ΠεριεχόμεναΕισαγωγή● Εννοιολογική χαρτογράφηση: Προσέγγιση του όρου● Αξιοποίηση εννοιολογικών χαρτών● Cmap Tools: Η εξέλιξη● Προς ένα νέο μοντέλο εκπαίδευσης● Εργαλεία-Τεχνικές δημιουργίας C-map● Παραδείγματα ΕΧΓ ● ΣυμπεράσματαΠαράρτημα Ι. ΠροτάσειςΒιβλιογραφία

Λέξεις κλειδιά:

Εισαγωγή

Σύμφωνα με επίσημες αναφορές (PISA 2009, SAEB 2009, IBGE 2010), τα ποσοστά των εφήβων που, είτε εγκαταλείπουν το σχολείο, είτε ολοκληρώνουν αργότερα την βασική τους εκπαίδευση, παραμένουν σε υψηλά επίπεδα (IDED 2009), πιθανόν λόγω αδυναμίας κατανόησης, ανάγνωσης ή ακόμα και γραφής.

Το γεγονός αυτό θέτει προβληματισμούς και καθιστά την επανεξέταση των διαδικασιών μάθησης αναγκαία.

Εισαγωγή

Ωστόσο, «η κατασκευή ενός ΕΧ μπορεί να επικεντρωθεί παρεμβατικά στους σημασιολογικούς και δομικούς παράγοντες ενός κειμένου», υποστηρίζοντας έτσι τη διαδικασία αντίληψης του γραπτού λόγου, (Cañas, κ.α., 2012).Μάλιστα, όπως έχει σημειωθεί, «τα παιδιά του δημοτικού που κατασκευάζουν εννοιολογικούς χάρτες πριν επιχειρήσουν να γράψουν τις ιδέες τους, όχι μόνο γράφουν καλύτερες ιστορίες, αλλά είναι σε καλύτερη θέση για να πουν τις ιστορίες τους», (Ben-Amar, 1990).

Εννοιολογική χαρτογράφηση: Προσέγγιση του όρου

Η διαδικασία κατασκευής εννοιολογικού χάρτη (ΕΧ) ονομάζεται εννοιολογική χαρτογράφηση (ΕΧΓ, concept mapping) και αποτελεί ένα περιβάλλον μάθησης που εμπεριέχει καθοδηγούμενη ανακάλυψη και διερεύνηση.Είναι μια δημιουργική δραστηριότητα, καθώς ο μαθητής εμπλέκεται στη διαδικασία οργάνωσης, αποσαφήνισης και οικοδόμησης των εννοιολογικών σχημάτων του, καθορίζοντας τις σημαντικά εμπλεκόμενες έννοιες, τις σχέσεις τους και τη δομή τους.

Αξιοποίηση εννοιολογικών χαρτώνΟι ΕΧ μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να αξιοποιηθούν εξελικτικά σε πολλά γνωστικά αντικείμενα, τόσο της θεωρητικής, όπως στην ιστορία, τη φιλοσοφία, όσο και της θετικής κατεύθυνσης, όπως στα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες κ.ά.Ο Minemier (1983) διαπίστωσε ότι, «όταν οι μαθητές κατασκευάζουν εννοιολογικούς χάρτες για τα θέματα που μελέτησαν, όχι μόνο κατανόουν καλύτερα το αντικείμενο μελέτης τους, αλλά επίσης αποκτούν αυξημένη εμπιστοσύνη στην ικανότητά τους να λύνουν και μαθηματικά προβλήματα».

Το 1987, οι Novak και Cañas ανέπτυξαν λογισμικό για τη διευκόλυνση της εννοιολογικής χαρτογράφησης, το οποίο έχει εξελιχθεί στην σύγχρονη έκδοση του προγράμματος Cmap Tools. Αυτό επιτρέπει τη χρήση του διαδικτύου και άλλων ψηφιακών πόρων που μπορούν να συνδεθούν με κόμβους.

Cmap Tools: Η εξέλιξη

Cmap Tools: Η εξέλιξη

● Παρέχει εύκολη συνεργασία μεταξύ των μαθητών, είτε σε τοπικό επίπεδο, είτε εξ’ αποστάσεως, είτε σύγχρονα ή ασύγχρονα.

● Όταν η επιλογή εγγραφής των CmapTools είναι ενεργοποιημένη, καταγράφει βήμα-βήμα την ιστορία της δημιουργίας του εννοιολογικού χάρτη, που δείχνει την ακολουθία των βημάτων κατασκευής και ποιος έκανε τι σε κάθε βήμα.

Ενδεικτικά:● Χρήση του Expert Skeleton Concept Maps, που θα δομεί

καλύτερα την γνώση● Συνεργασία μεταξύ των μαθητών● Ανάπτυξη θεμάτων από τον πραγματικό κόσμο● Γραπτές, προφορικές και video αναφορές για την ανάπτυξη

μοντέλων γνώσης● Κοινή χρήση και αξιολόγηση των γνωστικών μοντέλων

Προς ένα νέο μοντέλο εκπαίδευσης

● Χρήση του CmapTools για την περαιτέρω ανάπτυξη και επέκταση του “Expert Skeleton Concept Maps”, με τη βοήθεια Cmap Servers από το διαδίκτυο, καθώς και κείμενα, εικόνες, βίντεο κ.ά.

Προς ένα νέο μοντέλο εκπαίδευσης

Expert Skeleton Concept MapsΗ ιδέα πίσω από τη χρήση Expert Skeleton Concept Maps βασίζεται στο ότι:

- Για τους περισσότερους μαθητές (και πολλούς καθηγητές) είναι δύσκολο να ξεκινήσουν με ένα «κενό φύλλο» και να αρχίσουν να κατασκευάζουν έναν εννοιολογικό χάρτη για κάποιο θέμα

- Μπορεί να έχουν παρανοήσεις ή ελλειπείς γνώσεις- Συμπληρώνεται συνεργατικά μέσω διαδικτύου

Προς ένα νέο μοντέλο εκπαίδευσης

Εργαλεία-Τεχνικές δημιουργίας C-map● Χρησιμοποιείται το WordNet (ένα αγγλικό λεξικό), με το οποίο

δημιουργείται μία ιεραρχία από ουσιαστικά-έννοιες που υπάρχουν στο κείμενο. Στη συνέχεια, προσπαθούμε να εντοπίσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στα ζεύγη εννοιών, καθώς και τις συνδετικές φράσεις.

● Χρησιμοποιείται μία προκαθορισμένη λίστα εννοιών. Η μέθοδος αυτή θεωρεί, ότι 2 έννοιες σχετίζονται αν βρίσκονται στην ίδια πρόταση και δεν ψάχνει για πιθανές συνδετικές φράσεις.

● Μια άλλη προσέγγιση βασίζεται στην αποσαφήνιση της σημασίας της λέξης, χρησιμοποιώντας δομές τύπου:

ουσιαστικό-ρήμα-ουσιαστικό, που αντιστοιχούν στο σχήμα: έννοια-συνδετική φράση-έννοια.

Παραδείγματα ΕΧΓ

1ο παράδειγμα - ΜεθοδολογίαΔόθηκαν σε μαθητές 3 είδη ασκήσεων σε ΕΧ, για να μετρήσουν με ποιό είδος βελτιώνεται η ικανότητα κατανόησης κειμένου.● ΕΧ φτιαγμένοι από δασκάλους που περιείχαν λάθη που

έπρεπε να διορθώσουν οι μαθητές● ΕΧ ημιτελείς που έπρεπε να συμπληρώσουν οι μαθητές● Μαθητές έπρεπε να φτιάξουν το δικό τους ΕΧ

ΑποτελέσματαΤα καλύτερα αποτελέσματα πέτυχαν μαθητές που έπρεπε να κάνουν διορθώσεις,γιατί απαιτούνταν κριτική και αναλυτική σκέψη ενός θέματος που οδηγεί στη βαθύτερη επεξεργασία των νέων πληροφοριών.

Παραδείγματα ΕΧΓ

2ο παράδειγμα - ΜεθοδολογίαΔόθηκαν 60 ερωτήσεις σε προπτυχιακούς και τελειόφοιτους φοιτητές για να τις απαντήσουν βασιζόμενοι στο κείμενο, σε ΕΧ που είχε σχεδιαστεί από άνθρωπο και σε αυτόματο ΕΧ.Η ανάλυση αποσκοπούσε να συγκρίνει την ορθότητα/ακρίβεια των απαντήσεων και το χρόνο που χρειάστηκαν για να απαντήσουν. Επιπλέον, τα έγγραφα είχαν ομαδοποιηθεί βάσει του μέγεθους τους (1-2 ή 4-5 §).

Αποτελέσματα- Το μέγεθος του κειμένου παίζει ρόλο, καθώς στα μεγάλα κείμενα υπάρχει παράλειψη πληροφοριών εξαιτίας του περιορισμένου αριθμού εννοιών σε ένα ΕΧ.- Ο χρόνος που απαιτείται για να πάρουμε γρήγορα αποτελέσματα με τη χρήση ενός ΕΧ είναι πολύ λιγότερος.

Παραδείγματα ΕΧΓ

3ο παράδειγμα - ΜεθοδολογίαΑ’ στάδιο: 16 μαθητές Τετάρτης Δημοτικού (9-11 ετών), σύνταξαν κείμενα ειδήσεων & δημιούργησαν ΕΧ.Β’ στάδιο: 6 μαθητές (ίδιας τάξης & ηλικίας) πραγματοποίησαν παρεμβάσεις βελτίωσης.Ερευνητικά ερωτήματα: Πως οι μαθητές αντιλαμβάνονται το γραπτό λόγο; Οι ΕΧ μπορούν να ενισχύσουν τη διαδικασία αντίληψης του γραπτού λόγου; Για την διεξαγωγή της έρευνας, καθιερώθηκαν συγκεκριμένες τιμές & ταξινομήσεις ΕΧ, ενώ για την ανάλυση των δεδομένων εφαρμόστηκε η τεχνική της τριγωνοποίησης.

Αποτελέσματα- Τόσο η σύνταξη κειμένου (γραφή), όσο και η κατασκευή ΕΧ εξελίσσονται αμοιβαία, αφού πλαισιώνονται από τη διεργασία της σκέψης.- Όσο η διαδικασία εννοιολόγησης επεκτείνεται από το συμβατικό γραπτό λόγο στη χαρτογράφηση, παρατηρούνται νέες αφηρημένες έννοιες.- Η μέθοδος της χαρτογράφησης μπορεί να εφαρμοστεί στην ηλικιακή ομάδα 9-11 ετών, αλλά εξαρτάται σημαντικά από τις δυνατότητες παραγωγής γραπτού λόγου των μαθητών.

Συμπεράσματα

Η ΕΧΓ απεικονίζει περιληπτικά και αποδίδει μία γενική άποψη, που μπορεί να γίνει γρήγορα αντιληπτή. Έτσι, όχι μόνο αποκτούμε μια γενική ιδέα για το θέμα που μας ενδιαφέρει, αλλά κατανοούμε και εκείνες τις σχέσεις που βρίσκονται ανάμεσα στις πιο σημαντικές έννοιες ενός εγγράφου.Στη περίπτωση ενός σύντομου κειμένου, λόγω του ότι όλες οι έννοιες μπορούν να απεικονιστούν, επιτυγχάνεται ορθή και πλήρης κατανόηση και μάλιστα όταν ο χρόνος/ταχύτητα είναι καθοριστικής σημασίας.

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά, η ΕΧΓ μπορεί:

Να περιγράψει αντικείμεναΝα επεξηγήσει συμβάντα ή γεγονόταΝα αναδείξει πληροφορίες, που διαφορετικά θα έμεναν

κρυμμένες στο κείμενοΝα ενισχύσει παρεμβατικά τη διαδικασία αντίληψης του

γραπτού λόγου (γραφή)

Συμπεράσματα

Να αποτελέσει μία δημιουργική απασχόληση, στα πλαίσια ενός πεδίου γνώσης

Να λειτουργήσει ως γνωστική γέφυρα, επιτρέποντας τη δόμηση σχέσεων μεταξύ της ήδη κατακτηθείσας γνώσης με τη νέα πληροφορία

Να αξιολογηθεί σε ένα πλούσιο προς διερεύνηση πεδίο

Παράρτημα Ι. ΠροτάσειςΌμως, δεδομένου ότι, ο ΕΧ εγκυμονεί κινδύνους στείρας απομνημόνευσης από τους μαθητές, προτείνονται συνεχείς δραστηριότητες, με στόχο:

Την ενεργοποίηση των μαθητών

Την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης

Την επεξήγηση των απεικονίσεων του χάρτη

Την εξαγωγή συμπερασμάτων από τις απεικονίσεις

Βιβλιογραφία● Ε., Γουλή, Εννοιολογική Χαρτογράφηση & Εννοιολογικοί Χάρτες, (Σημειώσεις μαθήματος),

Ακαδημία Πλάτωνος, Αθήνα 2014.

● A., Valerio , D., Leake, A., J., Cañas, Using automatically generated concept maps for document understanding: a human subjects experiment, Concept Maps: Theory, Methodology, Technology, Malta 2012.

● J., D., Novak , A., J., Cañas, The development and evolution of the concept mapping tool leading to a new model for mathematics education, 2009.

● P., B., Schäfe, A., J., Cañas, L., C., Fagundes, A., F., T., Primo, Impact of an intervention method mediated by the construction of concept maps in a news production network on students’ conceptualization of written language, Concept Maps: Theory, Methodology, Technology, Malta 2012.