraOm "~§Oa^y{‘' ‘| VãXrc hmo OmVr h¡ & nwéfê$n ‘| {d{nZ ñdrH$ma H$aVm h¡ {H$ "ór-eara ‘mÌ ‘mÜ`‘ Zht' h¡& pñ‘Vm ‘[a`mZ Am¡a AÝ` CnÝ`mgm| Ho$ ór-nmÌ ^r ‘mV¥Ëd H$s A{^cmfm éIVo h¢ & co{H$Z ‘mV¥Ëd H$mo emofU H$m ‘mÜ`‘ ~Zm coZo H$m Vrd« {dÐmoh H$aVo h¢ &

170

13. órdmX ~Zm‘ ór-ñdmV§Í` -

{hÝXr CnÝ`mg Ho$ Amapå^H$ dfm] ‘| ór-M[aÌm| ‘| ^maVr` Ed§ nmíMmË` gä`Vm H$m ÛÝÛ à‘wI Wm& XmoZm| H$s nañna VwcZm H$aVo hþE "Zm{`H$m' H$mo ^maVr` g§ñH$mam| Am¡a AmXem] Ho$ àVrH$ ê$n ‘| ñWm{nV {H$`m OmVm Wm & n[ad{V©V g‘` Am¡a n[adoe ‘| CnÝ`mgm| ‘| ór-OrdZ ^r `WmW© Ho$ R>mog YamVc na {M{ÌV hmoZo cJm & aMZmH$mam| Zo ha Cg d¥{Îm Am¡a àd¥{Îm H$m ‘{h‘m‘§S>Z H$aZo Ho$ à{V {dÐmoh OVm`m Omo ór-OrdZ H$s ha g§^mdZm H$mo AmXem], g§ñH$mam|, ‘`m©XmAm| Ho$ ‘wcå‘o ‘| ZoñVZm~yX H$a XoVr Wr & ór H$mo {ejm Ho$ Adga {‘co & dh AmË‘{Z^©a hþB© Am¡a CgZo AnZr ^y{‘H$m H$mo d¥hÎma n[adoe Ho$ gmW Omo‹S>m & Xw{Z`m ^a Ho$ Am§XmocZm|, d¡Mm[aH$ AmJ«hm| Am¡a H«$m§§{V`m| Zo CgH$s MoVZm ‘| Hw$N> Omo‹S>m Am¡a KQ>m`m & Ohm± ^maV ‘| `h ~Xcmd Yrao-Yrao K{Q>V hþAm dhr npíM‘ ‘| 1960 VH$ `h {dÐmoh Ma‘ na Wm {OgHo$ {cE ~mX ‘| nm[a^m{fH$ eãX ~Zm "’o${‘{ZµÁ‘' AWm©V² órdmX& emofU Ho$ J^© go CR>o {dÐmoh Ho$ Bg P§Pm Zo g~ Hw$N> CIm‹S> ’|$H$Zo H$m g§H$ën {c`m & "~«m ~{ZªJ' go coH$a {gJaoQ> Am¡a eam~ nrZo Ed§ `m¡Z-H«$m§{V VH$ nwéf H$mo à{VñnYu ~Zm {c`m & "nwéf' EH$m{YH$ma H$mo Vmo‹S>Zm Am¡a ‘wŠV hmoZm BgH$m EH$‘mÌ A{^àm` Wm & eZ¡: eZ¡: BgHo$ {damoYm^mg ^r {XIZo cJo& {Z‘m©U ‘| eof hmoZo dmcr ór-e{º$ Üd§g H$m Zmam H¡$go ~wc§X H$a gH$Vr Wr & {dÐmoh Ho$ Im¡cVo YYH$Vo Vy’$mZ ‘| "órdmX' ñd`§ AnZo "{dcmo‘' aMZo cJm & AmO "órdmX' nwZn©[aîH$aU Ho$ Xm¡a go JwµOa ahm h¡ Am¡a {damoY Ho$ Ho$ÝÐ go "nwéf' eãX {g‘Q> J`m Am¡a CgH$m ñWmZ "d¥{Îm' Zo {c`m & nwéf H$s {ZaHw$§e d¥{Îm H$m {damoY Am¡a CgHo$ gmW Ow‹S> J`m ór H$m AmË‘{dídmg, ñd-MoVZm, ñdmdcå~Z, "‘mZdr' ê$n ‘| à{VîR>m Am¡a d¡`{º$H$ BH$mB© Ho$ ê$n ‘| g‘mO ‘| ApñVËd H$s ñWmnZm H$m g§Kf©& ór-aMZmH$mam| H$s aMZmAm| ‘| ^r d¡Mm[aH$ AmJ«h, {damoY Am¡a g§VwcZ Ho$ H$B© `w½‘ ~ZZo cJo& órdmX H$s VmËH$m{cH$ à{V{H«$`m Ho$ ê$n ‘| nwéf go {dÐmoh, AnZr Xw{Z`m ~ZmZo H$m g§H$ën Am¡a `m¡Z-H«$m§{V H$s P§S>m ~aXmar H$B© CnÝ`mgm| ‘| hþB© & co{H$Z Bg VmËH$m{cH$ à{V{H«$`m H$mo CnÝ`mg Ho$ Ho$ÝÐ ‘| ñWm{nV H$aZo dmco CnÝ`mg M{M©V Adí` hþE co{H$Z ñWm{nV Zht hmo gHo$ Š`m|{H$ CYma {cE JE {ZU©` ì`{º$ Ho$ {ZOr Am¡a gm‘m{OH$ g§Kfm] H$m ghr-ghr ZoV¥Ëd Zht H$a gH$Vo & do EH$ Zht Vmo Xygao n‹S>md H$mo nma H$aVo hr AYyao Am¡a EH$m§Jr gm{~V hmo OmVo h¢ & ór-aMZmH$mam| Ho$ CnÝ`mgm| ‘| órdmX, d¡Mm[aH$ AmJ«h, {dÐmoh, g‘mZVm H$s A{^cmfm Am{X H$B© ñVam| na {M{ÌV hþAm h¡ & co{H$Z ~hþV H$‘ CnÝ`mg h¢ Omo Bgo ~hg, nwZ~©hg, ^maVr` g§X^m] Am¡a ^maVr` ór Ho$ n[aàoú` ‘| AWdm g§Vw{cV OrdZ ÑpîQ> Ho$ gmW àñVwV H$aVo h¢ & Bg ÑpîQ> go Cc²boIZr` CnÝ`mg h¢ - "eof¶mÌm' (Cfm {ටdXm), "emë‘cr' (Zm{gam e‘m©), "EH$ µO‘rZ AnZr' ({MÌm ‘wX²Jc), "{XcmoXm{Ze' (H¥$îUmgmo~Vr), "AnZo-AnZo Mohao' (à^m IoVmZ), H$R>Jwcm~ (‘¥Xwcm JJ©) Am¡a "Amdm§' ({MÌm ‘wX²Jc) &

`X²`{n "{XcmoXm{Ze' Kmo{fV ê$n go órdmX Ho$ d¡Mm[aH$ AmJ«h H$s g§ñVw{V H$aZo dmcm CnÝ`mg Zht h¡ & dh CnÝ`mg ‘| ~hVr H$Ï` H$s A§VYm©am Am¡a M[aÌm| H$s ~wZmdQ> Ho$ gmW Cgo

171

ì`{º$JV ‘mZ{gH$ g§aMZm ‘| g§Jwpå’$V H$aHo$ àñVwV H$aVm h¡ & `h CnÝ`mg nwéf {damoYr Zht emofU H$s d¥{Îm H$s O‹S>Vm Ho$ CX²KmQ>Z H$m CnÝ`mg h¡ AV: [aíVm| ‘| d¡Mm[aH$ AmJ«hm| H$s P§S>m ~aXmar Zht H$aVm coIH$s` à{V^m Ho$ g§ñne© go Cg‘| [aíVm| H$s Odm~Xohr VcmeVm h¡& CZHo$ ór-nmÌm| H$m {dÐmoh emofU Am¡a AÝ`m` Ho$ ^rVa go ghO à{V{H«$`m Ho$ ê$n ‘| {dñ’$mo{Q>V hmoVm h¡ {H$gr d¡Mm[aH$ AmJ«h H$s ñWmnZm H$m H$maU Zht ~ZVm& Hw$Qw>å~ß`mar H$m {dÐmoh CgHo$ VmZm|, {Ì`mhR>, ‘hH$~mZmo go B©î`m©, µOodam| na AnZo EH$m{YH$ma H$s H$mo{eem| Am¡a A§VV: ~Xco H$s ̂ mdZm ‘| ~m~m H$s Hw${Q>`m Am¡a {ddmhoVa gå~§Ym| ‘| AmH«$moe H$m e‘Z H$aVm h¡& Xygar Amoa ‘hH$~mZmo dH$sc gmh~ Ho$ AmMaU, ~w{ÕMmVw`©, hdocr Am¡a ’$ameVImZo XmoZm| H$mo EH$gmW gmYZo H$s Xm{Ze‘§Xr ‘| AnZo emofU Ho$ `mVZm-{~ÝXw nhMmZZo cJVr h¡ Am¡a ~Xê$ Am¡a ‘mgy‘m& (~ÀMm|) Ho$ ‘mÜ`‘ go AnZo AmË‘gå‘mZ na bJZo dmbr MmoQ> H$s à{V{H«$`m ‘| {damoY ñdê$n Z Ho$dc CR> I‹S>r hmoVr h¡ & gmar MwZm¡{V`m| Am¡a AmË‘ajm Ho$ g§H$Q>m| H$mo nao YHo$b AnZo "ApñVËd' H$mo à‘m{UV H$aVr h¢ & H¥$îUm gmo~Vr ~‹S>o hr gYo hmWm| go "‘hH$ ~mZmo' H$s à{V{H«$`m na "’$moH$g' H$aVr h¢ Am¡a H¡$X H$a coVr h¢, EH$ ‘m‘ycr gr ào{‘H$m ({Ogo "aI¡b' H$m Zm‘ {‘bm h¡) go EH$ J¡a ‘m‘ybr Am¡aV Ho$ ê$nm§VaU H$mo& ‘w»`V… Xmo {~å~ C^aVo h¢&

dH$sb gmh~ H$s àVrjm ‘| ~¡R>r ‘hH$~mZmo -

l "B§VµOma H$aVo-H$aVo {H$VZm dŠV JwµOa J`m...& ‘hH$ h‹S>~‹S>mhQ> ‘| CR>H$a OyVr Ty>±‹T>Zo bJr& OyVr

AnZr h¡ Am¡a N>mo‹S> aIr h¡ ~agm| go & Hw$b {‘bmH$a OmZo {H$VZr ~ma nhZr hmoJr&'116

"dH$sb gmh~ go AnZr ‘m± Ho$ JhZm| H$s g§XyH$Mr boZo Ho$ ~mX '-

"A§Xa ‘hH$ ~mZmo ‘wñHw$am Xr & AmO go nhbo Vmo h‘ Am¡aV ^r Zht Wo, A±{J`m Wo, gbdma Wo&.. OyVr Wr Am¡a nm±d {H$gr H$mo gm¢n aIo Wo'117

Bg Vah Ho$ X¥í` Am¡a MoVZm {H$gr Am`m{VV d¡Mm[aH$ AmJ«h Ho$ à{V’$bZ Zht boIH$s` gm‘Ï`© Am¡a {dµOZ ({Ogo ‘¢ {Xì` ÑpîQ> H$hZm Mmhÿ±Jr) go CnOVo h¢ & EH$ AÝ` àg§J ‘| Hw$Qw>å~ß`mar dH$sb gmh~ go {dÐmoh H$aVr h¡& ~m~m go gå~§Y ~ZmVr h¡ & Am¡a Cgo J^© R>ha OmVm h¡ & Hw$Qw>å~ß`mar AnZo Am¡a dH$sb gmh~ Ho$ gå~§Ym| H$mo VamOy na Vm¡bVr gmoM ahr h¡ -

"Am{µIa `h e»g h¡ Vmo H$m¡Z h¡ ! h‘mao ImqdX, ~CAmOr Ho$ ~oQ>o, {H$gr Ho$ ~mn, {H$gr Ho$ MMm-^mB©-^VrOo Am¡a {H$gr Ho$ ‘h~y~ ! EH$ hr AmX‘r OmZo eVa§O H$s {H$VZr Mmb| Mbm H$aVm h¡& nyar J¥hñWr H$mo AbJ-AbJ JmoQ>m| go IobVm h¡ & {H$gr H$mo [aPmVm h¡, nQ>mVm h¡, gVmVm h¡ & µOoa-gm`m ‘| Vmo h‘ n‹S>o h¢ & BZHo$ {bE Vmo H$gmoam h¢ & {n`m, Or ^a J`m Vmo Xygam CR>m {b`m Am¡a h‘ ? h‘ ^r Š`m `hr H$a aho h¢ ?'118

Hw$Qw>å~ß`mar Ho$ AmË‘ {díbofU Ho$ ‘mÜ`‘ go bopIH$m g§Ho$V Xo ahr h¢ {H$ à{V{H«$`mdmXr {gX²Ym§Vm| go ór-ñdmV§Í` Ho$ H$moB© {d‘e© Zht {ZH$b|Jo, Z hr H$moB© {ZH$f V` hm|Jo & dh ‘mÌ à{V{H«$`m hmoJr Am¡a dh ^r {d¿d§gH$ & g§^dV: "~ÀMo' Ho$ ApñVËd Am¡a ^{dî` H$s Agwajm

172

Am¡a AmV§H$ Ho$ H$maU hr bopIH$m Zo CnÝ`mg ‘| Hw$Qw>§å~ß`mar Am¡a ~m~m Ho$ ~ÀMo H$m OÝ‘ hmoVo Zht {XIm`m h¡ &

"emë‘br' CnÝ`mg ‘| "gamoO' EH$ AmYw{ZH$ {e{jV, AmË‘{Z^©a Zmar h¡ & emë‘br H$s ghH$‘u & emë‘br Ho$ gmW CgHo$ g§dmX "emë‘br' CnÝ`mg Ho$ Ho$ÝÐr` nj H$mo C^maZo ‘| ‘XX H$aVo h¢ & Š`m|{H$ n‹T>r-{bIr emë‘br XmånË`JV H$Qw>Vm H$mo Qy>Q>Zo H$m H$maU Z ~ZmH$a CgH$s Vh ‘| OmH$a H$maUm| H$m {ZdmaU H$aZm MmhVr h¡, Š`m|{H$ "emë‘br' Ho$ {bE "Ka' EH$ Vnñ`m h¡ Am¡a dh Bg‘| "‘mZwf' H$s ‘hH$ aMmZm-~gmZm MmhVr h¡ & emë‘br H$m AmË‘{díbofU, XmånË` ‘| g‘agVm Am¡a gm‘§Oñ` H$s ñWmnZm Cgo na§namJV Am¡aV H$s Amoa YHo$bVr h¡ Eogo ‘| gamoO AmYw{ZH$ Zmar-‘w{º$ Am§XmobZ H$s dH$sb ~ZH$a àñVwV hmoVr h¡ & {OgZo AnZo OrdZ ‘| EH$ gË` H$m gmjmËH$ma {H$`m h¡ {H$ O~ gå~§Ym| H$mo ~ZmE aIZm ‘wpíH$b hmo, Vmo gå~§Y Vmo‹S> XoZm Mm{hE & emë‘br H$mo Zmar-‘w{º$ Am§XmobZ Ho$ gm§MoXma {ZH$f A‘mÝ` h¡, Š`m|{H$ dh Vmo Eogr b‹S>mB© b‹S> ahr h¡ {OgHo$ ~rO ha Ka ‘| ‘m¡OyX h¢ & gamoO nQ>Zm`H$ emë‘br H$mo VH$br’$m| go {ZOmV nmZo H$m ZwñIm ~VmVr h¡, "VbmH$'& Zmar H$s "‘w{º$' H$mo boH$a CgH$s g§nyU© gmoM "gå~§Y-{dÀN>oX' na OmH$a R>ha OmVr h¡& Am¡a BgHo$ {bE CgHo$ nmg H$maU ^r h¡ - "emë‘br, BVZm ~‹S>m g§gma h¡ CgH$mo Vw‘ Ho$db EH$ ì`{º$ Ho$ {bE ZaH$ ~Zm ahr hmo, {Ogo Vwåhmar H$moB© nadmh Zht&'119 n{V-nËZr Ho$ Amngr gå~§Ym|, ñdV§ÌVm Ho$ AW© Am¡a nwéfm| H$s EH$m{YH$mar d¥{Îm H$mo boH$a gamoO H$m {MÝVZ A{VdmX go J«ñV h¡ & {Og‘| Zmao~mµOr A{YH$ h¡& {Ogna emë‘br AnZr g§Vw{bV Am¡a gYr hþB© ÑpîQ> go àhma ^r H$aVr h¡, "^r‹S> Ho$ Zmam| H$s H$moB© AnZr AmdmµO Zhr hmoVr&'120 ór H$s ‘w{º$ Ho$ g§X^© ‘| CgZo nwéf Ho$ {damoY H$mo hr EH$‘mÌ bú` ~Zm {b`m h¡ & emë‘br H$s g‘ñ`m ‘| Jhao n¡R>o {~Zm dh ~Zo ~Zm`o gyÌmË‘H$, ’$m‘y©bm~X²Y g‘mYmZ CgHo$ gm‘Zo namog XoVr h¡ & emë‘br Ho$ {ZU©` H$mo dh "XmgËd' go Omo‹S>H$a XoIVr h¡ Cgr Ho$ eãXm| ‘| - "Xygao eãXm| ‘| ‘¢ `h AW© bJmD$± {H$ Vw‘ nwéf g‘mO H$s Xmgr ~ZH$a ahZm Am¡a OrZm MmhVr hmo?'121 bo{H$Z gamoO Ho$ VH©$ emë‘br H$s Mm[a{ÌH$ Ñ‹T>Vm Am¡a ‘mZdr` AmñWmAm| Ho$ gm‘Zo hma OmVo h¢ & gamoO Ho$ ê$n ‘| bopIH$m Zo AmYw{ZH$ ‘w{º$ Am§XmobZ Ho$ g‘W©H$m| Ho$ EH$m§Jr d¡Mm[aH$ AmYma H$m CX²KmQ>Z {H$`m h¡ & {Og‘| "‘w{º$' H$m EH$‘mÌ {dH$ën "VbmH$' h¡ & BZHo$ {bE ì`pîQ> Am¡a g‘pîQ> Ho$ AÝ`mÝ` gå~§Ym| H$m g‘m`moOZ H$moB© ‘m`Zo Zht aIVm& gamoO AmYw{ZH$ Zmar-‘w{º$ Am§XmobZ H$s g‘{W©H$m h¡, {OgHo$ nmg ór H$s ñdV§ÌVm H$mo boH$a EH$ "Q>mBßS>' gmoM Am¡a ÑpîQ>H$moU h¡& bo{H$Z "gamoO' H$mo ~hþV H$‘ ñnog {‘bm h¡ & dh ‘mÌ ‘mÜ`‘ ~Zr h¡ emë‘br Ho$ {ZU©`m| H$mo ñWm{nV H$aZo Ho$ {bE &

Bg ÑpîQ> go {MÌm ‘wX²Jb Ho$ CnÝ`mg "EH$ µO‘rZ AnZr' H$s ZrVm gamoO H$m hr ê$n h¡ bo{H$Z Cgo `hm± Á`mXm "ñnog' {‘bm h¡ Am¡a bopIH$m Zo CgH$s gmoM Am¡a ÑpîQ> H$mo CgHo$ AmMaU go Omo‹S>H$a Zmar-‘w{º$ H$s Am§XmobZY‘u MoVZm H$m ì`mdhm[aH$ ê$n CX²Km{Q>V {H$`m h¡ Am¡a "{bd BZ [aboeZ' ‘| gå~§Ym| H$mo OrZo dmbr ZrVm Ho$ ÌmgX A§V Am¡a `WmW© pñW{V`m| Ho$ {MÌU Ho$ Ûmam ÑpîQ> H$s AnyU©Vm H$mo g§Ho${VV {H$`m h¡& gamoO H$s Vah ZrVm ^r nwéf H$s OrdZ

173

e¡br, H$‘©e¡br Am¡a EH$m{YH$mar d¥{Îm ‘| OrZm MmhVr h¡ & ZrVm emXrewXm, Xmo ~ÀMm| Ho$ {nVm gwYra Ho$ gmW "{bd BZ [aboeZ' ‘| ahVr h¡ & "{ddmh' O¡gr g§ñWm ‘| CgH$s AmñWm Zht h¢& nËZrËd go Cgo "XmgrËd' H$s ~y AmVr h¡ Am¡a dh dO©ZmhrZ g‘mO H$s n[aH$ënZm H$mo `WmW© ‘| ê$n XoZm MmhVr h¡& dh ór H$s àH¥${V ‘| "nwéf' hmoZm MmhVr h¡ & dh ha gwI Am¡a A{YH$ma nmZm Am¡a ^moJZm MmhVr h¡ Omo nwéf H$mo CnbãY h¢ Am¡a dh AZ¡{VH$ gmYZm| H$m ghmam boH$a, MVwamB© go CÝh| hm{gb H$aZm MmhVm h¡& ZrVm ^r gå~§Ym| H$mo gr‹T>r ~ZmH$a OëXr ‘| D$na nhþ±MZm MmhVr h¡& AnZo H$mo ñWm{nV H$aZo Am¡a AnZo ì`{º$JV ñdmW© H$s ny{V© ‘| dh gå~§Ym| H$m BñVo‘mb H$aVr h¡ & AnZr Xoh Ho$ ‘mÜ`‘ go g’$bVm Ho$ {eIam| na nhþ±MZm MmhVr h¡ & Z§JmnZ Am¡a H$bmË‘H$Vm CgHo$ {bE n`m©`dmMr h¢&

ZrVm H$s OrdZ-ÑpîQ> Ho$ CXmhaU -

l "~ohVa gw{dYmAm| Ho$ gmW ~ohVa nX na Om ahr hÿ± & N>bm§J ^aZo H$m IVam CR>mE {~Zm àJ{V H$m ‘mob-^md g§^d Zht &'122

l "... ê$‹T> {dMma hr ór-ñdV§ÌVm ‘| ~mYH$ h¢.... ‘¢ Bg ~mV H$mo gM‘wM OrZm MmhVr hÿ±... Bgr g‘mO ‘| nwéf gd©Xm AnZo ‘Z H$mo OrVm Am`m h¡.... AmO ^r Or ahm h¡... nwéf AnZo ‘Z H$mo Or gH$Vm h¡, ór Zht ?123

l "‘¢ "nËZr' Zhr, "ghMar' ~ZZm MmhVr hÿ± - Cg [aŠV H$moZo H$mo T>oam| go ’y$bm| go ^aVr CgH$s OrdZ-ghMar ! "nËZr' eãX go ‘wPo XmgrËd H$s ~y AmVr h¡.... Bg eãX Zo h‘mao g‘mO ‘| AnZr J[a‘m Imo XoVr h¡.... h‘ ào‘ H$aVo h¢ & h‘mam ào‘ ‘mÌ AmdoJ Zht h¡ & Z j{UH$ CÝ‘mX ! `h nañna g§dmX h¡ & n[anŠd ! n[anŠd ‘mZ{gH$ Ow‹S>md! h‘ dO©ZmhrZ hmoH$a {OE§Jo & ~§YZhrZ

hmoH$a ~§Y|Jo & ê${‹T>‘wº$ hmo... ‘mZ{gH$ daU!'124

dO©ZmhrZ g‘mO H$s ñWmnZm ‘| AnZm EH$b `moJXmZ XoVo-XoVo ZrVm `o ^yb OmVr h¡ {H$ g{X`m| H$s b‹S>mB© Ho$ n[aUm‘ XhmB© ‘| CnbãY Zht hmoVo & {’$a ór-ñdV§ÌVm H$m g§Kf© Vmo ~hþñVar`, ~hþdJu` Am¡a ~hþ{MÝVZàYmZ h¡& "Ka' H$s b‹S>mB© h¡, {OgH$m {dH$ën AmOVH$ Ty>§‹T>m Zht Om gH$m h¡ & gwYra Ho$ gmW "{bd BZ [aboeZ' ‘| ahVo hþE ZrVm EH$ ~ÀMr H$s ‘m± ~ZVr h¡ Am¡a {’$a ñdrH¥${V, ‘mZdr` gå~§Ym| H$s J[a‘m na JhamVo g§H$Q> Cgo ^rVa VH$ Vmo‹S> OmVo h¢ & dh AnZr ~ÀMr A§{H$Vm H$mo gm¢nVr h¢ Am¡a ÌmgX A§V H$m {eH$ma hmo OmVr h¡ & ZrVm H$m EH$m§Jr {dMma Ymam H$m g‘W©H$ hmoZm, ñdV§ÌVm Am¡a ñdÀN>§XVm H$mo n`m©` ‘mZ boZm Am¡a OrdZ H$mo AnZr gw{dYmZwgma OrZo Ho$ {bE g‘Pm¡Vo H$s d¥{Îm, Xygam| H$m BñVo‘mb H$aZm Am¡a ñd`§ AnZm BñVo‘mb hmoZo XoZm CgHo$ ÌmgX A§V H$m H$maU h¢ & O~H$s A§{H$Vm AnZo AmË‘gå‘mZ H$s ajm ‘| Ka Ë`mJVr h¡, n{V go VbmH$ ^r boVr h¡ bo{H$Z nhbr b‹S>mB© ñdmdbå~Z H$s b‹S>mB© h¡ Am¡a AnZo ór Am¡a ì`{º$ hmoZo Ho$ gå‘mZ H$mo gwa{jV aI boVr h¢ & XmoZm| hmWm| go gwI Vmo Zht ~Q>moa nmVr bo{H$Z gå‘mZ nyU© OrdZ OrZo H$m A{YH$ma Adí` A{O©V H$a boVr h¡ & Omo CgHo$ g§Kf© H$m àmß` ^r h¡ Am¡a CnbpãY ^r &

à^m IoVmZ Ho$ CnÝ`mg "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m ^r ZrVm H$s Vah g‘mO H$s

174

nma§n[aH$ g§aMZm H$mo MwZm¡Vr XoVr h¡ & dh n{V, XmånË`, {ddmh g§ñWm na àíZ{MÝh bJmVr h¡& Am¡a AnZo H$mo EH$ BH$mB© H$s nyU©Vm ‘| Kmo{fV H$a XoVr h¡ & dh nwéf Ho$ dM©ñd H$mo ha pñW{V ‘| MwZm¡Vr XoVr h¡& CgH$m ‘mZZm h¡, "ór H$s {µOÝXJr Ho$db nwéf H$s Vbme ~ZH$a Zht ah gH$Vr&'125 dh nwéf Ho$ {~Zm, ñd`§ Ho$ ~b~yVo na AnZr Xw{Z`m aMZm MmhVr h¡ & dh AnZo l‘ go AnZo {bE EH$ "Ka' ^r ~Zm boVr h¡ & bo{H$Z AnZo OrdZ ‘| nwéf H$s H$moB© ^y{‘H$m ñdrH$ma Zht H$aVr & bo{H$Z emXrewXm, ~ÀMm| Ho$ {nVm Jmo`ZH$m Ho$ gmW gå~§Ym| H$mo OrVr h¡ Am¡a A§V ‘| OmH$a {ZnQ> AHo$br I‹S>r, gmao {dÐmohm| Ho$ ~mdOyX "Xygar Am¡aV' H$s g§km AnZo na Mñnm§ nmVr h¡ & a‘m AmYw{ZH$ ‘w{º$Y‘u MoVZm H$s g§dmhH$ Vmo ~ZVr h¡ Cggo Ow‹S>r AnyU©VmAm| H$m ñdrH$ma Zht H$aVr n[aUm‘ñdê$n AZoH$m| A§V{d©amoYm| Am¡a {damoYm^mgm| go {Ka OmVr h¡ & OrdZ OrZo Ho$ {bE {dÐmoh {H$`m, eVm] Am¡a gw{dYmZwgma amñVo MwZo bo{H$Z OrdZ ‘wQ²R>r ‘| K±gr aoV-gm pIgH$ J`m &

{MÌm ‘wX²Jb Ho$ CnÝ`mg "Amdm§' ‘| ór ñdmV§Í` H$s Bg {dMmaYmam H$mo ~hg H$m ‘wX²Xm ~ZmH$a àñVwV {H$`m J`m h¡ & "ndma' H$s gmar ~hg ‘| {d‘bmVmB© H$s à{VqhgH$ MoVZm H$m {damoY ‘wIa h¡ & Ohm± EH$ Amoa {d‘bmVmB© Ho$ AmYw{ZH$ órdmX H$s H$bB© ImobZo H$m H$m‘ H$aVm h¡ dht Xygar Amoa ñd`§ ^r ór-‘w{º$ Ho$ g§X^© ‘| ~MH$mZo gdmb CR>mVm h¡ & {d‘bm ~oZ H$s ‘w{º$Y‘u MoVZm Ho$ {damoY ‘| dh ñd`§ AnZr {dMmaYmam H$m àñ’w$Q>Z H$aVm Mbm OmVm h¡ & ór H$mo Cgr ~w{Z`mXr nma§n[aH$ g§aMZm ‘| XoIZo H$m Aä`mgH$ & "AmµOmX ór' BZHo$ {bE IVao n¡Xm H$aVr h¡& ndma `o ^yb OmVm h¡ {H$ ‘mV¥Ëd Am¡a {ddmh ór H$s àH¥${V Am¡a H$mo‘b g§doXZm H$m {hñgm hmo gH$Vo h¢ bo{H$Z CgHo$ nm§d H$s ~o{‹S>`m± Zht & ‘mV¥Ëd Am¡a {ddmh XmoZm| hr ór Ho$ {bE d¡H$pënH$ ì`dñWm H$m A§J h¡ & A{Zdm`© H$Xm{n Zht & ndma Am¡a {d‘bmVmB© Ho$ ‘mÜ`‘ go bopIH$m Zo ór-ñdmV§Í` Ho$ A{VdmXr ad¡`o H$m {díbofU {H$`m h¡& emQ>© Q>‘© ~o{Z{’$Q> ñH$s‘ Ho$ VhV H$m‘ H$aZodmbo Am§XmobZm| Ho$ MmVw`© H$mo ~oZH$m~ H$aVr h¢& boIH$s` ‘§Vì` BZ EH$m§Jr, njnmVnyU©, ì`{º$JV ñdmWm] H$s ~{b M‹T>Vo d¡Mm[aH$ AmJ«hm| H$s ^y{‘H$m H$mo ñnîQ> H$aZm h¡ & emo{fV ì`{º$ X{‘V h¡ {’$a Mmho dh X{bV hmo `m ór & qbJ, Om{V, Y‘© Ho$ ~mha ~mV g‘mZVm H$s h¡ & ‘Zwî` Ho$ A{YH$ma Am¡a ‘Zwî`Ëd Ho$ g§YmZ H$s h¡ & Om{V, Y‘©, dJ© Am¡a qbJ ‘| ~±Q>r b‹S>mB© g§Kf© Ho$ ̂ rVa àm`: A§V{d©amoY I‹S>o H$aVr h¡ & Ywd«rH$aU CÝh| dmoQ>m| ‘| ~XbVm h¡ Am¡a ~mV "g‘mZVm' "A{YH$ma' Am¡a "‘Zwî`Ëd' Ho$ g§YmZ go {ZH$bH$a {g`mgr Xm±d n|Mm| ‘| ~Xb OmVr h¡ & A{YH$ma CgHo$ {hñgo AmVo h¢, {OgZo AnZo nrN>o ^r‹S> I‹S>r H$a br hmo & ^r‹S> Ho$ {hñgo Š`m AmVm h¡ ? ^r‹S> {OÝh| h‘ g‘W©H$ AWdm ’$m°bmoAg© H$m Zm‘ XoVo h¢ & Yrao-Yrao ’«$ñQ´>oeZ H$m {eH$ma hmo, aoV ‘| {ga Kwgm D$±KZo bJVo h¢ & AWdm {djmo^ Am¡a ñdßZ^§J H$m {eH$ma hmo Xygar {dMmaYmamAm| Am¡a Am§XmobZm| H$m hmW Wm‘H$a ‘§M Ho$ AmJo ^r‹S> ~ZH$a I‹S>o hmo OmVo h¢ & ór-‘w{º$ Am§XmobZ Zo ^r AnZo {dbmo‘ aM {bE, X{bV ‘w{º$ Am§XmobZ O¡go & bo{H$Z {ó`m| H$s b‹S>mB© ~‹S>r b‹S>mB© h¡ & BgHo$ ~rO g‘mO Ho$ ha Ka ‘| h¡ & ~«m÷U, j{Ì`, X{bV ha Om{V Am¡a ha dJ© H$s ór Bg Koao ‘| I‹S>r h¡& Am§XmobZY‘u MoVZm BgH$mo gr{‘V AWm] ‘| à^m{dV H$aVr

175

h¡& ¶h b‹S>mB© gOJVm, AmË‘{díbofU, A{^ì`{º$ gm‘Ï`© Am¡a ì`{º$JV MoVZm Ho$ ‘mÜ`‘ go hr b‹S>r Om gH$Vr h¡& "Amdm§' ‘| {d‘bmVmB© Am¡a ndma Xmo ÑpîQ>`m| Ho$ à{V{Z{Y h¢ Am¡a {H$gr Jhar A§VÑ©pîQ> H$mo ñWm{nV Zht H$aVo & gVh na V¡aVo ~wb~wbm| H$s ^m±{V ~ZVo Am¡a ’y$Q>Vo ahVo h¢ &

"H$R>Jwbm~' ‘| Agr‘m Kmo{fV ê$n go "’o${‘{ZñQ>' nmÌ h¡ & {OgZo ór-‘w{º$ H$m H$H$ham AZw^d go Zht, ’o${‘{ZµÁ‘ H$s {H$Vm~m| go grIm h¡ & CJ« ZmardmX H$m à{V{Z{Y ór-nmÌ & ‘mZ{gH$Vm ‘| Zht AmMaU ‘| ^r nwéf O¡gm hmoZm MmhVr h¡ & nwéfm| O¡go H$n‹S>o nhZVr h¡ & H$amQ>o grIVr h¡, AmË‘ajm Ho$ {bE Zht, nwéfm| H$mo g~H$ {gImZo Ho$ {bE & CgH$s ^mfm ^r nwéfm| O¡gr h¡ Am¡a {S>‘m§S> ^r & CgH$s ha H$mo{ee nwéf H$mo hamH$a AmZ§X nmZo H$s h¡ & ‘m± Zo Zm‘ aIm Wm gr‘m, ñd`§ Cgo ~XbH$a Agr‘m aI {b`m & Am¡a KmofUm H$a Xr, "A~ AmE Vmo H$moB© ‘X© ‘oar gr‘m ‘|, Q>m±J Vmo‹S>H$a ny±N> ~Zm Xy± & ‘wPo ‘Xm] go Z’$aV h¡ & g~ EH$ go ~‹T>H$a EH$ ham‘r hmoVo h¢& g~go ~‹S>m ham‘r Wm, ‘oam ~mn & bå~m, VJ‹S>m, Iy~gyaV ham‘r'126 Agr‘m Zo nwéfm| go ‘w{º$ Ho$ Zmao bJmVo-bJmVo ñd`§ nwéf H$s ^y{‘H$m YmaU H$a br h¡ & bo{H$Z Agr‘m H$mo bopIH$m Zo AnZr gmoM Am¡a ÑpîQ> H$m g§ñne© {X`m h¡ & ñd`§ Cgr Ho$ Ka ‘| "‘m±' Ho$ ê$n ‘| CgH$m {dbmo‘ aMH$a& ‘m± ‘| na§namJV ^maVr` Zmar Ho$ {Xì` Xe©Z H$aVo-H$aVo ‘m± H$s Mm[a{ÌH$ Ñ‹T>Vm, VH©$e{º$, g§doXZm, H$‘©R> ì`{º$Ëd ‘| CbPH$a ‘m± H$s "nhobr' H$mo gwbPmVo-gwbPmVo ñd`§ MoVZm Ho$ Cg amñVo na Mb n‹S>Vr h¡ {Og Amoa "AmË‘MoVm' ‘m± {Xem {XIm JB© h¡& pñ‘Vm Ho$ gmW Jm§d H$s Amoa CgH$m ~‹T>Vm H$X‘ CgHo$ ì`{º$Ëd Ho$ ê$nm§VaU H$m h¡& Agr‘m H$m ê$nm§V[aV ì`{º$Ëd Bg ~mV H$s Amoa g§Ho$V H$aVm h¡ {H$ ór-‘w{º$ Am§XmobZ ào[aV H$a gH$Vo h¢, g§Kf© Ho$ A§{V‘ Am¡a EH$‘mÌ Am¡Oma gm{~V Zht hmoVo& ‘¡Ìo`r nwînm Ho$ "MmH$' H$s gma§J ‘| Kaoby amOZr{V H$m J«m‘rU ‘whmdam Kwbm hþAm h¡ {Ogo gm‘m{OH$ Am§XmobZ ‘| H$ÝdQ>© H$aHo$ gw{dYm OZH$ µO‘rZ V¡`ma H$s JB© h¡ & "Aë‘m' ‘| gÎmm hñVm§VaU H$s H«$m§{VY‘u MoVZm Am¡a ór-ñdmV§Í` Ho$ ‘mZX§S>m| H$m Kmb‘ob h¢ & H$ht {dewÕ CJ«dmXr Voda h¢ gamoO (emë‘br) Am¡a ZrVm (EH$ µO‘rZ AnZr)& Vmo H$ht g§VwbZ H$s ^y{‘H$m, "H$R>Jwbm~' H$s Agr‘m& gamoO, emë‘br H$s ÑpîQ> Am¡a gmoM H$mo gH$mamË‘H$ AW© XoZo H$s n¥îR>^y{‘ ~ZVr h¡ & ZrVm, gå~§Ym| H$mo ì`mdgm{`H$ YamVb na OrVo hþE "{bd BZ [aboeZ' H$mo AnZmVr h¡& Am¡a EH$ ZmOm`µO ~ÀMr H$mo OÝ‘ XoH$a g~ Vah Ho$ A{YH$mam| go ~oXIb hmoVr hþB© ÌmgX ‘¥Ë`w nmVr h¡ & "{bd-BZ [aboeZ' H$mo "AnZo-AnZo Mohao' H$s a‘m ^r AnZmVr h¡ & AnZo ~m°g amOoÝÐ Jmo`ZH$m ‘| EH$ {‘Ì VbmeVr na§namAm| go {dÐmoh H$aVr h¡ & bo{H$Z amOoÝÐ Jmo`ZH$m Ho$ BX©-{JX© OmZo-AZOmZo, BÀN>m-A{ZÀN>mde CZH$m n[adma ApñVËd^yV h¡ & Z¡{VH$ A{YH$m[aUr nËZr ^r& g’$b, CÚ‘r, ì`dgm` ‘| AmË‘{Z^©a AnZr AbJ nhMmZ ñWm{nV H$aVo-H$aVo ~onhMmZ hmo, "Xygar Am¡aV' H$s Om{VdmMH$ g§km ‘| VãXrb hmo OmVr h¡ & Am¡a "H$R>Jwbm~' H$s Agr‘m, ‘m± H$s {damgV Am¡a pñ‘Vm H$s AZw^d `mÌm H$s gh^mJr hmoH$a AnZo {dÐmoh H$mo gH$mamË‘H$ MoVZm go b¡g H$a boVr h¡ & Bg{bE CgHo$ gå‘wI CnbpãY`m| Am¡a g§Vmof Ho$ Z`o amñVo IwbVo h¢ &

Bg àH$ma g^r ór-aMZmH$mam| Zo ór-ñdmV§Í` H$s nañna {damoYr {dMmaYmamAm| H$mo

176

~hg H$m {hñgm ~Zm`m h¡ Am¡a "ór-ñdmV§Í`' H$s EH$ g§Vw{bV g‘pÝdV Am¡a ~hþAm`m‘r ÑpîQ> H$m nmofU {H$`m h¡ &

14. ‘m± Am¡a nwÌr: nr‹T>r Xa nr‹T>r gå~§Ym| H$m g§Hw$MZ Am¡a {dñVma -

ñdmV§Í`moÎma ‘{hbm CnÝ`mg-boIZ ‘| "‘m±' Am¡a "nwÌr' Ho$ [aíVm| H$m ~marH$ AÜ``Z {‘bVm h¡ & `o AÜ``Z g§dmX Ho$ nwb H$m {Z‘m©U H$aVm h¡ & [aíVm| ‘| CZ H$maUm| Am¡a pñW{V`m| H$mo OmZZo H$m à`mg ^r H$aVm h¡ Ohm± ‘m±-nwÌr XmoZm| Ho$ ~rM ‘| g§dmX AnZr CnpñW{V Zht ~Zm gH$m h¡ AWdm Ag’$b ahm h¡ & ‘m± Am¡a nwÌr Ho$ gå~§Y ‘mZdr` gå~§Ym| H$s `§ÌUm ‘| ~Xb OmVo h¢ & H$ht Bg [aíVo Ho$ Xme©{ZH$, O¡Zo{Q>H$, ^mdZmË‘H$ Am¡a AmpË‘H$ òmoVm| H$s Vbme h¡ Vmo H$ht à{VÛpÝÛVm & H$ht AnZr ‘m± Ho$ ‘mÜ`‘ go AnZo B{Vhmg ‘| Pm±H$Zo, Jhao CVaZo H$m ‘m¡H$m nwÌr H$mo XoVm h¡ Vmo H$ht AnZo dV©‘mZ ‘| ‘m± Ho$ B{Vhmg H$mo OrZo H$s {ddeVm & H$ht ‘m± Ho$ B{Vhmg H$mo YHo$bH$a AnZr eVm} na OrdZ OrZo H$m A{YH$ma nmZo Ho$ {bE AmVwa ~oQ>r h¢ Vmo H$ht AnZo gyIo òmoVm| ‘| ‘m± Ho$ OrdZ-ag H$mo J¥hU H$aZo H$m ‘mÜ`‘ h¡ & ‘m±-nwÌr Ho$ BZ nmañn[aH$ gå~§Ym| ‘| Ë`mJ, ‘mV¥Ëd, na§nam, XmånË`, ~§Yo ahZo H$s {ddeVm Am¡a ‘w{º$ H$s N>Q>nQ>mhQ>.... Z OmZo {H$VZo AmJV, AZmJV Ho$ ñda gwZo Om gH$Vo h¢ & `o BZ aMZmH$mam| H$s AnZo B{Vhmg go ‘wR>^o‹S> h¡ & H$moB© dV©‘mZ Z AnZo AVrV go ^mJ gH$Vm h¡, Z ‘w±h Mwam gH$Vm h¡ & Am¡a ór Vmo AnZr ‘m± H$s H$moI go OÝ‘r Cgr H$m A§e h¡ Cgo AnZr "ñdV§ÌVm' H$m nhbm ‘mJ© Cgr B{Vhmg ‘| go VbmeZm hmoVm h¡ & H¥$îUm gmo~Vr Ho$ eãXm| ‘| H$h| Vmo "`h ~§YZ (‘m±-~oQ>r) {Zao hm‹S>-‘m±g H$m Zht, AmË‘m H$m h¡& EH$ Xygao go Jw±Wm hþAm'& {hÝXr CnÝ`mgm| ‘| ‘m±-~oQ>r Ho$ g§dmX Ho$ ‘mÜ`‘ go Eogo AÑí` Ñí` CnpñWV H$aZm ñdmV§Í`moÎma ‘{hbm CnÝ`mg-boIZ H$s {d{eîQ> CnbpãY h¡& {hÝXr CnÝ`mg ór-OrdZ Ho$ Bg H$moZo go ANy>Vm hr ahm & g§^dV: Bg{bE {H$ ‘m±-~oQ>r H$m A§Va§J g§dmX g‘mO H$s ‘mÝ`VmAm|, é{‹T>`m| go OH$‹S>o g‘mO ‘| g§^d hr Zht hþAm & ~oQ>r n¡Xm hmoVo hr, ~oQ>r H$s Vah ahZm grImo, MbZm grImo, ~o{Q>`m± Vmo nam`m YZ hmoVr h¡, ^mB© na AnZm AOg ñZoh-ag bwQ>mAmo& J¥hñWZ ~Zmo, ‘m± ~Zmo.... ~oQ>r VH$ {g’©$ ImoIbr ‘mÝ`VmAm| Am¡a ì`mdhm[aH$VmAm| H$m nw{bÝXm `§ÌdV² nH$‹S>mVr ahr & ~oQ>r ‘m± H$s N>ÌN>m`m ‘| (g§ajH$Ëd ‘| Zht) nbVr-~‹T>Vr h¡ & Bg{bE Cgr H$s à{VH¥${V, ê$nmH¥${V, d§emdbr T>mooVr h¡ & ‘{hbm CnÝ`mg-boIZ Zo Bg {Za§VaVm H$mo Vmo‹S>H$a Xmo nr{‹T>`m| Ho$ ~rM, Hw$N> CnÝ`mgm| ‘| Vmo VrZ nr{‹T>`m| Ho$ B{Vhmg Am¡a dV©‘mZ H$mo g‘m§Va aIH$a BZ gå~§Ym| H$m {dñVma {H$`m h¡ & `o Hw$N>-Hw$N> AmB©Zo ‘| AnZo AmnH$mo XoIZo O¡gm h¡ &

Bg ÑpîQ> go g~go ‘hËdnyU© CnÝ`mg h¡ H¥$îUm gm~oVr H$m "Eo b‹S>H$s' Eogm bJVm h¡ ‘mZmo ór OrdZ Ho$ AVrV, dV©‘mZ Am¡a ^{dî` H$mo "g‘`' Ho$ jU ‘| Wm‘o Ñí`-Xa Ñí` EH$ a§JrZ {’$ë‘ XoI aho hm| & `h H¥$îUm gmo~Vr H$s J‹T>Z-e¡br H$m hr H$‘mb h¡, {Ogo amOoÝÐ `mXd CZH$s (H¥$îUm gmo~Vr) ‘{hbm-gwb^ ‘hrZ Am°ãOd}eZ'H$hVo h¢ & H$ht-H$ht Vmo bJVm h¢& `h ‘oha Am¡a nmemo (S>ma go {~Nw>‹S>r) H$m ‘m¡Z g§dmX h¡ Omo `hm± ‘wIa hmo ahm h¡ & `o CnÝ`mg ‘m±

177

Am¡a nwÌr, Aå‘y Am¡a b‹S>H$s H$mo ì`{º$ Am¡a [aíVm| Ho$ gmno{jH$ gå~§Ym| go ~mha {ZH$mbH$a ór go ór Ho$ A§Va§J g§dmX H$mo g‘`-gË` ‘| ê$nm§V[aV H$aVm h¡ & Bgo bå~r H$hmZr H$h| `m bKw-CnÝ`mg, "Eo b‹S>H$s' AnZo ‘| nyao EH$ d¥hXmH$ma CnÝ`mg H$m H$Ï` g‘oQ>o h¡& "Eo b‹S>H$s' g‘` Ho$ ^rVa àdoe H$a g‘` go {b`m J`m gmjmËH$ma h¡ & EH$ ór "Aå‘y' (‘m±) h¡ Am¡a Xygar ór CgH$s ~oQ>r {Ogo Aå‘y "b‹S>H$s' Ho$ Zm‘ go gå~mo{YV H$aVr h¡& ‘m± `mZr Aå‘y Zo ^anya OrdZ {O`m h¡ & ‘m±, nËZr, ~hÿ, ZmZr, XmXr.... g^r [aíVm| Ho$ YynN>m±hr AZw^d go ^anya& Bg{bE Omo Ny>Q> J`m, ah J`m, ~§{Xe| CZ na C±Jbr aIVr h¡ Am¡a Omo nm`m CgHo$ ag go gam~moa g‘` Am¡a gr‘mAm| H$mo bm±KH$a, A{VH«$‘U H$a (Q´>m§g ‘|) {OE AZw^dm| H$mo {’$a-{’$a OrVr h¡ & {Og‘| ór-OrdZ H$m bm^-bmo^, ‘moh, Z’$m-ZwH$gmZ g~ Ord§V hmo J`m h¡ & ~oQ>r A{ddm{hV h¡, AHo$br OrdZ Or ahr h¡, ‘m± Ho$ A§{V‘ g‘` ‘| CgH$s godm H$a ahr h¡ & gVhr Vm¡a na `h EH$mbmn bJVm h¡ bo{H$Z b‹S>H$s H$s ^md ^m§J‘mAm|, pIbpIbmZo, Mm¢H$Zo, ‘m¡Z ah OmZo, Pw§PbmZo, V‘H$Zo O¡gr à{V{H«$`mAm| ‘| `h ‘m±-~oQ>r Ho$ ~rM H$m nyam EH$ A§Va§J g§dmX ~Z OmVm h¡ & {Og‘| dŠVm ^r ór Am¡a lmoVm ^r ór Am¡a ~rM ‘| ‘rbm| ’¡$bm "g‘`'& ‘¥Ë`w H$s eæ`m na boQ>r ‘m± ñ‘¥{V`m| H$s nJS§>{S>`m| Ho$ ‘mÜ`‘ go AnZo AVrV H$s KmQ>r ‘| CVaVr h¡ Am¡a hm±’$Vr gmgm| go g‘` H$s gr{‹T>`m± M‹T>Vr hþB© ~oQ>r H$mo AnZm {ZMmo‹S> gm¢nVr h¡ bo{H$Z {Og‘| AZw^d h¢ Aå‘y Ho$ Am¡a {ZMmo‹S> b‹S>H$s Ho$ {bE & CnÝ`mg Ho$ âb¡n na {bIo AZwgma, "AnZr ñ‘¥{V ‘| nyar Vah Sy>~r ór H$m OJV H$mo N>mo‹S>Vo hþE, AnZr ~oQ>r H$mo {X`m {Z‘m}h H$m Cnhma h¡&' AOò àdmh ‘| ~hVm g‘` Aå‘y Ho$ OrdZ ‘| AmH$a H$B© n‹S>mdm| Am¡a AdñWmAm| ‘| ~±Q> J`m h¡ Am¡a ñ‘¥{V`m| H$s N>bZr CÝh| N>mZ ahr h¡ & Vm{H$ órËd, ‘mV¥Ëd H$m g§Vmof Am¡a ~§{Xem|, CnojmAm|, Ad‘mZZmAm| H$s Amn{Îm`m| Ho$ gmW Cgo ~oQ>r Ho$ gå‘wI ah gHo$& dh b‹S>H$s go H$hVr ^r h¡, "‘wPgo {H$gr H$mo µOéar aËZ-ñdU©-Jm`-Kmo‹S>o Am¡a IoV Zht {‘bZo & H$moar ‘§ÌUm hr g‘Pmo&'127 AnZr g‘yMr {damgV {Og‘| CnbpãY`m| H$m gwI h¡, ~hþV Hw$N> Ny>Q> OmZo H$s H$gH$ ^r h¡, bo{H$Z OrdZ Ho$ à{V hVmem `m AHo$bo ah OmZo H$m ^md Zht h¡, ~oQ>r go gmPm H$aVr "Aå‘y' ór-boIZ H$s CnbpãY h¡ & "Aå‘y' Ho$ nmg {H$Vm~r-kmZ Zht h¡, Omo Hw$N> XoIm, gwZm, ^moJm Am¡a {O`m h¡, dhr gË`-AZw^d gm¢n ahr h¡ & Ka, n[adma, J¥hñWr, n{V, ~ÀMm... g~ {Zambo AZw^d h¢, {OZgo JwµOaH$a ór g§nyU©Vm nmVr h¡ & gm‘m{OH$ X~md, Am¡a nm[adm[aH$ gh`moJ H$m A^md BZ CÝ‘wŠV ‘`m©XmAm| H$mo g§{hVmAm| ‘| ~m±Y XoVo h¢ Am¡a ór namYrZ, `§ÌdV² OrVr Mbr OmVr h¡ & AmJo AmZodmbm g‘` O~ Cggo ag J¥hU Zht H$a nmVm Vmo {dñ’$moQ>H$ à{V{H«$`m hmoVr h¡ & h‘ CZ V‘m‘ MrµOm| H$mo CIm‹S> ’|$H$Zo H$mo VËna hmo OmVo h¢ {OZ‘| go h‘| emofU, BñVo‘mb `m f‹S>`§Ì H$s ~y AmVr h¡ & Am¡a h‘ {ZH$b n‹S>Vo h¢ EH$m§V ‘§{Obm| Ho$ {ZVm§V AHo$bo g’$a ‘| Am¡a {’$a H¡$X hmo OmVo h¢ AnZr VQ>ñWVm ‘| & Aå‘y ñ‘¥{V`m| H$s N>bZr go AVrV Ho$ CZ g§{MV AZw^dm| Ho$ {ZWmaZm MmhVr h¡ ~oQ>r Ho$ {bE & dh AnZo OrdZ Ho$ Cg gM H$m gmjr ~ZmZm MmhVr h¡ ~oQ>r H$mo& Ohm± órËd, ‘mV¥Ëd, ào‘, XmånË`, n[adma g~ ór Ho$ na‘ AmZ§X Ho$ jU h¢& `o jU AnamYr Zht hmoVo, AnamYr BÝh| OrZo dmbm| H$s d¥{Îm hmoVr h¡ Omo BÝho "H¡$X' ‘| ~Xb XoVo h¢&

178

Aå‘y ~oQ>r H$mo BZ {ZXm}f jUm| Ho$ AmZ§X go d§{MV hmoVo XoIZm Zht MmhVr & dh BÝh| àH¥${V go {‘br Zo‘V| ‘mZVr h¡, {OÝh| nwéf MmhH$a, ‘m±JH$a ^r Zht nm gH$Vm &

n[adma ̀ {X grIZo Am¡a g§`‘ YmaU H$aZo H$s nmR>embm h¡ Vmo ‘mV¥Ëd EH$ "`k'& dh Bg AZyR>o ̀ k H$s A{YîR>mÌr hmoZo H$m AZw^d ~`mZ H$aVr h¡ "b‹S>H$s, ~ÀMm ~ZmZm EH$ Vah H$m ̀ k hr h¡ ar ! BZ {XZm| Am¡aV nyao ~«÷m§S> go e{º$ Ho$ H$U ItMH$a AnZr D$Om© Ád{bV H$a boVr h¡& AnZo ‘| Hw$N> {d{eîQ> hr OrVr h¡& AnZo A§Xa H$m AmH$me {ZaIVr h¡ & OrdZ CËnÝZ H$aZo ‘| CgH$s Jy±W-Jy±O Hw$XaV go {‘br ahVr h¡&'128 "Aå‘y' ~oQ>r ‘| OrdZ H$mo EH$ H$bm H$s Vah OrZo Am¡a grIZo H$s C‘§J ̂ aZm MmhVr h¡ bo{H$Z dh nma§n[aH$ Am¡aV H$s gm‘m{OH$ nm[adm[aH$ AWdm d¡`{º$H$ O‹S>Vm H$m g‘W©Z ^r Zht H$aVr& AnZo AmH$me Am¡a AnZr Xm¡‹S> H$mo ‘H$‹S>r H$s Omb H$s Vah AnZo Amg-nmg gr{‘V ~Zm XoZo Ho$ IVao Ho$ à{V AmJmh ^r H$aVr h¡ & "Aå‘y' AnZo AZw^d H$s ÑpîQ> go nyar gm‘Ï`© Ho$ gmW "AHo$br' I‹S>r ~oQ>r Ho$ OrdZ H$m ^r VQ>ñW AdbmoH$Z H$aVr h¡, Cg‘| e§H$mE± h¢, gmdYmZ H$aZo H$s ‘wÐm h¡, àíZ h¢, g§Xoh h¡, Am¡a ‘mJ©Xe©Z ^r �

l "H$m¡Z hmo ar Vw‘ ^bm ! VZr hþB© AmVr hmo Am¡a XZXZmVr hþB© {ZH$b OmVr hmo ! XoIr hþB© h¡ `h gyaV & AnZo {nVm H$s PbH$ CR>m br ? b‹S>H$s, CZ‘| Ah§H$ma µOam Z Wm Am¡a Vw‘Zo Ah§ H$s nmoQ>br {X‘mJ ‘| S>mbr hþB© h¡ & Bgr{bE Vmo {H$gr go Hw$N> ~m±Q>m Zht&'129

l "b‹S>H$s, Vw‘ AnZr BH$har `mÌm ‘| Š`m à‘m{UV H$amoJr & g§J-g§J OrZo ‘| Hw$N> ah OmVm h¡, Hw$N> ~h OmVm h¡ & AHo$bo ‘| Hw$N> ahVm h¡ Am¡a Z ~hVm h¡ &'130

l "... AnZo ~hmd Ho$ {déÕ ‘V MbZm &'131

l "b‹S>H$s, Omo g‘` H$mo nhMmZVm h¡, F$MmE± ^r CgrH$mo MmhVr h¢ & Omo hmW A{O©V H$aVm h¡, dhr ‘ZMmhm {dVaU ^r H$aVm h¡...'132

l ""Vw‘ Vmo AnZo ‘| AmµOmX hmo & Vw‘ na {H$gr H$s amoH$-Q>moH$ Zht & Omo Mmhmo, H$a bmo & EH$ ~mV `mX aho {H$ AnZo go ^r AmµOmXr Mm{hE hmoVr h¡ & XoVr hmo H$^r AnZo H$mo ? Vwåhmar ‘Z‘mZr H$s

~mV Zht H$a ahr, Hw$N> ‘ZMmhm ^r H$a gH$s hmo {H$ Zht ?''133

ha b‹S>H$s AnZo B{Vhmg (‘m±) H$m AnZo VBª A{VH«$‘U H$aVr h¡ & "Eo b‹S>H$s' H$s ~oQ>r Zo ^r {H$`m h¡, {Ogo ‘m± ~oQ>r H$s gm‘Ï`© Ho$ ê$n ‘| ñdrH$ma ^r H$aVr h¡ & bo{H$Z ‘¥Ë`w eæ`m na boQ>r ‘m± AnZo AZw^dm| ‘| Cgo gmPoXma ~ZmH$a CgHo$ ^rVa "^mdàdU g§gma' Ho$ gmoVo ’y$Q>Vo XoIZm MmhVr h¡ & dh EH$ g‘W© Am¡aV ‘| "‘ZMmho' H$mo "‘Z‘mZr' ~ZmH$a ñdV§ÌVm Ho$ {dnarVmW©H$ aMZo go amoH$Zm MmhVr h¡ & dh EH$mH$s Am¡a EH$m§Jr I‹S>r ~oQ>r (ór) H$mo AnZr "gm‘Ï`©' ‘| gmW©H$ hmoVo ‘hgyg H$aZm MmhVr h¡ & Aå‘y H$m ~oQ>r Ho$ à{V `h g§~moYZ ‘mÌ ñZoh-g§~moYZ AWdm {dXm-JrV Zht h¡, {µOå‘oXma g§~moYZ h¡, Š`m|{H$ ~oQ>r A§VV: ‘m± Ho$ ^md Am¡a MoVZ g§gma H$s dm[ag hmoVr h¡& Aå‘y AnZr `o {Oå‘oXmar g‘PVr h¡ & dh ‘mZVr h¡ {H$, "AnZr Iy{~`m±-Im{‘`m± ‘mVm-{nVm hr ~ÀMm| H$mo XoVo h¢ & {Og {‘Q²>Q>r-Jmao go K‹S>Vo h¡, dhr g§ñH$ma CZ na n‹S>Vo h¢&'134 dh ~oQ>r H$s MoVZm Ho$ H$nmQ>-Ûma ImobZo Ho$ {bE hr Cgo g§~mo{YV H$aVr h¡ Am¡a AnZr MoVZm H$m A§e Cgo gm¢n XoVr h¡, "‘oar ~mV Ü`mZ go gwZ, b‹S>H$s ! Vw‘

179

’$H©$ H$aZo dmbo Ka H$s ~oQ>r Zht hmo'135 Aå‘y Ho$ "AZw^d' ~oQ>r H$s nrR> na CJr dh Am±I h¡ {Ogo dh em`X AnZo nyao OrdZ Z nm gHo$Jr & O~ VH$ nhþ§MoJr, V~ VH$ nabmoH$ H$s Yw§Ybr N>m`mE± Cg VH$ ^r nhþ±MZo bJ|Jr&

AnZr nhMmZ, Jw‘Zm‘r, g§Kf© Am¡a CnbpãY`m| H$s `o nyU©-AnyU© Eo{Vhm{gH$ `mÌmE± ha ‘m± AnZr ~oQ>r H$mo gm¢nZm MmhVr h¡ Am¡a gm¢nVr ^r h¡, H$^r ‘m¡Z, H$^r ‘wIa, H$^r g§Ho$Vm| ‘|, H$ht OrdZ H$mo {ObmH$a Vmo H$ht OrdZ H$mo JbmH$a Vmo H$ht aŠVàdmh ‘| ~hH$a H$ht eãXm| Ho$ A^md ‘| AnZo g§nyU© OrdZ H$mo hr H$‘©ñWbr, `k ñWbr ~ZmH$a gm¢n OmVr h¡ & nmÌ-gwnmÌ-Hw$nmÌ H$m àíZ, XmVm Am¡a àmßVm H$m gå~§Y ha H$ht {dX²`‘mZ hr h¡ & Xygar nr‹T>r ‘| AZwnpñWV hmoH$a ^r Vrgar nr‹T>r ‘| g§dmX-‘mÜ`‘ ~Z OmVo h¢, CXm. AbH$m gamdJr Ho$ "eof H$mXå~ar' ‘| ZmZr-Zm{VZ Ho$ gå~§Y& Ohm± ñZoh-H$‘©-MoVZm Ho$ V§Vw Ow‹S>Vo h¢ dhm± `o An[a{MV Xw{Z`m ‘| n[aM` H$m g§YmZ H$a boVr h¢, gË`m^mg Zht, gË` H$m g§YmZ H$a boVr h¢& Am¡a Ohm± `o V§Vw Zht Ow‹S>Vo dhm± An[aM` Ho$ O§Jb ^r CJ AmVo h¢ & Am¡a AHo$bonZ Ho$ Ty>h ^r & O¡go "H$R>Jwbm~' H$s ZraOm Am¡a CgH$s ‘m± AWdm "Amdm±' H$s Z{‘Vm Am¡a CgH$s ‘m± & H¥$îUm gmo~Vr Ho$ CnÝ`mg "Eo b‹S>H$s' ‘| Xmo nr{‹T>`m| H$s {ó`m| ‘m± Am¡a ~oQ>r Ho$ A§Va§J g§dmX H$m EH$-EH$ dmŠ` EH$-EH$ F$Mm H$m Ahgmg H$amVm h¡ & Omo ‘mÌ g§dmX Zht h¡ & ‘¥Ë`w eæ`m na boQ>r ‘m± Ho$ AZw^d-g§gma Ho$ gmW, ‘m± Am¡a ~oQ>r Ho$ ~rM EH$ a¡pIH$ gå~§Y {dñVma h¡ & ‘m±-~oQ>r Ho$ ewîH$ gå~§Ym| Ho$ K{Q>V n[aUm‘m| H$mo h‘ "H$R>Jwbm~' H$s ZraOm ‘| XoI gH$Vo h¢ & H$moI {H$amE na boZm, gå~§Ym| ‘| Ah§ ~«h²‘mpñ‘ H$m BJmo, ‘ZMmho H$mo ‘Z‘mZr ‘| ~Xb XoZo Ho$ AmJ«hm| Zo H¡$gr `m§{ÌH$ Xw{Z`m I‹S>r H$a Xr h¡ & {OgH$m Ñí`-{~å~ ‘mÌ Xhbm XoVm h¡ &

‘m± nwÌr Ho$ EH$a¡{IH$ gå~§Ym| H$m {dñVma "H$R>Jwbm~' ‘| pñ‘Vm Am¡a CgH$s ‘m± Ed§ Agr‘m Am¡a CgH$s ‘m± ‘| ^r {XImB© XoVm h¡ & pñ‘Vm Am¡a Agr‘m XmoZm| hr OrdZ Ho$ g§Kfm] ‘| chÿcwhmZ, OrdZ OrZo H$s {OOr{dfm ‘| OrdZ H$mo "H$cm' H$s Vah gmYZo H$m à`mg H$aVr h¢ V~ H$^r àË`jV: Am¡a H$^r namojV: ‘m± Ho$ OrdZ H$m ñne© nm hr OmVr h¢ & XmoZm| hr ‘m± Ho$ B{Vhmg Am¡a dV©‘mZ Ho$ ^rVa go ’y$Q>Zo dmco "g§ñH$ma' H$mo AnZr MoVZm Ho$ g§ñne© go {dñVma XoVr h¡ & pñ‘Vm H$s ‘m± ‘a MwH$s h¡ co{H$Z CgH$s ñ‘¥{V ‘| I§S>-I§S> CnpñWV hmo pñ‘Vm Ho$ gO©H$ ì`{º$Ëd H$mo hm¡gcm XoVr h¡ & pñ‘Vm H$s gO©Zm ‘| ñd`§ Ho$ l‘ Ho$ gmW ‘m± H$m {dídmg em{‘c h¡, {Og {dídmg Zo EH$ H$mo‹T>r ‘mcr ‘| AmË‘{dídmg OJmH$a, Cgo gO©H$ ‘| VãXrc H$aHo$ g‘mO Ho$ EH$ A§Y{dídmg H$mo MwZm¡Vr Xr Wr & O~{H$ Agr‘m gm‘Zo I‹S>r CgHo$ gmW OrVr ‘m± Ho$ g§ñH$mam| Ho$ ñne© go AnZo ì`{º$Ëd H$mo gdmªJrU ~ZmVr h¡& Agr‘m Am¡a CgH$s ‘m± ‘| àmMrZm Am¡a ZdrZm H$m ÛÝÛ ñnîQ>V: {XImB© XoVm h¡ & Agr‘m H$s Xw{Z`m nwñVH$s` kmZ H$m AmYma coH$a McVr h¡ & Z`o `wJ Ho$ d¡Mm[aH$ AmJ«hm| Zo CgH$s ÑpîQ> ‘| AnZr n¡R> ~ZmB© h¡ & ‘mVm-{nVm Ho$ gå~§Ym|, ^mB© Ho$ AmMaU Am¡a ‘m± Ho$ g§Kfm] Zo Cg‘| "nwéf' Zm‘ Ho$ àmUr Ho$ à{V KZKmoa Ag§Vmof H$m ^md ^am h¡& "ór-‘w{º$' Am§XmocZm| go à^m{dV Agr‘m "ñdV§ÌVm' H$m ^r gr{‘V AW© cJmVr h¡, "nwéfm| Ho$ emgZ go ‘w{º$&' dh pñ‘Vm go àm`: H$hVr, "‘Xm]' H$s Xw{Z`m

180

‘| ahZo Ho$ {cE hmo‘ gmB§g Zht, H$amQ>o H$s µOê$aV h¡'136 ‘mVm-{nVm Zo Zm‘ "gr‘m' aIm Wm & {dÐmoh H$aHo$ Cgo "Agr‘m' ~Zm {c`m Am¡a {OX go ’o${‘{ZñQ> ~ZH$a Kmo{fV H$a {X`m, "... A~ AmE Vmo H$moB© ‘X© ‘oar gr‘m ‘|, Q>m±J Vmo‹S>H$a ny±N> ~Zm Xy± & ‘wPo ‘Xm] go Z’$aV h¡ & g~ EH$ go ~‹T>H$a EH$ ham‘r hmoVo h¢ & g~go ~‹S>m ham‘r Wm, ‘oam ~mn& bå~m, VJ‹S>m, Iy~gyaV ham‘r..&'137 Agr‘m ’o${‘{ZñQ> {S>ŠeZar Ho$ ha eãX H$mo Á`m| H$m Ë`m| AnZo OrdZ ‘| CVmaZo H$mo V¡`ma h¡& Am¡a Bgr H«$‘ ‘|o CgH$s ‘wR>^o‹S> hmoVr h¡, AnZr hr ‘m± go & {OgH$m H$moB© VH©$, ~hg `m {ZU©` Cgo g‘P ‘| Zht AmVm AWdm ZmJdma JwµOaVm h¡& Cgo AnZr ‘m± ‘| EH$ nwamZr Am¡aV {XImB© XoVr h¡, {OgHo$ {bE dh H$hVr h¡, "‘wgr~V `h h¡ {H$ ‘oar ‘m± H$s {~amXar H$s Am¡aVm| H$m VH©$ ^r, gmbm EH$X‘ Am¡aVZw‘m hmoVm h¡ & ’o${‘{ZñQ> Zht ’$s‘ob&'138 ‘m± H$m {nVm H$mo VbmH$ Z XoZm, ‘wAmdOm Zht ‘m±JZm, ~ÀMm| H$mo AHo$bo ~b na {gbmB©-H$‹T>mB© H$aHo$ nmbZm... ñdm{^‘mZ Zht, A{^‘mZ AWdm H$m`aVm bJVr h¡ & bo{H$Z dh O~-O~ ‘m± Ho$ B{Vhmg, {dMmam| Am¡a dV©‘mZ go ‘wR>^o‹S> H$aVr h¡ Cgo Imbr hmW bm¡Q>Zm n‹S>Vm h¡& Aå‘y (Eo b‹S>H$s) H$s Vah Agr‘m H$s ‘m± ^r Agr‘m go VH©$ Zht H$aVr & dh CgH$s gm‘Ï`© H$mo nhMmZVr h¡ bo{H$Z AnZo {ZU©`m|, OrdZ H$s ghOVm Am¡a g§Kfm] H$s AmJ ‘| VnmH$a, AmË‘r` Am¡a ñZo{hb gå~§Y (Z‘©Xm, pñ‘Vm, ZraOm CgHo$ gmW H$m‘ H$aZo dmbr Am¡aV|) ~ZmH$a Agr‘m Ho$ nmoWr-kmZ Am¡a CÎmoOH$ à{V{H«$`mAm| H$m Z Ho$db e‘Z H$aVr h¡ & CgHo$ {dÐmoh H$mo gmW©H$ OrdZ H$s Amoa ‘mo‹S> XoVr h¡ & "Eo b‹S>H$s' H$s Aå‘y H$s Vah Agr‘m H$s ‘m± Ho$ nmg ^r ~oQ>r H$mo XoZo Ho$ {bE AZw^dm| H$m T>oa h¡, {OZ‘| go, Agr‘m AnZo {bE "gmaVËd' ({ZMmo‹S>) MwZ gH$Vr h¡ & Agr‘m H$s ‘m± AnZo OrdZ Am¡a g§Kfm] H$mo Agr‘m Ho$ gm‘Zo Iwbr {H$Vm~ H$s Vah aI XoVr h¡, {Og‘| ì`{º$JV AZw^d Am¡a {ZU©` h¢, AmË‘gå‘mZ h¡, {ZU©`m| Ho$ H$maU h¢, ór H$s AmË‘{Z^©aVm Am¡a AmË‘J‹T>Z h¡ Am¡a ‘mZdr` H$éUm ^r& {OgZo d¥X²YmdñWm H$s d` g§{Y na I‹S>r hmoH$a ^r AnZo ^rVa Ho$ g|g Am°’$ h²`y‘a H$mo ‘aZo Zht {X`m h¡ -

l "... {OgH$m ‘¢ gå‘mZ Zht H$a gH$Vr, {OgZo ‘oao AmË‘gå‘mZ H$mo MmoQ> nhþ±MmB©, Cggo n¡gm Š`m| by± &'139

l ""‘¢Zo Zht Mmhm Wm {H$ Vw‘ AnZo ~mn go Z’$aV H$amo & ‘¢ Vmo {g’©$ Vwåh| ñdm{^‘mZ H$s {µO§XJr OrZm {gImZm MmhVr Wr & I¡a, A~ Vw‘ g`mZr hmo JB© hmo AnZm amñVm IwX MwZmo & ‘¢Zo AnZr {µO§XJr IwX MwZr Wr & ‘¢ Zht MmhVr {H$ CgH$m gm`m Vwåhmar {µOÝXJr H$mo T>±H$ bo&'140

l "‘wPo ‘Xm] go Z’$aV Zht h¡ & µOê$ar Zht h¡ {H$ g~ ‘Xm] H$s »dm{he| EH$ O¡gr hm| & ‘wPo ‘mÌ eara ~ZH$a OrZm ng§X Zht Wm Am¡a ‘¢ X`m H$m nmÌ ^r Zht ~ZZm MmhVr Wr & `h ‘oar {H$ñ‘V Wr {H$ ‘wPo BÝht Ho$ ~rM MwZZm n‹S>m &'141

l "... Vwåh| AmµOmX I`mb hmoZm Mm{hE & nhbo go IwX H$mo gr‘mAm| ‘| ~m±YH$a Zht aIZm Mm{hE&'142

l "... h‘ Am¡aV| h¢ & h‘| ‘mµ’$ H$aZm AmZm Mm{hE &'143

l "... YraO aIo ~J¡a H$moB© H$m‘ Zht gY gH$Vm&'144

Agr‘m AnZr ZB© MoVZm ‘| ‘m± H$m Y¡`© Am¡a ór hmoZo H$s J[a‘m YmaU H$aZo H$m à`mg H$aVr h¡& Am¡a Eogm nb Xmo nb ‘| Zht hþAm & Agr‘m H$s ‘m± Zo AnZr nyar H$‘©^y{‘ Agr‘m Ho$

181

gm‘Zo ‘mJ© àepñV Ho$ {bE N>mo‹S> Xr & Agr‘m Zo ^r bmI `ËZ {H$E AnZo ’o${‘{ZñQ> {dMmam| H$mo ahZ-ghZ ‘| hr Zht H$‘m] Am¡a AmMaU ‘| T>mbZo Ho$ bo{H$Z gm‘Zo O~ BVZr ‘µO~yV amoJ à{VamoYH$ e{º$ ‘wñV¡X hmo Vmo "~r‘mar' Ka H¡$go ~Zm gH$Vr h¡ & Agr‘m ñd`§ H$hVr h¡... "gM, Eogr Am¡aV| ~hþV V§J H$aVr h¢ & {H$gr Im±Mo ‘| {’$Q> Zht ~¡R>Vr'145

pñ‘Vm Am¡a Agr‘m XmoZm| hr AnZr ‘m± Ho$ órËd Am¡a MoVZm Ho$ ñne© go "~m' Am¡a "ñHy$bdmbr ‘moQ>r ~oZ' ~ZH$a aŠV gå~§Ym| go BVa "JmoY‹S>' Jm±d ‘| nyam Hw$Qw>å~ ~gm boVr h¢ &

Xygar Amoa "S>ma go {~Nw>‹S>r' H$s ‘oha Am¡a nmemo Ed§ "BXÝZ‘‘' H$s ‘§Xm Am¡a ào‘m h¡ & {OZHo$ ~rM n[apñW{V`m| Zo g§dmX H$s OJh [aŠV N>mo‹S> Xr h¡ & nmemo Am¡a ‘§Xm XmoZm| AnZr ‘m± Ho$ {ZU©`m| Ho$ n[aUm‘ ^wJV ahr h¢ & "S>ma go {~Nw>‹S>r' H$s ‘oha n{V H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX eoIm| H$s hdobr Om ~¡R>r h¡ & ‘oha H$s ~oQ>r nmemo Z{Zhmb ‘| ‘oha Ho$ {ZU©`m| H$s ^anya gµOm ^wJV ahr h¡ & bo{H$Z ‘m± H$s ‘‘Vm go ~±Yr-~±Yr Mhb H$X‘r H$aVr-H$aVr eoIm| H$s hdobr H$s Amoa Om nhþ±MVr h¡ & ‘m‘m-‘m{‘`m|, ZmZr Ho$ VmZm|, ‘ma-nrQ> AË`mMmam| Ho$ ~rM AnZo ‘mao OmZo Ho$ µIVao H$mo ^m±nH$a, Ka go ^mJH$a eoIm| H$s hdobr Om nhþ±MVr h¢, ‘m± Ho$ nmg & ‘m± H$m Xwbma, ^mB© H$m ß`ma Am¡a eoIOr H$m ñZoh nmVr h¡ bo{H$Z OmZ na ‘±S>amVo IVao H$mo XoIH$a AmZZ-’$mZZ ã`mh Xr OmVr h¢, {XdmZ Ho$ Ka & Iw{e`m± ~Q>moaVr, EH$ ~ÀMo H$s ‘m± ~ZVr h¡ bo{H$Z {XdmZ H$s ‘m¡V Ho$ ~mX am|JQ>o I‹S>o H$a XoZo dmbo emofU go JwµOaVr h¡ & ‘m± H$m ß`ma nmH$a ^r ‘m± Ho$ ì`{º$JV ñdmV§Í` Am¡a A{YH$mam| Ho$ {ZU©` Ho$ ÌmgX n[aUm‘ ^moJVr h¡ & Xa-~-Xa ^Q>H$Z & {Za§Va dñVw Ho$ g‘mZ Cn^moJ H$s OmVr hþB©& AnZo hr A§e Am¡a aŠV H$s {dÚwV Ymam H$m Qy>Q> OmZm ‘m± Am¡a nwÌr XmoZm| hr Ho$ OrdZ ‘| {H$VZo [aŠV-H$moîR> ~Zm XoVm h¡ & {OZH$s {Z`{V gwIX A§V Am¡a n[aM` Ho$ jUm| Ho$ ~mdOyX arVo ~Zo ah OmZo H$s h¡ & ~MnZ go nmemo Zo ‘m± H$mo Z{Zhmb Ho$ Im¡µ’$ZmH$ dmVmdaU ‘| ZmZr, ‘m‘m, ‘m{‘`m| H$s Jm{b`m| Am¡a H$mogZmAm| Ho$ ~rM "gwZm ^a' h¡ Bg{bE noQ> OmB© hmoZo H$s AmË‘r`Vm Vmo h¡ bo{H$Z "‘m±' H$m g§~moYZ Zht h¡ CgHo$ nmg & ‘m± Ho$ gmW EH$ Anamoj gå~§Y h¡ & O~ ^r ‘m± Ho$ {df` ‘| gmoMVr h¡ V~ CgHo$ nmg g§~moYZ Ho$ eãX h¢... "ZmZr H$s ~oQ>r' "‘m‘y H$s ~hZ' & {~N>moh Zo ‘m± Am¡a ~oQ>r Ho$ gå~§Ym| ‘| An[aM` H$m H¡$gm Yw§YbH$m ^a {X`m h¡ & "S>ma go {~Nw>‹S>r' nmemo {’$a S>ma go {‘b OmVr h¡ & An[aM` H$m H$moham N>±Q>H$a ‘m±-~oQ>r Ho$ [aíVo H$mo {’$a EH$ S>moa ‘| ~m±Y XoVm h¡ bo{H$Z nmemo H$s g~ "{OE±, g~ OmJ|' H$s àmW©Zm Ho$ ~rM EH$ H$gH$ ̂ r gwZmB© XoVr h¡ & "na Omo ‘¢ Wr, dh Š`m {’$a go bm¡Q> AmB© hÿ± ' &

"BXÝZ‘‘' H$s ‘§Xm ^r ‘m± H$s EH$ N>{d XoIZo Ho$ {bE VagVr h¡ & ‘m± Ho$ {ZU©` CgHo$ OrdZ H$mo ^r ^Q>H$Z ‘| ~Xb XoVo h¢ & ‘§Xm H$m ‘m± Ho$ {bE ào‘ Am¡a ào‘m H$s ‘§Xm Ho$ {bE ‘‘Vm, nmemo H$m ‘oha Ho$ nmg dmng nhþ±MZm... g~ gwIm§V ‘| K{Q>V hmoVm h¡ & ór-aMZmH$ma, ‘m± Am¡a nwÌr Ho$ [aíVo H$s ajm H$a boVr h¢, bo{H$Z g§Ho$V N>mo‹S> OmVr h¢, "EH$ ~ma H$m {WaH$m nm±d {µOÝXJmZr Yyb ‘| {‘bm XoJm' & ór-OrdZ "BH$ham' Zht h¡ Bg{bE CgHo$ {ZU©` Am¡a n[aUm‘ BH$hao hmoZo Ho$ ~hþV IVao h¢, O~{H$ CgH$s AnZr b‹S>mB© H$m ~rO Xygar nr‹T>r ‘| ^r ‘m¡OyX hmo &

182

‘m±-nwÌr Ho$ gå~§Ym| H$s nmañn[aH$Vm H$mo B{Vhmg Am¡a dV©‘mZ Ho$ g‘`-~moY ‘| nH$‹S>Zo H$s Vrd« BÀN>m h¡, JrVm§O{blr H$m CnÝ`mg "‘mB©'& Am¡a Bg ImoO ‘| ~oQ>r Z OmZo {H$VZo XwJ©‘ {H$bo bm±K ahr h¡& Am¡a Š`m| B{Vhmg Ho$ ~§X J{b`mam| ‘| ^Q>H$Zm MmhVr h¡ ? g§^dV: Bg{bE Š`m|{H$ ha ‘m± Xoh H$s ‘¥Ë`w Ho$ ~mX "Ahgmg' ~ZH$a ~oQ>r Ho$ dV©‘mZ ‘| nwZOu{dV hmoVr h¡ & Am¡a Bgr ‘O~yar ‘| ~oQ>r, ‘m± Ho$ B{Vhmg Am¡a, AnZo dV©‘mZ Ho$ ~rM I‹S>r "ór' H$mo ImoO ahr h¡ & Bg ImoO H$m H$maU "~oQ>r' Ho$ ^rVa "‘m±' H$m CJ AmZm h¡ & ~oQ>r Bg ÛÝÛ H$mo ‘hgyg H$a ahr h¡ - "‘mB© H$mo N>o‹S>Zo H$s µOê$aV Š`m| Bg H$Xa AmZ n‹S>r, nVm Zht & na dh H$moB© Ahgmg h¡ Omo h‘mao A§Xa-~mha ^a J`m h¡ Am¡a {Ogo ’o$’$‹S>m| ‘| ItMH$a h‘ gm±g bo aho h¢ Am¡a {Oggo KwQ>H$a h‘ Cgo {ZH$mbZo Ho$ {bE gm±g N>mo‹S> aho h¢ &'146 bo{H$Z O~ EH$ ~ma ~oQ>r AnZo g‘` H$mo MraH$a ‘mB© Ho$ B{Vhmg Am¡a OrdZ ‘| Kwgn¡R> H$aVr h¡ Vmo {’$a ‘wR>^o‹S> ‘| bhÿbwhmZ ^r hmoVr h¡, CZ gË`m| go gmjmËH$ma H$aVr h¡, {OZH$m "^mg' ‘mÌ Wm Cgo & "‘mB©' H$mo B{Vhmg go "gm~wV' ~mha {ZH$mbZm H¡$go g§^d h¡? O~ CgHo$ Amg-nmg [aíVm|, ar{V-[admµOm| na§namAm|, ‘`m©Xm, AZwemgZ, nham| H$m nyam O§Omb I‹S>m hmo Am¡a CZHo$ ~rM go ‘mB© H$m ghO ñdrH$ma amoeZ hmoH$a {’$a Imo Om`o & V~ ‘mB© H$mo AYyam nH$‹S>Zo, CgH$s N>{d Yy{‘b hmo OmZo H$m IVam ^r h¡ & bo{H$Z Z`o `wJ H$s, Z`o {dMmam| H$s ~oQ>r Š`m H$ao {Ogo ñd`§ ‘mB© Zo Z OmZo {H$VZr Jhar ImB`m| Am¡a H$sM‹S> go Y±go JS²T>m| ‘| {JaZo go ~Mm`m h¡ & Am¡a {’$a ‘mB© Ho$ ‘m¡Z {dÐmoh Am¡a An‹T> MoVZm H$m Š`m H$ao {OgZo AnZr naV§ÌVm Ho$ ~rM go ~oQ>r H$s ñdV§ÌVm Ho$ amñVo ImoO {ZH$mbo h¢ & ‘m± Ho$ Eogo H$‘©R> ì`{º$Ëd Ho$ gm‘Zo H¡$X H$s V‘m‘ bmoho H$s gbmI| ‘hËdhrZ hmo OmVr h¢& Am¡a {’$a ‘mB© H$s {‘Q²Q>r Ho$ g§ñH$ma H$m Š`m H$ao {OgZo AnZr H¡$X H$s ha gbmI H$mo AnZr H$‘©R>Vm go H$mQ> {Jam`m h¡ & ~ÀMm| Ho$ OrdZ H$mo Iwbm Amg‘mZ XoZo Ho$ {bE AnZr ha gµOm H$mo nwañH$ma H$s Vah {O`m h¡ Am¡a {’$a Cg ñdm{^‘mZ H$m Š`m ? {OgZo Cgo "AmË‘-X`m' H$m {eH$ma hmoZo hr Zht {X`m & A§VÛ©ÝÛ ‘m± H$m Zht h¡ Š`m|{H$ dh AnZo g‘` Am¡a n[adoe Ho$ gmW VmaVå` {~R>mVr hþB© OrVr ahr h¡ & bo{H$Z ~oQ>r Ho$ {bE "~§YZ' H$m H$moB© ^r JS²T>m ~ZVo XoI Cg‘| IQ²Q> go gr‹T>r CVma XoVr h¡ & ~oQ>o Am¡a ~oQ>r XmoZm| H$mo ZB© Xw{Z`m XoZm MmhVr h¡ & bo{H$Z ~oQ>r Š`m H$ao ? O~ dh "‘m±' ~ZH$a ‘mB© H$s ahñ` Jw’$mAm| ‘| n¡R>Vr h¡ Vmo Cgo dh EH$ amñVm AnZo {bE ^r {XImB© XoVm h¡, "IwX H$mo ObmZo H$s àd¥{Îm H$m A§e Vmo ‘wP‘| ^r Wm, dh A§e Omo ‘mB© Wr & ^JdmZ nrN>o Ny>Q> JE, ar{V-[admµO Yao ah JE na `h A§e ‘wP‘| H$^r Zht ‘am, CgZo ‘wPo nH$‹S>o aIm Am¡a ‘¢ Cgo IwX ‘| Z MmhVo hþE ^r Cgo {ZH$mbZo Ho$ »`mb go hr K~am OmVr&'147 bo{H$Z g‘mO, n[adma, ar{V-[admµOm|, ‘mÝ`VmAm| ‘| ~±Yr ‘m± H$mo "BH$mB©' ê$n ‘| XoIVr h¡ Vmo CgHo$ ̂ rVa ̂ `§H$a {dÐmoh AHw$bmVm h¡,... "‘wPo ‘mB© Zht ~ZZm h¡'... ‘wPo CgH$s Vah Xo-XoHo$ XoZo H$mo hr boZm Zht ~ZmZm h¡, ‘wPo CgH$s Vah ehmXV ‘| ‘H$gX Zht nmZm h¡...'148 Am¡a Bg àH$ma "‘mB©' CnÝ`mg Xmo {dnarV Y«wdm§Vm| na I‹S>r AmñWm Am¡a MoVZm H$s b‹S>mB© h¡ & {Og‘| g§Kf©, OX²XmoOhX AmñWm Ho$ Y‹S> na MoVZm H$m {ga bJm XoZo H$m h¡ & {Oggo "ñdV§ÌVm' H$s g§nyU© n[a^mfm aMr Om gHo$& g§jon ‘| H$h|, "‘mB©' CnÝ`mg ‘m§ Ho$ B{Vhmg go ~oQ>r Ho$ dV©‘mZ H$s ‘wR>^o‹S> H$m CnÝ`mg h¡ &

183

ñd`§ AnZr amI ‘| go AnZo ApñVËd Ho$ A§e ~Q>moaZm & "‘mB©' CnÝ`mg Xmo nr{‹T>`m| Ho$ g§dmX H$mo g§^d ~ZmVm h¡& AaqdX O¡Z Ho$ eãXm| ‘| "‘mB©' AnZo Amn ‘| EH$ b§~r ~hg ^r h¡ Am¡a eyÝ` ‘| gmW©H$ g§dmX ^r&'149 "‘mB© ‘| ~oQ>r Yw±E Am¡a AmJ Ho$ ~rM {N>VamE n‹S>o {ga Am¡a Y‹S> H$mo Ty>§‹T> ahr h¡ & d¡go hr O`m OmXdmZr Ho$ CnÝ`mg "VËd‘{g' H$s ~oQ>r ‘m± H$s A§Ë`opîQ> ‘| ‘m± H$s Xoh Ho$ Ob H$a amI hmo OmZo H$s àVrjm H$aVr h¡ ‘m± Ho$ AnZo ^rVa K{Q>V hmoZo VH$& {MVm na Yy-Yy ObVr ‘m± H$s emar[aH$ nhMmZ ZîQ> hmo ahr h¡ & bo{H$Z ‘Zrfm Ho$ {bE EH$ nhMmZ IË‘ hmoH$a ‘m± Ho$ gmW Xygar nhMmZ H$m Ama§^ hmoVm h¡ & Š`m|{H$ ‘m± Ho$ gmW CgH$m EH$ A§e Ob ahm h¡& d¡go hr CgH$s (~oQ>r) H$s Or{dV Xoh ‘| ^r Vmo ‘m± H$m A§e ~Mm ahm h¡& dh ‘m± Ho$ ñ‘¥{Vê$n ~ZZo VH$ àVrjm H$aVr h¡ - "CZH$s {MVm Yy-Yy Ob ahr h¡ & Bg Xoh go CZH$s nhMmZ IË‘ hmo JB© &.... ‘wPo bJm, {g’©$ CZH$s Xoh hr Zht Ob ahr h¡ {MVm na, Hw$N> ‘oam ^r A§e Ob ahm h¡ Bg{bE Zht {H$ Ob H$a amI hmo Om`oJm, IË‘ hmo OmEJm ~pëH$ {H$ Cg‘| go Hw$N> Z`m CënÝZ hmoJm'150

"‘mB©' ‘| Ohm± g§dmX Xmo nr{‹T>`m| Ho$ ÛÝÛm|, à{V{H«$`mAm|, {ZU©`m| Am¡a ‘yë`m§H$Zm| Ho$ ‘mÜ`‘ go CnpñWV hmoVm h¡ & dht "eof H$mXå~ar' Am¡a "BXÝZ‘‘' ‘| `h g§dmX VrZ nr{‹T>`m| Ho$ ~rM K{Q>V hmoVm h¢&

"BXÝZ‘‘' ‘| VrZ nr{‹T>`m± h¢ - ~D$, ào‘m Am¡a ‘§Xm & XmXr, ~hÿ Am¡a Zm{VZ & XmXr {dYdm hþB©, CgZo VrZm| bmoH$m| H$m Ë`mJH$a ~ÀMm|, Ka J¥hñWr H$mo MbmZo ‘| AnZr nyar `wdmdñWm IM© H$a Xr & ào‘m Zo n{V H$s hË`m Ho$ ~mX d¡Yì` H$mo ZH$mam & {ddmh H$a Ka N>mo‹S> JB© & ‘§Xm Zo ào‘ Ho$ {hñgo H$m An‘mZ ^r Pobm Am¡a d¥Õm XmXr Ho$ AHo$bo OrdZ H$m A{^emn ^r Am¡a ñd`§ Ho$ {hñgo H$s Ap½Z ‘| Pwbgo {~Zm CgH$s ‘w{º$ hr H$hm± Wr ? bo{H$Z ‘§Xm Z Hw$§{R>V hþB©, Z hVme, {Zame Vmo {~ëHw$b Zht & EH$ Amoa XmXr, {OgZo Anma H$îQ> PobH$a Cgo nmbm Wm & Xygar Amoa ‘m± h¡, {OgHo$ à{V ñdm^m{dH$ Vm¡a na ‘‘Vm H$m gmoVm ’y$Q> hr n‹S>Vm h¡ & ‘§Xm VrZ nr{‹T>`m| H$m gmjmV² g§dmX ‘mÜ`‘ ~ZVr h¡& EH$ N>moa na ~D$ H$m hmW Wm‘Vr h¡ Am¡a Xygao N>moa na "Aå‘m (ào‘) H$m & ~D$ Ho$ ‘Zmo{dkmZ H$mo g‘PZo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ Am¡a Aå‘m go ñZoh-gy²Ì ^r ~m±Yo aIZm MmhVr h¡ & Š`m|{H$ AnZr-AnZr OrdZ Yw[a`m| ‘| ~§YH$ ~Zr ~D$ Am¡a ào‘ XmoZm| H$mo ‘w{º$ H$s XaH$ma h¡ & EH$ Amoa ~D$ na§namJV gmoM Am¡a ÑpîQ> go ~±Yr h¡ Am¡a Xygar Amoa ào‘ Zo AnZo ì`{º$JV A{YH$mam| H$m BñVo‘mb {H$`m Am¡a n[aU{V XoIH$a AmË‘ ½bm{Z ‘| Sy>~r & ‘§Xm AnZr "‘w{º$' H$m amñVm ñd`§ MwZVr h¡ Am¡a AnZr ‘w{º$ `mÌm ‘| ~D$ Am¡a ào‘ XmoZm| H$mo em{‘b H$a boVr h¡ & Š`m|{H$ `{X ~D$ Zo ào‘ Ho$ {bE ‘w{º$Ûma àeñV {H$E hmoVo, Am¡a ào‘ Zo AnZo ‘w{º$Ûma na ‘§Xm H$mo gmW aIH$a XñVH$ Xr hmoVr Vmo n[aUm‘ Hw$N> Am¡a hmoVo & ‘§Xm XmoZm| nr{‹T>`m| Ho$ ~rM g§dmX gmYVr h¡ & Am¡a AnZr {ZOr ‘w{º$`mÌm ‘| ór-‘w{º$ H$m amñVm ImoOZo H$m à`mg H$aVr h¡ & ~D$ ào‘ Am¡a {’$a ‘§Xm... gÎmm ~Xbo Z ~Xbo, g§Kf© Ho$ AmemVrV n[aUm‘ {ZH$bo AWdm Z {ZH$bo, g§dmX AYyam hr Š`m| Z ah Om`o bo{H$Z ~mV ~mobo Š`m|{H$ b~m| H$m AmµOmX hmoZm Bg Xm¡a H$s g»V µOê$aV h¡ & ‘§Xm ~D$ go {ZdoXZ H$aVr h¡ "~D$ Vw‘ Aå‘m go XmoñVr H$mho Zht H$a boVt&'151

184

"eof H$mXå~ar' ‘| ^r VrZ nr{‹T>`m± h¢ - ZmZr, ~oQ>r Am¡a Zm{VZ & ê$~r JwßVm (ê$~r Xr), Jm¡ar Am¡a H$mXå~ar & CnÝ`mg gm¡ gmbm| Ho$ H$Wm {dñVma ‘| VrZ nr{‹T>`m| Ho$ g‘` Am¡a AZw^d go gmjmËH$ma h¡ & ½`mah df© H$s N>moQ>r C‘« ‘| hr ê$~r Xr H$m AnZo OrdZ Ho$ gM go g§Kf© hmo OmVm h¡ & O~ CÝh| ‘mby‘ hmoVm h¡ {H$ do XÎmH$ nwÌr h¢ & XÎmH$ hmoZo Ho$ Bg gM go Ow‹S>o Hw$N> gË`m| Zo CÝh| ~ohX AHo$bm H$a {X`m h¡ & ê$~r Xr Zo AnZo g‘` H$mo Xmo Qw>H$‹S>m| ‘| ~m±Q> {X`m h¡& "V~' Am¡a "A~' `mZr AVrV Am¡a dV©‘mZ & g‘` Ho$ BZ Xmo Qw>H$‹S>m| ‘| ê$~r Xr ñ‘¥{V`m| Ho$ ‘mÜ`‘ go, {OÝh| dh gmobh N>oXm| dmbr MbZr H$hVr h¢, AmdmJ‘Z H$aVr h¢ & nwÌr H$m gå‘mZ Z {‘b nmZo Ho$ H$maU AnZr ‘m± go H$moB© g§dmX ~Z hr Zht nm`m& {nVm go Adí` AmË‘r`Vm ~Zr ahr Š`m|{H$ {nVm H$s Amoa go ~oQ>r hmoZo H$m Ahgmg h‘oem nmVr aht & ‘m± go g§dmX Z ~Zm nmZo Ho$ H$maU ‘mZ{gH$ ApñWaVm H$m {eH$ma hmoVr h¢ Omo H¥$îU‘y{V© "aoH$s' Ho$ ‘mÜ`‘ go gmYVo h¢ & ê$~r Xr gÎma gmb go grZo ‘| Y±gr ’$m±g H$s Mw^Z ~`mZ H$aVr h¢ & ‘m± Ho$ gm‘Zo bo{H$Z dh ^r EH$Va’$m hr ah OmVm h¡ & ‘m± H$s Cnojm Zo ê$~r Xr H$mo "‘m¡Z' Ho$ Eogo Jhaoo Hw$±E ‘| YHo$b {X`m {H$ do AnZr ~o{Q>`m| Ho$ gmW ^r g§dmXhrZVm H$s pñW{V OrVr aht & ê$~r AnZr {Xemhmam {µOÝXJr H$mo Z`m ‘mo‹S> XoZo Ho$ {bE ~mha H$s Xw{Z`m go Ow‹S>r & "nam‘e©' (g§ñWm) ‘| AnZo H$mo Inm {X`m& bo{H$Z AnZo ì`{º$JV OrdZ H$s "{ZOVm' H$mo ~ZmE aIm & Bg "A{bßV' ‘| nwÌr Jm¡ar H$s ~oQ>r H$mXå~ar AmH$a g|Y bJmVr h¡& ê$~r Xr Am¡a H$mXå~ar H$m "Q>o{b’$m°{ZH$ H$Ýdg}eZ' "Eo b‹S>H$s' H$s g§dmX na§nam H$m AmYw{ZH$ ê$n h¡ & AVrV ‘| Mhb H$X‘r H$aVr ê$~r Xr H$mXå~ar Ho$ EH$ ’$moZ na AVrV go H$Q>H$a dV©‘mZ ‘| bm¡Q> AmVr h¡ & H$mXå~ar Ho$ àíZ CZHo$ gmoeb dH©$ H$mo gmoeb OpñQ>g H$s Amoa ‘mo‹S>Vo h¢ & H$mXå~ar H$s e§H$mAm| H$mo O~ ê$~r Xr MwZm¡Vr H$s Vah boVr h¢ V~ CZHo$ OrdZ Am¡a gmoeb dH©$ XmoZm| Ho$ ‘m`Zo ~XbVo h¢ & V~ OrdZ Ho$ g§Kfm] Ho$ gm‘Zo hmaVr-WH$Vr OyPVr g{dVm CZHo$ OrdZ Ho$ Ho$ÝÐ ‘| Am OmVr h¡ & ê$~r Xr Am¡a H$mXå~ar H$m g§dmX hr h¡ {H$ g{dVm nam‘e© H$s EH$ Ho$g ’$mB©b go {ZH$b H$a ê$~r Xr H$s dgr`V ‘| gwa{jV hmo OmVr h¡ Am¡a ê$~r Xr AnZo hr "Koam|' H$mo ñd`§ Vmo‹S>Vr h¢ & A§V ‘| "Amoda Qy> H$mXå~ar' H$hH$a ê$~r Xr eof H$Wm H$hZo H$m Xm{`Ëd H$mXå~ar H$mo gm¢nVr h¢ Am¡a MmhVr h¢ {H$ H$mXå~ar g‘Po {H$ ê$~r Xr Am¡a g{dVm Ho$ H$îQ> H$s EH$ Om{V (ór) h¡& CÝh| S>a h¡ {H$ H$ht H$mXå~ar ^r AnZo H$mo d¡go hr AmË‘d¥Îmm| ‘| H¡$X Z H$a bo O¡gm CÝh| H$aZm n‹S>m Š`m|{H$ V~ ór-OrdZ Ho$ gË`g§YmZ H$m Š`m hmoJm ? Š`m `o g§dmX AYyam ah Om`oJm ? H$mXå~ar Ho$ OrdZ H$s h‹S>~‹S>mhQ>, AmHw$bVm, CÝ‘wŠVVm Am¡a ~oM¡Zr... CÝh| Ame§{H$V H$aVo h¢ &

ê$~r Xr H$m ñ‘¥{V`m| Ho$ ghmao AVrV ‘| CVaZm CZHo$ ^mdZmË‘H$ [aŠV H$moîR>m| H$m ^aZm h¡ Am¡a dV©‘mZ H$mo OrVo-OrVo AVrV H$s N>m`mAm| H$mo ‘hgyg H$aZm h¡ & dh g‘` nañnaVm H$m h¡& gVh na EH$X‘ AHo$bm {XImB© XoVm ì`{º$ ̂ r ̂ rVa go H$ht gm‘y{hH$VmAm| Am¡a nmañn[aH$Vm H$mo Or ahm h¡ & bo{H$Z ê$~r Xr Ho$ g‘` H$m ^mdZmË‘H$ Ambmo‹S>Z, Xygam| go OmZo-AZOmZo Ow‹S>o Am¡a ~±Yo ahZo H$s àd¥{Îm, H$mXå~ar Ho$ `wJ H$s "^mdZmË‘H$ ‘yI©Vm' h¡ & Š`m g‘` Ho$ `o jonH$ hr "OZaoeZ J¡n' {Z{‘©V H$aVo h¢, g§dmX hrZVm, AmYm-AYyam, Qy>Q>m-’y$Q>m dmVm©bmn, Z¡amí` Am¡a

185

A§V ‘| VQ>ñW ‘m¡Z & bopIH$m CnÝ`mg ‘| VrZ nr{‹T>`m| ‘| ‘m¡Z H$s O‹S> pñW{V`m| H$mo ZmZr-nmoVr Ho$ g§dmX go Vmo‹S>Zo H$s H$mo{ee H$aVr h¢ & `X²`{n "Eo b‹S>H$s' ‘| g§dmX-H$Wm H$bm ‘| ê$nm§V[aV hmo OmVr h¡ & ‘¥Ë`w eæ`m na boQ>r ‘m± Ho$ Q´>m§g Am¡a dV©‘mZ AmdmJ‘Z ‘| g‘` Ho$ VrZm| H$mbIÊS> EH$ {~ÝXw na AmH$a R>ha J`o h¢ {OZ‘| AZw^dm| H$m {ZMmo‹S> h¡ & O~{H$ "eof H$mXå~ar' ór g§X{^©V ì`{º$-{MÌ hr CnpñWV H$aVm h¡ Mmho dh ê$~r Xr hm| `m H$mXå~ar & "Eo b‹S>H$s' ‘| ‘m± ‘wIa h¡ Am¡a nwÌr ‘m¡Z (VQ>ñW Zht) Am¡a "eoI H$mXå~ar' ‘| ZmZr ‘m¡Z hmoH$a ‘wIa hmoZo H$m Xm{`Ëd Zm{VZ H$mo gm¢nVr h¢ &

{MÌm ‘wX²Jb Ho$ CnÝ`mg "Amdm§' H$s ‘m± Am¡a nwÌr ‘| Xmo nr{‹T>`m| H$s gmoM H$m ÛÝÛ h¡ & à{VÛpÝÛVm H$m ^md h¡ & ‘m± Am¡a nwÌr Z{‘Vm ‘| g§dmX Am¡a ‘m¡Z XmoZm| d¡‘Zñ` H$m H$maU hr n¡Xm H$aVo h¢ & Amdm± ‘| ‘mVm-nwÌr Ho$ H$Qw> gå~§Ym| H$mo aoIm§{H$V H$aVo hþE Q>H$amhQ> Ho$ H$maUm| H$mo OmZZo H$m à`mg {H$`m J`m h¡ & "Amdm°' CnÝ`mg ‘m±-~oQ>r Ho$ ~rM g§dmXhrZVm H$s pñW{V`m| H$mo {XImH$a BZ gå~§Ym| Ho$ {dÐÿn H$mo {XImVm h¡, {OZ ‘| gh ApñVËd Zht, EH$ H$moI go CnOZo H$m Jm¡ad Zht h¡ & ‘mÌ Q>H$amhQ>| h¢, {OZ‘| go dM©ñd Qy>Q>Zo Am¡a dM©ñd ñWm{nV H$aZo H$m ÛÝÛ h¡ & ‘m± AnZo OrdZ Ho$ à{V Ag§VwîQ>, ~oQ>r Ho$ à{V {Z‘©‘, Hw$N> hX VH$ é½U ‘Zmo{dkmZ H$mo CX²Km{Q>V H$aVr h¡ & {Og Ho$ AÝ`mÝ` H$maU hmo gH$Vo h¢ & {Og Vah Ho$ OrdZ-g§ñH$mam| Ho$ ~rM dh nbr-~‹T>r, CÝh| hr AmXe© ‘mZVr h¡ & OrdZ go nyar Vah Ag§VwîQ> h¡& Xodre§H$a Am¡a {H$emoar ~mB© Ho$ gå~§Y, Am{W©H$ A^md.... g~Zo {‘bH$a CgHo$ OrdZ H$m EH$ n¡Q>Z© ~Zm {X`m h¡ & gmoM, AmMaU, ì`dhma g~ O‹S> & ~oQ>r H$mo ^r dh AnZo amñVo na MbVo XoIZm MmhVr h¡& O~{H$ ~oQ>r AmYw{ZH$ ÑpîQ> go OrdZ H$mo XoIZo H$m AmJ«h aIVr h¡& BZ gå~§Ym| ‘| nwamZo Am¡a Z`o H$m ÛÝÛ CVZm Zht h¡, {OVZm à{VÛ§{ÛVm H$m ^md & O~ Z{‘Vm gmao l‘ gmYZo H$mo V¡`ma h¡ bo{H$Z n‹T>mB© Omar Zht aI nmVr Š`m|{H$ ‘m± H$m gh`moJ Zht {‘bm & Z{‘Vm H$s {H$gr ^r H$mo{ee ‘| CgH$m gh`moJ Zht, {damoY h¡& Z{‘Vm na VmZm|, CbmhZm| Ho$ Vra ~agmVr (pñW{V`m± hmW CR>mZo VH$ J§^ra hmo OmVr h¢ &) ‘m± Z{‘Vm Ho$ gmW AnZo {H$gr [aíVo H$m {bhmO Zht H$aVr& Z ~oQ>r H$m , Z hr ór hmoZo H$m & Z{‘Vm Ho$ ‘Z ‘| "‘m±' H$mo g‘PZo Am¡a CgH$s ^y{‘H$m H$mo boH$a H$B© àíZ I‹S>o hmoVo h¢ -

l "V§Jr H$s ‘ma go q~Yr, {dM{bV ‘m± Cgo nmn‹S> ~obZo Ho$ H$m‘ ‘| Pm|H$Zo Ho$ {bE {dde h¢ `m do MmhVt hr Zht {H$ dh CZH$s {Z`{V go ‘wR>^o‹S>H$a ñd`§ gwa{jV ^{dî` H$m H$moB© AÝ` {dH$ën AÝdo{fV H$a nmE &'152

l "l‘Ordm' {ZH$bZo go nyd© nÀMrgm| ~ma AmB©Zm XoIZo H$s em¡H$sZ ‘m± H$^r AnZo Mohao na Jm¡a Š`m| Zht H$aVr {H$ Am¡bmXm| Ho$ {bE do Cg OaPm¢gr Am¡aV H$m Moham Š`m| nhZ boVr h¢, {OgH$s Am±Im| H$m Mí‘m Am¡a CZH$s j‘VmAm| Am¡a Iy{~`m| Ho$ ñdm^m{dH$ {dH$mg H$mo nZnZo go nyd© hr Im|Q>H$a aI XoZo ‘| {dídmg H$aVm h¡? ̀ h ̂ r bJVm h¡ {H$ ‘m± Ho$ AdMoVZ ‘| dh CZHo$ g‘mZm§Va à{VÛ§{ÛVm ‘| I‹S>r Xygar Am¡aV hmo CR>r h¡, {OgHo$ ~‹T>Vo H$X H$mo ghZ H$a nmZm CZHo$ S>mh Ho$ ~yVo H$s Zht - Omo CÝh| Aàmß` ahm dh Cgo Š`m| hm{gb hmo & daZm AnZr OdmZr JH©$ H$a CÝh|

nmogZo H$m Xå^ ^aZo dmbr ‘m± Cgo {ejm go d§{MV H$aVr ?'153

186

CnÝ`mg H$m A§V hmoVo-hmoVo ̀ h H$bh, Ûof ̂ r IË‘ hmoH$a "AZ~mobZm' ‘| ~Xb OmVm h¡& bopIH$m ‘m±-~oQ>r Ho$ ~rM {Za§Va Qy>Q>Vo Mbo OmZo Am¡a A§V ‘| ‘m¡Z gmY boZo H$s XméU pñW{V`m| ‘| "‘m¡Z' H$s IVaZmH$ Am¡a nr‹S>mXm`r n[aU{V`m| H$s Amoa g§Ho$V H$aVr h¢ & Z{‘Vm H$m J^©nmV Bg IVao H$mo {e{Wb H$aVm h¡ & ‘m± Zo nwÌ-‘moh Ho$ H$maU ~oQ>r Ho$ OÝ‘ H$mo H$^r {eamoYm`© Zht aIm & Z{‘Vm A{ZpÀN>V, g§e`nyU© pñW{V`m| ‘| "~oQ>r' H$mo OÝ‘ XoVr V~ ? O~{H$ dh ‘mV¥Ëd H$s ghO CnbpãY Zht, {H$am`o H$s H$moI Ho$ f‹S>`§Ì H$s CËn{Îm hmo &

"Amdm±' ‘| Z{‘Vm Am¡a CgH$s ‘m± Ho$ gå~§Y "H$R>Jwbm~' H$s ‘m[a`mZ Am¡a da{OZ`m Ho$ gå~§Ym| H$m ñ‘aU H$amVo h¢ & da{OZ`m gm¢X`©em{bZr, Xn© ‘| Mya ~oQ>r ‘m[a`mZ Ho$ gmYmaU ê$n a§J H$mo h‘oem CgH$s H$‘µOmoar ~Zm H$a Cg na {ZemZm gmYVr h¡ & gw§XaVm H$s emar[aH$ n[a^mfm ‘| ’±$gr OrdZ Ho$ A§{V‘ jUm| VH$ ^m¡{VH$ AmJ«hm| go ~mha Zht {ZH$b nmB©, Am¡a bmBbmO ~r‘mar H$m {eH$ma hmo OmZo na ~oQ>r H$m ^anya Cn`moJ H$aVr h¡ & da{OZ`m "’o${‘ZmBZ dmB©ëg' H$m gmjmV² CXmhaU h¡ & d¡^d Am¡a EoemoAmam‘ H$s {µOÝXJr Ho$ {bE Y{ZH$ OmO© go {ddmh H$aVr h¡ & B©î`m©, à{VñnYm© Am¡a K‘§S> go ^anya AnZr CnpñW{V ‘| ~oQ>r ‘m[a`mZ Ho$ AmË‘{dídmg Am¡a Ah§ XmoZm| H$mo ~ma-~ma YŠH$m nhþ§MmVr & nanr‹S>Z CgH$m ñWmB© ñd^md h¡ & ê$n, a§J, gw§XaVm H$m IOmZm CgHo$ gm‘Zo bwQ> OmVm h¡ & ÌmgX A§V H$m {eH$ma hmoVr h¡ Am¡a ‘m[a`mZ Ho$ gmW CgH$m ‘O~yar H$m [aíVm ^r IË‘ hmo OmVm h¡? Am¡a g§dmX ^r ‘m¡Z & bo{H$Z ‘m[a`mZ Ho$ ^rVa ‘m± H$s, AYyar Vñdra ~Zr ah JB© & dh B{Vhmg Ho$ nÝZm| ‘| {‘br ha Am¡aV Ho$ gmW ‘m± H$m g§dmX H$pënV H$aZo bJVr h¡ & ‘m± Ho$ gmW g§dmX H$m hmoZm CgHo$ OrdZ H$m A^md ~Zm ah OmVm h¡ &

"{N>ÝZ‘ñVm H$s {à`m ‘| ^r Eogm AnyU© [aíVm h¡ & {à`m H$mo ‘m± H$m ào‘, gh`moJ, AnZËd Hw$N> Zht {‘bm bo{H$Z "XmB© ‘m±' ‘| {à`m Zo ‘m± H$mo nm {b`m & XmB© ‘m± H$s ^mobr-{Zînmn ‘‘Vm ‘| ‘m± Ho$ {Z‘©‘ ì`dhma H$mo e{‘V hmo OmZo {X`m & dh gmoMVr h¡ {H$, Š`m b‹S>{H$`m| Ho$ ‘Z ‘|, AdMoVZ ‘| AnZr ‘m± H$m hr ê$n Zht ~gm hmoVm?' `hm± "‘m±' eãX OoZo{Q>H$ Xm`ao go {ZH$bH$a "^md' ‘| ñWm{nV hmo OmVm h¡& ‘m[a`mZ ^r Vmo B{Vhmg Ho$ n¥îR>m| ‘| XO© {ó`m| ‘| AnZr ‘m± H$m AŠg {ZhmaVr h¡ Omo Cgo ~m`mobmo{OH$b ‘m± da{OZ`m ‘| Zhr {‘bm & {à`m H$s ‘m± ‘| h‘ ‘[a`mZ H$s ‘m±, da{OZ`m Am¡a Z{‘Vm H$s ‘m± H$m {‘bm-Owbm ê$n XoI gH$Vo h¢ & "R>rH$ao H$s ‘§JZr' H$s _hê$˜ ^r Bg ÑpîQ> go AV¥ßV h¡ & dh gmoMVr h¡ AnZo ApñVËd H$mo ñWm{nV H$a boZo Ho$ ~mdOyX ‘m± Cgo A{ddm{hV, Xw:Ir ~oQ>r Ho$ ê$n ‘| hr Š`m| XoIVr ahVr h¡, Cg‘| ‘oar CnbpãY`m| `m g§Kf© H$m ‘mZ Š`m| Zht {XImB© XoVm & aµ’$V go emXr H$moo hr do _hê$˜ H$s {µOÝXJr Am¡a Iwer H$m n`m©` Š`m| ‘mZ ~¡R>r h¢? "VV-g‘' ‘| amOr goR> Zo dgwYm H$s "‘m±' Ho$ O‹S> g§ñH$mam| ‘| Cg "AmXV' H$s Amoa g§Ho$V {H$`m h¡, Omo gm‘§Vr g§ñH$mam| H$s XoZ h¢& dgwYm H$s ‘m± dgwYm Ho$ "nwZ{d©dmh' H$mo boH$a {H$gr àH$ma AmídñV Zht hmoZm MmhVr Š`m|{H$ dh Bgo "nwéf go hmo‹S>' ‘mZVr h¢& do ór H$m "{dYdm' hmoZm ^JdmZ H$s {d{Y ‘mZVr h¢, {Ogo MwZm¡Vr Zht Xr Om gH$Vr& {’$a Am¡aV Ho$ {bE gmO-l¥±Jma, AnZr ‘Ou H$m OrdZ OrZm g~ Hw$N> lrhrZ h¡ & OrdZ Ho$ Bg ‘hËdnyU© ‘mo‹S> na AmH$a dgwYm H$s ^m^r ^r AnZr gmg H$m à{VH$ma H$aVr h¡ & Bg‘| gmg

187

Ho$ à{V Adkm `m An‘mZ Zht h¡ & dgwYm Ho$ gmW ^m^r Ho$ Abmdm {Og ór-ZmVo H$mo dh Or ahr h¡, CgHo$ à{V ghmZw^y{V Zht, B©‘mZXmar h¡ & Cg‘| Aå‘m Ho$ à{V ì`{º$JV {damoY Zht h¡ & ê$‹T> g‘mO Ho$ na§namAm| H$s {Ibm’$V Á`mXm& bo{H$Z dgwYm Am¡a ‘m± ‘|, Z{‘Vm Am¡a CgH$s ‘m± (Amdm§) dmbr à{VÛ§{ÛVm Zht h¡ & g§dmX H$s V¡`mar H$s ‘mZ{gH$Vm {XImB© XoVr h¡ & dgwYm AnZr ‘m± H$s à{V{H«$`mAm| ‘| ‘m± Ho$ g‘` Ho$ g§ñH$mam| H$mo gwZ Am¡a XoI ahr h¡ & Bg{bE dh ~oQ>r hmoH$a ^r ‘m± H$s {Z‘©‘ Zht VQ>ñW {díbofH$ ~Z OmVr h¡& `o {díbofU hr Vmo g§dmX H$s ^md^y{‘ hr V¡`ma H$aVm h¡ & dgwYm ‘m± Ho$ {dMmam|, g§ñH$mam| Am¡a à{V{H«$`m Ho$ ‘Zmo{dkmZ H$mo n‹T>Zm MmhVr h¡& Aå‘m§ Ho$ {damoY Ho$ à{V CgH$s à{V{H«$`m VmpËdH$ {díbofU h¡ & dgwYm ‘m± H$mo g‘PZm MmhVr h¡... "g‘P ‘| AmZo bJ Om`oJm Omo Hw$N> ^r dh H$aVr h¡ - `h emoa Am¡a {damoY g~ AmXVZ h¡& EH$ O‹S>r OH$‹S>r na§nam H$m nmbZ & dh ‘Z H$s Zht, ‘‘Ëd H$s Zht, g§ñH$mam| H$s ^mfm ~mobVr h¡ & CZH$m ~mobZm {H$VZo gmao Jw‘ hmo MwHo$ ~mobm| H$m Omoµ‹S>& {H$VZr bú‘UaoImAm| Ho$ Jhao Am¡a Jhao {ZemZ& {H$VZo Amo‹T>o - Amo‹T>mE A§Yoao Ho$ naXo & AnZo A^mdm| H$mo ^r Aå‘m§ Zo nhZm Xr h¡, dhr OH$‹S>rbr ~o{‹S>`m± & AnZo gmW ^r CZH$s hñVr Zo dhr gbyH$ {H$`m h¡ & JR>[a`m± gaH$m Xr h¢ A§Yoao VhImZm| ‘| Am¡a Zo‘-Ya‘, H$m`Xo-XñVya H$s ag am¢X O‘mV H$s AJwAmB© H$aZo ~¡R> JB© h¢& d§{MV hþE hmW ‘| nH$‹S>m Xr OmE Vwbm Vmo H$‘ Vm¡bVo hmoZo H$m Š`m CbmhZm?'154 na§Vw dgwYm H$s ‘m± Z{‘Vm H$s ‘m± H$s Vah {Z‘©‘ Zht h¡ & C‚m¡Z dmbo ~wX²{YOrdr Ho$ àg§J ‘| ‘m± dgwYm H$mo AnZo AZw^d H$m {ZMmo‹S> gm¢nH$a gmdYmZ H$aVr h¡ &

‘m± Am¡a nwÌr Ho$ gå~§Ym| H$m EH$ Am¡a a§J "AnZo-AnZo H$moUmH©$' H$s "Hw$Zr Am¡a CgH$s ‘m±' ‘| {XImB© XoVm h¡ & Hw$Zr g§`wŠV n[adma ‘| nbr-~‹T>r & Ka H$s ‘wpI`m XmXr & XmXr Ho$ ~mX Hw$Zr Zo n[adma H$m Xm{`Ëd g§^mb {b`m & Hw$Zr H$s ‘m± Zo AnZr gmg H$s ganañVr ‘| Ka-J¥hñWr g§^mbr& {Og‘| dh Ka Ho$ H$m‘-H$mO gwMmé ê$n go MbmZo H$s H$V©ì`{ZîR>m go Ow‹S>r h¡, {ZU©` XmXr Ho$ nmg gwa{jV aho& Hw$Zr gw{e{jV, AmË‘{Z^©a ór XmXr Ho$ ~mX Cgr Hw$ebVm go Ka-n[adma H$m Xm{`Ëd CR>m boVr h¡ & ‘m± AnZo OrdZ H$mo AnZo d¥Îm ‘| OrVr ahr & gmg Ho$ à{V AmXa ^md Am¡a Hw$Zr Ho$ {bE ñZoh go Á`mXm gå‘mZ Am¡a Jm¡ad H$m ^md & Eogo ‘| Hw$Zr Am¡a CgH$s ‘m± Ho$ ~rM H$moB© g§dmX ñWm{nV Zht hmo nmVm & Hw$Zr, {Zamem Am¡a AdgmX Ho$ µO»‘m| H$mo XmXr H$s ñ‘¥{V`m| Ho$ ’$moho aIH$a ghbm boVr h¡ & bo{H$Z dh ‘m± go eo`[a¨J H$s H$‘r H$mo JhamB© go ‘hgyg H$aVr h¡, "EH$ ‘m± Wr Omo ‘oar nr‹S>m g‘P gH$Vr Wt & na {Z`{V H$mo "g‘{n©V Am¡aV Omo µIwX AnZr g§^mdZmAm| Ho$ Ûma ~§X H$a XoVr h¡ & ‘oao {bE H$m¡Z-gm Z`m amñVm Imob gH$Vr Wr &'155

dgwYm H$s ‘m± ‘| "‘mB©' O¡gr VÝ‘`Vm Zht h¡, Omo ñd`§ gtIMm| ‘| H¡$X hmoH$a ̂ r ~ÀMm| H$s C‹S>mZ Ho$ Adga H$mo AnZo hmW H$m ñne© Xo hr XoVr h¡ & BZHo$ ~rM Amdm§ H$s Z{‘Vm Am¡a CgH$s ‘m± O¡go à{VñnYu gå~§Y ^r Zht h¡ & `o gå~§Y ì`dhma H$s H${Vn` Am¡nMm[aH$VmAm| ‘| ~±Y J`o h¢ & "nMnZ Iå^o bmb Xrdma|' H$s gwf‘m Am¡a CgH$s ‘m± O¡go gå~§Y ^r Zht h¢ Ohm± gwf‘m ‘m± Ho$ Xm{`Ëdm| H$mo nyam H$aZo dmbm gmYZ ~Z JB© h¡ & Hw$Zr Am¡a CgH$s ‘m± Ho$ gå~§Ym| ‘| ^mdZmË‘H$

188

bJmd h¢ bo{H$Z g§dmX H$s pñW{V`m± Zht ~Z nmB© h¡ {OgH$s nr‹S>m Hw$Zr ‘hgyg H$aVr h¡ &

g§dmX ñWm{nV H$aZo H$s ÑpîQ> Am¡a g§doXZm Ho$ {dñVma Ho$ g§X^© ‘| {MÌm ‘wX²Jb H$m CnÝ`mg "EH$ µO‘rZ AnZr' CëboIZr` h¡ & A§{H$Vm Zo O~ n{V gwYm§ew go AbJ ahZo H$m {ZU©` {b`m & V~ AnZr Apñ‘Vm H$s ajm ‘| n{V H$m Ka Ë`mJH$a bm¡Q>r A§{H$Vm H$m ‘m± Iwbr ~m±hm| go ñdmJV H$aVr h¡& dh CgH$s Xygar emXr Ho$ nj ‘| ^r I‹S>r h¡ bo{H$Z dh g‘mO Am¡a [aíVoXmam| Ho$ ì`§½`~mUm| go ~oQ>r H$s {dÐmoh MoVZm H$mo hrZVm J«§{W ‘| Zht ~XbZo XoVr, CÝh| MwZm¡Vr XoVr h¡ & dh ‘m¡Z, Zht ‘wIa hmo, ~oQ>r H$m hmW Wm‘H$a CgHo$ {ZU©` ‘| CgHo$ gmW I‹S>r hmo OmVr h¡ "CgH$s ! CgH$s Š`m {~gmV ? ‘oar ~oQ>r hr N>mo‹S> AmB© Cgo & Š`m| KwQ>Vr OrdZ ^a CgHo$ gmW? n‹T>r-{bIr h¡ & AnZo nm±dm| na I‹S>r ah gH$Vr h¡....'156 A§{H$Vm H$s ‘m± EH$ Amoa g‘mO Ho$ {déÕ I‹S>r hmoVr h¡ Xygar Amoa MwnHo$ go AmH$a A§{H$Vm Ho$ A§VgªKfm] ‘| nmg AmH$a ~¡R> OmVr h¡ & A§{H$Vm go g§dmX gmYVr h¡ & ~oQ>r Ho$ OrdZ H$s Qy>Q>Z H$mo {~IaZo go nhbo gmY boVr h¡ & dh g§VßV Am¡a ór-OrdZ Ho$ àmaãYm| Ho$ pIbm’$ I‹S>r hmoZo dmbr ~oQ>r H$mo ‘mÌ gm§ËdZm Zht XoVr & OrdZ H$m gma gm¢nVr h¡ Omo CgH$m dfm©Zwdf© H$m ì`mdhm[aH$ AZw^d h¡ - "‘O~yVr AnZo A§Va‘Z ‘| hr hmoVr h¡ & {~Q²Q>r ! H$moB© Cgo {H$gr H$mo Zht Xo gH$Vm & hm±, CgH$m ‘Zmo~b gtMH$a, dh Cg ÑpîQ> H$mo {dH${gV H$aZo ‘| Adí` ghm`H$ {gX²Y hmo gH$Vm h¡.... Omo ̂ rVa H$s AÑí` e{º$ H$mo AÝdo{fV H$a ì`{º$ H$mo MwZm¡{V`m| H$m gm‘Zm H$aZo H$m gmhg Am¡a AmË‘{dídmg àXmZ H$aVr h¡ & {OZ‘| dh e{º$ AÝdo{fV Zht hmo nmVr, do g§Kf© go nbm`Z H$a AmË‘KmV H$mo àd¥Îm hmoVo h¢ `m g‘Pm¡Vo H$mo...'157

‘m± A§{H$Vm H$mo AmË‘r`Vm, Y¡`©, g§`‘ Am¡a ‘mJ©Xe©Z XoVr h¡ {OgHo$ nrN>o CgH$m AnZm A{O©V g§ñH$ma h¡& A§{H$Vm Ho$ {bE ‘m± AmXa Ho$ Xm`ao go ~mha {ZH$bH$a EH$ "MoVZm' ‘| ê$nm§V[aV hmo OmVr h¡ & MoVZm, {OgHo$ {bE nmR>embm ‘| {ejm H$s XaH$ma Zht hmoVr & dh gyZr Am¡a VßV Xmonh[a`m| ‘| g§Kfm] Ho$ ~rM go gaH$H$a Xoh ‘| àdoe H$a OmVm h¡ & Aå‘m§ H$s ^y{‘H$m A§{H$Vm Ho$ {bE AMå^m ‘mÌ Zht h¡ & dh OrdZ H$s grI ‘| ~Xb OmVr h¡ & dh OrdZ Ho$ Bg AZw^d H$mo AnZo OrdZ ‘| CVaVo XoIVr h¡, "H$mJµO H$s B~maV| OrdZmZw^dm| H$s nmo{W`m| Ho$ g‘j {H$VZr gr{‘V Am¡a CWbr h¢&'158

ór-aMZmH$mam| Zo ‘m± Am¡a nwÌr Ho$ ~rM g§doXZm Ho$ {dñVma Ho$ Omo V§Vw ~wZo h¢ do {ZpíMV hr CnbpãY`m± h¢ & `o Am¡aV| Zht MmhVt {H$ CZH$s ~o{Q>`m± (AmJm‘r nr‹T>r H$s ór) ór {Z`{V H$mo `WmdV² ñdrH$ma H$a| & AnZr AmË‘m Ho$ gmW g‘Pm¡Vm H$a| AWdm Ìmg{X`m| Ho$ g‘j AmË‘g‘n©U& do OrdZ H$s H«y$a n[apñW{V`m| go {^‹S>Zo Am¡a b‹S>Zo H$s grI XoVr h¢, g§`‘, Y¡`© Am¡a {ddoH$ Ho$ gmW & ór g§doXZm H$m `h {dñVma AnZo CËH¥$îQ>V‘ ê$n ‘| "Eo b‹S>H$s' Am¡a "EH$ µO‘rZ AnZr' ‘| CnpñWV h¡ "Eo b‹S>H$s' ‘| `h "g»`^md' OJmZo ‘| g’$b {gÕ hmoVm h¡ & dht "EH$ µO‘rZ AnZr' ‘| `h g§doXZm g§{H«$`mË‘H$ aMZmerbVm H$m CXmhaU h¡ &

ór-aMZmH$mam| Ho$ BZ CnÝ`mgm| ‘| ór-g§doXZm H$m {dñVma {ZåZ ê$n ‘| KQ>Vo {XImB©

189

XoVm h¡ -

l ‘m±-nwÌr Ho$ ~rM g§dmX-goVw H$s A{Zdm`©Vm & l Xmo nr{‹T>`m| H$s gmoM Am¡a g§ñH$ma H$m ÛÝÛ & l à{VÛ§{ÛVm H$m ^md & l OoZo{Q>H$, ‘mZ{gH$ Am¡a ^mdZmË‘H$ ñVa na g§doXZm H$m {dñVma & l ‘m± Am¡a nwÌr Ho$ ‘mÜ`‘ go Xmo nr{‹T>`m| H$s {ó`m| Ho$ ~rM g»` ^md & l ‘moh Am¡a ‘‘Vm Ho$ ~marH$ jUm| H$s AZw^y{V &

l B{Vhmg H$m dV©‘mZ ‘| {dñVma Am¡a dV©‘mZ H$s B{Vhmg go ‘wR>^o‹S> &

Xmo nr{‹T>`m| (H$ht-H$ht VrZ nr{‹T>`m± ^r em{‘b h¢) ‘| g§doXZm Am¡a MoVZm H$m `h {d{dY a§Jr, ~hþ‘wIr {dñVma {ZpíMV ê$n go {hÝXr CnÝ`mg-boIZ H$s CnbpãY h¢ &

Ka, {ddmh, ‘mV¥Ëd, XmånË` H$mo boH$a nwamZr é‹T>, OO©a ‘mÝ`VmAm| H$m {dÐmoh h¡ & VbmH$, gå~§Y-{dÀN>oX, AHo$bonZ H$m ñdrH$ma ^r h¡ & ‘mV¥Ëd H$m AñdrH$ma ^r h¡ bo{H$Z g§Vw{bV, g‘pÝdV ÑpîQ> Ho$ nmofH$ CnÝ`mg {damoYm^mgm| Am¡a A§V{d©amoYm| H$mo CX²KmQ>Z H$aVo h¢, gmW hr ór Ho$ {bE gå‘mZnyU© OrdZ OrZo H$s ‘m±J H$aVo h¢ & `o g^r CnÝ`mg nmnr go Zhr nmnd¥{Îm go Zµ’$aV, {dÐmoh Am¡a Cgo O‹S> go CIm‹S>Zo Ho$ {bE àd¥Îm hmoVo h¢ &

Bg àH$ma CÎmaeVr H$m ór-CnÝ`mg boIZ ór Ho$ ñdmV§Í` go Ow‹S>r ha g§^mdZm H$mo Om±MVm-naIVm h¡ & Am¡a ZB© {XemAm| H$mo ImoOZo H$m à`mg H$aVm h¡ & Ohm± ór H$mo EH$ d¡`{º$H$ BH$mB© Ho$ ê$n ‘| ñdrH¥${V {‘bo, CgHo$ gå‘mZnyU© OrdZ OrZo Ho$ A{YH$ma H$mo gwajm {‘bo & Am{W©H$ ñdmdbå~Z, {ejm, g§n{Îm H$m A{YH$ma, {dÐmoh H$s A{^ì`{º$, AmË‘{díbofU, Am§XmobZY‘u MoVZm, àH¥${V àXÎm ny±Or H$s ajm, ì`mnH$ g‘mO go gh`moJ H$s Cnojm, ào‘ ‘| gå‘mZ H$m A{YH$ma, ZB© {dMmaYmamAm| H$m ñdrH$ma.... ^bo hr AbJ-AbJ {XImB© XoVo h¢ & A§VV: gm§Po à^md CËnÝZ H$aZo dmbo hr hmoVo h¢ {OZH$m Ü`o` h¡ ór H$s ñdm`ÎmVm, e{º$ Am¡a JwU g§nÝZVm Ho$ ‘mÜ`‘ go ór-CÝZ`Z Ho$ {bE gH$mamË‘H$ `moJXmZ XoZm &

190

g§X^©

1) Eo b‹S>H$s, H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 562) ‘mB©, JrVm§O{b lr, n¥îR> g§»`m 1233) nMnZ I§^o bmb Xrdma|, Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 84) AOÝ‘r AmË‘m H$s ~m±h| - gw^Ðm, n¥îR> g§»`m 25,265) nmfmU `wJ, ‘mbVr Omoer, n¥îR> g§»`m 286) S>ma go {~Nw>‹S>r - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 837) Eo b‹S>H$s, H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 748) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 749) C‘« EH$ J{b`mao H$s, e{eà^m "emór', n¥îR> g§»`m 18010) ~oVdm ~hVr ahr, ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 0611) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 1412) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 3213) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 9914) éH$moJr Zht am{YH$m, Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 5215) eof`mÌm, Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 6516) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 10817) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 11118) CgHo$ {hñgo H$s Yyn - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 124-2519) Eo b‹S>H$s, H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 100-10120) {XbmoXm{Ze, H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 8421) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 8422) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 13023) emë‘br - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 9324) BXÝZ‘‘ - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 9325) H$R>Jwbm~, ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 3126) {XbmoXm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 4227) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 4228) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 15829) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 12130) H$R>Jwbm~ - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 77-7831) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 77-7832) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 77-7833) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 77-78

191

34) {n`m - Cfm Xodr {‘Ìm, n¥îR> g§»`m 2935) M§XZ Mm§XZr - M§Ð{H$aU gm¡Z[aŠgm, n¥îR> g§»`m 12436) nMnZ I§^o bmb Xrdma| - Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 2637) H$Ý`mXmZ - amO ~w{Õ amOm, n¥îR> g§»`m 74-7538) Eo b‹S>H$s - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 71-7239) {N>ÝZ‘ñVm - à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 17240) nrbr Am±Yr - à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 23641) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 25242) CgHo$ {hñgo H$s Yyn - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 10943) MmH$ - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 1944) {Xbmo Xm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 8645) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 9546) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 17047) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 17148) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 17349) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 17350) ghMm[aUr, ‘mbVr Omoer, n¥îR> g§»`m 17551) EH$ B§M ‘wñH$mZ - ‘ÝZy ^§S>mar, n¥îR> g§»`m 11252) éH$moJr Zht am{YH$m - Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 6153) CgH$s n§MdQ>r - Hw$gw‘ A§gb, n¥îR> g§»`m 5054) aoImH¥${V - Hw$gw‘ A§gb, n¥îR> g§»`m 7855) ór Am¡a namYrZVm - Om°Z ñQw>AS©> {‘b, n¥îR> g§»`m 10256) b‹S>{H$`m± (VrZ bKw CnÝ`mg) - ‘‘Vm H$m{b`m, n¥îR> g§»`m 9957) J§Or - ‘§Owb ^JV, n¥îR> g§»`m 5358) emë‘br - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 16259) R>rH$ao H$s ‘§JZr - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 137 60) {Xbmo Xm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 8161) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 8162) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 15763) Eo b‹S>H$s - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 7464) {Xbmo Xm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 8365) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 8466) AnZo-AnZo Mohao - à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 7167) {N>ÝZ‘ñVm - à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 180

192

68) {Xbmo Xm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 3969) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 3970) CgHo$ {hñgo H$s Yyn - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 3071) ‘¥Xwbm JJ© ^y{‘H$m go CX²Y¥V, {MÎm H$mo~am72) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 9073) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 9074) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 6375) BXÝZ‘‘ - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 8876) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 8677) R>rH$ao H$s ‘§JZr - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 19378) emë‘br, Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 1379) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 1480) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 4781) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 7682) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 7583) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 7584) {XbmoXm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 3685) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 3886) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 3687) Amdm§ - {MÌm ‘¥X²Jb, n¥îR> g§»`m 52688) M§XZ Mm±XZr - M§Ð{H$aU gm¡Z[aŠgm, n¥îR> g§»`m 20689) H$R>Jwbm~ - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 8890) ~oVdm ~hVr ahr - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 12591) ‘{hbm CnÝ`mgH$ma, n¥îR> g§»`m 110-11192) CgHo$ {hñgo H$s Yyn - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 11193) {‘Ìmo ‘aOmZr - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 7194) BXÝZ‘‘ - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 10095) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 10096) ~oKa - ‘‘Vm H$m{b`m, n¥îR> g§»`m 9297) ---- VW¡d ---- nwîR> g§»`m 9398) {N>ÝZ‘ñVm - à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 13099) C‘« EH$ J{b`mao H$s - e{eà^m emór, n¥îR> g§»`m 263100) Zmd| - e{eà^m emór, n¥îR> g§»`m 18101) CgH$s n§MdQ>r - Hw$gw‘ A§gb, n¥îR> g§»`m 140

193

102) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 128103) Zmd| - ‘mbVr Omoer, n¥îR> g§»`m 145-46104) emë‘br - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 96105) AnZo-AnZo H$moUmH©$ - M§ÐH$m§Vm, n¥îR> g§»`m 6106) éH$moJr Zht am{YH$m - Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 69107) ghMm[aUr - ‘mbVr Omoer, n¥îR> g§»`m 19108) eof`mÌm - Cfm {à`§dXm, n¥îR> g§»`m 70109) H$Ý`mXmZ - amO ~wX²{Y amOm, n¥îR> g§»`m 94110) emë‘br - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 163111) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 164112) AOÝ‘r AmË‘m H$s ~m±ho - gw^Ðm, n¥îR> g§»`m 181113) R>rH$ao H$s ‘§JZr - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 197114) Eo b‹S>H$s - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 55115) H$R>Jwbm~ - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 200116) {XbmoXm{Ze - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 174117) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 175118) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 125119) emë‘br - Zm{gam e‘m©, n¥îR> g§»`m 161120) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 170121) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 165122) EH$ µO‘rZ AnZr - {MÌm ‘wX²Jb, n¥îR> g§»`m 87123) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 214124) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 212125) AnZo - AnZo Mohao, à^m IoVmZ, n¥îR> g§»`m 18126) H$R>Jwbm~ - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 155127) E b‹S>H$s - H¥$îUm gmo~Vr, n¥îR> g§»`m 106128) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 55129) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 94130) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 107131) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 106132) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 85133) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 77134) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 88135) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 90

194

136) H$R>Jwbm~ - ‘¥Xwbm JJ©, n¥îR> g§»`m 17137) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 155138) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 155139) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 155140) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 159-60141) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 160142) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 160143) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 168144) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 176145) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 156146) ‘mB© - JrVm§ O{blr, n¥îR> g§»`m 11147) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 123148) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 167149) AaqdX O¡Z - Am¡aV: ApñVËd Am¡a Apñ‘Vm, n¥îR> g§»`m 66150) VËd‘{g - O`m OmXdmZr, n¥îR> g§»`m 263151) BXÝZ‘‘ - ‘¡Ìo`r nwînm, n¥îR> g§»`m 90152) Amdm§ - {MÌm ‘¥XwJb, n¥îR> g§»`m 47153) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 47-48154) VV²-g‘ - amOr goR>, n¥îR> g§»`m 119155) AnZo-AnZo H$moUmH©$ - M§ÐH$m§Vm, n¥îR> g§»`m 117156) EH$ µO‘rZ AnZr - {MÌm ‘¥XwJb, n¥îR> g§»`m 31157) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 93158) ---- VW¡d ---- n¥îR> g§»`m 93