Программ хангамжийн зохиогчийн эрх

Доктор Халтар.Т. ШУТИС khaltar_t@csms.edu.mn

Агуулга

• Зохиогчийн эрх зүйн зорилго• Нөхцөл байдал• Нэр томъёо, хамгаалах зүйл• Зохиогчийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх• Зохиогчийн онцгой эрх• Программ хангамж, өгөгдлийг ашиглах• Хамгаалах• Дүгнэлт

Зохиогчийн эрх зүйн зорилго• Зохиогчийн эрхийн эцсийн зорилго нь

нийгмийн гишүүдийн ашиг сонихрлыг тэнцвэржүүлэх, зохиогчийн санаа бодлыг хөгжүүлэн дэмжих явдал юм. Үүнээс дараах үндсэн зарчмууд урган гарч ирдэг:

2. Бүтээн туурвих эрх чөлөө3. Зохиогчийн хувийн ашиг сонирхлыг

нийгмийн ашиг сонирхолтой нийцүүлэх4. Бүтээлийг чөлөөтэй судлах

Нөхцөл байдал

• Хууль бусаар хуулбарлах, хувилах, олшруулах, борлуулах

- Үүний улмаас маш их мөнгө алдагдаж байна

-Программ боловсруулагчдын орлого буурч байна-Тэдний хөдөлмөрийг үнэлэх хэрэгтэй-Программ хангамж их хэрэгцээтэй-Гэтэл лицензтэй программ хангамжийн үнэ өндөр-Хууль бус программ хангамж маш хямд, өргөн тархсан, Монгол улсын компьютерийн 96% нь хууль бус программ хангамж ашигладаг-Чанарын хувьд бараг ялгаагүй, хэвийн ажилладаг

Нөхцөл байдал• Хууль бусаар хуулбарлах, хувилах,

олшруулах, борлуулах - хэрэглэгчид хууль ёсны программ ашиглахыг

хүсдэг-харамсалтай нь амьдралын түвшин боломж олгодоггүй -тэгээд ч хууль ёсны программ хангамж зах зээл дээр байхгүй /монголын программаас бусад нь/-авъя гэж шийдсэн ч онлайн дэлгүүрт итгэх итгэл муу, гадаадаас илгээхэд ирэх баталгаа байхгүй-хөгжилтэй орны иргэд ч хууль бус программ ашиглах сонирхолтой болж байгаа-үүнтэй тэмцэх талаар төр, засгийн байгууллага, нийгмийн зүгээс ямар ч арга хэмжээ авдаггүй

Нөхцөл байдал• Тоо баримт

-Жил бүр программ хангамжийн зах зээл 23 млд долларын алдагдал хүлээдэг.-Улсууд идэвхтэй тэмцэж байна /гэхдээ манайд биш/-АНУ-д жил бүр 800 сая долларын программ хангамжийн хууль бус диск хурааж устгадаг.-Европод 220 орчим сая еврогийн диск хурааж устгадаг. -Тайван, Гонк-конг, БНХАУ-д жил бүр 1 млрд долларын хууль бус диск үйлдвэрлэдэг.-ОХУ-д жил бүр 120 сая долларын хууль бус диск үйлдвэрлэдэг-Монголд жил бүр 86000 орчим хууль бус диск зарагддаг гэсэн тооцоо бий.

Нөхцөл байдал

• Хууль тогтоомж-Digital Millennium Copyright Act. 1998. 10.28. АНУ-Directive of EU on Protection Computer Soft wares. 2001 оны 05 сарын 14, Европын холбоо-WIPO Copyright Treaty. 1996-WIPO Performances and Phonograms Treaty. 1996Дэлхийн Оюуны Өмчийн Байгууллагын гэрээнүүд-Оюуны өмчийн талаарх Бернийн конвенци-Дэлхийн 36 улсад батлагдан мөрдөгдөж байгаа компьютерийн программ хангамж болон өгөгдлийг хамгаалах тухай хуулиуд -Гэхдээ эдгээр хуулиуд өөр хоорондоо нилээд ялгаатай байгаа, ихэнх улс хуульгүй.

Нэр томъёо, хамгаалах зүйл• Компьютерийн программ хангамж• Өгөгдлийн сан• Программ хангамж, өгөгдлийн санг нийцүүлэн

тохируулах • Программ хангамж, өгөгдлийн санг

өөрчлөх/modification/• Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн эх кодыг

задлах, өөрчлөх /Reverse engineering буюу декомпиляци/

• Программ хангамж, өгөгдлийн санг сэргээх олшруулах, суулгах

• Программ хангамж, өгөгдлийн санг тараах• Программ хангамж, өгөгдлийн санг нийтлэх• Программ хангамж, өгөгдлийн санг ашиглах• Программ хангамжийн зохиогчийн эрх эзэмшигч

Нэр томъёо, хамгаалах зүйл

• Эрх зүйн хамгаалалтын объект-Бодит хэлбэрээр бэхжүүлэгдсэн бүх программ хангамж, өгөгдлийн санг Нийтэд дэлгэсэн болон дэлгээгүй, зөөгч, зориулалт, шинж чанараас нь үл хамааран зохиогчийн эрхээр хамгаална.-Эдгээр нь зохиогчийн бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүн байна.-П/Х нь эх бичвэр, эх кодыг хамруулан ямар ч хэлбэр, ямарч хэлээр илэрхийлэгдсэн байж болно.

Нэр томъёо, хамгаалах зүйл• Эрх зүйн хамгаалалтын объект

--Өгөгдлийг бий сонгох, зохион байгуулах бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүн болсон өгөгдлийн санг мөн хамгаална.-Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн үндэс болсон санаа, зарчмууд, түүний дотор интерфейс, алгоритмийн зохион байгуулалт, программчлалын хэлний үзэл санаа, зарчмуудад зохиогчийн эрх хамаарахгүй.-Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн зохиогчийн эрх түүний материаллаг зөөгчийн өмчлөлийн эрхтэй хамааралгүй.

Зохиогчийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх

• Программ хангамжийн зохиогчийн эрх бүтээгдсэн үеэс үүснэ.• Программ хангамжийг анхлан нийтэлсэн

үеэсээ эхлэн зохиогчийн эрхээ зарлах, зохиогчийн эрхийг хамгаалах тэмдгийг ашиглах эрхтэй болно. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах тэмдэг дараах гурван элементээс бүрдэнэ:-битүү тойрог доторхи С үсэг-эрх эзэмшигчийн нэр-программ хангамжийг гаргасан огноо

Зохиогчийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх

• Зохиогчийн эрхийн объект бус материалуу-даас бүрдсэн өгөгдлийн санг бий болгосон этгээдэд З/Э хамаарна.• Өгөгдлийн санг бүрдүүлж буй материалууд

өөр зохиогчийн эрхэд хамаарагддаг бол түүнийг хүндэтгэсэн тохиолдолд З/Э олгоно.• Өгөгдлийн санд орсон бүтээлүүдийн З/Э

хадгалагдах учир тусад нь ашиглаж болно• Уг өгөгдлийн санд орсон материалуудыг

бусад этгээд цуглуулж, зохион байгуулахад түүний зохиогчийн эрх саад болохгүй.

Зохиогчийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх

• Зохиогчийн эрхийн үйлчлэх хугацаа-Программ хангамж, өгөгдлийн санг бий болгосон үеэс эхлэн насан туршид, нас барснаас нь хойш 50 жил зохиогчийн эрх үйлчилнэ.-Хамтран зохиосон П/Х-ийн зохиогчийн эрх хамгийн сүүлийн зохиогч нас барсан мөчөөс тоологдоно-Нэргүй, эсэхүл нууц нэрээр гаргасан П/Х-ийн зохиогчийн эрх 50 жилийн хугацаанд үйлчилнэ. Энэ хугацаанд нэрээ ил гаргасан бол нийтлэг журмаар-П/Х-ийн зохиогчийн хувийн эрх хугацаагүй хамгаалагдана-аль нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр нийтлэгдсэн, нийтлэгдээгүй боловч нутаг дэвсгэрт нь бодит байдлаар оршин байгаа П/Х-ийн З/Э тухайн улсын нутаг дэвсгэрт үйлчилнэ.-Гадаад улсад нийтлэгдсэн, нутаг дэвсгэр дээр нь бодит байдлаар оршин байгаа П/Х-ийн зохиогчийн эрх тухайн улсын харъяалах улсын З/Э-ээр давхар хамгаалагдана.

Зохиогчийн онцгой эрх• Зохиогч

-Тухайн П/Х болон өгөгдлийн санг өөрийн бүтээлч үйл ажиллагаагаараа бий болгосон хувь хүн, хуулийн этгээдийг зохиогч гэнэ.-Хэрэв ПХ-ийг хамтын хүчээр бүтээсэн бол хууль тогтоомжийн дагуу уг бүтээлийг бий болгосон гэж тооцогдож буй хуулийн этгээд, хувь хүн зохиогч болно-Хэрэв П/Х болон Ө/С хэд хэдэн этгээдийн бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон бол тэд бүгд зохиогч гэж тооцогдоно.-Хэрэв П/Х, өгөгдлийн сангийн бүрдэл хэсгүүд бие даасан шинжтэй байвал түүнийг бүтээсэн этгээд тусдаа зохиогчийн эрх эдэлж болно.

Зохиогчийн онцгой эрх

• Хувийн эрх-П/Х-ийн зохиогчид эд хөрөнгийн эрхээс нь үл хамааран дараах хувийн эрхүүд байна:-Зохиогч хэмээн тооцогдох-Нэрээ эзэмших /нэрээ заах хэлбэрийг өөрөө сонгох/-халдашгүй, бүрэн бүтэн байдлын эрх /зохиогчийн нэр төр, алдар хүндэд хохирол учруулж болох алив гуйвуулга, халдлагаас П/Х-аа болон түүний нэрийг хамгаалах эрх/

Зохиогчийн онцгой эрх

• Эд хөрөнгийн эрх- ПХ-ийн зохиогч болон бусад эрх эзэмшигч дараах үйлдлийг үйлдэх, үйлдэхийг зөвшөөрөх онцгой эрх эдэлнэ:-ПХ-ийг нийтлэх-ПХ-ийг ямар ч хэлбэрээр, ямар ч аргаар бичих, сэргээх, олшруулах-ПХ-ийг тараах, хөлслүүлэх-ПХ-ийг өөрчлөх, түүний дотор өөр хэлэнд хөрвүүлэх-ПХ-ийг өөр байдлаар ашиглах

Зохиогчийн онцгой эрх

• Эд хөрөнгийн эрхийг шилжүүлэх-Программ хангамжийн эд хөрөнгийн эрхийг гэрээний үндсэн дээр бусад хувь хүн, хуулийн этгээдэд бүрэн болон хэсэгчлэн шилжүүлж болно.-Гэрээг бичгийн хэлбэрээр байгуулах ба дараах үндсэн нөхцлүүдийг агуулна: хэмжээ, ашиглах арга, төлбөр хийх, шагнах журам, гэрээний үйлчлэх хугацаа-ПХ-ийн эд хөрөнгийн эрх хуулийн дагуу өв залгамжлагдана.

Зохиогчийн онцгой эрх

• Албан үүргээ биелүүлэх журмаар, эсхүл ажил олгогчийн даалгавраар бүтээсэн программ хангамжийн өмчлөлийн эрх гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол ажил олгогчид хамаарагдана.• Шагнал, урамшууллын хэмжээ, төлбөр

хийх журмыг ажил олгогч, гүйцэтгэгчийн хоорондын гэрээгээр тодорхойлно.

Зохиогчийн онцгой эрх• Бүртгүүлэх эрх.

-ПХ-ийн эд хөрөнгийн эрхийг эзэмшигч этгээд зохиогчийн эрхийн үйлчлэх хугацаанд өөрөө биечлэн болон төлөөний этгээдээрээ дамжуулан өөрийн үзэмжэээр өргөдөл гаргах замаар ПХ-аа бүртгүүлж болно.-Программ хангамжийг албан ёсоор бүртгүүлэх өргөдөл зөвхөн нэг программ хангамжид хамаарна.-Өргөдлийн бүрдэл, өргөдлийг хянан хэлэлцэх, бүртгэх, нийтлэх, бүртгэлийн хураамж авах журмыг тухайн улсын хууль тогтоомжид нийцүүлэн оюуны өмчийн байгууллага тодорхойлно.

Программ хангамжийг ашиглах• Эрх эзэмшигчтэй байгуулсан гэрээний

дагуу ПХ-ийг ашиглах-Эрх эзэмшигчтэй байгуулсан гэрээний үндсэн дээр гуравдагч этгээд/хэрэглэгч/ уг ПХ-ийг ашиглана.-ПХ-ийг ашиглах гэрээг бичгээр үйлдэнэ.-ПХ-ийг олон нийтэд худалдах, хандах эрх олгох тохиолдолд ПХ-ийн шилжүүлэн өгч байгаа хувьд загвар гэрээний нөхцлийг оруулах замаар онцгой журмаар гэрээ байгуулахыг зөвшөөрнө.

Программ хангамжийг ашиглах

• ПХ-ийг чөлөөтэй сэргээх, олшруулах, нийцүүлэх-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа этгээд эрх эзэмшигчээс нэмэлт зөвшөөрөл авалгүйгээр зориулалтынх нь дагуу ПХ-ийг ажиллуулахтай холбогдсон ямар ч үйлдлийг, түүний дотор санамжид хуулж бичих, хадгалах, илт алдааг засах ажиллагааг хийж болно.-Хэрэв гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол уг ПХ-ийг зөвхөн нэг компьютерт, нэг хэрэглэгч хуулж, хадгална.

Программ хангамжийг ашиглах

• ПХ-ийг чөлөөтэй сэргээх, олшруулах, нийцүүлэх-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа этгээд эрх эзэмшигчид нэмэлт төлбөр төлөлгүй, түүнээс зөвшөөрөл авалгүй дараах үйлдлийг хийх эрхтэй: ПХ-ийг нийцүүлэн тохируулах Архивын болон хууль ёсны хувийг нөхөх

зорилгоор ПХ-ийг хувилах. Гэхдээ уг хуулбар хувийг бусад зорилгоор ашиглаж болохгүй бөгөөд цаашид ашиглах нь зохиогчийн эрхийг зөрчиж байгаа, хууль бусны шинжтэй болвол устгах үүрэгтэй.

Программ хангамжийг ашиглах• Декомпиляци/Reverse engineering/

-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа этгээд дараах тохиолдлуудад эрх эзэмшигчид ямар нэг төлбөр төлөхгүй, зөвшөөрөл авахгүйгээр декомпиляци хийх, үүнийг бусдад даалгах эрхтэй:Уг ПХ-ийг бусад ПХ-тай нийцүүлэн ажиллуулахад

шаардлагатай мэдээлэл олдохгүй болДекомпиляци хийснээр олж авсан мэдээллийг

зөвхөн бусад ПХ-тай нийцүүлэн ажиллуулахад ашиглаж болох ба түүнтэй төстэй шинэ ПХ зохиох, зохиогчийн эрх зөрчсөн бусад үйлдэл хийхэд ашиглаж болохгүй.

Нийцүүлэн ажиллуулахад шаардлагатай тэр хэсгийг л декомпиляци хийж болно.

Зохиогчийн эрхийг хамгаалах

• Зохиогчийн эрхийг зөрчих-Зохиогчийн эрх эзэмшигчийн онцгой эрхийн талаархи хуулийн шаардлагыг биелүүлээгүй, түүний дотор тухай улсын нутаг дэвсгэрт зохиогчийн зөвшөөрөлгүй үйлдвэрлэсэн ПХ-ийн хууль бус хувийг оруулж ирж байгаа этгээдийг З/Э зөрчигч гэнэ.-Зохиогчийн эрхийг зөрчин үйлдвэрлэж, ашиглаж байгаа ПХ-ийн хувийг хууль бус /контрафакт/ гэж үзнэ.

Зохиогчийн эрхийг хамгаалах• Зохиогчийн эрх эзэмшигчийн онцгой эрхийн

талаархи хуулийн шаардлагыг биелүүлээгүй гэдэгт ПХ-ийн хувийг хууль бус гэдгийг мэдэж байсан, таамаглаж байсан боловч эргэлтэд оруулсан, хадгалсан, ПХ-ийг хамгаалах техник хэрэгслийг дарах, үйлчлэлийг зогсооход чиглэсэн аливаа хэрэгслийг ашиг олох зорилгоор ашигласан, эргэлтэд оруулсан хадгалсан үйлдлийг ойлгоно.• ПХ-ийн хууль бус аливаа хувийг хууль

тогтоомжид заасан журмын дагуу хураан авна.

Зохиогчийн эрхийг хамгаалах• ПХ-ийн зохиогчийн эрхийг хамгаалах- ПХ-

ийн зохиогч болон эрх эзэмшигч дараах зүйлсийг шаардах эрхтэй:-эрхээ хүлээн зөвшөөрүүлэх-эрхээ сэргээлгэх, эрх зөрчиж байгаа, зөрчихөөр заналхийлж байгаа үйлдлийг таслан зогсоох-зөрчигчийн хууль бусаар олсон орлоготой тэнцэх хэмжээний хохирол нөхөн төлүүлэх-зөрчигч хохирлыг төлөхгүй бол нөхөн төлбөр шаардах-хууль тогтоомжид заагдсан бусад арга хэмжээ авах-өөрийн эрхээ хамгаалуулахаар шүүх, арбитрын шүүхэд хандах-хууль бусыг хувийг хураалгах, устгуулах, орлого болгох

Зохиогчийн эрхийг хамгаалах• Бусдын ПХ-ийг өөрийн нэрээр гаргах, хууль

бусаар олшруулах, тараах тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагад татагдана.

• Монгол улсын Эрүүгийн Хуулийн 140-р зүйл: “Зохиогчийн бүтээлийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр өөрийн нэрээр гаргасан, хууль бусаар нийтлүүлсэн, тараасан, борлуулсан . . . бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 100-аас 250 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсэхүл 3-6 сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ”

• Эрүүгийн Хуулийн 227-р зүйл: “Компьютер, мэдээл-лийн сүлжээнд хадгалагдаж байгаа болон дамжуулж байгаа мэдээллийг зөвшөөрөлгүйгээр хуулбарласан, бусад аргаар олж авсан . . .бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 51-200 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, 3-6 сар хүртэл баривчлах, эсхүл 2 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ”

Дүгнэлт• Улс бүрт ПХ-ийг хамгаалсан хууль байхгүй

байна• Байсан ч хоорондоо зөрөөтэй• ПХ-ийг боловсруулахад ихээхэн хөдөлмөр

шаардагддаг, гэтэл түүнийг хуулбарлаж хямдхан үнээр зарах боломжтой.• Улсуудын хууль зүйн хамгаалалтын энэ ялгаа

ПХ-ын зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байна• ПХ-ийг бүтээл хэмээн тооцоход чанар, урлаг

уран сайхны үнэ цэнэ нөлөөлөхгүй• ПХ-ийн хууль ёсны эзэмшигч түүнийг

зориулалтынх нь дагуу ашиглахад шаардла-гатай дурын үйл ажиллагаа хийж болно

Дүгнэлт• ПХ-ийн хууль ёсны эзэмшигч түүний

ажиллагааг ажиглах, судлах турших үйлдлүүдийг хийж болно• ПХ-уудын харилцан нийцлийг хангах

мэдээлэл олж авахын тулд эх кодыг хуулж, эсхүл задалж болдог. Бусад тохиолдолд зохиогчийн эрх зөрчинө.• Дээрх зохицуулалтууд нь патент,

худалдааны болон фирмийн тэмдэг, өрсөлдөөн, ажил хэргийн нууц, хагас дамжуулагчийн зохиогчийн эрхийн тухай хууль тогтоомжийн заалтуудад нөлөөлөхгүй.

Дүгнэлт• Сүүлийн жилүүдэд ПХ-ийг зохиогчийн эрхээр

хамгаалах тогтолцоог патентийн тогтолцоо болон тусгай тогтолцоогоор /sui generis/ солих талаар яригдах боллоо: Яагаад гэвэл

1.ПХ-нь зохиогчийн эрх зүйн объект, аж үйлдвэрийн өмчийн объектийн аль алинд нь хамааруулж болох өвөрмөц шинжүүдтэй.

2.ПХ-ийг зохиогчийн эрх зүйгээр хамгаалах нь бүрэн дүүрэн болж чаддаггүй, зөрөлдөөн их үүсдэг.

3.ПХ-д зохиогчийн эрх зүйн механизмыг хэрэглэх нь МТ-ийн зах зээлийг монопольчлох хандлагыг урамшуулж технологийн хөгжлийг саатуулж байна гэж үзэж байгаа