EĞİTİM FAKÜLTELERİ İÇİN

CÜMLE VE METİN BİLGİSİ

O K U M A

A N L A M A Y O R U M L A M A Ç Ö Z Ü M L E M E

Sıddık Akbayır

5. Baskı

ii

Sıddık Akbayır

CÜMLE VE METİN BİLGİSİ

ISBN 9944-919-03-9

© 2007, Pegem A Yayıncılık®

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, ka-pak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da baş-

ka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz

yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Şubat 2003 5. Baskı: Ocak 2007

Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı

Baskı: Baran Ofset

Pegem A Yayıncılık® Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51

Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr

e-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

Sıddık Akbayır

1966 Erzurum doğumlu. Uludağ Üniversitesi Balıkesir Necatibey Eğitim Fakül-tesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi bölümünü bitirdi. Yüksek lisansını, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı’nda yaptı.

Bir kamu üniversitesinde görevlidir. Çeşitli kitaplara bölümler yazan, ilköğretim Türkçe ders kitaplarının hazırlan-

masında görev alan yazarın; Milliyet Sanat, Hece, Hece Öykü, Yom Sanat, Düzyazı Defteri, Kafdağı, Ada, Yolcu, Şiir Gözü gibi dergilerde yayımlanmış eleştiri-çözümleme yazılarının yanı sıra Türkçe öğretimi ile ilgili kitapları vardır.

Kitapları: Türkçe-Edebiyat, Doruk Yayınları, Ankara 1996. (Tükendi) Eğitim Fakülteleri İçin Cümle ve Metin Bilgisi / Okuma Anlama Yorumlama

Çözümleme, Pegem A Yayınları, 5. Basım, Ankara 2007. Dil ve Diksiyon / Yazılı ve Sözlü Anlatım Bozuklukları, 4. Basım, Akçağ Ya-

yınları, Ankara 2006. ‘Edebiyat Karın Doyurmaz Çay İçirir’ 32 Kısım Tekmili Birden Portreler,

Yolcu Yayınları, Samsun 2006.

v

SUNUŞ

Yedi bölüm biçiminde oluşturulan bu kitapta ağırlıklı olarak metin çözümlemesine yer verildi. ‘Metin’ kavramıyla ilgili genel bilgiler, yalın ve pratik bir yöntemle aktarıl-maya çalışıldı. Konuyla ilgilenenlerin sıkıntısı, konunun kendisiyle değil, konunun anla-tım biçimiyledir. Kuramsal ağırlıklı birçok kitapta bulunabilecek ayrıntılardan çok, bu bilgilerin özünü ve nasıl öğretileceğine yönelik ipuçlarını aktarmaya öncelik tanındı.

Metin Bilgisi’yle ilgili kitapların birçoğu, yabancı diller bölümüne özgü bir bakış açısıyla ve çevirinin gölgesinde hazırlandığından zaman zaman bölüm dışındaki okurlar-ca alımlanmasında sıkıntılar yaşanmaktadır. Özellikle dilbilim eğitiminden geçmeyen / geçemeyen okurlar, bu tür kitaplara uzak kalmaktadır. Amacımız, bu sıkıntıyı ve uzaklığı kısmen azaltmaktır.

Cümle ve Metin Bilgisi’nin, bir yanıyla kuramsal kitap olmasına, diğer yanıyla da YÖK’ün belirlediği kur tanımından yola çıkılarak kaynak kitap niteliği taşımasına gayret edildi. Kuramsal bilgilerin, açıklayıcı örnek alıntılarla ve uygulama metinleriyle destek-lenmesine özen gösterildi. Bölümler, Eğitim fakültelerinin Türkçe Eğitimi bölümünde okutulan Metin Bilgisi, Yazı Yazma Teknikleri ilköğretim bölümlerinin Sınıf Öğretmen-liği anabilim dallarında okutulan Cümle ve Metin Bilgisi derslerinin kur tanımları dik-kate alarak belirlendi.

Öğretmen adaylarının öğretim aşamasında karşılaştıkları sıkıntıların başında, dilbil-gisi, cümle yorumu ve paragrafın önemli bir yer tuttuğuna öğretmenlik uygulamalarında tanık olduk.

Cümle Yorumu, Dilbilgisi Açısından Cümle ve Paragraf Bilgisi bölümünü hazır-larken OKS, ÖSS, LES sorularının biçim ve içerik özelliklerini araştırdık. Yeni Türkçe Programı’yla kur tanımlarını ve sınav sistemini karşılaştırdık.

Türkçe Dilbilgisi konularını akademik yaklaşımlardan çok, öğretmen adaylarının beklentilerini ve Türkiye’deki sınav gerçeğini dikkate alarak aktarmaya çalıştık.

Cümle ve Metin Bilgisi’nin muhatabı olarak Türkçe-edebiyat öğretmenlerini, sınıf öğretmenlerini, söz konusu dersi okutan öğretim elemanlarını ve Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı, ve sınıf öğretmenliği bölümlerinde okuyan öğretmen adaylarını görmeyi a-maçladık.

Sıddık Akbayır

Ocak 2007 Samsun

vii

İ Ç İ N D E K İ L E R

BİRİNCİ BÖLÜM

OKUMA ANLAMA YORUMLAMA................................................................... 1

1. OKUMA ............................................................................................................... 1

1.1. Okuma Edimi ................................................................................................ 1

1.2. Okumanın Yeniden Üretime Katkısı.............................................................. 4

1.3. Okurluk Donanımı ......................................................................................... 5

1.4. Okuma Sorunları ............................................................................................ 6

1.4.1. Ekonomik Boyut................................................................................. 6

1.4.2. Toplumsal Boyut ................................................................................ 7

1.4.3. Bireysel Boyut .................................................................................... 7

1.4.4. Siyasal Boyut...................................................................................... 7

1.4. 5.Psikolojik Boyut ................................................................................. 8

2. ANLAMA YORUMLAMA .................................................................................. 9

2.1. Okuma Biçimlerinin Anlam ve Yorumlama İlişkisi ...................................... 9

2.2. Anlama ve Yorumlama ................................................................................ 10

İKİNCİ BÖLÜM

CÜMLENİN ANLAMI VE YORUMU ................................................................ 13

1. CÜMLE - METİN İLİŞKİSİ ................................................................................ 13

2. CÜMLE YORUMUNUN TEMEL ÖZELLİKLERİ ....................................... ....14

3. ÖZET ................................................................................................................... 28

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DİLBİLGİSİ AÇISINDAN CÜMLE .................................................................... 31

1. BİÇİM BİLGİSİ ................................................................................................... 31

1.1. Kök-Gövde................................................................................................... 31

1.2. Ekler............................................................................................................. 34

1.2.1. Yapım Ekleri .................................................................................... 34

viii

1.2.2. Çekim Ekleri..................................................................................... 40

1.3. Bileşik Sözcükler ......................................................................................... 48

1.4. Değişken Görevli Ekler................................................................................ 55

1.5. Sorunlu Kökler............................................................................................. 58

2. SÖZCÜK TÜRLERİ ............................................................................................ 61

2.1. Sözcük Türlerine Genel Bir Bakış ............................................................... 61

2.2. Sözcük Türlerinin Temel Özellikleri ........................................................ ...69

3. SÖZCÜK ÖBEKLERİ ........................................................................................ 94

3.1. Giriş ............................................................................................................ 94

3.2. Eylemsiler ................................................................................................... 99

3.3. Tamlamalar ................................................................................................ 108

3.3.1. Ad Tamlamaları.............................................................................. 108

3.3.2. Sıfat Tamlamaları ........................................................................... 115

4. CÜMLE BİLGİSİ............................................................................................... 118

4.1. Cümlenin Öğelerine Genel Bir Bakış ....................................................... 118

4.2. Cümlenin Öğeleri ...................................................................................... 120

4.2.1.Yüklem ........................................................................................... 120

4.2.2. Özne ............................................................................................... 123

4.2.3. Tümleçler ....................................................................................... 125

4.3. Cümle Türleri ............................................................................................ 128

4.3.1. Yüklemin Türüne Göre Cümleler................................................... 130

4.3.2. Anlamlarına Göre Cümleler .......................................................... 131

4.3.3. Öğelerinin Dizilişlerine Göre Cümleler ......................................... 133

4.3.4. Yapılarına Göre Cümleler ............................................................. 135

5. EYLEM ÇATILARI .......................................................................................... 141

5.1. Özne-Yüklem, Nesne-Yüklem İlişkisi ...................................................... 141

5.2. Nesnelerine Göre Eylemler........................................................................ 143

5.3. Eylemlerde Çatı Değişimleriyle İlgili Örnekler ........................................ 146

5.4. Dilbilgisi Evinin Çatısı ............................................................................. 147

ix

6. ÖZET.................................................................................................................. 152

6.1. Dış ve İç Çözümlü Cümle Örnekleri ......................................................... 152

6. 2. Bir Cümlenin Kuruluşu............................................................................. 158

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

PARAGRAF BİLGİSİ ......................................................................................... 161

1. PARAGRAFIN YAPISI VE YORUMU ........................................................... 161

1.1. Paragrafı Okuma Anlama Yorumlama....................................................... 161

1.2. Kavramsal Açıdan Paragraf ....................................................................... 163

1.3. Paragrafın Yapısı ve Paragraf Sorularının Çözümü................................... 163

1.4. Paragraf ve Başlık ...................................................................................... 166

1.5. Paragrafta Konu ve İzlek............................................................................ 168

2. ANLATIM BİÇİMLERİ .................................................................................... 172

2.1. Giriş ......................................................................................................... 172

2.2. Anlatım Biçimlerinin ve Düşünceyi Geliştirme

Tekniklerinin Yazma Becerisi Edinimindeki İşlevleri ............................ 174

2.3. Anlatım Biçimlerinin ve Düşünceyi Geliştirme

Tekniklerinin Anadüşünce ile İlişkisi ...................................................... 218

BEŞİNCİ BÖLÜM

METNİN KURAMSAL BAĞLAMI................................................................... 219

1. METİN NEDİR?............................................................................................... 219

1.1. Metnin Tanımı ........................................................................................... 219

1.2. Dile Dayalı İletişimin Temel Birimi: Metin .............................................. 220

2. METİN KURMANIN (ÜRETMENİN) EVRELERİ ........................................ 221

2.1. Amaç Tespiti.............................................................................................. 222

2.2. Konuyu Seçme ve Sınırlandırma ............................................................... 222

2.3. İletiyi Belirleme ......................................................................................... 223

2.4. Düşünceleri Oluşturma Düzenleme ........................................................... 224

2.5. Söylem Tasarımı ........................................................................................ 224

2.6. Kavram Ağını Kurma ................................................................................ 225

x

2.7. Dilsel Gösterenleri Seçme.......................................................................... 226

2.8. Metin Düzeyinde Dilsel Kodlamaya Geçiş ................................................ 227

2.9. Yazma ........................................................................................................ 229

2.10. Yazılanları Denetleme ............................................................................. 229

3. METİN KURMA ÖRNEĞİ .............................................................................. 230

4. ÖRNEK METİN / DİZİSEL VE DİZİMSEL İLİŞKİLER VE

EĞRETİLEMELİ ANLATIM .......................................................................... 232

1. Giriş............................................................................................................... 232

1.1 Sorun .................................................................................................. 232

1.2. Amaç ................................................................................................. 234

1.3. Önem ................................................................................................. 235

1.4. Sınırlılık............................................................................................. 235

2. Kuramsal Temeller ........................................................................................ 235

2.1. Şiir Dili .............................................................................................. 235

2.2. Saussure’ün Dil Göstergesi ............................................................... 235

2.3. Bühler Modeli (Organon Modeli)...................................................... 237

2.4. Jakobson ve Dilsel İletişim................................................................ 238

2.5. Dizisel ve Dizimsel İlişkiler .............................................................. 240

3. Eğretilemenin Oluşumu................................................................................. 245

3.1 Benzetme-Eğretileme İlişkisi ............................................................. 245

3.2. Eğretileme ......................................................................................... 246

3.3. Alışılmamış Bağdaştırma-Eğretileme İlişkisi.................................... 253

4. Sonuç............................................................................................................. 257

4.1. Özet ................................................................................................... 257

4.2. Yargı.................................................................................................. 257

4.3. Öneri.................................................................................................. 258

5. METİN TÜRLERİ ............................................................................................ 259

5.1. Yazılış Amaçları Açısından Metinler......................................................... 259

5.1.1. Öğretici Metinler ............................................................................ 259

5.1.2. Yazınsal Metinler ........................................................................... 260

xi

5.2. İletişim Açısından Metinler ....................................................................... 261

5.2.1. Yalın Anlamlı Metinler .................................................................. 261

5.2.2. Yabancılaştıran Metinler ................................................................ 261

5.2.3. Örtük Anlamlı Metinler .................................................................. 262

5.3. İşlevleri Açısından Metinler ..................................................................... 262

5.4. Yaş Gruplarına Göre Metinler ................................................................. 263

5.4.1. Giriş .............................................................................................. 263

5.4.2. Yaşlara Göre Okuma Eğitimleri .................................................... 264

5.4.3. Masal ............................................................................................. 267

5.4.4. Şiir .................................................................................................. 272

5.4.5. Öykü ............................................................................................... 278

5.4.6. Roman ............................................................................................ 282

5.4.7. Fantastik Metinler........................................................................... 284

5.4.8. Tiyatro ............................................................................................ 285

5.4.9. Sonuç.............................................................................................. 287

ALTINCI BÖLÜM

ROMAN - ÖYKÜ................................................................................................. 291

1. ROMAN ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ .............................................................. 291

1.1. Metnindışı Nesnel Öğeler .......................................................................... 291

1.2. Roman Türleri............................................................................................ 292

1.3. Öykü-Olay Örgüsü-Özet ............................................................................ 295

1.4. Anlatıcı....................................................................................................... 298

1.5. Bakış Açısı ................................................................................................. 298

1.6. Kişiler ........................................................................................................ 301

1.7. Zaman ........................................................................................................ 302

1.8. Mekan (Uzam) ........................................................................................... 304

1.9. Tematik Yapı ............................................................................................. 305

1.10. Kurgu ve Anlatı Düzeyi ........................................................................... 306

xii

1.11. Anlatım Teknikleri................................................................................... 308

1.12. Dil ve Üslup ............................................................................................. 310

2. ROMAN-ÖYKÜ AYRIMI ................................................................................ 312

3. ÖYKÜ ÇÖZÜMLEMESİNE GENEL BİR BAKIŞ

ÇÖZÜMLEMELER.......................................................................................... 314

1. HUZUR Ahmet Hamdi Tanpınar ...................................................................... 315

2. GÜLİBİK Çetin Öner ........................................................................................ 332

3. BOYACIKÖY’DE KANLI BİR AŞK CİNAYETİ Murathan Mungan ............ 346

YEDİNCİ BÖLÜM

ŞİİR .................................................................................................................. 361

1. ŞİİR ÇÖZÜMLEMESİNE GİRİŞ ..................................................................... 361

1.1. Bilim-Sanat Ayrımı ve Şiir Çözümlemesi ................................................ 361

1.2. Geleneğin Dünyası ve Şiir Çözümlemesi ................................................. 362

2. İKİZ ANLAM VE ÇOĞUL OKUMA .............................................................. 365

3. ŞİİRİN OLUŞUMU .......................................................................................... 369

4. ŞİİR-ÖYKÜ İLİŞKİSİ ..................................................................................... 371

4.1. Giriş ......................................................................................................... 371

4.2. Öykünün Şiirdeki Serüveni ...................................................................... 373

4.3. Sonuç ...................................................................................................... 374

5. ŞİİR ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ....................................................................... 375

5.1. Şiirsel Metnin Anlam Yapısı ..................................................................... 375

5.2. Soruların Kılavuzluğundan Yararlanma .................................................... 376

5.3. Şiir Çözümleme Aşamaları ........................................................................ 379

6. ÇÖZÜMLEME SÜRECİNDE METNİN İLETİŞİM BOYUTU ...................... 382

7. ŞİİR DİLİ ......................................................................................................... 385

7.1. Şiir Dilinde Alanlar.................................................................................... 385

7.2. Şiirsel Dilbilim ......................................................................................... 387

7.3. Sapmalar ve Bağdaştırmalar ...................................................................... 389

xiii

7.3.1. Sapmalar ........................................................................................ 389

7.3.2. Bağdaştırmalar .............................................................................. 394

7.4. Şiir ve Sözcük Türleri ............................................................................. 395

8. ŞİİR VE ESTETİK ............................................................................................ 397

9. ŞİİR VE İMGE .................................................................................................. 400

10. BİÇİMSEL ÖZELLİKLER ............................................................................. 403

10.1. Ölçülü ve Uyaklı Anlatım ....................................................................... 403

10.2.Uyağın ve Redifin Şiir Yorumuna Etkisi ................................................ 404

ÇÖZÜMLEMELER............................................................................................. 405

METİNLERİN ANLATISAL VE SÖYLEMSEL KİMLİKLERİNE

YAKLAŞIMLAR ................................................................................................. 405

1. SAKARYA TÜRKÜSÜ Necip Fazıl Kısakürek ................................................ 405

2. BEN SANA MECBURUM Attila İlhan............................................................. 428

3. FAHRİYE ABLA Ahmet Muhip Dıranas .......................................................... 436

4. HİKAYE Cahit Külebi ....................................................................................... 447

KAYNAKÇA ........................................................................................................ 457

Okuma Anlama Yorumlama

1

Bir metnin okur tarafından algılanması ya da ayrıntılı olarak okunması, katı ilkelerle açıklanabilecek güç bir olgu değil, aksine devingen bir iletişim sürecidir denilebilir. Metni okumak, olaylar zincirini birbiriyle ilişkilendirmek ve değişimleri dönüşümleri izleyebilmek belli bir devingenlik içinde olabi-lecektir.

Doğan Günay

birinci bölüm

OKUMA ANLAMA YORUMLAMA

1. OKUMA

1. 1. Okuma Edimi

Okuma, ses organları ve göz yoluyla algılanan işaret ve sembollerin beyin tarafından yorumlanarak değerlendirilmesi ve anlamlandırılması sürecidir. Okuma becerisi, öğrencinin farklı kaynaklara ulaşarak yeni bilgi, olay, durum ve deneyimlerle karşılaşmasını sağlar. Dolayısıyla bu beceri; öğrenme, araştırma, yorumlama, tartışma, eleştirel düşünmeyi sağlayan bir süreci de içine alır. 1

Farklı kaynaklarda birçok tanımla ele alınan ‘okuma edimi’, üç temel aşamada gerçekleşir: Algılama, belleğe kaydetme, yapılandırma (yeniden oluşturma).

Algılama

Algılama, göz ile beyin arasındaki ilişkiye dayalı bir etkinliktir. Göz, yazılı göstergeleri ardı ardına tek tek hisseder; ancak hissedilen bu algılama, bir paket durumundadır. Bir sözcük algılanırken içindeki sesbirimler ya da bir cümle algılanırken içindeki sözcükler ilk anda fark edilmez. Yani, tek tek algılama beyin tarafından çok hızlı yapılır. Bunun için, okur, göstergeleri paketler durumunda algıladığını düşünür. Sözgelimi, tümevarım yöntemi ile, önce harfleri, sonra sözcükleri öğrenmeye çalışan bir öğrencinin harfleri birbiri ile ilişkilendirerek okumaya çalışmasında bu paket durumundaki algılamanın henüz oluşmadığı görülebilir.

1 İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı, (6-8), MEB, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara 2005.

13

ikinci bölüm

CÜMLENİN ANLAMI Ve YORUMU

1. CÜMLE METİN İLİŞKİSİ

Metin, onu oluşturan cümleler toplamından farklı, kendine özgü bir bütündür. Cümlelerden oluşan değil, cümlelerle gerçekleşen anlamlı bir yapıdır. Cümle, biçim-sel bir dilbilgisinin temel taşı olarak kullanılabilecek kuramsal bir tabandır. Metin ise dil dışı öğelerle kavranabilen bir birimdir. Yani cümle, dilbilgisinin bir birimi olarak ele alınabilirken; metin, bildirişim işlevinin göz önüne alınmasını gerektiren devingen bir süreç olarak düşünülür. Metin, dilin durağan bir birimi değil devingen bir sürecidir. Bir başka deyişle metin, hem (yazarın oluşturduğu) ürün hem de (oku-yucunun okuma sırasında anlamlandırması bakımından) süreç olma özelliğini bir arada taşır. Cümle yalnız dilsel bir düzenleme içerir ve cümlenin dilsel bir amacı vardır; halbuki metin, bağlama dönük bir düzenleme içerir.1

Metinle ilgili her şeyi kapsadığı düşünülen metinsellik kavramı temel olarak tu-tarlılık ile açıklanabilir. Metnin doğruluğu (ya da anlamsal tutarlılığı) için kullanıla-bilecek bağıntı ve tutarlılık kavramı, dilsel açıdan cümlenin dilbilgisellik öğesine benzer. Bir cümlenin doğru ya da yanlış olması dilbilgisellik ölçüsünde değerlendiri-lir. Bir cümleler grubunun da metin olup olmadığı ya da metinsel özellik taşıyıp taşımadığı tutarlılık öğesine göre değerlendirilebilir

Metin beş açıdan cümleye benzetilebilir:

1. Cümle nasıl konuşanın düşüncesini dile getirirse metin de yazarın düşünce-sini dile getirir. Metnin tümü içinde yer alan cümlelerin dile getirdiğinden daha yoğun, karmaşık bir anlam taşır. Bu nedenle metni oluşturan cümlele-rin tek tek anlaşılması, metnin tüm olarak anlaşılması demek değildir.

2. Cümle nasıl sözcüklerden oluşan bir bileşimse, metin de bir öykü oluştur- 1 Güney, Doğan, Metin Bilgisi, Multılıngual Yayınları, İstanbul 2001, s.34

31

üçüncü bölüm

DİLBİLGİSİ AÇISINDAN CÜMLE

1. BİÇİM BİLGİSİ Sözcüğün yapısı ve cümle ilişkisi:

• Tümleçleri belirleme, durum ekleriyle doğrudan ilgilidir.

• Yan cümlelerin belirlenmesi eylemsi ekleriyle bağlantılıdır.

• Ad soylu sözcüklerin yüklem olabilmesi ekeylemle mümkündür.

1. 1. Kök-Gövde KÖK: Sözcüğün anlamlı en küçük birimdir.

• Kökler önceden var olan dil birlikleridir.

• Kökler, tür açısından ikiye ayrılır: Ad kökleri, eylem kökleri.

AD KÖKLERİ

Varlıkların, kavramların adı olan köklere denir. İsim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç ve ünlem olan sözcükler, sözcük türetmede ad kökü biçiminde değer-lendirilir.

AD (isim) kalem ad kökü

ADIL (zamir) ben ad kökü

ÖNAD (sıfat) iyi insan ad kökü

BELİRTEÇ (zarf) Derslerine iyi çalışıyor. ad kökü

İLGEÇ (edat) gibi ad kökü

BAĞLAÇ fakat ad kökü

ÜNLEM vah ad kökü

Yukarıdaki sözcük türlerinden hiçbiri “-mak, mek” ekiyle okunamaz.

Yansımalar, ad köküdür.

161

Öğretenler İçin Öğrencilerin paragrafın yorumu konusundaki önyargı-ları, şikayetleri genellikle şunlar olacaktır:

dördüncü bölüm

PARAGRAF BİLGİSİ

1. PARAGRAFIN YAPISI VE YORUMU

1. 1. Paragrafı Okuma Anlama ve Yorumlama Paragraf soruları çok uzun, paragrafın sonuna gelin-ce paragrafın başını unutuyorum. Seçenekler birbirine çok yakın, doğru yanıtı ayırt edemiyorum. Paragraf soruları çok fazla... Bunları nasıl okuyaca-ğım, canım sıkılıyor.

♦ Öğretici, bu aşamada öğrenenlere şu ayrıntıları, önerileri aktarmak durumunda-dır:

İyi bir gözlemci olun! Nesnelere, olaylara ayrıntıları kaçırmadan bakmayı bi-lin! Unutmayın ki, gördüklerini, yaşadıklarını doğru yorumlayanlar, okuduk-larını da doğru yorumlar.

Okuduğunuz herhangi bir şeyi (gazete, dergi, kitap..) anlayarak okuyun; o-kuduklarınızı kendi eleştiri süzgecinden geçirerek değerlendirin. Çok sayıda paragraf sorusu çözün. Paragraflarda anlamını bilmediğiniz bir kavram ge-çerse mutlaka sözlüğü açın ve o sözcüğün, kavramın anlamını öğrenin.

Eğer başarabilirseniz paragraf sorularını kendiniz hazırlayın, hazırladığınız soruları arkadaşlarınızla çözüp tartışın.

Paragraf sorularını dikkatli okuyun! Önce soru cümlesini, sonra paragrafı okumak size zaman kazandıracaktır.

Karar verirken aceleci olmayın! A' dan E' ye tüm seçenekleri inceleyin. Paragraf sorularının bir de psikolojik yönü vardır. Sorular için “zordur” der-

seniz sorular gerçekten zorlaşır, ilkin, kendinizi soruların kolay olduğuna ha-zırlayın.

Paragraf sorularından bazıları oldukça uzundur. Ancak, yanıtların kolayca bulunabildiği soruların da bunlar olduğunu unutmayın.

Kimi sorularda seçenekler birbirine çok yakındır, özellikle iki seçeneğe in-dirdiğiniz sorularda aklınıza ilk gelen seçeneğin doğru olma olasılığı daha yüksektir.

Soruların çözümünde kesinlikle nesnel olun! Sınavlarda hiçbir zaman “Aca-ba, bu konuda siz ne düşünüyorsunuz?” biçiminde bir soru mantığı yoktur. Yorumlarınız, verilen paragrafın sınırlarını aşmasın.

Cümle ve Metin Bilgisi

219

beşinci bölüm

METNİN KURAMSAL BAĞLAMI

1. METİN NEDİR? 1. 1. Metnin Tanımı

Fransızca texte, İngilizce text sözcüklerinin kökenlerine bakıldığında, bu sözcüklerin, Latincede ‘kumaş’ anlamındaki textus sözcüğünden gel-diğini görülebilir. Kumaş nasıl ipliklerden dokunarak bir bütün oluştu-ruyorsa, metin de kendisini oluşturan öğelerin birbirlerine aşama aşama eklemlenmesiyle, bir ‘dokuma’ süreci sonunda ortaya çıkar.

Örgü, dokumacılığın söz dağarından alıntılanıp metin, anlatı, söylem, ya-zı konusunda sıklıkla yinelenen bir sözcüktür. “Örgü ve değişkenleri (doku, dokuma, kumaş, iplik, uç, örme, düğüm, ağ vs.) kimi zaman bir benzeşim kimi zaman da eğreti bir anlamda kullanılmıştır. Bir benzeşim ilişkisi kurmak ya da eğreti bir anlam yanında örgü, dokuma sözcüğüne simgesel anlamlar yüklenmiş, kimi metinlerde ise bir izlek olarak yer almış, söylensel bir değerle donatılmıştır.”1

Metin, bildirişim değeri taşıyan, eyleme yönelik devingen bir bütündür; başı ve sonu ile kapalı bir yapı oluşturan dilsel göstergelerin art arda gel-diği anlamlı yapıdır.

Her metin, anlam bütünlüğü oluşturan metin parçacıklarının (cümle ve cümle değerindeki birliklerin) toplamıdır. İşte bu metin parçacıklarının birliği “metnin içeriğini” oluşturur. ” 2

“Okumaya konu olan, basılı ve yazılı, anlam ve anlatım bütünlüğü bulu-nan her şey geniş anlamda bir metindir. Bir şiirden bir romana, bir cüm-leden bir paragrafa değin basılı ve yazılı dil ürünlerinin tümünü metin te-rimiyle adlandırabiliriz.” 3

1 Aktulum, Kubilay, Parçalılık Metinlerarasılık, Öteki Yayınevi, Ankara 2004, s.119. 2 Günay, Doğan, Metin Bilgisi, Multılıngual Yayınları, İstanbul 2001, s. 33. 3 Özdemir, Emin, Eleştirel Okuma, Ümit Yayınları, Ankara 1995, s. 29.

291

MATERYAL ÖĞELER Ne anlatılıyor? 1. Metindışı Nesnel Öğeler 2. Roman Türü 3. Olay / Olay Örgüsü / Özet 4. Anlatıcı ve Bakış Açısı 5. Kişiler 6. Zaman 7. Mekan (Uzam) TEMATİK (İZLEKSEL) ÖĞELER Niçin anlatılıyor? 8. Tematik (İzleksel) Yapı ESTETİK ÖĞELER Nasıl anlatılıyor? 9. Kurgu ve Anlatı Düzeyi 10. Anlatım Teknikleri 11. Dil ve Üslup ( Biçem )

altıncı bölüm

ROMAN - ÖYKÜ

1. ROMAN ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ

A. Materyal Öğeler

1. 1. Metindışı Nesnel Öğeler

• Yazarla İlgili Metindışı Öğeler

Yazarın adı, kitabın adı ve alt başlığı, epigraf, önsöz, ithaf (sunu), dipnot, yaşamöykü-sü gibi öğeler yazar tarafından metnin daha iyi algılanması için yapılan metindışı bilgilendir-melerdir.

Bir romanın adı, yani başlığı, metinle ilgili sınırlı bir bilgilendirme olarak tanımlanabilir. Başlığın, okunacak metni diğerlerinden ayırt etmeyi sağlayan, okurun bir kitabevinde, diğer-leri arasından bu kitaba yönelmesini sağlayan önemli bir işlevi vardır. Okurun kitapla ilk karşılaşmasında izlekle ilgili en özlü bilgileri verebilir.

Roman başlıkları yalnızca sözdizimsel bir açıklama değildir. Dikkatli bir okur için kahra-man, olay ya da anlatıda geçen bir durumla ilgili önemli ipuçları da verebilir. Birçok roma-nın sadece adıyla okurun dikkatini çektiği bili-nen bir durumdur.

361

yedinci bölüm

ŞİİR

1. ŞİİR ÇÖZÜMLEMESİNE GİRİŞ

‘Bir yazıyı yavaşça önümde söküyorlar’

Behçet Necatigil

1. 1. Bilim-Sanat Ayrımı ve Şiir Çözümleme

Bugün şiirsel dil ya da şiir dili dediğimiz ve tanımlanmasında büyük güçlükler-le karşılaştığımız karmaşık kavram, eskiden basit ve çok belirgin niteliklere sahipti. Çünkü şu ya da bu klasik ölçütün bir metinde bulunması ya da bulunmaması bu konuda bir karara varmamız için bize yardımcı oluyordu.1 Oysa günümüzde ölçüsel zorunluluklardan kurtulmuş ve biçimsel açıdan düzyazıdan pek farklı olmayan bir şiir anlayışı yerleşmiştir. Artık, nitelikli bir okuru şiirlerin ölçüsel özellikleri değil, yarattığı imgeler etkilemektedir. Bu değişim süreci, şiir çözümleme yöntemini de etkilemiştir.

Sanatta bireysellik ve duygusallık, bilimde akılcılık ve evrensellik daha baskın bir rol oynar. Metin çözümleme aşamasında bireyselliğie ve duygululuğa yer yoktur. Edebiyat; çözümleme eyleminde bir bilim olarak değerlendirilir. Edebiyat bilimi, öznel bir yaklaşımla üretilen ürünü nesnel ölçütlerle ele alır.

Bilim, zihinsel bir yaklaşımdır. İnceleyeceği nesneyi deneysel bir biçimde ö-nünde görmek ister. Biçim ve içerik açısından son derece değişken bir görünüm ortaya koyan şiirin bilimle açıklanamayan kimi özellikleri de vardır. Başta gelen ilkeleri özgürlük ve özgünlük olduğundan kimin, ne zaman, nasıl bir şiir oluşturaca-ğı önceden kestirilemez. Kimi zaman belirli akımlar için belirli ortak yanlar söz konusu olabilir. Ancak hiçbir gerçek şiirin, aynı konuyu işleseler de, bir başka şiirin yinelemesi olmadığı bir gerçektir. Böylesine öznel, değişken ve soyut nesneleri incelemek emek isteyen oldukça güç bir uğraştır; çünkü “her yorum denemesi bi-linmeyene bir yolculuktur. Ayrıca, bu yolculuktan okurun alacağı haz yazınsal mı,

1 İnce, Özdemir; Yazınsal Söylem Üzerine, Can Yayınları, İstanbul 1993, s.15.

Kaynakça 457

KAYNAKÇA Abacı, Tahir, ‘Huzur’ Hangi Makamda Bestelendi?, Varlık, S. 1159, Nisan 2004. Adalı, Oya, Anlamak ve Anlatmak, Pan Yayınları, Ankara 2003. Adalı, Oya, Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, 2. Basım, Papatya Yayınları, İstanbul

2004. Adalı, Bilgin, Çocuk Edebiyatı ile Öğretmenlerin İlişkisi Nasıl Olmalı?, Lacivert, S. 11, Eylül-Ekim 2006. Ahmet Oktay, “Geliştirilmemiş Bir Şiir Üzerine Notlar”, Şiir Atı, S: 5, 1989. Akalın, L. Sami, Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Varlık Yayınları, 6. Basım, İstanbul 1984. Akatlı, Füsun, Edebiyat Defteri, Afa Yayınları, İstanbul 1987. Akbayır, Sıddık, Şiir Notları I- Şiir ve Estetik, Ada, S.6, Mayıs-Haziran 2005. Akbayır, Sıddık, Şiir Notları II- Şiir Kurgusu, Ada, S.7, Ağustos-Eylül 2005. Akbayır, Sıddık, Türkçe-Edebiyat, Doruk Yayınları, Ankara, 1996. Akbayır, Sıddık, “Çağdaş Türk Öykücülüğünde Masal Öğeleri”, Hece Öykü, S.9, Haziran-

Temmuz 2005. Akbayır, Sıddık, Gül Muştusu’na Dair Bir Yorum Denemesi, Hece, S. 73, Ocak 2003. Akbayır, Sıddık, Sakarya Türküsü’nün Anlatısal ve Söylemsel Kimliğine Bir Yaklaşım,

Yom Sanat, Kasım-Aralık 2004, S.21. Akbayır, Sıddık, Yaşamla Sanatı ‘Çocukluk’ta Buluşturan Bir Yazar: Çetin Öner, Hece

Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, S. 104-105, Ağustos-Eylül 2005.

Akbayır, Sıddık, Yazılı Anlatım Biçimlerinin Yazma Becerisi Edinimindeki İşlevleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, Samsun 2006. Akbayır, Sıddık- Şahin, Şerife, Yaş Gruplarına Göre Çocuklar İçin Edebiyat, Hece, Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, S. 104-105, Ağustos-Eylül 2005. Akın, Sunay, Antik Acılar, Cem Yayınları, 2. Basım, İstanbul 1995. Akın, Sunay, Makiler, Cem Yayınları, 2.Basım, İstanbul 1994. Akova, Akgün, Elimi Tut Yeter, Çınar Yayınları, İstanbul 1998. Aksan, Doğan, (Editör), Sözcük Türleri, TDK Yayınları, Ankara 1983. Aksan, Doğan, Anlambilim ve Türk Anlambilimi , 3. Basım, Ankara. 1987. Aksan, Doğan, Cumhuriyet Bugüne Örneklerle Şiir Çözümlemeleri, Bilgi Yayınları,

Ankara 2004. Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim 3), TDK Yayınları, Ankara 1982. Aksan, Doğan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, BE-TA Yayınları, Ankara 1993. Aksan, Doğan, Türkçenin Gücü, Bilgi Yayınları, Ankara 1987. Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara 2000. Aksoy, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü l, Adam Yayınları, İstanbul 1978. Aktaş, Şerif- Gündüz, Osman, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Akçağ Yayınları, Ankara 2000. Aktaş, Şerif, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 1991. Aktulum, Kubilay, Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınları, Ankara 1999. Aktulum, Kubilay, Parçalılık Metinlerarasılık, Öteki Yayınevi, Ankara 2004.