Commedia dell'arte

Commedia dell'arte na slici Peetera van Bredaela

Commedia dell'arte je teatarski stil nastao po gradovimaApeninskog poluotoka sredinom 16. st. koji se nakon togproširio po Europi i postojao do kasnog 18. st.Izvan Apenina commedia dell'arte doživjela je veliki us-pjeh u Francuskoj kao Comédie-Italienne. U Engleskojsu njeni elementi naturalizirani u lakrdijašku pantomimui u Punch & Judy-show, lutkarsku igru, a u Njemačkojje komični narodni lik Hanswurst, nastao pod uticajemcommedie dell'arte. [1]

Glavna karakteristika tog stila bili su - glumci koji su igra-jući stripovski tipizirane likove (Harlekin, Kapetan, Pul-cinela) improvizirali dijaloge na sceni i na taj način na-smijavali publiku. [2]Neki od tih likova bili su uvijek podmaskom, a neki govorili naglašenim dijalektima (tako dase dalo prepoznati odakle su) a neki stranim jezicima.Commedia dell'arte doslovno prevedeno sa talijanskogonog vremena zapravo znači - Komedija koju izvode znal-ci (a ne umjetnička komedija), jer je arte u tom vremenuznačio i umješnost - zanat (iz tog se izvodi i riječ artigiano= zanatlija).

1 Povijest

1.1 Nastanak

Unatoč suvremenim uprizorenjima u stilu commediedell'arte sa rekonstruiranim radnjama i maskama na os-novu sačuvanih opisa pojedinih predstava, naše znanje otome što je bila commedia dell'arte je vrlo tanko, jer jeatmosfera i stil tih predstava nepovratno izgubljena. [1]

Dosad je napravljeno mnogo neuspješnih istraživanja ko-ja su pokušala pronaći izravnu vezu i kontinuitet izme-đu kasnoantičkih Atelana i commedie dell'arte. [1] Pase danas samo spekulativno nagađa, da se taj tip teatar-ske igre razvio iz srednjovjekovnih lakrdija na talijan-skim dijalektima, jer - commedia erudita na latinskomili talijanskom nije bila baš razumljiva široj publici. [1]

Prvi pouzdani datum povezan sa nekom družinom - com-medie dell'arte je iz 1545. Najpoznatija rana kazališnadružina bili su Gelosi, koju je vodio Francesco Andre-ini sa ženom Isabellom, Gelosi su nastupali od 1568. do1604. [1]U istom razdoblju nastupala je grupa Desiosi,osnovana 1595., u kojoj je nastupao Tristan Martinel-li (oko 1557.-1630.), koji je bio slavni Harlekin. Osta-le slavne grupe bile su; Comici Confidènti, aktivni od1574. do 1621. i Uniti, koju je vodio Drusiano Marti-nelli sa ženom Angelicom. Prvi zapis o nekoj družini uFrancuskoj je iz 1570.-1571. Sam francuski kralj pozvaoje grupu Gelosi, da nastupi u njegovu dvorcu Blois 1577.,nakon tog su Gelosi nastupili u Parizu, i uspjeli oduše-viti publiku, koja je odtad zavoljela commediu dell'arteili kako su to Francuzi zvali talijanski teatar . DružinaComédie-Italienne, osnovana je 1653. i bila popular-na i rado gledana sve dok Louis XIV nije protjerao svetalijanske trupe 1697. Talijanski glumci bili su takođerpopularni po Engleskoj, Španjolskoj i Bavarskoj.Svaka glumačka družina commedie dell'arte imala je podesetak glumaca i dobru zalihu kratkih scenarija, tako dasu lako mjenjali repertoar. [1]Iako su ponekad kod podje-la uloga, postojale alternacije, većinu uloga vježbali su iigrali samo pojedinačni glumci koji su kreirali vlastite li-kove ili glumili one koji su publici već bili poznati. To jepomoglo da zadrži kontinuitet, ali i istovremeno omogućiraznolikost.

1.2 Profesionalizacija teatra

I prije razdoblja Commedie dell'arte bilo je putujućih za-bavljača (akrobata, žonglera i pripovjedača) koji su za-bavljali publiku po sajmovima, tržnicama i za vrijemekarnevala, ali su se tek od Commedie dell'arte počele osni-vati glumačke družine, koje su počele živjeti od tog posla.[2]Jer su u ranijim vremenima rijetke teatarske predstave,koje su pokušavale oživjeti antičke grčke i rimske dram-ske tekstove igrali educirani amateri, koji nisu živjeli odteatra. Sredinom 16. st. porastom gradskog stanovništvai povećanjem standarda tog istog stanovništva, pojavilase potreba da se i ono zabavi, ali za puno manje novce- kupnjom ulaznice. To je bilo puno manje nego što je

1

2 2 IZVORI

dotad plaćala aristokracija, koja je na svojim dvorovima,dugi niz godina, uzdržavala pjevače i dvorske lude.Bila je to velika revolucija, kako na društenom tako i natehničkom planu, jer su glumci okupljeni u prve profesi-onalne družine, vremenom razvili brojne inovacije u sce-nografiji, kostimografiji i dramaturgiji - da bi mogli pris-tojno živjeti od svog posla.[2]

1.3 Tipizirani likovi i improvizacija

Premda da je i teatar umjetnost koja prije svega ovisi ointeresu publike (dakle o novcu), te teatarske družine na-učile su se improvizirajući - prikazivati vrlo brzo različitepredstave, da udovolje ukusu publike. [2]Zbog tog je sva-ki glumac u Commediji dell'arte, morao prikupiti i znatinapamet skup viceva, pjesmama, kratkih skečeva i mo-nologa, koje su ponavljali iz predstave u predstavu. Da siolakšaju posao, vremenom su došli do toga da se je svakiglumac specijalizirao za jedan tipski lik. To su bili jed-nostavni likovi, koje su njihovi akteri gradili kostimom,dijalektom, dobi, socijalnim položajem ili poslom kojimsu se bavili. Oni nisu imali složenost likova kakve su kre-irali pisci od zanata, ali su se upravo zbog toga mogli po-javiti u potpuno različitim pričama, lagano mijenjajućikarakter. Oni su imali karakteristike koje su palile ma-štu publike, bilo zbog bizarnog kostima (kao što je to bioHarlekinov (Arlecchino), ili zbog stranog jezika (kao štoje to bilo u slučaju španjolskog kapetana ili zbog korište-nja maski, koje su asocirale na razuzdano doba karnevala.

1.4 Radnja i likovi commedie dell'arte

Tipična radnja vrtila se oko mladog ljubavnog para, čijuljubav brane njihovi roditelji. [1]Scenarij je uvijek koris-tio simetrični par likova: tako se na pozornici našao jošjedan ljubavni par i dva starija muškarca (njihovi oče-vi -Pantalone i Dottore), dvoje slugu (zanni - Arlecchinoi Buffetto) ali samo jedna sluškinja (Colombina) i voj-nik stranac (Capitano). [2]Mladi ljubavnici glumili su bezmaski, tako da gotovo i nisu bili tipični likovi commediedell'arte. Likovi staraca, njihovih roditelja uvijek su sejasno razlikovali. Pantalone je venecijanski trgovac (tose moglo shvatiti po njegovom dijalektu i odjeći - dugimgaćama, koje su izmislili Venecijanci). On je uvijek oz-biljan, rijetko svjesno komičan, sklon dugim tiradama idobrim savjetima. Njegov pandan - doktor (Dottore Gra-tiano) je iz Bologne, on je koji put advokat a ponekad li-ječnik, lakovjeran i razvratni tip, koji govori jednu mje-šavinu talijanskog i latinskog. [1]

Ostale likove commedie dell'arte razvili su vremenom naj-talentiraniji glumci iz početnih jednostavnih likova podmaskom. Lik kapetana (Il Capitano) razvijen je kao kari-katura španjolskog hvalisavog vojnika, koji sve može neg-dje daleko, ali na licu mjesta kukavički bježi od opasnos-ti. [1]Taj lik je Tiberio Fiorillo za vrijeme gostovanja uParizu (1645.-1647.) sa svojom družinom, pretvorio u

Scaramuccia, koji je trebao više odgovarati francuskomukusu. Fiorillov Scaramouche je ostao upamćen po sup-tilnosti i finoj minimci. Likove zannija (slugu i sluški-nja), često su glumili akrobati i pelivani, a oni su se po-javljivali pod raznim imenima kao; Panzanino, Buratino,Pedrolino (ili Pierrot), Scapino, Fritellino, Trappolino,Brighella... među njima najznačajniji likovi su Arlecc-hino i Pulcinella. Pulcinella je kao i kapetan lik koji jeuspio “prerasli” svoju masku i postao samostalni dram-ski karakter, njega je vjerojatno izmislio glumac - SilvioFiorillo (umro oko 1632.). Sluškinja Columbina, čestoje u ljubavnim zavrzlamama s Arlecchinom, Pedrolinomili kapetanom. Ona je uz Harlekina postala glavni likengleskih pantomimičarskih lakrdija. Lik Harlekina (Ar-lecchino), jednog od slugu, stvorio je Tristano Martinellikao duhovitog i spretnog mladića, hirovitog ljubavnikačesto bez srca. Za razliku od njega lik Pedrolina je nje-gova čista suprotnost, jer je pomalo tupast i beskompro-misno iskren, pa je stoga stalna žrtva paprenih šala kojezbijaju s njim njegove kolege. Taj lik je kasnije ovaj putkao - Pierrot, prenešen u francusku pantomimu. [1]

Pojedini od tih likova pojavljuju se i kasnijim - napisanimkomedijama, koje su stvarali autori poput Carla Gozzija iCarla Goldonija.[2]

• Arlecchino, 1671

• Brighella, 1570

• Colombina, 1683

• Dottore, 1653

• Pagliaccio, 1600

• Pantalone, 1550

• Scaramuccia

• Scapino

• Capitano

• Isabella

• Coviello

• Pulcinella

2 Izvori

[1] Commedia dell’arte (engleski). Encyclopædia BritannicaOnline. pristupljeno 29. 06. 2012

[2] Commedia dell arte (talijanski). Treccani EnciclopediaItaliana. pristupljeno 29. 06. 2012

3

3 Vanjske poveznice• Commedia dell'arte na portalu Treccani Enciclope-

dia Italiana (tal.)

• Commedia dell’arte na portalu Encyclopædia Bri-tannica Online

4 4 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

4 Text and image sources, contributors, and licenses

4.1 Text• Commedia dell'arte Izvor: http://hr.wikipedia.org/wiki/Commedia%20dell'arte?oldid=4337471 Suradnici: Man Usk, EmausBot, El

hombre, Maestro Ivanković i JohnnyXaver

4.2 Images• Datoteka:Commons-logo.svg Vrelo: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Licencija: Public do-

main Prinositelji: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to beslightly warped.) Originalni umjetnik: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version,created by Reidab.

• Datoteka:Peeter_van_Bredael_Commedia_dell_arte_Szene_Detail_Bühne.jpg Vrelo: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b8/Peeter_van_Bredael_Commedia_dell_arte_Szene_Detail_B%C3%BChne.jpg Licencija: Public domain Prinositelji:http://www.hampel-auctions.com/ Originalni umjetnik: Peeter van Bredael

4.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0