Hitit baflkenti Hattufla,UNESCO (Birleflmifl MilletlerE¤itim, Bilim ve Kültür Kuru-mu) Dünya Miras Komitesitaraf›ndan belirlenen DünyaMiras Listesi’nde yer almak-tad›r.

Listede, Aral›k 2009 itibariy-le 689’u kültürel, 176’s› do-¤al, 25’i karma olmak üzeretoplam 890 varl›k yer almak-tad›r. Türkiye, Hattufla’n›nyan› s›ra ‹stanbul’un TarihiAlanlar›, Truva ArkeolojikAlan›, Pamukkale – Hierapolis,

Xanthos – Letoon, Safranbo-lu, Göreme Milli Park› ve Ka-padokya Kayal›k Yerleflimle-ri, Nemrut Da¤›, Divri¤i UluCamii ve Darüflflifas› olmaküzere 9 varl›kla temsil edil-mektedir.

‹stanbul Arkeoloji Müzesi veAnkara Anadolu Medeniyet-leri Müzesi’nde bulunanyaklafl›k 30.000 örnektenoluflan Hattufla çivi yaz›l›tablet, 2001 y›l›nda UNESCODünya Belle¤i Listesi’neal›nm›flt›r.

Truva, Çanakkale

Pamukkale – Hierapolis, Denizli

‹stanbul

Xanthos – Letoon, Antalya – Mu¤la

Kapadokya,Nevflehir

Nemrut Da¤›,Ad›yaman

Divri¤i Ulu Camii veDarüflflifas›, Sivas

Safranbolu

Hattufla, Çorum

künye

içindekiler

ÇORUM: UYGARLI⁄IN DO⁄DU⁄U YER

TAR‹HÇE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -12ÇORUM ADININ KAYNA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -14H‹T‹T DÖNEM‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -17BÖLGEN‹N S‹YAS‹ TAR‹HÇES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -17H‹T‹T D‹L‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -25H‹T‹T D‹N‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -26DEVLET YÖNET‹M‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -27KADEfi SAVAfiI VE BARIfi ANTLAfiMASI - - - - - - - - - - - - - - - -27KADEfi ANTLAfiMASI METN‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -28H‹T‹T SONRASI DÖNEM - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -31

CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER - - - - - - - - - - - - - -36

ADIM ADIM ÇORUM - - - - - - - - - - - - - - -42BÜYÜK GÜLLÜCEK HÖYÜ⁄Ü - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44KUfiSARAY HÖYÜ⁄Ü - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44HACIMUSA HÖYÜ⁄Ü - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44ÇORUM KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -45KALE CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -45ÇORUM MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -46ÇORUM ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -48HIDIRLIK CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49VEL‹ PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50KULAKSIZ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -51‹NAYETULLAH CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -51PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -51AL‹ PAfiA HAMAMI (YEN‹ HAMAM) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -52VEL‹ PAfiA HANI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -52PAfiA ÇEfiMES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -53ABAZA ÇEfiMES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -53

‹Ç‹N

DEK

‹LER

‹ST‹KLAL ‹LKOKULU - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54ÇORUM BELED‹YE B‹NASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54ÇORUM KONUT M‹MAR‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54KÂT‹PLER KONA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -55VEL‹ PAfiA KONA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -56ALAYBEY SOKAK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -56ESK‹C‹LER (D‹K‹C‹LER) ÇARfiISI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -56ÇORUM SAAT KULES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -58MES‹RELER - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -58HAMAMLIÇAY KÖY KAPLICASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -58

SUNGURLU - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -59BOYALI HÖYÜK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -60ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61KAVfiUT KÖYÜ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61SUNGURO⁄LU HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61DEM‹RfiEYH KÖYÜ TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61SAAT KULES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61

BO⁄AZKALE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -63HATTUfiA GEZ‹ KROK‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -64BO⁄AZKÖY (HATTUfiA) ÖRENYER‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -65HATTUfiA AfiA⁄I KENT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -69BÜYÜK TAPINAK (1 NO’LU TAPINAK) - - - - - - - - - - - - - - - - - -69KONUTLAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -70H‹T‹T KENT SURU REKONSTRÜKS‹YONU - - - - - - - - - - - - - - -70HATTUfiA YUKARI KENT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -71ASLANLI KAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -71YERKAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -73SFENKSL‹ KAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -73TAPINAK MAHALLES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -74KRAL KAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -74

içindekiler

‹Ç‹N

DEK

‹LER

1 VE 2 NO’LU ODALAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -75GÜNEYKALE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76N‹fiANTAfi-N‹fiANTEPE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77BÜYÜKKALE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77BÜYÜKKAYA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -78YAZILIKAYA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -78A ODASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -79B ODASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -83BO⁄AZKÖY MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -84

ALACA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -85ALACAHÖYÜK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -86ALACAHÖYÜK MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -89ESK‹YAPAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -90PAZARLI ÖREN YER‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -90ESK‹ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -91YEN‹ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -91ALTINTAfi KÖYÜ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -91MAHMUD‹YE (KALEH‹SAR) KÖYÜ KÜLL‹YES‹ - - - - - - - - - - - -91HÜSEY‹N GAZ‹ KÜLL‹YES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -92

ORTAKÖY - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -93ORTAKÖY - fiAP‹NUVA ÖREN YER‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -94‹NCESU KANYONU - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -97KYBELE KAYA KABARTMASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -97

MEC‹TÖZÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -99ELVAN ÇELEB‹ CAM‹‹, TEKKE VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - -100BEKE (F‹GAN‹) KAPLICASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -100

içindekiler

‹Ç‹N

DEK

‹LER

U⁄URLUDA⁄ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -101RESULO⁄LU ESK‹ TUNÇ ÇA⁄I YERLEfi‹M‹ VE MEZARLI⁄I - -102

‹SK‹L‹P - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -103‹SK‹L‹P KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -104‹SK‹L‹P KAYA MEZARLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -104fiEYH YAVS‹ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -105EVL‹K KÖYÜ CAM‹‹ VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -105BÜYÜK (ULU) CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -106HACI AL‹ ÇEfiMES‹ I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -106HACI AL‹ ÇEfiMES‹ II - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -106‹SK‹L‹P KONUT M‹MAR‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -107‹SK‹L‹P YAYLALARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -107MES‹RELER - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -107

BAYAT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -109EM‹RBEY CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -110KUNDUZLU VE KUfiCAÇ‹MEN YAYLALARI - - - - - - - - - - - - - -110

O⁄UZLAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -111

LAÇ‹N - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -113LAÇ‹N KAPILIKAYA ANITSAL KAYA MEZARI - - - - - - - - - - - - -114

DODURGA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -115

OSMANCIK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -117OSMANCIK KALES‹ / KAND‹BER KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - -119KOYUNBABA TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -119KOCA MEHMET PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -120

içindekiler

‹Ç‹N

DEK

‹LER

AKfiEMSEDD‹N CAM‹‹ VE MEDRESES‹ - - - - - - - - - - - - - - - -120KOCA MEHMET PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121BALTACI MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121KOYUNBABA KÖPRÜSÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121BAfiPINAR KARACA YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121

KARGI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -123M‹HR‹ HATUN CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124M‹HR‹ HATUN HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124O⁄UZ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124S‹NAN PAfiA KÜLL‹YES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124HACIHAMZA KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -125KARGI YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -125ABDULLAH YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -126KARGI KONUT M‹MAR‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -126

GELENEKSEL KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - -128EL SANATLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -131GELENEKSEL G‹Y‹M - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -133GELENEKSEL HALK OYUNLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -137GELENEKSEL MUTFAK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -138LEBLEB‹C‹L‹K - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -141SÖZLÜ KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -143

KRONOLOJ‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -151

KAYNAKÇA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -152

PRAT‹K B‹LG‹LER - - - - - - - - - - - - - - - - -153

HAR‹TALAR

içindekiler

‹Ç‹N

DEK

‹LER

Çorum Saat Kulesi

Kral IV. Tuthaliya

ÇORUM: UYGARLI⁄IN DO⁄DU⁄U YER‹ç Anadolu’nun en büyük kentiBaflkent Ankara ile liman kentiSamsun, dolay›s›yla da Karade-niz Bölgesi aras›nda önemli birgeçifl noktas›ndad›r Çorum. Buco¤rafi konumu tarih öncesi ça¤-lardan beri Çorum’u önemli k›l-m›fl; Çorum’un kültürel ve eko-nomik anlamda geliflmesine kat-k› sa¤lam›flt›r. ‹limiz co¤rafi birköprü olmas›n›n yan›nda befl biny›ll›k tarihiyle de geçmiflten gele-ce¤e bir köprü konumundad›r.Eski Tunç Ça¤›ndan (MÖ 3000 -2000) beri devam eden tarihi sü-reçte Çorum önemini hiçbir za-man kaybetmemifltir. Hitit, Frig, Helenistik, Roma, Bi-zans, Selçuklu ve Osmanl› ege-menliklerinde kalan ilimiz biraç›k hava müzesi konumundad›r.UNESCO taraf›ndan Dünya KültürMiras› listesine al›nan Hititlerinbaflkenti Hattufla, Yaz›l›kaya Aç›kHava Tap›na¤›; Alacahöyük Örenyerinde bulunan Sfenksli Kap›,Çift Bafll› Kartal Kabartmas›, Po-ternli Kap›, Hitit Baraj›; Selçukluve Osmanl› dönemlerinden kal-ma camiler, konaklar, köprüler,saat kuleleri ile aç›k hava müzesiünvan›n› hak etmektedir Çorum. Çorum’un müzeleri de gezilip gö-rülmeye de¤er yerlerdir. Yeni Ço-rum Müzesi, tarihi bir binada,10.000 m2’lik kapal› ve aç›k alan-larda, ça¤dafl müzecilik anlay›fl›-

na uygun olarak sergilenen tarihieserler ile bölgenin ve ülkemizinen önemli müzeleri aras›ndad›r.‹limiz, tarihi zenginlik ve güzellik-lerinin yan›nda do¤al güzellikleriile de dikkatleri üzerinde topla-maktad›r. Karg›, Osmanc›k, Ba-yat ve ‹skilip ilçelerinde kampyapmaya uygun, birçok aktivite-nin gerçeklefltirilebilece¤i, bo-zulmam›fl do¤as› ve bol su kay-naklar› bulunan, turizm aç›s›n-dan yüksek potansiyele sahipyaylalar vard›r. Ayr›ca Ortaköy il-çemizde bulunan 12 km uzunlu-¤undaki ‹ncesu Kanyonu, bir do-¤a harikas› olmas›n›n yan›ndaHelenistik Döneme tarihlenenKybele kabartmas›yla tarihi birgüzelli¤i de bar›nd›rmaktad›r. Budo¤al ve tarihi güzellikleri gezipgörürken, tarihi konaklarda yöre-sel Çorum yemekleriyle kendini-ze bir ziyafet çekebilir; ayr›l›rkende yak›nlar›n›za meflhur Çorumleblebisini hediye olarak götüre-bilirsiniz. Bu kitapç›kta sözünü etti¤imizgüzellikleri hatta daha fazlas›n›bulabilirsiniz. Ancak daha da faz-las›na ulaflabilmek, lezzetleri ta-dabilmek için Karadeniz’le OrtaAnadolu aras›ndaki köprüdengeçerken biraz mola verip konu-¤umuz olursan›z, eminim mem-nun kal›rs›n›z.

Mustafa TOPRAKÇorum Valisi

TAR‹HÇE

ÇORUM ADININ KAYNA⁄IKurulufl tarihi kesin olarak bi-linmeyen Çorum, Geç AntikÇa¤da Niconia (Yankonia) ad-lar› ile an›lm›flt›r. Kentin ad›n›nkayna¤› üzerinde yap›lan arafl-t›rmalarda kesin bir sonucavar›lamam›flt›r. MÖ 3. yüzy›ldaAnadolu’ya gelen Galatlar›nTrokmu kolunun yerleflti¤i Ço-rum yöresine Trokmoi ad›n›nverildi¤ini bilinmektedir. Trok-mu ad›n›n zamanla Toromku,onun da Çorum’a dönüfltü¤üileri sürülmektedir. Baz› kay-naklarda Çorum ad› MÖ 90-80aras›nda Mithridates Krall›-¤›’na ba¤l› olarak KapadokyaValili¤i yapan Gordios’a da-yand›r›lmaktad›r. Gordios’unyönetimi s›ras›nda Gordianaad›n› alan bölgenin ismi za-manla de¤iflerek Çorum halinialm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, Ço-rum ad›n›n ortaya ç›k›fl› kay-naklarda farkl› biçimde geç-mektedir. Bu bilgilerin ço¤ubilimsel olmay›p, Çorum keli-mesi üzerine çeflitli ses ben-

zerliklerinden yararlan›larakileri sürülmüfl görüfllerdir. Ço-rum ya da Çorumlu sözcü¤ü-nün kökü olan "Çor" kelimesianlam bak›m›ndan O¤uz dilin-de; bitki, Göktürk-Uygur dilin-de ise Hakan'dan sonra gelendevlet görevlisine verilen ad,unvand›r ve "Çor" sözcü¤üTürkçe bir isimdir. Orta Mo¤o-listan’da II. Göktürk Ka¤anl›¤›döneminde 720-725 y›llar›aras›nda dikilen Köl ‹ç Çör adl›bir Türk beyine ait yaz›t “Çor”kelimesinin geçti¤i örnekler-den biridir. Göktürk Hakanl›¤›-n›n bir kolu olan Çor'lar›n, bü-yük bir boy oldu¤u ve bu boyamensup afliretlerin yerlefltikle-ri yerlere kendi adlar› olan"Çor" ad›n› verdikleri belirtilir.Bu bilgiler "Çor'uh Irma¤›","Çor Deresi", "Çor'a Ked","Çor Kap›s›" ya da "Geçidi" ve"Çor Ülkesi" gibi örneklerledesteklenir. Bilindi¤i gibi ata-lar›m›z ata yurtlar›ndan Ana-dolu'ya gelifllerinde yerlefltik-leri yerlere ba¤l› olduklar› boy,

tarihçe

14

15

afliret, oymak ve beylerininisimlerini vermeyi bir gelenekhaline getirmifllerdir. Türki-ye'deki yer isimlerine bakt›¤›-m›zda bunu aç›kça görürüz.Daniflmendli Beyli¤i 1075’teNikonya ya da Yankoniye ad›y-la an›lan Çorum'u fethedinceburaya vali olarak O¤uzlar›n"Üçok koluna" mensup, "Ça-vuldur ya da Alayundlu" boyu-na ba¤l› "Çorumlu Oyma-¤›'ndan" Oymak Beyi MelihAhmet Gazi'yi b›rakm›flt›r. Me-lih Ahmet Gazi Çorum'un ilkTürk ve Müslüman valisi ol-mufltur. Beylerinin flehre valib›rak›lmas› ile oymak ünlen-mifl, ünlenen oyma¤›n ismiolan "Çorumlu", kelimesi fleh-re ve buradaki kaleye ad ola-rak verilmifltir. Yine mensupolduklar› boylar›n›n ismi "Ala-yundlu", bölgede iki mevkiyeverilmifltir. Yörede yak›n geç-miflimize kadar halk hekimli-¤inde ocak gelene¤inin yayg›nolarak devam etmesi ve birçokhastal›kla oldu¤u gibi "Çor"

hastal›¤›n›n da kendine özgütedavi yeri, ocaklar›n›n bulun-mas›, hastalar›n bu ocaklardatedavi edildi¤ini göstermekte-dir.Ayr›ca Çorum'un fethindenönce bölgeye gelerek yurt edi-nen ve Bizans içerisinde varl›-¤›n› kabul ettiren Çorumlu oy-ma¤›n›n "Çor" hastal›¤› teda-visini, ocak gelene¤iyle yap-m›fl olmalar› kuvvetle muhte-meldir. fiehir, Osmanl›lar dö-neminde uzun süre Çorumluolarak an›lm›fl, zamanla "lu""edat› düflerek "Çorum" ad›kalm›flt›r. Yukar›daki bilgiler-den anlafl›laca¤› üzere Çorumad›n›n menflei, O¤uzlar›n,Üçok Kolu’nun Alayundlu Bo-yu'na ba¤l› Çorumlu Aflire-ti’nden gelmektedir. Çorum,Türkçe ve Türkler taraf›ndanverilen bir isimdir. Baz› yazar-lar›n belirtti¤i, "Nikonia","Yankoniye", "Trokmu, Gor-diana, Rum, Dzorum" gibiTürkçe olmayan antik isimler,Türklerden önce kullan›lm›flolabilecek isimlerdir.

tarihçe

Çorum Genel Görünüm

Çorum ve çevresinde ilk yerle-flimler Kalkolitik Ça¤’dan (MÖ6000-3000) itibaren bafllar.Yörede kaz›s› yap›lan merkez-lerin hemen hepsinde, Kalkoli-tik Ça¤’a ait kaplar ve bak›r-dan yap›lma malzemeler bu-lunmufltur. Ayr›ca yörede zen-gin maden yataklar›n›n bulun-mas›, teknolojik evrimi çabuk-laflt›rm›fl ve bölgede zenginkrall›klar›n ortaya ç›kmas›ndaetkili olmufltur. Bu devir eser-lerine Alacahöyük, Büyük Gül-lücek, Bo¤azköy ve Kuflsa-ray’da rastlan›lm›flt›r. Yerle-flimler bu dönemden itibarendevaml›l›k göstermifltir. Enönemli Kalkolitik yerleflme,

Çorum Merkeze ba¤l› Bü-yükgüllücek’te yap›-

lan kaz›larda or-

taya ç›km›flt›r. Bu dönem mi-marisinde Orta Anadolu için ti-pik 2-3-4 odal› evler, elde ya-p›lm›fl siyah, gri, k›rm›z› renkliseramikler karakteristiktir. Budönemde damga mühür kulla-n›m› yayg›nlaflm›fl, idollerin(flematik insan tasvirleri) say›-s› artm›flt›r. Çorum ve çevre-sinde MÖ 3000 y›llar›nda etra-f› surlarla çevrili pek çok flehirdevletinin varl›¤›, yap›lan ar-keolojik kaz›larla belirlenmifl-tir. Alacahöyük, Eski Tunç Ça-¤›nda Anadolu uygarl›¤›n›neriflti¤i üst düzeye tan›kl›keden bir merkezdir. Tunç Ça¤›-n›n sonlar›na do¤ru Anadolu,çok say›da flehir devletlerin-den oluflan, oldukça renkli et-nik bir görünüm sunan, kavim-ler toplulu¤u halindedir. Ana-dolu’da bu devirde zengin fle-hir devletleri kuran kavim Hat-tiler’dir. Hattiler (MÖ 3000-2000) Anadolu’da ismi bilinenen eski yerli kavim olarak kar-fl›m›za ç›kmaktad›r. MÖ 19-18.yüzy›l Anadolu’da Asur TicaretKolonilerinin ortaya ç›kt›¤› za-mand›r. MÖ 2. bin y›l› bafllar›n-da Anadolu zengin ve bay›nd›r

Resulo¤lu Kaz› Buluntusu

tarihçe

16

Bo¤a Figürini,Eski Tunç Ça¤›

17

bir yerleflim yeriydi. Anado-lu’nun bu durumunu bilen Me-zopotamyal›lar Asur Devle-ti’nin önderli¤inde Anado-lu’yla ticaretlerini gelifltirdiler.Asurlular dokuz Anadolu ken-tinin yan›na pazar flehri “Ka-rum”u kurdular. Bo¤azköy’de(Bo¤azkale) “Hattufl-Karum”ad›yla kurulan flehir, bu ticaretmerkezlerinden biriydi. Asur’aba¤l› olan Karumlar, ticaret veyol güvenli¤i için yerel yöneti-cilere vergi veriyorlard›. Bu ti-caret iliflkileri Anadolu’yu kül-türel, ekonomik ve politik yön-den etkilemifltir. Bu dönemdeAnadolu yaz›y› tan›m›flt›r. Buça¤›n önemli eserleri silindirve damga mühürler, çivi yaz›l›kil tabletler, insan ve hayvanheykelcikleri ile hayvan biçim-li içki kaplar›d›r (rython). Çanak-çömlek yap›m›, çark›nyayg›n kullan›lmas›yla büyükgeliflme göstermifltir. Anado-lu’da yaflamakta olan sanat,yerli gelenek ve göreneklerMezopotamya’dan gelen etki-lerle geliflmifl, yeni bir boyutkazanarak daha sonraki Hititsanat›n›n temelleri at›lm›flt›r.

H‹T‹T DÖNEM‹

Asur Ticaret Kolonileri döne-mi, sosyal ve siyasal yeni gö-rüfllerin ortaya ç›kmas›n› sa¤-lam›flt›r. Yerel Prenslerle yö-netilen Anadolu’da, Mezopo-tamya’daki gibi merkezi dev-let fikri geliflmifl ve sonucundaiç mücadeleler bafllam›flt›r.Hint-Avrupal› bir kavim olanHititler, MÖ 2. binin bafl›ndaküçük gruplar halinde Anado-lu’ya girerek yerli halk Hatti-lerle kar›flt›lar.

BÖLGEN‹N S‹YAS‹ TAR‹HÇES‹

MÖ 1800 y›llar›, Anadolu tari-hinin bafllang›c› Anadolu’nunyerli halk› Hattiler ve Hint Av-

Bronz Heykelcik, Eski Tunç Ça¤›

tarihçe

Çorum tarihinde en önemlidönem Tunç Ça¤›’d›r. Bak›rve kalay›n kar›flt›r›lmas›ylaelde edilen tunç, döneme is-mini vermifltir. MÖ 3000-1200 y›llar›na kadar süren budönem üçe ayr›l›r; Eski TunçÇa¤› (MÖ 3000-2000), OrtaTunç Ça¤› (MÖ 2000-1500)ve Geç Tunç Ça¤› (MÖ 1500-1200).

rupal› Hititler hakk›nda ilk bil-gilerin edinildi¤i dönemdir. Buça¤, Hitit kültürünün bafllang›çve geliflme aflamalar›n›n kay-na¤›d›r. MÖ 2500-2000 y›llar›aras›nda Kuzey Kapadokya ve

Orta Karadeniz bölgesinde ge-liflmifl kültürün temsilcisi Hat-tiler’di. fiehir devletleri taraf›n-dan yönetilen bu bölgeninmüstahkem flehirleri, kral me-zarlar›, hazineleri, Hatti kültü-

Bo¤azkale, Büyük Tap›nak

tarihçe

18Hititler, Anadolu’nun yerlihalk›yla kaynafl›p Hitit Devle-ti’ni kurmufllard›r. Bu devle-tin kurucusu Labarna’d›r.Baflkenti ise Bo¤azkale-Hat-tufla’d›r. Merkezi Hitit Devletitarihi MÖ 1650-1535 EskiKrall›k, MÖ 1535- 1460 OrtaKrall›k, MÖ 1460-1200 BüyükKrall›k dönemi olmak üzereüç safhada incelenir. HititlerAnadolu’da hâkimiyet kur-duktan sonra Suriye’ye sefer-ler yapm›fllard›r. M›s›r’la yap-t›klar› Kadefl Savafl› sonras›,MÖ 1269 y›l›nda tarihteki ilkyaz›l› anlaflma olan KadeflAntlaflmas›’n› gerçeklefltir-mifllerdir. Hitit Devletinin ku-ruluflundan itibaren, sanatta-ki Mezopotamyal› unsurlarkaybolarak, Anadolu’nunyerli sanat›yla birleflmifltir.Sanatta, boyutlar› büyümüflan›tsal eserler ortaya ç›km›fl-

t›r. Anadolu yerel sanat›, ma-betler, saraylar, sosyal yap›-lar, kaya kabartmalar› ve ort-hostatlarla (bina cephelerin-de alt s›rada yer alan kabart-mal› tafllar) önceki sanattanayr›l›r. Hitit Devleti’nin MÖ1200’den k›sa bir süre öne y›-k›lmas›n›n birçok nedeni var-d›r. Son Büyük Kral’›n hükümsürdü¤ü dönemlerde, halkiçinde huzursuzluklar ve Hititaristokrasisinde uyumsuzluk-lar meydana gelmifltir. Yaz›l›kaynaklarda devletin son dö-nemlerde sefalet içinde oldu-¤unu belirten Anadolu’ya Su-riye ve M›s›r’dan büyük mik-tarda tah›l sevk edildi¤ini ka-n›tlamaktad›r. Ayr›ca Anado-lu’daki huzursuzluklar ve Su-riye üzerinde Hitit etkisininazalmas› da Hitit ‹mparatorlu-¤u’nun y›k›lmas›na nedenolarak gösterilir.

19

rünün simgeleridir. MÖ 2000y›llar› sonlar›nda büyük savafl-lar sonucunda ç›kan yang›nlar-la sona eren bu ça¤›, Asur Tica-ret Kolonileri dönemi izler. Ya-z›l› kaynaklardan Hititlerin,Anadolu’ya MÖ 3. binin sonu,2. binin bafl›nda küçük gruplarhalinde, girmeye bafllad›klar›ihtimali ç›kmaktad›r. HititlerinAnadolu’ya kuzey Karadenizüzerinden veya kuzeydo¤u-dan, Kafkaslar üzerinden gel-dikleri ve K›z›l›rmak kavisininkuzey kesimine yerleflmifl ol-duklar› de¤erlendirilmektedir.Birbirini izleyen ak›nlarla OrtaAnadolu içlerine yay›lan Hitit-ler, zamanla etki alanlar›n› ge-niflletmifller, Hattili prenslerinarazilerine hakim olmufllard›r.MÖ 1700’lerde Kuflflara kral›Anitta, Hattufl Kral› Pijusti’yiyenip flehrini tahrip etti¤ini an-latmaktad›r. “Geceleyin yapt›-¤›m bir sald›r› ile flehri ald›m.Yerine yaban otu ektim. Ben-den sonra her kim kral olur veHattufl’u yeniden iskân edersegökyüzünün F›rt›na Tanr›s›’n›nlaneti üzerinde olsun.” Hattu-fla MÖ 1650’de, Hitit Kral› I.

Hattuflili taraf›ndan baflkentolarak seçilir. Eski Hitit Devle-ti’nin kurucusu I. Hattuflili K›z›-l›rmak kavisi içindeki çekirdekülkede birli¤i sa¤lad›ktan son-ra, Kuzey Suriye ve Yukar› F›ratBölgesi’nde Hurri Ülkesinekarfl› yönetti¤i ak›nlarla, ken-disini izleyecek Hitit Krallar›nabir Dünya devleti olma amac›-n›n iflaretini veriyordu. Murfliliistilalara güneyde devam ede-rek ve Suriye’deki flehir devlet-lerini devreden ç›kartarak, Me-zopotamya ticaret yollar›n›kontrol alt›na ald›. Halep elegeçirildi ve ordu Babil’e kadarilerleyerek Hammurabi hane-danl›¤›na son verdi. Ancak,Murflili’nin Hantili taraf›ndanöldürülmesi bir kar›fl›kl›k dö-nemi getirir. Hantili idareyi eleald›ysa da o da öldürüldü.Hantili’den sonra tahta geçenZidanta ve I. Huzziya da Hanti-li ile ayn› kaderi paylaflarak öl-dürüldüler. Bu dönemde Hititdevleti, Toroslar’›n güneyinde-ki ülkeleri, Güney ve Güneydo-¤u Anadolu’daki di¤er bölgele-ri yeniden Mitanni Krall›¤›’nakapt›rd›.

Figürin, Asur Ticaret Kolonileri Dönemi

tarihçe

Telipinu tahta geçince, sa-raydaki kan davalar›n› dur-durmay› baflard›. Öncekikrallar›n uzak bölgelereyapt›klar› seferleri durdura-rak, Anadolu’yu kendi için-de tutarl› bir idari teflkilat al-t›na almaya çal›flt›. Bu amaç-la eyalet sistemini kurdu. Te-lipinu ferman› olarak bilinenferman› yay›nlayarak, taht ve-rasetini belli kurallara ba¤la-d›. Geleneksel Hitit tarihi ça¤ayr›m›na göre, Telipinu devrini“Orta Krall›k” ad› verilen dö-nem izler. Bu dönem krallar›n-dan I. Tudhaliya ve I. Arnuvan-da’n›n dikkatleri zaman zamanHitit etki alan›n›n Bat› Anado-lu’ya uzanmas› yolunda yo-¤unlaflm›flsa da Hititler I. Hat-tuflili ve I. Murflili’nin baflar›la-r›ndan sonra, yeniden KuzeySuriye’de etkili olma iste¤in-den vazgeçmemifllerdir. Tud-haliya’n›n Ege k›y›lar›nda Afl-

fluva’ya dek uzanan bafla-r›l› bir askeri harekat›n›nanlat›ld›¤›, savafl ganimeti

olup Çorum Müzesi’nde ser-gilenen tunç k›l›ç üzerindekiyaz›t, bu anlamda yorumlan-maktad›r. Ayn› zamanda I.Tudhaliya, Hititlerin amans›zdüflman› Kaflkalar’la da ba-fletmek zorunda kalm›flt›r.Metinlerde Tudhaliya zama-n›nda, F›rat’›n yukar› yata-¤›nda kalan bölgelere ve Ku-zey Mezopotamya’da Hurri-lere karfl› yap›lan askeri ha-rekâtlardan söz edilmekte-dir. Bu baflar›larla I. Tudhali-ya’n›n Hatti ülkesinde krall›-¤›n gücünü yeniden sa¤la-d›¤› anlafl›lmaktad›r. AncakI. Tudhaliya’n›n hükümdar-l›k alan› genelde Anadoluile s›n›rl› kalm›flt›r. I. fiuppi-luliuma tahta geçince, ön-celikle Anadolu’daki hâki-miyetini sa¤lamlaflt›rm›fl-t›r. Daha sonra Suriye veKuzey Mezopotamya’n›n

Heykelcik Grubu, Hitit Dönemi

K›l›ç, Hitit Dönemi

tarihçe

20

21

baz› bölgelerini Hitit Krall›-¤›’na katm›flt›r. Kaflkalarla sa-vaflm›fl, Ugarit Kral› II. Nigme-du ile bir anlaflma yapm›flt›r.fiuppiluliuma M›s›r’da Tu-tankhamon’un ölümündensonra ç›kan çat›flmalar› f›rsatbilmifl, Kargam›fl’› alarak Mi-tanni Krall›¤›’na son vermifltir.II. Murflili’nin, Anadolu’nunkuzeyindeki ve bat›s›ndaki se-ferleri, Hitit çekirdek ülkesin-de veban›n hüküm sürdü¤ü vegiderek artan Asur etkisiyleSuriye’de huzursuzluklar›n ya-fland›¤› bir döneme rastlam›fl-t›r. Bu arada Asur, Yukar› Me-zopotamya’n›n bat›s›nda Yu-kar› Belih Bölgesi’ne ve onus›n›rlayan Kargam›fl’a kadar

etki alan›n› geniflletmiflti. Bü-yük Kral›n 9. hükümdarl›k y›-l›nda Kargam›fl’› yöneten Pi-yaflflili, Kizzuvatna ülkesinde,birlikte bir kült törenine (dinitören) kat›ld›klar› s›rada öldü.Suriye’de huzursuzluklar tek-rar bafllad›. Kral’›n ordusununbafl›na geçerek Kargam›fl’agelmesi ve Piyaflflili’nin o¤lu-nu tahta geçirmesiyle Karga-m›fl Ülkesi’ni düzene sokmuflve Kuzey Suriye yeniden Bü-yük Hitit Kral›’n›n s›k› deneti-mi alt›na girmifltir. Babas› Murflili’nin ard›ndanfazla zorluk çekmeden tahtageçen I. Muvattalli, yirmi y›l-dan fazla “Büyük Kral” olarakhüküm sürmüfltür.

Amulet, Hitit Dönemi

tarihçe

Küçük kardefli Hattuflili, askeribirliklerin bafl›, saray memuru,kuzey s›n›r›n›n sürekli huzur-suz bölgelerinde ve Hattu-fla’da vali olarak hükümdarabirçok alanda hizmet vermifl-tir. Bu dönemde Muvattalli sa-ray›n›, tanr› ve atalar›n›n hey-kelleri ile birlikte Hattufla’danTarhuntaflfla’ya tafl›m›flt›r. Mu-vattalli zaman›nda Orta Suri-ye’deki Amurru bölgesi nede-niyle, Hititler’in anlaflmazl›¤adüfltü¤ü ülke M›s›r’d›. Bu an-laflmazl›k Kadefl Savafl›’na yolaçt› (MÖ 1274). GünümüzdeM›s›r’daki Abydos, Luksor,Abu Simbel’in duvarlar› veRamsesseum’un girifllerindekikabartmalarda, Yak›ndo-¤u’nun geçmiflindeki en ünlü

savafllardan biri olan KadeflSavafl›’n›n tasviri görülmekte-dir. Kabartmalara II. Ram-ses’in Hitit Kral› II. Muvattal-li’yi yenerek elde etti¤i zaferinkutland›¤› hiyeroglif metinlerefllik etmektedir. Firavun çokiyi haz›rlanarak savafl alan›n-da bizzat bulunmas›na ra¤-men, savafl›n as›l galibi Hitit-ler olmufltur. Amurru yenidenHitit yönetimi alt›na girmifl,ayr›l›kç› yerel kral Benteflinaise Anadolu’ya sürülmüfl, Ka-defl Kalesi Hitit denetimindekalm›flt›r. Büyük Kral II. Mu-vattalli öldü¤ünde, eski bir ku-rala uyulmufl ve imparatorlu-¤un en güçlü adam› olan kar-defli Hattuflili yerine, o¤lu III.Murflili/Urhi-Teflup tahta geç-

Kabartmal› Vazo, Hitit Dönemi

tarihçe

22

23

mifltir. III. Murflili, baflkentiTarhuntaflfla’dan, yenidenHattufla’ya tafl›m›flt›r. BüyükKral ile imparatorlu¤un ikinciadam› Hattuflili aras›ndaki uz-laflmac› tutum, zamanla bozul-mufl ve Büyük Kral’›n, amcas›Hattuflili taraf›ndan tahttanuzaklaflt›r›lmas›na neden ol-mufltur. III. Hattuflili bu duru-mu tanr›lar›n karar verdi¤i bir“Hak Sorunu” olarak göster-mifltir. Yasal bir biçimde tahtageçmedi¤inin bilincinde oldu-¤u için III. Hattuflili, dini vediplomatik görevlerine çok s›-k› bir flekilde ba¤l›yd›. Kült(Tap›nma, ibadet) görevlerin-de Büyük Kraliçe Puduhepakendisine yard›mc› olmaktay-d›. Bölgede II. Muvattalli dö-neminden ve Kadefl Sava-

fl›’ndan bu yana II. Ramses hü-küm sürmekteydi. HattufliliAsur ve Babil Hükümdarlar› ileoldu¤u gibi, II. Ramses ile dehükümdarlar aras›ndaki ola-¤an iliflkilerini sürdürmüfltür.I. fiuppiluliuma’dan beri süre-gelen savafl durumunu sonaerdirmifl ve M›s›r ile bar›fl ant-laflmas›n› imzalam›flt›r. Ant-laflma Hattufla’da ortaya ç›ka-r›lan ve günümüzde ‹stanbulArkeoloji Müzesi’nde bulunankil tabletten anlafl›lmaktad›r.Akadca yaz›lm›flt›r. Ayr›ca M›-s›r-Karnak Ramesseum’da daM›s›r hiyeroglifi ile kalemeal›nm›fl kopyalar› görülmekte-dir. II. Ramses ile yap›lan bar›flantlaflmas›, Hattuflili’nin hü-kümdarl›k döneminde ulaflt›¤›bir zirvedir.

Gaga A¤›zl› Testi, Hitit Dönemi

tarihçe

Bu baflar› kendisinin rakipleriAsur ve Babil ile Ege’deki raki-bi Ahhiyava karfl›s›ndaki ko-numunu güçlendirmifltir. Ku-rallara uygun olmaks›z›n tahtaç›km›fl olmas›na ra¤men, III.Hattuflili, önemli politik bafla-r›lar ve uluslararas› takdir ka-zanm›flt›; ancak Hattufla’dataht›na ç›kacak kifli ile ilgilidüzenlemeyi yapmak da ken-disi için önemliydi. Öncedenseçilen varisten vazgeçilmiflve yerine Prens IV. Tudhaliyaseçilmiflti. Tudhaliya tahta ç›k-t›ktan sonra, Tarhuntaflfla Kra-l› Kurunta ile antlaflma yapm›flve Tarhuntaflfla ülkesinin s›n›r-lar› yeniden çizilmifltir. II. Mu-vattali’nin o¤lu olarak hane-dandan gelen Krala, impara-torluk hiyerarflisi içinde Karka-m›fl Kral› ile ayn› düzeyde yerverilmifltir. Hitit ‹mparatorlu-¤u’nun bilinen son hükümdar›

IV. Tudhaliya’n›n o¤lu II. fiup-piluliuma, baflgösteren yiye-cek s›k›nt›s›yla daha da ger-ginleflen duruma ra¤men baz›askeri baflar›lar elde etmifltir.Hattufla’da bugün Güneykaleolarak adland›r›lan kesimdekibir yaz›tta, II. fiuppiluliu-ma’n›n askeri birliklerinin Ortave Güneybat› Anadolu’da ba-flar›yla savaflt›¤›ndan, Tarhun-taflfla’- da da hükümdar›n ye-niden otorite kurdu¤undansöz edilir. Çivi yaz›l› belgeler-de, Kargam›fl Kral› ve do¤ru-dan Büyük Kral taraf›ndan de-netlenen Alafliya (K›br›s) ülke-siyle antlaflma yap›ld›¤› belir-tilir. Hitit Devleti’nin MÖ1200’den k›sa bir süre öne y›-k›lmas›n›n birçok nedeni var-d›r. Son Büyük Kral’›n hükümsürdü¤ü dönemlerde, halkiçinde huzursuzluklar ve Hititaristokrasisinde uyumsuzluk-

Matara, Hitit Dönemi

tarihçe

24

25

lar meydana gelmifltir. Yaz›l›kaynaklarda devletin son dö-nemlerde sefalet içinde oldu-¤unu belirten Anadolu’ya Suri-ye ve M›s›r’dan büyük miktar-da tah›l sevk edildi¤ini kan›t-lamaktad›r. Ayr›ca Anado-lu’daki huzursuzluklar ve Suri-ye üzerinde Hitit etkisininazalmas› da Hitit ‹mparatorlu-¤u’nun y›k›lmas›na neden ola-rak gösterilir.

H‹T‹T D‹L‹Arkeolojik çal›flmalarda Hitityerleflmelerinde bulunan yaz›-l› belgeler Anadolu’da ayn› dö-nemde (MÖ 2000) Hint-Avrupadillerinin en eskisi Hititçedenbaflka, yine ayn› dil grubunaait Luvi ve Pala dillerinin, ayr›-ca Hurrice, Hattice ve Akad-ca’n›n yaz› dili olarak kullan›l-d›¤›n› gösterir. Hepsi de çiviyaz›s› ile yaz›lan bu dillerde

her iflaret bir heceyi simgeler.Hititlerin kulland›¤› bir baflkayaz› da Luvi dilinde yaz›lan vehiyeroglif denen resim yaz›s›-d›r. Hititlerin kulland›¤› ve M›-s›r hiyeroglifinden tamamenfarkl› olan bu hiyeroglifte, he-celer hatta kelimeler tek biriflaretle temsil edilebiliyordu.Hiyeroglif daha çok mühürler-de ve kaya an›tlar› gibi büyükyaz›tlarda tercih edilmekteydi.Hititlerde okuryazarl›k yaln›z-ca çok küçük bir gruba ait birbeceri olarak kabul edilir. Çivi-yaz›s›n› krallar›n bile okuya-mad›klar›, ald›klar› mektupla-r›n sonunda yer alan ve yaz›c›-ya hitap etti¤i anlafl›lan “seslioku” ibaresinden anlafl›l›r. Çiviyaz›s›yla yaz›lm›fl metinleraras›nda y›ll›klar, törensel me-tinler, tarihi olaylara iliflkinbelgeler, antlaflmalar, ba¤›flbelgeleri ve mektuplar vard›r.

Toprak Ba¤›fl Belgesi, Hitit Dönemi

tarihçe

Bu yaz› kil tablet üzerine, ka-lem yerine kullan›lan sivri uçlubir araçla, kil henüz ›slakkenkaz›larak yaz›l›yordu. Kil tab-letlerin, özellikle yang›n geçi-rip sertleflmifl olanlar›, günü-müze kadar iyi durumda ko-runmufltur. Ahflap ve madentabletlerin varl›¤› yine metin-lerden bilinmektedir. KadeflAntlaflmas›’n›n II. Ramses’egönderilen metni gümüfl birtablet üzerine yazd›r›lm›flt› an-cak bu tablet bulunamam›flt›r.Hattufla’da ilk maden tablet1986 y›l›nda bulunmufltur.Üzerindeki metin Hitit Kral› ileTarhuntaflfla kral› aras›ndakibir antlaflmad›r.

H‹T‹T D‹N‹Hitit dini çok tanr›l› bir dindir;panteonun (tanr›lar ailesi)içinde binlerce tanr› ve tanr›çavard›r ve bunlar›n pek ço¤u di-¤er kavimlerin dinlerindenal›nm›flt›r. Hititler’de tanr›lart›pk› insanlar gibidir. Fiziki fle-killeri insan gibi oldu¤u kadar,ruhen de onlarla ayn› olup, in-sanlar gibi yerler, içerler, ken-dilerine iyi bak›ld›¤› sürece in-sanlara iyilik ederler; ancakihmal edildikleri zaman he-men intikam almaya, insanlar›en ac›mas›z yöntemlerle ceza-land›rmaya haz›rd›rlar. Bir Hi-tit metni insanlarla tanr›lar›birbirleriyle k›yaslamakta ve

K›rlar›n Koruyucu Tanr›s›, Hitit Dönemi

tarihçe

26

27

tanr›-insan iliflkilerini bey-hiz-metçi iliflkilerine benzetmek-tedir. Hitit devletinin panteo-nu Anadolu ve Suriye flehirle-rinin çeflitli yerel panteonlar›-n›n zamanla bir araya getirilipbirlefltirilmesinden oluflmufl-tur. Hitit devletinin bafllang›-c›ndan itibaren bafl tanr›, f›rt›-na tanr›s›d›r (Teflup). Kozmikdüzeni (kâinat›) sa¤layan,krall›¤› ve ülkenin düzenini ko-ruyan f›rt›na tanr›s›d›r. Kral,efendisi ad›na ülkeyi yönetir.

DEVLET YÖNET‹M‹Siyasal yap›s› itibariyle HititDevleti, Kral ve üyeleri kraliyetailesinden gelen kiflilerdenoluflan politik bir kurumdu.Yönetimin politik organ› Pan-ku’dur (‹mparatorluk Meclisi).Herhangi bir politik sorun ol-du¤unda Panku, kral taraf›n-dan toplant›ya ça¤›r›lmaktay-d›.Hitit Kraliyet ailesi, d›flar›yakarfl› kapal› bir topluluk de¤il-di. Krall›k kal›tsald›, ancak,kral olabilecek birinci ve ikincidereceden erkek olmamas›durumunda, birinci derecedenbir prensesin efli de kral olabi-

lirdi. Kral taraf›ndan belirtilenveliahd›n Panku’nun onay›n›ald›ktan sonra ba¤l›l›k yeminietmesi gerekiyordu. Krall›k ya-n›nda, kurumsallaflm›fl bir kra-liçelik de vard›. Kraliçenin po-litik hayatta önemli görevlerüstlendi¤i III. Hattuflili’nin efliPuduhepa’n›n icraatlar›ndananlafl›lmaktad›r. Ancak Hititdevlet yap›s›nda kral, mutlakgüçtü.

KADEfi SAVAfiI VE BARIfiANTLAfiMASI

MÖ 1274 tarihinde II. Ramsesile Muvattalli aras›nda Kadeflönünde yap›lan meydan sava-fl› Kadefl Bar›fl Antlaflmas› ilesonuçlanm›flt›r. Bu antlaflma-ya ba¤l› olarak II. Ramses sa-vafltan önce ald›¤› yerleri bo-flaltm›fl, Kadefl flehri Hititlerekalm›flt›r. Kadefl Bar›fl Antlafl-mas› s›ras›nda orduda ç›kanbir isyanda, Muvattalli öldü-rülmüfltür. Antlaflma, onun ye-rine geçen III. Hattuflili taraf›n-dan imzalanm›flt›r (MÖ 1269).Bu antlaflma dünya tarihindeeflitlik ilkesine dayanan en es-ki antlaflmad›r.

Rython, Hitit Dönemi

tarihçe

Antlaflma çivi yaz›s›yla gümüflplakalar üzerine Akadca ola-rak yaz›lm›flt›r. Ayr›ca Kral›nmührünün yan›nda Kraliçeninmührü de vard›r. Bu antlaflma-n›n gümüfl levhalara kaz›nm›flolan as›l metinleri kay›pt›r. M›-s›r’da tap›naklar›n duvarlar›nakaz›nan antlaflman›n bir nüs-has› da, Bo¤azköy (Bo¤azka-le) kaz›lar›nda kil tablet olarakbulunmufl olup ‹stanbul Arke-oloji Müzeleri’nde sergilen-mektedir. Kadefl Antlaflma-s›’n›n Hattufla’da bulunan çiviyaz›l› tabletinin büyütülmüflkopyas› ABD-New York’ta, Bir-leflmifl Milletler Binas›’ndaas›l›d›r.

KADEfi ANTLAfiMASI METN‹ “M›s›r Memleketi Kral›, BüyükKral, Kahraman Ra-MafleflaMai Amana’n›n Hatti memle-ketlerinin büyük Kral› Hattufli-li ile iyi dostluklar›n›n, kardefl-liklerinin ve büyük krall›klar›-n›n devam› için yapt›klar› ant-laflmad›r. Bunlar, M›s›r mem-leketi Büyük Kral›, bütünmemleketlerin kahraman›, M›-s›r memleketi Kral›, BüyükKral, kahraman Minmua-Re-a’n›n o¤lu, M›s›r memleketiKral›, Büyük Kral, kahramanMin-Pahirita-Rea’n›n torunu,Rea-Mafleflta-Mai Amana’n›n,Hatti memleketi Kral›, BüyükKral, Murflili’nin o¤lu, Büyük

Tablet, Hitit Dönemi

tarihçe

28

29

Kral, Hatti memleketi Kral›,kahraman fiuppiluliuma’n›ntorunu, Büyük Kral, Hattimemleketi Kral›, kahramanHattuflili’ye söyledi¤i sözler-dir. Aram›zda daima olarak iyikardefllik ve iyi sulh kurdum.M›s›r memleketi ile Hattimemleketi aras›ndaki müna-sebetlerde iyi kardeflli¤in veiyi sulhun tesisi için flunlar›söylüyorum: iflte, M›s›r mem-leketi ile Hatti memleketi ara-s›ndaki münasebete gelince,ezelden beri tanr› onlar aras›n-da düflmanl›¤a müsaade et-medi¤inden antlaflma ebedi-dir. Büyük Kral, M›s›r memle-keti Kral›, Rea-Maflefla MaiAmana, günefl ve f›rt›na tanr›-lar›n›n münasebeti gibi öyleedebi bir münasebet tesis ettiki, o aralar›nda daima düfl-manl›k yapmaya mani olur.M›s›r memleketi Kral›, büyükKral Rea-Maflefla Mai Amanagümüfl bir tablet üzerine kar-defllik Hatti memleketi Kral›,büyük Kral Hattuflili ile bugün-den itibaren aram›zda iyi sulhve iyi bir kardefllik tesisi içinbir muahede yapt›. O benim

kardeflimdir, ben de onun kar-defliyim ve onunla daima sulhhalindeyiz. Bize gelince; bizimkardeflli¤imiz ve sulhumuz ev-velce M›s›r memleketi aras›n-daki sulh ve kardefllikten dahaiyi olacakt›r. Bak, M›s›r mem-leketi Kral›, Büyük Kral Rea-Maflefla Mai Amana Hattimemleketi Kral›, Büyük KralHattuflili ile sulh ve kardefllikhalindedir. Bak, M›s›r memle-keti Kral› Rea-Maflefla MaiAmana’n›n o¤ullar› Hatti,memleketi Kral›, Büyük KralHattuflili’nin o¤ullar› ile vekardeflleri ile sulh ve dostlukdaimidir. Onlar da bizim gibikardefl ve sulh halindedir. M›-s›r memleketiyle Hatti memle-keti aras›ndaki münasebetegelince; onlar da bizim gibidaima kardefllik ve sulh halin-dedirler. M›s›r memleketi Kra-l›, büyük Kral Rea-Maflefla MaiAmana istikbalde herhangi birfley almak için Hatti memleke-tine girmeyecektir. Hatti mem-leketi Kral›, Büyük Kral Hattu-flili de istikbalde herhangi birfley almak için M›s›r memleke-tine girmeyecektir.

Bulla, Hitit Dönemi

tarihçe

Bak, Günefl ve F›rt›na tanr›lar›-n›n M›s›r memleketi ile Hattimemleketi için getirmifl olduk-lar› ilahi nizam, onlar aras›n-daki sulh ve kardeflliktir, düfl-manl›k de¤ildir. Bak, M›s›rmemleketi Kral›; Büyük KralRea-Maflefla Mai Amana bu-günden itibaren iyi durumumuhafazada sebat edecektir.‹flte M›s›r memleketi Hattimemleketi ile daimi sulh vekardefllik halindedir.E¤er yabanc› bir memlekettebir düflman Hatti memleketinegelirse ve Hatti memleketiKral›, Büyük Kral Hattuflili ba-na “Ona karfl› koymak için ba-na yard›ma gel” diye bir habergönderirse M›s›r memleketiKral›, Büyük Kral Rea-MafleflaMai Amana piyadesini süvari-sini gönderecek onu öldüre-cek, Hatti memleketi için on-dan intikam alacak.E¤er Hatti memleketi Kral›,Büyük Kral Hattuflili tâbii bey-lerine k›zarsa, onlar, ona karfl›bir kusurda bulunursa, M›s›rmemleketi Kral› Büyük KralRea-Maflefla Mai Amana’yahaber gönderirse, M›s›r mem-

leketi Kral› piyadesini ve süva-risini ona gönderir. O kimlerek›zm›flsa onlar› imha eder.E¤er d›fl memleketlerden ya-banc› bir düflman M›s›r Kral›kardeflin Rea-Maflefla MaiAmana’ya ve M›s›r memleketi-ne karfl› gelirse ve onun karde-fli Hatti memleketi Kral› Hattu-flili’ye “Ona karfl› koymak içinbana yard›ma gel” diye bir ha-ber gönderirse Hatti memleke-ti Kral› Hattuflili piyadesini,süvarisini gönderecek ve be-nim düflman›m› öldürecek.E¤er M›s›r Kral› Rea-MafleflaMai Amana tâbi beylerden bi-rine k›zarsa, onlar ona karfl›birleflirlerse ve ben Hatti Kral›kardeflim Hattuflili’ye “Haydi”dersem Hatti memleketi Bü-yük Kral› Hattuflili piyadelerinive savafl arabalar›n› göndere-cek, o kimlere k›zm›flsa onla-r›n hepsini mahvedecek. Bak,Hatti memleketi Kral› Hattufli-li’nin o¤lu babas› Hattuflili’ninbirçok senelerinden sonraHattuflili’nin yerine Hattimemleketi Kral› olacak. E¤erHatti memleketinin asilzadele-ri ona karfl› birleflirlerse M›s›r

Libasyon Kab›, Hitit Dönemi

tarihçe

30

31

memleketi Kral›, Büyük KralRea-Maflefla Mai Amana piya-delerini ve harp arabalar›n›Hatti memleketinin hat›r› içinonlardan intikam almak üzeregönderecek. Hatti memleketi-nin Kral›n›n ülkesinde asayiflitemin ettikten sonra memle-ketleri M›s›r’a dönecekler.E¤er bir asilzade Hatti memle-ketinden kaçarsa böyle biradam M›s›r memleketi Kral›,Büyük Kral Rea-Maflefla MaiAmana’ya iltica ederse vazife-sini yerine getirmek için, isterHatti memleketi Kral› Hattufli-li’ye ait olsun, ister ayr› birflehre ait olsun, onu yakalaya-cak ve onu Hatti Kral›, BüyükKral Hattuflili’ye iade edecek-tir. E¤er bir asilzade M›s›rmemleketi Büyük Kral› Rea-Maflefla Mai Amana’dan kaçar-sa ve böyle birisi Hatti memle-ketine, Hatti memleketi Kral›Büyük Kral Hattuflili’ye gelirseonu yakalayacak, kardefli M›-s›r memleketi Kral› Büyük Kral

Rea-Maflefla Mai Amana’ya ia-de edecektir. E¤er bir adamveya iki-üç adam Hatti memle-ketinden kaçarsa, M›s›r mem-leketi Kral›, Büyük Kral Rea-Maflefla Mai Amana’ya gelirseM›s›r memleketi Kral› BüyükKral onlar› yakalayacak ve kar-defli Hattuflili’ye iade edecek.M›s›r Kral› ve Hatti Kral› kar-defltirler, bu sebepten onlar›bu kabahatleri için fliddetlecezaland›rmas›nlar, onlar›ngözlerinden yafl akmas›n, buflah›slardan kar›lar› ve çocuk-lar›ndan intikam al›nmas›n.

H‹T‹T SONRASI DÖNEMHitit Devleti’nin y›k›l›fl›ndansonra, Anadolu’da 300 y›ll›kbir karanl›k devir yaflanm›flt›r.MÖ 800 y›llar›nda Asur kay-naklar›nda “Muflki” olarak ge-çen Frigler, merkezi Gordionolmak üzere K›z›l›rmak yay›içindeki bölgede bir devlet ku-rarak tarih sahnesine ç›km›fl-lard›r.

Rython, Frig Dönemi

tarihçe

Frigler’in Çorum bölgesindekiyerleflme merkezleri Pazarl›,Bo¤azkale, Alacahöyük ve Es-kiyapar’d›r. Bu ça¤›n önemlibir özelli¤i de, demirin uygarl›-¤a girmesi ve “Demir Ça¤›na”Frigler’ le bafllanmas›d›r. MÖ7. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Kim-merler taraf›ndan y›k›lan Frig-ler; kültür ve sanattaki etkin-liklerini yaklafl›k MÖ 300’edek kadar devam etmifllerdir.MÖ 330-30 tarihleri aras›ndakiHelenistik Dönemde bölgede

Antik Yunan kültür izleri görül-mektedir. Çorum ve civar›ndaki kaya me-zarlar›n baz›lar› bu döneme ta-rihlenmektedir. Çorum Müze-si’nde de bu döneme ait eser-ler sergilenmektedir.Helenistik dönem sonras› Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nun bir par-ças› olan yörede, Roma döne-mine tarihlenen çeflitli eserlerve kal›nt›lar bulunmufltur. Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nun 395 y›-l›nda ikiye ayr›lmas›yla bölge

At Bafl›, Helenistik Dönem

Mask, Roma Dönemi

tarihçe

32

33

Do¤u Roma (Bizans) s›n›rlar›içine girmifltir. Çorum ilindeki müzelerde budöneme ait eserler bulunmak-tad›r. Bu dönemde Çorum, Ni-konia, Yankoniye gibi isimler-le an›lm›flt›r.Çorum 1071 Malazgirt Savafl›sonras›nda Daniflmend AhmetGazi taraf›ndan 1075 y›l›ndaBizans’tan al›narak Danifl-mend Beyli¤i’nin topraklar›nakat›lm›flt›r. 1174 y›l›na kadarba¤›ms›z olan DaniflmendBeyli¤i, Anadolu Selçuklu Sul-tan› II. K›l›çarslan taraf›ndany›k›larak topraklar› AnadoluSelçuklu Devletine ba¤lanm›fl-t›r. Çorum’un Anadolu Selçuk-lu Devleti’nin yönetimine ka-t›lmas› I. K›l›çarslan zaman›n-da olmufltur. Haçl›larla Çorumyak›nlar›nda yap›lan savaflta

Çorum Beyi olan Obruna’n›nK›l›çarslan’a s›¤›nm›fl oldu¤uve flimdiki kalenin I. K›l›çars-lan taraf›ndan yapt›r›ld›¤› de-¤erlendirilmektedir. Çorum’un I. K›l›çarslan taraf›n-dan al›nmas› Daniflmendlilerile aralar›n›n aç›lmas›na ne-den olmufltur. I. K›l›çars-lan’dan sonra Anadolu Selçuk-lular› zaman›nda Çorum gide-rek geliflmifl ve imar edilmifltir.II. G›yasettin Keyhüsrev döne-minde (1237-1246) Çorum yö-netim bak›m›ndan serleflkerlik(bölge komutanl›¤›) fleklinedönüflmüfltür. Mo¤ollar ileAnadolu Selçuklular› aras›n-da, 1243 y›l›nda yap›lan Köse-da¤ Savafl›’nda, Anadolu Sel-çuklu Devleti’nin yenilmesi so-nucu, Anadolu’da yeni bir kar›-fl›kl›k dönemi bafllam›flt›r.

Kantar A¤›rl›¤›, Roma Dönemi

tarihçe

Bu durum Çorum’u da etkile-mifltir. Karahisar Temürli’yesahip olan “Hüsamettin”, bukar›fl›kl›kta Çorum ve Osman-c›k’a da egemen olmufltur.1276 y›l›nda Kunduz Bey’ino¤lu Emir Celalettin, Ço-rum’daki Mo¤ollar› yenerekÇorum ve Amasya’y› alm›flt›r. Ankara Savafl› sonucunda(1402) Y›ld›r›m Beyaz›d’›n kur-mufl oldu¤u siyasi birlik bozul-mufltur. Timur himayesindeAmasya’da egemenli¤ini yürü-ten Çelebi Sultan Mehmet za-man›nda Çorum, yine Osmanl›yönetiminde kalm›flt›r. Bu du-rum Cumhuriyet yönetiminekadar devam etmifltir. ÇelebiSultan Mehmet Çorum’da Su-bafl›l›k (Komutanl›k) kurdur-mufltur. Osmanl› birli¤ini sa¤layan Çe-lebi Mehmet, o¤lu II. Murat’›Amasya’ya Vali yapm›flt›r. II.Murat’›n Lalas› Biçero¤luHamza Bey’in Çorum’a hiz-metleri olmufltur. 16. yüzy›l-dan itibaren Çorum bölgesi

Karayaz›c› gibi Celalilerinayakland›¤› bir yer haline gel-mifltir. 1649’da Evliya Çelebi ziyaretetti¤i Çorum’u flöyle anlat›r:“Sabahleyin K›rkdilim Dere-si’nden kalkarak bin bir güç-lükle ad›n› bilmedi¤imiz birköye geldik. Bu köy Çorumsanca¤› topra¤›nda 200 hanelibir Müslüman köyüdür. Ço-rum, 42 mahalledir ve 42 ca-misi vard›r. Evleri 4300 taneolup, ba¤l› bahçelidir. Ha-mamlardan “Yeni Hamam” ga-yet güzeldir. Yedi yerde Dârüt-tedris’i vard›r. “Murathan GaziMedresesi” mamur ve mefl-hurdur. 11 S›byan Mektebi, 7han›, 18 yerde gayet güzel su-lu çeflmeleri vard›r. Üç tekke-si, 300 dükkân› olup her türlüesnaf› mevcuttur. Bilgili kim-seleri, nükteci çelebileri, bil-ginleri, dini bütün kiflileri,fleyhleri çoktur. Suyunun vehavas›n›n güzelli¤inden halk›-n›n yüzleri k›rm›z›d›r. fiehrink›ble taraf›ndan Celali ve Ce-

Brofl, 20.Yüzy›l

tarihçe

34

mali flerrinden emin olmak için4 köfle yap›lm›fl güzel bir kale-si vard›r. Ama küçüktür. Ço-rum yak›n›nda “Âfl›k Pafla O¤-lu fieyh Ulvan (Elvan) ÇelebiZiyaretgâh›” vard›r. KendisiOrhan Gazi fleyhlerindendir.Birçok eseri vard›r. Onbirincigünde Çorum Ovas›’ndaki“Seydim Sultan Tekkesi” du-ra¤›na geldik. Büyük bir tekke-dir. Buradan “Karakeçili Kö-yü” ne geldik. Çorum topra¤›nda 200 haneliTürk köyüdür. Buradan hare-ketle; ‹skilip dolaylar›na ulafl-t›k, ‹skilip 150 akçal›k “fierifKaza” yani merkezi ilçedir. ‹s-kilip’in bilginleri medreselerive talebeleri çoktur. Buras›zevk ve heva yeri olmay›p ilimbeldesidir. Osmanc›k’a ulaflt›-

¤›m›zda gördük ki, flehrin bat›taraf›nda “Bektaflilerin fieyhi”gömülüdür. Bütün dünyan›n ziyaret yeri,evliyalar›n umdesi, “Hz. Ko-yunbaba”; Hac› Bektafl’›n hali-fesidir, burada defnedilmifltir.Burada Sultan “Bayezid’i Ve-li’nin Hayrat”›ndan olarak birköprü vard›r ki; her bir kemeriele¤im sa¤madan (Gökkufla¤›)ve “Kehkeflan (Samanyo-lu’ndan) örnek verir. Böyle ç›l-g›nca ›rma¤a üstad mimarsanki bir ‘S›rat’ köprüsü yap-m›flt›r. Kalesi K›z›l›rmak’›n do¤usun-da olup, büyük bir köprü ilegeçilir. Irma¤a yak›n bir yalç›nkaya üzerinde küçük ve sa¤-lam yap›d›r. Çepeçevre büyük-lü¤ü 800 ad›md›r.”

35

tarihçe

Z›rh, Osmanl› Dönemi

CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER

38

Çorum, Orta Karadeniz Bölü-münün iç k›sm›nda yer almak-tad›r. Yüzölçümü 12.820 km2

olan Çorum, do¤uda Amasya,güneyde Yozgat, bat›da Çank›-r›, kuzeyde Sinop, kuzeybat›-da Kastamonu, kuzeydo¤udaSamsun ve güneybat›da K›r›k-kale ile çevrilidir. Çorum’un konumu enlem veboylam de¤erleri ile ifade edi-lirse; 34º 04 dk 28 sn do¤uboylamlar› ile 39º 54 dk 20 snkuzey enlemleri aras›nda yeralmaktad›r. Kentin deniz sevi-yesinden ortalama yüksekli¤i(rak›m›) 801 m’dir. Çorum’unçevre kentlere uzakl›¤›na bak›-lacak olursa, Ankara’ya 244,‹stanbul’a 608, Amasya’ya 92,Sinop’a 294, Samsun’a 172,Tokat’a ise 188 km uzakl›kta-d›r. ‹lçelerin kent merkezineuzakl›klar›; Alaca 52, Bayat83, Bo¤azkale 87, Dodurga42, ‹skilip 56, Karg› 106, Laçin29, Mecitözü 37, O¤uzlar 68,Ortaköy 57, Osmanc›k 59,Sungurlu 72 ve U¤urluda¤ 66km’dir.Çorum s›n›rlar›nda bulunanda¤lar›n ortalama yükseklikle-ri 1500 m dolay›ndad›r. Bun-

lar, Orta Karadeniz bölümün-deki Canik Da¤lar› ile Ilgaz veKüre Da¤lar›’n›n bafllang›çnoktalar›n› oluflturan silsilelerfleklinde güneye do¤ru (BozokYaylas›’na) gittikçe alçal›rlar.Yükseklikleri 1000-2000 maras›nda de¤iflen tepeleri ilebir taraftan K›z›l›rmak vadisik›y›lar›nda, di¤er taraftan Ye-flil›rmak’›n Çekerek Suyu k›y›-lar›nda uzay›p giderler. Çorumda¤lar›n›n yüksek k›s›mlar›, ‹s-kilip-Osmanc›k ve Karg› ilçele-ri topraklar› üzerinde yer al›r.Merkez ilçenin kuzeyindeE¤erci Da¤ s›ralar›, bat›s›ndaAlagöz ve Köseda¤lar› yer al›r.Bu iki da¤ s›ralar› aras›ndaK›rkdilim Bo¤az› bulunmakta-d›r. Güneyde, Dört Tepe silsi-leleri güneydo¤uya do¤ru uza-narak, Mecitözü ve Ortaköy il-çesindeki Karada¤ silsileleriile birleflir. Ayn› flekilde ilçeningüneyinde ve güney bat›s›ndauzanan da¤ s›ralar›, Sungurluilçesi içindeki Kartal Da¤la-r›’na kadar uzanmaktad›r. Os-manc›k ilçesindeki K›z›l›rmakVadisi boyunca uzanan Çal veAda Da¤lar›; Karg› ilçesi s›n›r-lar› içinde devam ederek Ço-

‹skilip Yaylas›

co¤rafi özellikler

39

rum’un en yüksek da¤lar›ndanolan Kös Da¤lar›’ndaki ErenlerTepesi’ne (2097 m) ulafl›r. Ay-n› da¤ s›ralar›n›n güneyinde‹skilip ilçesinin Teke Da¤›, Ka-vak Da¤›, Göl ve Deveci Da¤la-r› ile Çakarözü Da¤lar›’n› mey-dana getirdi¤i görülmektedir.Çorum kentindeki ovalar çeflit-li yüksekliklerde bulunmakta-d›r. Çorum Ovas› (780-800 m),Bozbo¤a Ovas› (800-820 m),

Ovasaray Ovas› (700-800 m),Seydim Ovas› (950 m), Hüse-yin Ovas› (725-875 m), Dedes-li Ovas›, Irmak Ovas› (500-550m), Tayb› Ovas› (550-560 m),Mecitözü Ovas› (950 m), Os-manc›k Ovas› (300-350 m),Düvenci Ovas› (900 m) Hama-mözü Ovas› (450-500 m), Bu-daközü Ovas› (550-580 m) veDelice Ovas› kentin belli bafll›ovalard›r.

Kalehisar

co¤rafi özellikler

FLORA (B‹TK‹ ÖRTÜSÜ)

Çorum’un bitki örtüsü iki böl-ge halinde incelenmektedir.Kuzeyde mefle ormanlar› vei¤ne yaprakl› ormanlara rast-lanmaktad›r. Deniz seviyesin-den 1000-1200 m yüksek olanbölgelerde mefle, k›z›lc›k, ya-bani erik, elma, al›ç, yabanigül yayg›n olarak görülür. Ha-c›hamza çevresinde az da ol-sa ›hlamur a¤açlar› bulun-maktad›r. Karg›, ‹skilip, Os-manc›k, Bayat ilçelerinde isesar›çam, karaçam, köknar, k›-z›lçam a¤açlar› görülmekte-dir. Kentin güneyinin do¤albitki örtüsü ise bozk›rd›r.

Bozk›r alanlar ilkbahar ya¤›fl-lar› ile birlikte yeflerirler, son-baharda kururlar. Bu bölgedepapatya, gelincik, deve dike-ni, köy göçeren dikeni, çak›r-dikeni, kangal otu, s›¤›rkuy-ru¤u, yavflan otu genifl yay›l-ma alan› bulmufltur. Akarsuboylar›nda ise sö¤üt ve kavakçeflitleri görülür. Alaca, Sun-gurlu, Ortaköy ve Mecitö-zü’nün yüksek kesimlerindemefle, ard›ç ve karaçam a¤aç-lar›na rastlan›r. ‹lkbahar ilebirlikte çi¤dem, yabani süm-bül, yabani lale çiçekleri düz-lükleri kaplar.

40

K›z›l›rmak, Yeflil›rmak ve kolla-r›, Çorum kentinden geçerkenbirçok vadi oluflturmufltur. Bu vadilerin bafll›calar›; S›kl›kBo¤az› (Çorum-Samsun yoluüzerinde, 7 km), Hatap Vadisi(Hatap Çay›’n›n geçti¤i yerde,16 km), Harami Vadisi-DanaBo¤az› (Seydim Ovas› ile De-desli Ovas›’n› birlefltirir, 6,5km), K›rkdilim Vadisi, SacayakVadisi ve H›fl›r Vadisi’dir.Çorum’daki akarsular sular›n›,Türkiye’nin iki önemli akarsu-

yu olan K›z›l›rmak ve Yeflil›r-mak Havzalar›na boflalt›rlar.K›z›l›rmak Havzas› (K›z›l›r-mak’›n Çorum içinden geçenk›sm› 182 km’dir. Geçifl yerleriBayat, ‹skilip, Merkez ilçe, Os-manc›k, Karg› ilçeleri ve köyle-ridir). Yeflil›rmak Havzas› (Ço-rum Merkez ‹lçe’nin büyük birk›sm›, Alaca ‹lçesi, Mecitözüve Ortaköy ‹lçelerindeki çay vedereler, Yeflil›rmak’›n önemlibir kolu olan Çekerek Irma¤›nabu havzada dökülür). Çorum

Obruk Baraj›

co¤rafi özellikler

FAUNA (YABAN YAfiAM)

Çorum genelinde bulunanmemeliler aras›nda karaca,geyik, yaban domuzu, ay›,porsuk, tilki, tavflan, kurt,sansar, sincap en çok gözeçarpanlard›r. ‹skilip, Dodurgave Osmanc›k ilçelerinde ge-yik, karaca ve yaban domuzuçok fazla bulunmaktad›r.Özellikle Karg› ormanlar›ndayaflayan karaca ve geyik nü-fusu önemlidir ve yo¤un koru-ma alt›ndad›r. Çorum’da tes-pit edilen pek çok kufl türüvard›r. Obruk Baraj›, Gölünya-

z›, Çorum Baraj› ve Göletlerbu kufl türlerine ev sahipli¤iyapmaktad›r. Bu türler ara-s›nda leylek, bal›kç›l, kartal,flahin, keklik, ibibik, guguk,a¤açkakan, b›ld›rc›n, bülbül,karga, k›rm›z› gagal› karga vesaksa¤an en göze çarpanlar-d›r. Nesli tükenmekte olanKaraakbaba türünü de bölge-de rastlan›labilmektedir. K›-z›l›rmak Havzas›nda bulunanÇeltik tarlalar›nda özellikleOsmanc›k ilçesinde yo¤unleylek popülasyonu vard›r.

41

Çat Suyu (82 km), MecitözüÇay› ve Çekerek Irma¤› kentintopraklar›ndaki akarsulardanilk akla gelenlerdir. Merkez ilçede Eymir (Gölünya-z›) Gölü, yaz›n sular› çok aza-lan bir sazl›k ve batakl›kt›r. ‹lk-bahar aylar›nda ayr›ca merkezilçede Uyuz Gölü ve K›rkgöz

ad› verilen küçük gölcükler deoluflur. Ayr›ca Çomar Baraj›,Obruk Baraj›, Hatap Baraj›,Alaca Baraj›, Yenihayat Baraj›,Ahmeto¤lan Göleti, Evci YeniK›flla Göleti, Seydim Göletleri,‹negazili Göleti ve AlacahöyükGöleti gibi baraj ve göletlerbulunmaktad›r.

K›z›l›rmak

co¤rafi özellikler

ADIM ADIM ÇORUM

44

BÜYÜK GÜLLÜCEK HÖYÜ⁄ÜBüyük Güllücek Köyü’nün ya-k›n›nda yer almas› nedeni ileköyün ad›yla an›lan höyükteyap›lan araflt›rmalarda Kalko-litik ve Frig dönemine ait bu-luntular›n yan› s›ra az da olsaHitit serami¤ine rastlanm›flt›r.Araflt›rmalar sonucunda gün›-fl›¤›na ç›kart›lan KalkolitikÇa¤’a ait mimari kal›nt›lar in-celendi¤inde kare ya da dört-gen planl›; iki ya da üç odal›yap› temelleri bulunmufltur.Temellerin üzerinde de kerpiçduvar kal›nt›lar› tespit edil-mifltir. Temelleri bulunan me-kânlar›n iç k›sm›nda ise killes›vanm›fl tabanlarda oval yada daire formlu ocaklar bulun-mufltur. Elde edilen veriler do¤rultu-sunda burada 4-5 hanedenoluflan küçük bir köyün var ol-du¤u düflünülmektedir. Küçükbuluntular aras›nda çeflitlimalzemelerden yap›lm›fl (pifl-mifl toprak, tafl, kemik-boy-nuz, bak›r) kadeh, maflrapa,idol, amulet, kafl›k, a¤›rflak,hayvan figürini, dilgi ve baltaele geçirilmifltir.

KUfiSARAY HÖYÜ⁄ÜYaklafl›k 25 m yüksekli¤indeolan höyük, kent merkezinin15 km kuzeydo¤usunda, Kufl-saray Köyü’nün 400 m kuzey-bat›s›nda, Düvenci Ovas›’nda-d›r. Yap›lan araflt›rmada tepe-nin 4 m kal›nl›¤›nda bir kültürtabakas› bar›nd›rd›¤› saptan-m›flt›r. Tepenin 150 x 100 m ebatlar›n-da bir sur ile çevrili oldu¤u dü-flünülmektedir.

HACIMUSA HÖYÜ⁄ÜHac›musa Höyü¤ü; Çorum’unyaklafl›k 15 km güneydo¤u-sunda, Elmal›-Hac›musa Köyüaras›ndad›r. Do¤al bir tepe üzerindeki hö-yük genifl bir alan› kaplamak-tad›r. Yap›lan yüzey araflt›rma-s›nda elde edilen buluntular›nço¤unlu¤u Eski Tunç Ça¤›’natarihlenmektedir. Bu buluntu-lardan baflka az say›da çak-maktafl› aletlere de rastlan-m›flt›r. Höyü¤ün güneydo¤u yamac›n-dan toplanan çanak çömlekleriçinde tek renkli Demir Ça¤›örneklerine de rastlanmakta-d›r.

Kabartmal› Levha, Frig Dönemi

kent merkezi

45

ÇORUM KALES‹ Kent merkezinde yer alan Ço-rum Kalesi, Selçuklu mimariözellikleri tafl›maktad›r. Kale-nin yap›m tarihi kesin olarakbilinmese de kale ile ilgili ilkyaz›l› kaynaklar 1571 tarihlidir.16. yüzy›lda Çorum’u ziyareteden Evliya Çelebi’nin anlat›-m›na göre Çorum Kalesi, Sul-tan K›l›çaslan taraf›ndan yapt›-r›lm›fl bir Selçuklu yap›s›d›r.Kare planl› kalenin girifli ku-zeydendir. Kalenin dört köfle-sinde daire planl› kuleler bu-lunmaktad›r. Kalenin güney,do¤u ve bat› cephelerinde surbedeninden ç›kma yapan, dik-dörtgen fleklinde ikifler kuleyer almaktad›r. Kuzeyde giriflkap›s› da oldu¤u için bu cep-hede bu ç›k›nt›lardan üç tanevard›r. Yap›m›nda çeflitli dö-nemlerden kalma devflirmemalzemelerin de kullan›ld›¤›kalenin girifli, tu¤la kemerli birkap›dan sa¤lanmaktad›r. Gü-nümüzde kalenin içinde bir ca-mi ve evler bulunmaktad›r.

KALE CAM‹‹Yap›m y›l› kesin olarak bilin-meyen cami Çorum Kalesi’nin

içinde, giriflte bulunmaktad›r.1730 y›l› kay›tlar›nda mescitolarak an›lan yap›, 1732 y›l›n-da minber eklenerek cami ha-line getirilmifl ve bu tarihtenitibaren Kale Camii olarak an›l-maktad›r. Elimizdeki verileregöre 1730’lu y›llardan dahaönce yap›lm›fl olmas› gerekenyap›n›n harimi üç taraftanmahfillerle çevrilidir. Bu özelli-¤i ile cami, Çorum camileriaras›nda özel bir yere sahiptir.

Çorum Kalesi

Kale Duvar›nda Devflirme Malzeme

kent merkezi

46

ÇORUM MÜZES‹Türkiye’nin en görkemli tarihimüze binalar›ndan birine sa-hip olan Çorum Müzesi, civar-daki antik yerleflimlerden ç›-kar›lan arkeolojik ve Ço-rum’dan toplanan etnografikeserlerin ça¤dafl müzecilik an-lay›fl›na uygun olarak sergi-lendi¤i bir müzedir. Kitabesinegöre 1914 y›l›nda hastane ola-rak infla edilmifl olan bina, da-ha sonralar› Ziraat Mektebi,S›hhat Mektebi, Sanat Okulu,Ticaret Lisesi, Makine MeslekYüksek Okulu ve Atatürk Lise-si olarak Çorum’a hizmet ver-meye devam etmifltir. Üç katl›tarihi bina, 19. yüzy›l tipik mi-mari özelliklerini yans›tt›¤›için “Korunmas› Gereken Ta-

fl›nmaz Kültür Varl›¤›” olaraktescillenmifltir. 1988 y›l›ndayanan bina, bafllat›lan resto-rasyon çal›flmalar› sonucunda2003 tarihinde yeni ÇorumMüzesi olarak ziyarete aç›l-m›flt›r. Çorum Müzesi’nde,Kalkolitik Ça¤’dan (MÖ 6000-3000) bafllayarak Do¤u Romadönemine kadar çeflitli arke-olojik eserler sergilenmekte-dir. Müzenin en çok ilgi çekensergilemelerinden biri de asl›-na uygun olarak sergilenenEski Tunç Ça¤› AlacahöyükKral Mezarlar›ndan “L” Meza-r›d›r. Mezar, içindeki iskelet,dini sembol olarak kullan›lanbo¤a ve geyik heykelcikleri,günefl kurslar›, süs eflyalar› veölü yeme¤i için kurban edil-

Çorum Müzesi

Alacahöyük Kral Mezar›, Eski Tunç Ça¤›

kent merkezi

‹kisi asma kat olmak üzere 4katl› düzenlenen Çorum Mü-zesi’nde Hattufla, Alacahö-yük, Kuflsaray, Eskiyapar,Ortaköy (fiapinuva), Yörük-lü-Hüseyindede, Pazarl› gibiönemli arkeolojik yerleflim-lerin yan› s›ra, civardaki iriliufakl› pekçok arkeolojik yer-leflimden elde edilen bulun-tular sergilenmektedir.

47

dikten sonra mezar üzerineyerlefltirilen bo¤a bafllar› iledönemin mezar kültürüne ›fl›ktutmaktad›r. Müzede en çok il-gi gören eserler aras›nda, EskiHitit Krall›k Dönemine tarihle-nen Hüseyindede kabartmal›vazolar› ilk akla gelenlerden-dir. Çeflitli tören sahnelerininbetimlendi¤i bu vazolar ka-bartmal› olarak yap›ld›klar›için arkeoloji dünyas›ndaönemli bir yere sahiptirler. Hi-tit baflkenti Hattufla’n›n mo-dern müzecilik anlay›fl› ile ya-p›lan maketi, ziyaretçilere Hat-tufla’n›n o dönemdeki yap›salözelliklerini görsel olarak su-nan bir sergileme olarak dik-kat çekmektedir. Müze kolek-siyonundaki önemli eserler-den olan ve Hitit kral› II. Tud-haliya’ya ait (MÖ 1430) üzeriçivi yaz›l› bronz k›l›ç da ziya-retçilerin ilgisini çekmektedir.Çivi yaz›l› tabletler, damgamühürler (bulla), heykelcikler(alt›n-fildifli-bronz), seramik-ler, savafl aletleri, balta, orak,bilezik ve i¤neler vb, müze zi-yaretçilerinin Hitit sanat› vekültürü hakk›nda ayr›nt›l› bilgisahibi olmalar›n› sa¤lamakta-

d›r. Helenistik, Antik Roma veBizans eserlerinin de bulundu-¤u müze koleksiyonu, bölge-nin geç antik ça¤da da iskânedilmifl önemli bir yer oldu¤u-nu kan›tlamaktad›r. Müzebahçesi de civardaki yerleflim-lerden elde edilmifl ve çeflitlidönemlere ait eserlerin incele-nebildi¤i bir sergi aland›r. An-tik Roma lahitlerinden, Os-manl› mezar tafllar›na; yaz›t-lardan, çeflmelere kadarpekçok eser, müzenin zenginkoleksiyonlar›na dair ipuçlar›vermektedir. Müzenin Etnog-rafya bölümünde ise, Ço-rum’un yak›n tarihine ait eser-ler sergilenmektedir.

Hattufla Yerlefliminden Rekonstrüksiyon

Kabartmal› Vazo, Hitit Dönemi

kent merkezi

48

Mankenli dekorlarla haz›rla-nan üç bölümde; kentin kah-vehane kültürü, leblebi oca¤›ve bak›rc› iflli¤i ziyaretçilerinilgisine sunulmufltur. 14. yüz-y›la tarihlenen Elvan ÇelebiTürbe kap›s›, yerel k›yafetler,tüfekler, tabancalar, k›l›çlar,z›rhlar, hançerler, çiniler, süseflyalar›, lambalar, sürahilerve kilim gibi; Çorum ve civar›n-da yaflayanlar›n yak›n geçmifl-teki sanat ve kültürlerine ›fl›ktutan pekçok eser yine arke-oloji bölümünde oldu¤u gibiça¤dafl müzecilik normlar›nauygun olarak sergilenmekte-dir.

Çorum Müzesi, Çorum’da Hat-tufla, Yaz›l›kaya, Alacahöyükve fiapinuva gibi önemli arke-olojik yerleflmeleri kapsayanve Hititler’in eflsiz kültür mira-s›na yap›lacak bir gezinin ta-mamlanmas›n› sa¤layacak enönemli halkad›r.

ÇORUM ULU CAM‹‹Çorum’un en güzel camilerin-den olan Ulu Camii’nin yap›my›l› tam olarak bilinmemekte-dir. 12 sütunun tafl›d›¤› kubbe-si, iki katl› son cemaat yeri veiki minaresi ile cami Çorum’unen önemli camilerinin bafl›ndagelmektedir. Caminin III. Key-kubad’›n azat edilmifl kölesiHayrettin Bey taraf›ndan 13.yüzy›lda yapt›r›ld›¤› düflünül-mektedir. IV. Murat zaman›n-da (1574-1595) onar›m görencaminin ad› bu onar›mdansonra Murad-› Rabi Camii ola-rak an›lm›flt›r. Sultan IV. Muratzaman›nda camiyi onaran kifliise Mimar Sinan’d›r. 1786 ve1793 depremlerinde hasar gö-ren cami, ibadet edilemeyecekduruma gelmifl ve bu flekilde 8y›l boyunca harap durumdakalm›flt›r. Abdülfettah Bey ta-

Çorum Müzesi

Ulu Camii fiad›rvan›

kent merkezi

49

raf›ndan 1810 y›l›nda onart›l-m›flt›r. 1911 y›l›ndaki onar›mdason cemaat yeri elden geçiril-mifl ve do¤udaki minare eklen-mifltir. Özellikle orta kubbesive kubbeyi tafl›yan sütunlar›nyaratt›¤› özgün mimarisi ile il-gi gören caminin bir di¤erözelli¤i de ince iflçilikli minbe-ridir. Abanoz a¤ac›ndan yap›l-m›fl ve 12 basamakl› olan min-berin kitabesine göre 1306 y›-l›nda yap›ld›¤› bilinmektedir.Avlusunda yer alan süslemeliflad›rvan ve sadaka tafl› da ca-minin di¤er ilgi çeken ögele-rindendir.

HIDIRLIK CAM‹‹H›d›rl›k Mevkiinde yer almak-tad›r. Rivayete göre Hz.Pey-gamberin dostlar›ndan ve onahizmet edenlerden SuheybiRumi’ ye sayg› niflanesi olarakH›d›ro¤lu Hayrettin taraf›ndanyapt›r›lan caminin, yap›m tari-hi bilinmemektedir. Eski cami-nin yerine Yedi-Sekiz HasanPafla’n›n iste¤i ile II. Abdülha-mit döneminde yenisi inflaedilmifltir. Caminin içinde yeralan türbede Suheybi Rumi veUbid Gazi Makamlar›; Camininbat›s›nda bahçe içinde yeralan türbede Elhac Yusuf-u

Ulu Camii

H›d›rl›k Camii

kent merkezi

50 Bahri mezar›, bu türbenin bat›bitifli¤inde yer alan türbedeise Kerebi Gazi Makam› bulun-maktad›r. Tek minareli cami-nin en önemli özelli¤i; camininavlusundaki hazire (mezarl›k)ile birlikte günümüze ulaflabil-mifl olmas›d›r. Yap›, Çorum’unmimari özellikleri bak›m›ndanönemli dini yap› topluluklar›n-dan biridir. Caminin yap›m ta-rihi kesin olarak bilinmemek-tedir. Baz› araflt›rmac›lara gö-re caminin ilk yap›m› Selçuklu-lar zaman›nda olmufltur. An-cak bugün görülen caminin ya-p›m tarihi, kitabesinden anla-fl›laca¤› gibi 1889’dur. Cami-nin minberi mermerden yap›l-m›fl olup, minber kap›s› ise ah-flaptand›r.

VEL‹ PAfiA CAM‹‹ (ABDÜLBAK‹ PAfiA CAM‹‹)Evliya Çelebi’nin “DefterdarCamii” diye belirtti¤i ve günü-müzde Abdülbaki Pafla Camii

olarak da an›lan caminin yap›-m›na dair kitabesi yoktur. Veli-pafla Camii’nin süslemeleriminare, tavan, üst pencereler,mihrap ve minberdeki geo-metrik, bitkisel motifler vebunlardan oluflturulan kom-pozisyonlardan meydana gel-mektedir. Ahflaptan infla edi-len minarede flerefeler iç ved›flbükey olarak düzenlenenbindirmeler üzerine oturtul-mufl, korkuluklar› ise ajur tek-ni¤i ile bezenmifltir. Mahfilinahflap tavan› göbeksizdir veharimin tavan› baklava dilim-leriyle süslenmifltir. Camiyegirildi¤inde ilk bak›flta, mihrapve minber dikkat çekmektedir.Dikdörtgen çerçeveli mihrab›netraf› stilize bitkisel kompo-zisyonlar›n ifllendi¤i silmelerlesüslenmifltir. Mimar› belli ol-mayan Abdulbaki Velipafla Ca-mii, mihraba yatay uzanan ah-flap tavanl› harimi, harimin ku-zeyindeki genifl mahfili, küçük

Veli Pafla Camii

kent merkezi

51

son cemaat yeri ve ahflap mi-naresiyle Çorum camileri içeri-sinde önemli bir yere sahiptir.

KULAKSIZ CAM‹‹Tek minareli tek kubbeli Ku-laks›z Camii, vitrayl› pencere-leri, ahflap tavan süslemeleri,Sakal-› fierif muhafazas› veson cemaat yerinin olmay›fl›ile dikkat çekmektedir. 1814-1815 y›llar›na tarihlenen cami-nin bir baflka özelli¤i de kuzeycephe duvar›nda, Çorum’dabaflka hiçbir camide görülme-yen mükebbire bulunmas›d›r.

‹NAYETULLAH CAM‹‹‹nayetullah Camii dikdörtgentavanl›, ahflap örtülü harimi,üzeri harimin kuzeyindekimahfile kat›lan son cemaat ye-

ri ve ahflap minaresi ile Ço-rum’daki ahflap tavanl› cami-lerin günümüze ulaflan örnek-lerindendir. Caminin yap›l›fl tarihi 1903’tür.fiad›rvan› ise 1963 y›l›nda yap-t›r›lm›flt›r. Cami 2003 y›l›ndakapsaml› bir tadilattan geçiril-mifltir.

PAfiA HAMAMI15. yüzy›l sonlar›nda Taceddin‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›-r›lan hamam, çifte hamam ola-rak yap›lm›flt›r.

Kulaks›z Camii

kent merkezi

Di¤er Cami ve Türbeler: Han Camii (Gülabi Bey Camii- Ömer Neftçi Camii), Kubbe-li Camii, Kellegöz Camii, Ke-rebi Gazi Türbesi

52

Hamam›n en önemli özelli¤i,özgün fleklini koruyarak günü-müze ulaflm›fl olmas›d›r.

AL‹ PAfiA HAMAMI (YEN‹ HAMAM)Çorum’un en büyük hamam›olan Ali Pafla Hamam›, 1573 y›-l›nda Erzurum Beylerbeyi Ali

Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.Çarfl› içinde yer alan yap›rrestore edilmifl olup hamamolarak kullan›lmaktad›r.ktad›r.

VEL‹ PAfiA HANI Yozgat Beylerinden Veli Paflataraf›ndan yapt›r›lan han›nad›na 1867 ve 1887 tarihli bel-gelerde rastlanmaktad›r. 1914y›l›nda yanan han, 1915-1916y›llar› aras›nda fievket Bey ta-raf›ndan orijinal haline uygunolarak onart›lm›flt›r. Sa¤lam ve görkemli görünü-mü ile dikkat çeken Veli PaflaHan›, iki katl› kargir bir yap›-d›r. Sadece han›n ön yüzünde-ki köflk bölümü üç kat olarakinfla edilmifltir. 1000 m2’lik biralan› kaplayan han yap›s› hemplan›, hem de yap›sal özellik-leri nedeniyle geleneksel Os-manl› hanlar›n›n Çorum’dakien iyi örne¤idir. Bafllang›çta yolcu han›, dahasonraki dönemlerde ise depo,otel, kargo binas›, terminal gibifarkl› amaçlarla kullan›lan ha-n›n, 1982 y›l›nda çizilen rölöve-sinde alt kattaki tafl avlu etraf›n-da at arabalar›n›n ba¤land›¤›bölüm, depolar ve kahvehaneler

Pafla Hamam›

Ali Pafla Hamam›

kent merkezi

53

bulunmaktad›r. Üst katlara, av-lunun iki yan›ndaki ahflap mer-divenlerle ç›k›lmakta olup, üstkatta 35 tane han odas› yer al-maktad›r. Yap›n›n üst katlar› ori-jinal özelliklerini alt katlara k›-yasla daha iyi koruyabilmifltir.Cephede, pencere üstlerindegörülen alç› süslemeler ve lev-halar han›n bir zamanlar ne ka-dar zarif bir yap› oldu¤una dairipuçlar› vermektedir. Daha küçük ölçekli di¤er hanyap›lar› aras›nda Tacettin Pa-fla Han› ve Kubbeli Han da sa-y›lmaktad›r.

PAfiA ÇEfiMES‹ Yavruturna Mahallesi’nde bu-lunan Pafla Çeflmesi, 1983 y›-l›nda daha iyi korunmas› ama-c›yla Çorum Müzesi bahçesinetafl›nm›flt›r. 1916’da yapt›r›lançeflmede kemerli bir nifl içindeyer alan üç sat›rl›k kitabeninyan› s›ra, sa¤ üst köflede ikincibir yaz›t daha görülmektedir.Yaz›tlardan biri çeflmenin in-

flas›na, di¤eri ise onar›m›naaittir.

ABAZA ÇEfiMES‹Yavruturna Mahallesi’nde bu-lunan Abaza Çeflmesi blok taflve tu¤la kullan›larak yap›lm›fl-t›r. Kemerli niflin üst k›sm›ndaoval formlu kitabe yerinde1335 H./1916 M. tarihi okun-maktad›r.

Veli Pafla Han›

Pafla Çeflmesi

kent merkezi

Di¤er Çeflmeler: Çorbac›Çeflmesi, K›l›çören Köyü Çefl-mesi, Maraz Hatice Çeflmesi

54

‹ST‹KLAL ‹LKOKULUYap›ld›¤› y›llardaki ad› “MecidiMektebi” olan okul, 1913-1915y›llar› aras›nda Mutasarr›f Nu-rettin Bey zaman›nda yap›l-m›flt›r. Okulun ad› Cumhuriye-tin ilan›n›n ard›ndan, 1925 y›-l›nda ‹stiklal ‹lkokulu olarakde¤ifltirilmifltir. Bodrum kat›ile birlikte üç katl› olan bina-n›n yap›m›nda k›smen sar›kumtafl› kullan›lm›flt›r. Bina-n›n döflemeleri ve tavan› ah-flapt›r. Okulun arazisinde dahaönce, 1908 tarihli bir medreseve kütüphanesi bulunuyor-mufl. Okul tafl›narak, bina e¤i-tim ve teknoloji müzesi yap›l-mak üzere restore edilmifltir.Teflhir tanzim çal›flmalar› de-vam etmektedir.

ÇORUM BELED‹YE B‹NASI Milli Kütüphane olarak 1925y›l›nda yap›lan binan›n üst ka-t›, kütüphane, k›smen müze,musiki mektebi, toplant› odas›gibi amaçlara hizmet ederken,alt kat› da banka ve ifl yeri ola-rak hizmet vermifltir. ‹fllevin-deki çeflitli de¤iflikliklerin ar-d›ndan 1960 y›l›ndan beri be-lediye binas› olarak kullan›l-maktad›r.

ÇORUM KONUT M‹MAR‹S‹Çorum’un geleneksel konutmimarisinde yap›m tekni¤iolarak, h›m›fl (ahflap çatk›lar›naralar›n›n kerpiç dolgu ile dol-durulmas›) ve ba¤dadi (kal›nkalaslar aras›na s›k çak›lm›flç›talar›n üzerinin s›va ile kap-lanmas›) teknikleri kullan›l-m›flt›r. Genellikle iki katl› veç›kmal› olarak infla edilen ko-nutlar, kerpiçten yap›lan yük-sek bahçe duvarlar› ile sokak-tan ayr›lm›flt›r. Evlerin zeminkat›nda genel olarak mutfakve kiler gibi mekânlar bulun-maktad›r. Üst kata ahflap mer-divenle ç›k›l›r ve odalara aç›-lan sofaya ulafl›l›r. Yatak, ye-mek ve oturma iflleri için kulla-n›lan odalardan biri, di¤erleri-

‹stiklal ‹lkokulu

Belediye Binas›

kent merkezi

ne göre daha büyük ve süslüyap›lm›flt›r. Bu oda konuka¤›rlamak için yap›lm›flt›r. Üstkata, soka¤a do¤ru ç›kmal› ya-p›ld›¤›ndan alt kata göre dahagenifl ve feraht›r. Evlerin için-de taban döflemesi ve tavangenellikle ahflapt›r. Baz› evler-de ahflap tavan süslemeleri degöze çarpmaktad›r. Odalardayaflmakl› ocaklar, flerbetliklerve yüklükler göze çarpar. Oca-¤›n iki yan›nda yer alan nifller,fincan, cezve gibi eflyalar› koy-mak için yap›lm›flt›r. Oca¤›nyaflmak denilen davlumbaz k›-s›mlar› ço¤unlukla alç›dan ya-p›lm›flt›r. Geleneksel Çorumkonut mimarisinin baz› örnek-lerinde ön cephede, ikinci katüst köflelerde ya da al›nl›k al-t›nda evin yap›m tarihi yer al-maktad›r. Evlerin kap› tokmak-lar› ucu topuzlu demir çengelya da kad›n eli fleklindedir.

KÂT‹PLER KONA⁄IÇorum’un restore edilerek ya-flat›lan tarihi de¤erlerinden bi-ri olan Kâtipler Kona¤›, tarih-sel kent dokusunun korunabil-di¤i Alaybey Sokak’ta bulun-maktad›r. Evi yapt›ran Seyit

Mehmetzade Mustafa Efendi1878 y›l›nda Ellinci KengiriAlay›’n›n Dördüncü Redif Ta-buruna, tabur kâtibi olarakatanm›flt›r.

Savaflta gösterdi¤i baflar›sonras›nda II. Abdülhamit ta-raf›ndan ‹ftihar Madalyas› veMecidi Niflan› ile ödüllendiri-len Seyit Mehmetzade Musta-fa Efendi, Çorum’a döndü¤ün-de kona¤›n yap›m›na bafllan-m›flt›r. 1882 y›l›nda tamamla-nan konak, iç sofal›, iki katl› vebahçelidir. 1975 y›l›na kadarkonut olarak kullan›lan konak,1995 y›l›ndan beri de Kültür veTurizm Bakanl›¤› belgeli özellokanta olarak hizmet vermek-tedir. Kâtipler Kona¤› mimari özel-likleri ve kent dokusundakiözel yerinin yan› s›ra, Ço-rum’un en lezzetli yöresel ye-meklerinin sunuldu¤u bir me-kân olarak da ilgi çekmekte-dir. Çorum’un yerli ailelerin-den olan konak sahiplerininyaflatmaya devam ettikleri Ço-rum lezzetleri ve gelenekleri,bu konakta hâlâ modern za-manlara inat varl›klar›n› sür-dürüyorlar.

55

Kâtipler Kona¤›

kent merkezi

56

Konaktaki tüm mekânlar› asl›-na uygun olarak korumayaözen gösteren ev sahipleri, ay-n› özeni yemeklerde ve su-numlar›nda da gösteriyorlar.Günümüzde Çorum’u ziyareteden yerli-yabanc› turistlerinu¤ramadan kentten ayr›lma-d›klar› konak, geleneksel Ço-rum mimarisinin özgün atmos-ferinde yaflanabildi¤i ve ayn›zamanda yöresel Çorum ye-meklerinin de yenebildi¤i özelbir adrestir.

VEL‹ PAfiA KONA⁄IVeli Pafla Kona¤›, 1923-1924y›llar›nda Veli Pafla’n›n o¤lufievket Bey taraf›ndan yapt›r›l-m›flt›r. Yap›sal özellikleri ileTürk evi karakterine uygunolan yap›, Çorum’un tarihi ev-leri aras›nda özel bir yere sa-hiptir. ‹ki katl› sofal› konak, bahçe-sinde yer alan müfltemilat ya-p›lar› ile özgün karakterini ya-flatmaktad›r.

ALAYBEY SOKAK Çorum’un özgün kent doku-sunun hâlâ hissedebildi¤i, si-vil mimari örneklerinin baz›la-r›n›n restore edilerek günü-müze tafl›nd›¤›, baz›lar›n›n darestorasyon görece¤i günleribekledi¤i Alaybey Sokak, tari-hi evlerden hofllananlar›n, mi-marl›k ya da sanat tarihine il-gi duyanlar›n u¤ramadankentten ayr›lmad›klar› bir so-kakt›r. Çorum’un tarihi kent-sel dokusunun yaflanabilece-¤i di¤er sokaklar aras›ndaEmir Ahmet Sokak ve AzapAhmet Sokak say›labilir.

ESK‹C‹LER (D‹K‹C‹LER) ÇARfiISIÇorum merkezde yer alan Eski-ciler (Dikiciler) Çarfl›s› çok darbir sokak ve her iki yan›nda yeralan küçük dükkânlardan olufl-maktad›r. Ço¤unlukla ayakka-b› tamircilerinin yer ald›¤› so-kak ve dükkânlar, geçmifltekisakinli¤ini korumaktad›r.

Veli Pafla Kona¤›

kent merkezi

Çorum Saat Kulesi

58

Soka¤›n en önemli özelli¤i tafldöfleli oluflu ve ahflap kap› vepencereleri ile zamana dire-nen dükkânlar›d›r. Elbette bu küçük dükkânlardael eme¤i mesleklerini sürdü-ren zanaatkârlar› da unutma-mak gerekir.

ÇORUM SAAT KULES‹Çorum’un kentsel simgesiolan saat kulesi 1894 y›l›nda(H. 1312) II. Abdülhamit’in Be-fliktafl Muhaf›z› olan Yedi Se-kiz Hasan Pafla taraf›ndanyapt›r›lm›flt›r. Güneye aç›lanyuvarlak kemerli kap›s› üze-rinde yer alan 8 sat›rl›k mer-mer kitabede 1312 tarih okun-maktad›r. Sar› kesme tafltanyap›lan saat kulesi 27,5 myüksekli¤indedir. Kaidesi sekizgen planl› olankulenin gövdesi 24 köflelidir.Üzeri kurflun kubbe ile örtülükuleye 81 basamakl› dönermerdivenle ç›k›lmaktad›r vesaat kulesinde dört saat kad-ran› bulunmaktad›r.

MES‹RELER

ÇATAK TAB‹AT PARKI‹l merkezinin en cazip mesire-sidir. ‹l merkezine 22 km uzak-l›kta olan mesire koruma alt›n-dad›r.

BAHABEY ÇAMLI⁄IMerkeze 2 km uzakl›ktaki bumesire, Çorum’un eski beledi-ye baflkanlar›ndan Baha Çor-bac›o¤lu’nun ad› ile an›lmak-tad›r. S›k çam a¤açlar›yla kap-l› alan, kentin önemli yeflilalanlar›ndan biridir.

SIKLIK MES‹RES‹ Çorum- Samsun karayolu üze-rinde günübirlik gidilen il mer-kezine yak›n bir mesiresidir.

HAMAMLIÇAY KÖYÜ KAPLICASI Merkeze 12 km uzakl›kta Ha-maml›çay Köyü’ndedir. Suyu42ºC s›cakl›kta olup; romatiz-ma hastal›klar›na, cilt hasta-l›klar›na ve böbrek tafllar›n›ndüflürülmesine yard›mc›d›r.

Çomar Baraj›

kent merkezi

SUNGURLU

Sungurlu’nun da içinde bulun-du¤u bölge Anadolu’nun eneski yerleflimlerine ev sahipli-¤i yapm›fl kültürel anlamdaçok zengin bir bölgedir. Özel-likle Hititler zaman›nda önem-li yerleflim merkezleri bulunanbölge, ticaret yollar› üzerindeyer alm›flt›r. Hititler’in ard›n-dan, Frig, Pers, Helenistik veRoma topraklar›na kat›lanSungurlu’nun da dahil oldu¤ubölge Bizans hakimiyetindensonra Türk egemenli¤ine gir-mifltir. Yöre Osmanl› toprakla-r›na Y›ld›r›m Beyaz›t zaman›n-da geçmifltir. 1924 y›l›nda Ço-rum’a ba¤l› bir ilçe olan Sun-gurlu’nun, Bo¤azkale buca¤›1987’de ayr›larak ilçe olmufl-tur. Sungurlu, Orta Karadeniz

Bölümü ile Orta K›z›l›rmak bö-lümleri aras›nda yer alan veidari olarak Çorum ‹line ba¤l›en büyük ilçedir. ‹l merkezine71 km uzakl›kta olup, yüzölçü-mü 2557 km2’dir. Deniz sevi-yesinden yüksekli¤i 780 m’dir.Karadeniz Bölgesi da¤lar›n›nalçal›p, do¤rultu de¤ifltirdi¤ibir sahada, ‹ç Anadolu platola-r›na geçilen bir alanda yer al-maktad›r.

BOYALI HÖYÜKArkeolojik kaz›lar sonucunda,Boyal› Höyük’te Eski Tunç Ça-¤›, Eski Hitit Ça¤› ve Demir Ça-¤› tabakalar›na ait arkeolojikverilere rastlanm›flt›r. En az ikimimari evresi oldu¤u düflünü-len Eski Hitit tabakas›nda insi-tu durumda (orijinal yerindeele geçirilen) k›r›k durumdaçanak çömlekler, rythonlar,kabartmal› kaplara ait parça-lar, dokuma tezgâh› a¤›rl›klar›,a¤›rflaklar ve bronz i¤neler bu-lunmufltur. Kaz›lar sonucundaBoyal› Höyük’te, Hüseyinde-de’den biraz daha genifl ölçek-te ve daha uzun süre yaflam›n›sürdürmüfl bir yerleflim oldu-¤u düflünülmektedir.

60

Ulu Camii

Pafla Köprüsü

sungurlu

ULU CAM‹‹Mehmet Sungur Bey taraf›n-dan 1762 tarihinde yapt›r›lancaminin ana mekân› kubbe ileörtülmüfltür. Tek minaresi var-d›r ve tu¤ladan yap›lm›flt›r. Caminin yan taraf›ndan Meh-met Sungur Bey’in mezar› bu-lunmaktad›r.

KAVfiUT KÖYÜ CAM‹‹Selçuklular’dan kalan bir yap›oldu¤u söylenen yap›n›n kesininfla tarihi bilinmemektedir.Dikdörtgen planl› caminin ah-flap direklerle tafl›nan bir çat›s›vard›r. Çeflitli onar›mlarla öz-gün formundan uzaklaflm›flt›r.

SUNGURO⁄LU HAMAMI18. yüzy›lda Mehmet SungurBey taraf›ndan yapt›r›lan tekkubbeli bir yap›d›r.

DEM‹RfiEYH KÖYÜ TÜRBES‹Yap›m tarihi kesin olarak bilin-memektedir. Ancak yap›salözellikleri Osmanl› türbelerinian›msatmaktad›r. Genel hatla-r› ile dikdörtgen planl› sade biryap›d›r. Kare planl› iki odas›vard›r.

SAAT KULES‹l892 y›l›nda kaymakam EdipBey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.Kare planl› gövde, silmelerlesekiz kata bölünmüfltür. Saat-ler 50 kg’l›k kovalarla çal›fl-maktayd›. En üst katta ahflapbir köflk, alt›nda dört yöndesaat kadranlar›, bunlar›n alt›n-da da demir parmakl›kl› bal-kon bulunmaktad›r.

Saat Kulesi

61

Kilise

sungurlu

62

sungurlu

YÖRÜKLÜ (HÜSEY‹NDEDE) ESK‹ H‹T‹T KÜLT MERKEZ‹

Sungurlu ‹lçesi’ne ba¤l› Yö-rüklü Kasabas›’n›n yaklafl›k2,5 km güneyinde bulunanHüseyindede, Hitit Krall›-¤›’n›n kurulufl dönemlerineait kült yerleflimiyle Ço-rum’un arkeolojik zenginli¤i-nin önemli bir parças›d›r. Hü-seyindede’deki Eski Hitit yer-lefliminin bafllang›ç tarihininMÖ 1650 oldu¤u kabul edil-mektedir. Hüseyindede bu-luntular› aras›ndaki en önem-li eserler dinsel tören konulukabartmalar› olan iki adet ka-bartmal› vazodur. Bu vazolarÇank›r›-‹nand›ktepe’de dahaönce bulunmufl olan vazo ilebirlikte Orta Anadolu’da elegeçen nadir arkeolojik eserleraras›nda yerlerini alm›fllard›r.Restorasyonlar›n›n tamam-lanmas›n›n ard›ndan ÇorumMüzesi’nin koleksiyonunakat›lan Hüseyindede vazolar›,kabartmalar›ndaki müzik vedans eflli¤indegerçekleflti-rilen Hitit di-ni törenlerininkutlanmas›na dairbetimler içermekte-dir. Kabartmalardaçeflitli çalg› aletle-ri görülmektedir.Saz ve zillerinyan› s›ra, bü-yük vazoda lirde görülmekte-dir. Bu lir, Ço-rum’daki en eskilir tasviridir. Küçükvazoda görülen be-timler aras›nda Hititlikad›nlar›n elele tutufla-

rak oluflturduklar› halay gö-rüntüsü, Çorum’un folklorikgeçmiflini binlerce y›l önce-sinden destekleyen arkeolo-jik bir kan›t olarak yorumla-nabilir. Bu vazodaki en ilgi çe-ken figür bo¤a üzerinde akro-batik hareketler yapan Hitit-li’dir. MÖ 2. binde özellikleGirit’te çok görülen bo¤aüzerindeki akrobat betimleri-ne Suriye ve M›s›r’da da rast-lanm›flt›r. Hüseyindede’deele geçirilen vazolar›n süsle-melerinin konusu dans vemüzik eflli¤inde tören kutla-malar›d›r. Kad›n ve erkek fi-gürleri, bo¤alar, ka¤n›, tap›-nak eflyalar› ve mimari ögele-rin betimlendi¤i bu vazolarHititler’in dini törenleri, gi-yimleri, eflyalar›, danslar›, çal-g›lar›, k›sacas› sosyal yaflam-lar›na dair ipuçlar› vermesibak›m›ndan da önem tafl›-maktad›r. Hüseyindede vazo-

lar› ve di¤erseramiklerbir tap›nak

k o m p l e k s i n i ndepo odas›nda bu-

lunmufllard›r. Bukült merkezinde ta-

p›nak yap›lar›d›fl›nda sivil mi-mariye ait bi-

nalar tespitedilmemifltir.

Ancak tespitedilen yap›lar,

Eski Hitit döne-minin plan aç›s›n-

dan en belirgin vesa¤lam örneklerinden

kabul edilmektedir.

BO⁄AZKALE

HATTUfiA GEZ‹ KROK‹S‹

65

Bo¤azkale’de Türk yerleflimi-nin tarihi, 16. yüzy›lda Türk-men boylar›ndan Marafll› Dül-kadiro¤ullar›’ndan bir grubunburaya yerlefltirilmesi ile bafl-lam›flt›r. Önce Bo¤azköy’ün 3km kuzeyindeki Yekbas’a yer-lefltirilen grup, 17. yüzy›l›n so-nunda Eski Hitit baflkentininete¤ine tafl›nm›flt›r. Bugün Bo-¤azkale’de görülen konak dabu döneme tarihlenmektedir.‹lçenin ad› ilk zamanlarda Bo-¤azköy iken daha sonralar›Bo¤azkale olarak de¤ifltiril-mifltir. Yerleflim 1987 y›l›ndailçe olarak ilan edilmifltir. ‹lçe,Çorum ilinin 82 km güneybat›-s›ndad›r. Bo¤azkale’nin yüzöl-çümü 260 km2, rak›m› 1.036m’dir. En önemli akarsuyu Bu-daközü Çay›’d›r. ‹lçe arazisininbüyük bir k›sm› da¤l›k bölgede, kalan› ise oval›k bölgedeyer al›r. ‹lçe merkezinde ve Ev-ren Beldesi’nde kavak a¤açla-r›, da¤l›k bölgede ise mefle veçam a¤açlar› bulunmaktad›r.

BO⁄AZKÖY (HATTUfiA)ÖRENYER‹Hattufla-Bo¤azköy çevresindeilk yerleflim MÖ 6000’de (Kal-

kolitik Ça¤) olmufltur. Bu dönemde Büyükkaya’n›nen üst kesiminde küçük birköy ve 2 km uzakl›ktaki Yar›k-kaya’da yerleflim izlerine rast-lanm›flt›r. Eski Tunç Ça¤›’nda(MÖ 3000) küçük yerleflmeler,dini ve siyasi merkezler halinegelerek hüküm sürmeye bafl-lam›flt›r. Maden yataklar›n›nbölgedeki bollu¤u ile geliflimsüreci h›zlanm›flt›r. Bu tip bir merkez Bo¤azköy’e25 km uzakl›ktaki Alacahö-yük’te kurulmufltur. Hattufla-Bo¤azköy’de k›sa bir süre son-ra Hatti yerleflmesi ortaya ç›-kar. Hattufla’da Eski Tunç Ça-¤›’n›n sonlar›na do¤ru sürekliyerleflimin bafllad›¤› görülür.Hatti kal›nt›lar›na Hattufla’daAfla¤› fiehir’de, Büyükkaya veBüyükkale s›rtlar›nda rastlan-m›flt›r. Orta Tunç Ça¤›’nda Hattufla’dabir Asur ticaret kolonisi kurul-mufltur. Anadolu’nun zenginmadenlerini almak için gelenAsurlu tüccarlar beraberlerin-de yaz›y› da getirmifllerdir. Ti-cari faaliyetler s›ras›nda yap›-lan ifllemler çivi yaz›s› ile kiltabletlere yaz›lm›flt›.

Aslanl› Kap›

bo¤azkale

66

Bu tabletlerden bilindi¤ine gö-re buradaki ticaret merkezininad› “Hattufl” idi. MÖ 2000 bafl-lar›nda Hattiler ile yöreye d›-flar›dan gelmifl olan Hititleraras›nda çat›flmalar olmufltur.Günümüze ulaflan bir çivi yaz›-l› tablette, Kuflflara Kral› Anit-ta’n›n, Hattufl kral› Pijusti’yiyendi¤i ve kenti yerle bir etti¤ianlat›lmaktad›r. Yap›lan kaz›-lar da Hattufl kentinin MÖ1700’lerde büyük bir yang›nile tahrip oldu¤unu göster-

mektedir. Kent, MÖ 17. yüzy›-l›n ikinci yar›s›nda bir Hitit kra-l› taraf›ndan baflkent ilan edi-lince Hattiler’in Hattufl’u, Hitit-ler’in Hattufla’s› olarak tarihsahnesine ç›km›flt›r. Hattu-fla’ya yerleflen ilk büyük kral“Hattufla’l›” anlam›na gelenHattuflili ad›n› alm›flt›r. Hattu-flili’nin krall›¤› zaman›nda,Anadolu’da Asur ticaret kolo-nilerinden sonra unutulan çiviyaz›s› yeniden kullan›lmayabafllanm›flt›r. Yasalar, dini ku-rallar, resmi ifller gibi pekçokkonu hakk›ndaki bilgiler tab-letlere yaz›lm›flt›r. Hattuflili fe-tihlerle Suriye’ye kadar ilerle-yerek krall›¤› geniflletmifltir.Hattuflili’den sonra kral olanMurflili zaman›nda Mezopo-tamya ticaret yollar›n› ele ge-çirmek için Suriye üzerine se-ferlere devam edilmifl ve so-nunda Halep ele geçirilmifltir.‹lerleyen ordu Babil’i de elegeçirmifltir. Ancak Murflili öl-dürülünce kar›fl›kl›k dönemiyaflanmaya bafllam›flt›r. Budönemde Hitit ‹mparatorlu-¤u’nun topraklar›ndaki etkisiiniflli ç›k›fll› bir hal alm›flt›r. Ba-z› topraklar yeniden Mitanni

Büyük Kale

Toprak Ba¤›fl Belgesi, Hitit Dönemi

bo¤azkale

67

Krall›¤›’n›n kontrolüne geç-mifl, ayaklanmalar ç›km›fl veKaflka boylar›n›n sald›r›lar› ileülke zor zamanlar yaflam›flt›r. Hitit ‹mparatorluk dönemiolarak adland›r›lan ve MÖ1400-1180 y›llar› aras›na denkgelen tarih diliminde I. fiuppi-luliuma, Hititler’e eski gücünükazand›r›r ve güneydo¤udakitopraklar› Mitanniler’den gerialarak Suriye’yi ele geçirir.Böylece Hititler, M›s›rl›lar’lakarfl›lafl›rlar. MÖ 1274 y›l›ndaAsi nehri k›y›s›nda Kadefl Sa-vafl›’nda büyük Kral II. Muva-talli ile II. Ramses’in ordular›savafl›r. Sonuçlanmayan sava-fl›n kil tabletlere kaydedilenbar›fl antlaflmas›, dünyan›n eneski uluslararas› bar›fl antlafl-malar›ndan biri olarak dünyatarihinde yerini alm›flt›r. IIMuvatalli zaman›nda Hattufla,baflkent özelli¤ini bir süreli¤i-ne kaybetmifltir. Büyük Kral II-I. Hattuflili ve o¤lu IV. Tuthali-ya zaman›nda Hattufla yeni-den parlak günlerine kavufl-mufltur. Bu dönemde kentinimar›na büyük çaba harcan-m›flt›r. Yukar› fiehir’de surlarya elden geçirilmifl ya da yeni-

den yap›lm›flt›r. Pekçok tap›-na¤›n yer ald›¤› büyük yap›larinfla edilmifltir. Büyükkale’deise direkli galerilerin çevrele-di¤i avlular, evler ve depolar›nyan› s›ra, büyük bir kabul sa-lonunun da oldu¤u bir sarayinfla edilmifltir. Bu geliflmele-rin yan›nda Yaz›l›kaya’n›n sonhalini almas›n›n da IV. Tutha-liya zaman›nda oldu¤u düflü-nülmektedir. Böylece Hattuflaülkenin hem siyasi baflkenti,hem de dini merkezi halinegelmifltir. MÖ 13. yüzy›l›n so-nunda kent, d›fl sald›r›lar›ntehdidini yaflayan, Yukar› fie-hir’deki tap›naklar›n› bak›m-s›zl›¤a terk etmifl bir yer hali-ne dönmüfltür.

Sar›kale Önü Kaz›lar›

Bulla, Hitit Dönemi

bo¤azkale

68

Böylece Büyük Hitit ‹mpara-torlu¤u dönemi sona ermifltir.‹mparatorlu¤un y›k›lmas›ylatüm siyasi, dini ve ekonomikgücünü yitiren Hattufla, yavaflyavafl terk edilmeye bafllan-m›flt›r. Yap›lan kaz›larda yo-¤un yang›n tabakalar›na rast-lansa da kent halk›n›n, kentiboflaltmak için zaman› oldu¤uanlafl›lmaktad›r. Kaz›larda elegeçirilen tablet arflivi ve Bü-yük Tap›na¤›n depolar›ndaki

dev erzak küplerini tafl›mayagerek görmemifllerdir. ErkenDemir Ça¤›’nda çok az yerlefl-meye sahip olan Hattufla veçevresinde, Büyükkaya’da,Afla¤› fiehir’deki YamaçEvi’nde ve Büyükkale’de budöneme ait izler bulunmufltur.MÖ 9. yüzy›lda Orta Demir Ça-¤›’n›n bafllamas› ile Büyükka-ya’da, MÖ 8. yüzy›lda ise Afla-¤› fiehir’de ve Büyükkale’dede yerleflmeler görülmekte-dir. MÖ 7. yüzy›la gelindi¤in-de ise Büyükkale’ye bir kaleinfla edilmifl ve Afla¤› fiehiryerleflimi küçülmüfltür. Bü-yükkaya ise terk edilmifltir. Budönemde bölgedeki en büyüktehlike, Frig Devleti’nin y›k›l-mas›na neden olan Kimmersald›r›lar›d›r. Büyükkale’debulunan Kybele heykeli veFrig harflerinin kaz›nd›¤› baz›keramik parçalar›, kentin bat›ile iliflkisini kan›tlamaktad›r.MÖ 6. yüzy›lda Pers egemenli-¤ini yaflayan Anadolu gibi bubölge de Pers idaresine gir-mifltir. MÖ 3. yüzy›lda Galatlarbölgeye yerleflmifltir. Bu dö-nemde Büyükkale üzerine ye-niden bir kale infla edilmifltir.

Büyük Tap›nak

bo¤azkale

1986 y›l›nda UNESCO tara-f›ndan Dünya Kültür Miras›Listesi’ne al›nan Hattufla bulistede Venedik, Toledo, Ku-düs, fiam, Roma ve MachuPicchu gibi ünlü kentler ara-s›nda yer almaktad›r. 1988y›l›nda bu Hitit baflkenti veçevresi Milli Park olarak ilanedilmifl. 2001 y›l›nda ise ‹s-tanbul Arkeoloji Müzesi veAnkara Anadolu Medeniyet-ler Müzesi’ndeki yaklafl›k30.000 örnekten oluflan Hat-tufla çivi yaz›l› tablet arfliviile UNESCO taraf›ndan Dün-ya Belle¤i Listesi'ne al›nm›fl-t›r.

69

MÖ 25 y›l›nda yöre, Roma ida-resine geçmifltir. Hattufla’dakiBizans kal›nt›lar›na Yukar› veAfla¤› flehirlerde rastlanm›flt›r.Mihrapl›kaya’daki apsis, ilgiçeken Bizans kal›nt›lar›ndanbiridir. Yöredeki Bizans ege-menli¤inin 11. yüzy›la kadarsürdü¤ü düflünülmektedir.

HATTUfiA AfiA⁄I KENT

BÜYÜK TAPINAK (1 NO’LU TAPINAK)Hattufla ören yerine giriflte gö-rülen alan, Afla¤› Kent olarakadland›r›lmaktad›r. Hattu-fla’n›n bu bölümündeki enönemli kal›nt›, yapay bir terasüzerine infla edilen ve flehrinen büyük dini yap›s› olan Bü-yük Tap›nak’t›r (1 no’lu Tap›-nak). Tap›nak MÖ 14-13. yüz-y›llarda (Büyük ‹mparatorlukÇa¤›) kullan›lm›flt›r. Tap›na¤›n

kuzeyinde ve teras›n afla¤›s›n-da duvar temelleri görülen ko-nutlar›n ço¤u da ayn› dönemeaittir. Büyük Tap›nak 65 x 42m’lik ölçüleri ile Hattufla’n›nen büyük yap›s›d›r. Çevresinisaran depo mekanlar› ile bir-likte 14.500 m2’lik bir alan›kaplamaktad›r. Duvarlar›nyaklafl›k 1,5 m yükseklikteki iyiifllenmifl kireçtafl› bloklardanoluflan kaide kesimleri günü-müze ulaflm›flt›r. Bloklar ara-s›nda 5 m uzunlu¤a ve yaklafl›k20 ton a¤›rl›¤a ulaflanlar› davard›r. Tap›nak düz daml› idi.Üstü aç›k avlunun taban› yass›tafllarla döflenmiflti. Dini tö-renlerin büyük k›sm› bu avludayap›lmaktayd›. Tap›na¤›n enkutsal bölümünü oluflturan ikiodaya sadece kral ve kraliçeile birlikte birkaç din görevlisigirebiliyordu. Di¤er odalar kültayinleri için kullan›lmaktayd›.

Aslanl› Tekne

Büyük Tap›nak

bo¤azkale

70

Ayn› zamanda rahipler de kul-lan›yordu. Araflt›rmalarda ku-zeybat›daki depolarda yüzler-ce dev erzak küpü bulunmufl-tur. 1750 lt’ye kadar varan ka-pasiteleriyle bu dev küplerdetah›l, baklagiller, ya¤ ve flarapgibi yiyecek ve içeceklerdenoluflan tap›nak erza¤› saklan›-yordu. Tap›na¤›n di¤er depoodalar›nda ise binlerce çiviya-z›l› kil tabletin oldu¤u bir arflivgün›fl›¤›na ç›kart›lm›flt›r.

KONUTLARAfla¤› kentte yer alan konutlar,400 y›l boyunca s›k s›k de¤ifli-me u¤ram›flt›r. Önceleri, avlu-lu evler ço¤unluktayken son-ralar› sofal› evlerin yayg›nlafl-t›¤› görülmektedir. Konutlar›nrahipler, memur, tüccar ve za-

naatkarlar taraf›ndan kullan›l-d›¤› düflünülmektedir. Halk iseçevredeki köy ve çiftlik yerle-flimlerinde oturuyor olmal›d›r.Düz toprak daml› evler çokodal› idi. Ocak evin içinde bu-lunuyordu. Merkezi çeflmeler-den temiz su sa¤lan›yor, at›ksu ise kanallarla kanalizasyonsistemine ba¤lan›yordu. ‹ç Afla¤› fiehir’deki en eski yer-leflim izleri çok daha geriyegitmektedir. Burada MÖ 3000sonlar›, 2000 bafllar›nda (EskiTunç Ça¤› sonlar›na do¤ru)Anadolu'nun yerli halk› Hatti-lere ait Hattufl adl› bir yerlefl-me bulunmaktayd›. Hatti yer-leflmesinin yan› s›ra, MÖ 19-18. yüzy›llarda Asur KolonileriÇa¤›na ait bir yerleflime ait ka-l›nt›lara da rastlanm›flt›r.

H‹T‹T KENT SURU REKONSTRÜKS‹YONUHattufla Ören yerine yaklafl›r-ken uzaktan görülen ve kentsurlar›n› oluflturan duvarlarlakuleler deneysel arkeoloji fik-rinin önemli bir uygulamas›-d›r. 2005 y›l›nda tamamlananbu projeyle Hattufla Afla¤› fie-hir’deki kerpiç kent surlar›n›n

Kent Suru Rekonstrüksiyonu

bo¤azkale

Hattufla’n›n en eski suru Po-ternli Sur’dur. Bu sur, günü-müzde Afla¤› fiehir olarakadland›r›lan eski Hitit flehri-ni güney ve bat›dan koruyor-du. Surun alt›nda bulunan,Potern denilen tünellerdendolay› bu isimle an›lmakta-d›r.

71

65 m’lik bölümü aya¤a kald›-r›lm›flt›r. 7-8 m yüksekli¤indeüç sur duvar› ve 12-13 m yük-sekli¤inde iki kule, baflkentHattufla’n›n o dönemlerdekigücünün ve görkeminin dahaiyi anlafl›lmas›n› sa¤lamakta-d›r. Afla¤› fiehir’deki YamaçEvi, Büyük Tap›nak’tan Büyük-kale’deki kral saray›na do¤ruyükselen yamaçta bulunmak-tad›r. Resmi ifllevi olan bir ya-p› olarak kabul edilen ve MÖ13. yüzy›l sonlar›nda geçirdi¤ibir yang›ndan sonra terk edil-di¤i san›lan binada zengin çi-viyaz›l› tablet arflivi bulunmufl-tur.

HATTUfiA YUKARI KENT

ASLANLI KAPIKentin simgelerinden biri olanve Yukar› fiehir’de yer alan As-lanl› Kap›, ad›n› kap›n›n iki ya-n›na yerlefltirilen ve cephedengörülen aslan heykellerindenalm›flt›r. Kap› odas›n›n iki ya-n›nda 15 x 10 m ebatlar›nda ikikule bulunmaktayd›. Koruyu-cu olarak ifllenen aslan figürü,kentte tap›nak girifllerinde vesaray kap›lar›nda da kullan›l-

m›flt›r. A¤›zlar› aç›k olarak be-timlenen aslanlar, tehlikelerekarfl› cayd›r›c›d›rlar. Aslan fi-gürünün yan›nda yer alan hi-yeroglifin içeri¤i tam olarak bi-linmemekle birlikte, son iflaret“kap›” anlam›na gelmektedir.

Aslanl› Kap›

Aslanl› Kap›

bo¤azkale

Yerkap›

YERKAPIAslanl› Kap›’dan sonra Hattu-fla gezisi devam ederken ken-tin yüksek kesimlerinden ken-ti, Bo¤azkale’yi seyredebilirsi-niz. Deniz seviyesinden 1250m yükseklikteki Yerkap›’danbak›nca, yap›lan kaz›lar, resto-re edilen yap›lar ve yöreninhuzur veren co¤rafyas› unutul-maz Hattufla manzaralar› su-nar. Yerkap› olarak bilinen po-ternli kap› kentin en güneyin-de ve en yüksek yerindedir.Aslanl› Kap›’dan Kral Kap›’yauzanan sur, burada y›¤ma top-rak set üzerinden geçmekte-dir. Setin üzerinde SfenksliKap› yer almaktad›r. Yerkap›ad›n› Hattufla’da bugün içinegirilebilen tek tünelden (po-tern) almaktad›r. Bu tünel y›¤-

ma toprak set yap›lmadan ön-ce infla edilmifl, üzerine set ya-p›lm›flt›r. An›tsal bir görünümesahip olan y›¤ma set, 35 myüksekli¤inde, 250 m uzunlu-¤unda ve 80 m taban geniflli-¤indedir. Bu setin askeriamaçtan çok dini amaçla kul-lan›ld›¤› düflünülmektedir.

SFENKSL‹ KAPI Setin alt›nda Yerkap› denilenpoternli geçit, üstünde iseSfenksli Kap› bulunmaktad›r.Sfenksli Kap›’da di¤er kap›la-r›n aksine iki yan›nda kuleleryoktur; burada kap› bir kule-nin içinden geçmektedir. Kap›ad›n› sfenks heykellerindenalm›flt›r. Bugün ören yerindesadece bat› sfenksi görülebil-mektedir.

Sfenksli Kap›

73

Yerkap›

bo¤azkale

Kente bakan kap›da yer alaniki sfenks heykeli 1907 kaz›la-r›nda harap halde bulunmuflve restorasyon amac›yla yerle-rinden sökülmüfltür. Sfenk-slerden biri ‹stanbul ArkeolojiMüzesi’nde, di¤eri ise Ber-lin’de sergilenmektedir.

TAPINAK MAHALLES‹Kente ve hatta ovaya hâkimYerkap›’dan bak›ld›¤›nda gö-rülen kal›nt›lar Hitit tap›nakla-r›na aittir. MÖ 14-13. yüzy›lda,güney flehir suru infla edildik-ten ve böylece gerekli korumasa¤land›ktan sonra bu alantam bir “kült mahallesi” halinegetirilmifltir. Yap›lan araflt›r-malar sonunda Yukar› fiehir'de30 tap›nak tespit edilmifltir. Hi-tit metinlerinde “Hatti ülkesi-nin bin tanr›s›”ndan söz edil-mektedir. Bu ifadeden, Hititle-rin yabanc› flehir ve ülkelerintanr›lar›n› da benimseme gele-ne¤i anlafl›lmaktad›r. Her yenitanr› için bir tap›nak infla edil-mese de tafllar›n, kayalar›n,a¤açlar›n, koruluklar›n, p›nar-lar›n bu tanr›lara ibadet içinadanabilece¤i Hitit metinlerin-den bilinmektedir. Bu düzlükte

irili ufakl› tap›naklar yer al-maktad›r. Kimileri 1200-1500m2’lik alan› kaplayan büyüktap›naklar, 400-600 m2’lik ala-n› kaplayan küçük tap›naklar-d›r. Baz› tap›naklar›n kenditopraklar› ve personeli bulunu-yordu; bu tap›naklar, ham-madde ve besin maddelerininifllenmesi ve depolanmas›amac›na da hizmet etmektey-diler. Hatta baz› tap›naklar,adand›¤› tanr›n›n ülkesinin el-çili¤i ifllevini görerek siyasiözellik de kazanm›fllard›r. Ta-p›nak mahallesindeki tap›nak-lar›n hangi tanr›ya adand›¤› neyaz›k ki bilinmemektedir. Kenttamamen terk edilmeden öncetap›naklar boflalt›ld›¤› için, ko-nuyla ilgili günümüze ulaflanbir kan›t yoktur.

KRAL KAPIHattufla surlar›n›n do¤u kesi-minde bulunan bu kap›, bat›-daki Aslanl› Kap› ile ayn› özel-likleri tafl›maktad›r. Her iki ka-p›da da, iki kap› kulesi ve bun-lar›n aras›nda iki yüksek sivrikemer biçimli kap› geçidi görü-lür. Kral Kap› büyüklü¤ü veplan› ile Aslanl› Kap›'n›n ayn›-

74

Tap›nak Mahallesi

bo¤azkale

s›d›r. Burada da kuleler yakla-fl›k 10 x 15 m boyutlar›ndad›r.Kral Kap›’n›n Aslanl› Kap›’danen önemli fark›, Kral Kap›’dasavaflç› kabartmas›n›n kap›n›nd›fl›nda de¤il, flehre bakan içtaraf›nda olmas›d›r. Yüksekkabartma olarak ifllenen figürsilahlar› ile betimlenmifl bir sa-vaflç›d›r. Savaflç›n›n boyu mi¤-ferinin ucundan ayak taban›nakadar 2,25 m’dir. GünümüzdeAnkara Anadolu MedeniyetleriMüzesi’nde sergilenmektedir.Ören yerinde ise kopyas› gö-rülmektedir. Savaflç› sadecedesenli bir etek giymektedir.Hilal kabzal› k›l›c› kal›n keme-rinde as›l›d›r. Baltas› ve mi¤fe-ri ile betimlenen savaflç›n›nkimli¤i kesin olarak aç›kl›¤akavuflmam›fl olsa da, mi¤ferdegörülen boynuzlar›n tanr› gös-

tergesi olmas› nedeniyle, figü-rün bir tanr› oldu¤u kabul edil-mektedir.

1 VE 2 NO’LU ODALARKentin büyük bir bölümününsu gereksinimini karfl›layando¤u havuzlar›n yak›n›nda bu-lunan odalardan 1 numaral›olan, 3 m yüksekli¤indeki to-nozu ile dikkat çekmektedir. 2numaral› oda, 1 numaral› oda-dan farkl› olarak zengin ka-bartmalarla ve hiyeroglif yaz›t-la dikkat çekmektedir. Kabart-malar, oda toprakla dolu oldu-¤u için günümüze kadar çokiyi durumda ulaflm›fllard›r.Odan›n arka duvar›nda uzunmantosu, sivri ve ucu yukar›k›vr›k ayakkab›lar› ve elindetuttu¤u güç sembolü asa ilebir figür görülmektedir.

75

Kral Kap›

bo¤azkale

1 Nolu Oda

Figürün bafl›n›n üzerinde yeralan günefl kursundan bununGünefl Tanr›s› oldu¤u anlafl›l-m›flt›r. Figürün di¤er elinde deEski M›s›r kültüründe hayatsembolü olan Ankh tuttu¤udüflünülmektedir. Odan›n giri-

flinde son kral ve oday› yapt›-ran II. fiuppiluliuma’n›n ka-bartmas› görülmektedir. Kralkabartmada k›sa ete¤i, keme-rindeki k›l›c›, sa¤ elindeki m›z-ra¤›, sol omuzu üzerindeki ya-y›yla savaflç› olarak betimlen-mifltir. Kral›n bafl›nda görülentipik tanr› bafll›¤› ile kral›nkendisini tanr›laflt›rm›fl oldu-¤u anlafl›lmaktad›r. Odan›n di-¤er duvar›nda alt› sat›rl›k Luvihiyeroglifi ile yaz›lm›fl yaz›tvard›r. Luvi hiyeroglifi Anado-lu'da gelifltirilmifl bir resim ya-z›s› türüdür ve M›s›r hiyerogli-fi ile hiçbir ilgisi yoktur. Yaz›t-ta II. fiuppiluliuma’n›n fetihle-rinden bahsedilmektedir. Buodan›n kültle ilgili oldu¤u ka-bul edilmektedir. Her iki odada Yak›n Do¤u’nun en eski tafltonozlar›na sahiptir.

GÜNEYKALE Frig eseri olan ve MÖ 700’densonra yap›lan kale Güneyka-le’de yer almaktad›r. Kaleningirifli kuzeybat›dan, iki yan›n-da kulesi olan bir kap›dan sa¤-lanmaktayd›. Kalede ifllikler,konutlar ve ambarlar yer al-maktayd›.

76

2 Nolu Oda

bo¤azkale

2 Nolu Oda

N‹fiANTAfi-N‹fiANTEPE Bu tepe Hattufla’daki di¤er ka-ya bloklarda oldu¤u gibi üze-rinde yap› bulunan bir kayad›r.Kayan›n hemen önünde top-rak alt›nda bulunan sfenks ka-bartmal› bloklar›n bir kap›yaait oldu¤u saptanm›flt›r. Yer-kap›’daki sur d›fl›na bakansfenksler gibi yaln›zca gövde-nin ön k›sm› ifllenmifltir. Bulu-nan sfenkslerin parçalar› Bo-¤azkale Müzesi’nde sergilen-mektedir. Buraya Niflantafl yada Niflantepe denmesinin ne-deni Luvi hiyeroglifiyle yaz›l-m›fl, 8,5 m uzunlu¤undaki 11sat›rl›k yaz›tt›r. Do¤al neden-lerle çok afl›nan yaz›t tüm ola-rak okunamam›flt›r.

BÜYÜKKALE Kral saray›n›n bulundu¤u 250x 140 m boyutlar›ndaki düzlük,dört taraf› sarp kayal›k yamaç-lar ile do¤al olarak korunmak-tad›r. Bu do¤al korumal› alan kralsaray› için en uygun yerdir. Te-pe çeflitli dönemlerde yerlefli-me sahne olmufltur. Buradakiilk yerleflim, MÖ 3000 sonla-r›nda, Eski Tunç Ça¤›nda ku-rulmufltur. Hititler zaman›ndabüyük, surlu bir kompleks ha-line gelmifltir. MÖ 1. binde ise,Demir Ça¤da Frigler ve Hele-nistik dönem yerleflimcileri debu avantajl› co¤rafi konumdanyararlanm›fllar ve buraya yer-leflmifllerdir.

Büyükkale

77

Niflantafl

bo¤azkale

Büyükkale’ye zaman›nda gü-neyden büyük bir viyadük ileç›k›lmaktayd›. Kral saray›ndagörülen temel seviyesindekikal›nt›lar aras›nda kap›lar, av-lular, askeri yap›lar, kral oda-lar›, dini yap›lar, meydan, ha-vuz gibi yap›lar ve mekânlarsay›lmaktad›r. Büyükkale’dekibaz› mekânlarda (E ile K ve Ayap›lar›nda) zengin kil çiviya-z›l› tablet arflivleri kaz›lm›flt›r.Çivi yaz›s›yla anlaflmalar›n vedevlet yaz›flmalar›n›n yan› s›-ra, kehanet metinleri, kült tali-matlar›, geleneksel edebiyat,mahkeme kararlar› ve tarihimetinlerin kaydedildi¤i yüzler-ce tablet ele geçirilmifltir. Bu-lunan kil tablet arflivleri, Hitittarihinin araflt›r›lmas›nda, bü-yük rol oynam›flt›r.

BÜYÜKKAYA MÖ 16. yüzy›lda, yaln›zca gü-neydo¤u taraf›nda sur bulu-nan Büyükkaya, MÖ 13. yüzy›l-da eklenen kuzey suruyla ko-runakl› bir kale görünümünüalm›flt›r. Büyükkaya, MÖ 13.yüzy›lda Hattufla’n›n ve ülke-nin erza¤›n›n sakland›¤› bir ta-h›l ambar› olarak kullan›lmak-tayd›. Tah›llar tabanlar› tafldöfleli büyük dörtgen çukur-larda saklan›yordu. 11 tanesibilinen bu çukurlar›n en büyü-¤ü 12 x 18 m boyutlar›nda vederinli¤i de en az 2 m’idi. Yal-n›zca bu ambarda bile en az›n-dan 260 ton tah›l depolanabi-liyordu. Tah›lla doldurulan çu-kurun a¤z› kal›n toprak taba-kas› ile kaplan›yor ve bu flekil-de havas›z kalan ortamdaki ta-h›llar bozulmadan saklanabili-yordu.

YAZILIKAYABo¤azköy’ün 1,5 km kuzedo-

¤usunda yer alan kutsal alanYaz›l›kaya’n›n keflfi 1834 y›l›n-da buraya gelen Charles Texi-er taraf›ndan gerçeklefltiril-mifltir. Kabartmalar›n Avru-pa’da yaratt›¤› etki ile pekçok

78

Yaz›l›kaya, A Odas› Girifli

bo¤azkale

Yaz›l›kaya, Büyük Kral IV. Tuthaliya

79

araflt›rmac› Yaz›l›kaya’y› ziya-ret etmifl; kimileri çizimler veküçük çapl› kaz›lar yapm›flt›r.1861 y›l›na gelindi¤inde döne-min büyük ilgi gören icad› fo-to¤raf makinesi ile Yaz›l›kayakabartmalar›n›n baz›lar›n›n fo-to¤raf› çekilmifltir. Ancak bilimçevreleri bu kabartmalardakikonular› yorumlamakta çokzorlanm›fllard›r. Kimileri ka-bartmalarda görülen figürleriAmazonlar ile Paphlagonial›-lar’›n ya da Lidyal›lar’la Med-ler’in karfl›laflmas› sahnesiolarak yorumlanm›flt›r. Baz›yorumlara göre figürlerin, He-rakles ile Astarte ve maiyetle-rini gösterdi¤i ileri sürülmüfl-tür. Bu kadar çeflitli yorumunelbette ki tek nedeni, o dö-nemde Hititler hakk›nda yokdenecek kadar az bilginin ol-mas›d›r. Araflt›rmalar ilerledik-çe, buluntular de¤erlendiril-dikçe, Yaz›l›kaya kabartmala-r›nda MÖ 13. yüzy›l tanr›lar›n›nbetimlendi¤i anlafl›lm›flt›r. Hurri kökenli tanr› ve tanr›ça-lar›n, Hava tanr›s› Teflup ve efliHepat’›n yönetiminde Yeni Y›lBayram› için ayr› ayr› toplan-malar› tasvir edilmifltir. 71 tan-

r› ve tanr›ça figürü bulunmak-tad›r. Yaklafl›k 12 m yüksekli-¤inde kayalar›n aras›nda yeralan iki odadan oluflan Yaz›l›-kaya Tap›na¤›, Büyük Tap›na-¤›n 1,5 km kuzeydo¤usundayer almaktad›r. Tap›na¤›n, ye-ni y›l ve bahar kutlamalar›ndakullan›ld›¤› düflünülmektedir.

A ODASI Günümüzde görülen iki bö-lümlü kaya tap›na¤›n›n önün-de, büyükçe bir yap› toplulu¤ubulunuyordu.

Yaz›l›kaya, A Odas› Ana Sahne

bo¤azkale

A Odas› olarak an›lan büyükkült odas› 30 m uzunlu¤un-dad›r. Bir zaman tafl döfleliolan A Odas›’nda, kireçtafl›kayalar›n oluflturdu¤u du-varlara sürekli fleritler halin-de kabartmalar ifllenmifltir.Odan›n solunda tanr›lar, sa-¤›nda ise tanr›çalar betim-lenmifltir. Figürlerin hepsiayn› yöne bakar durumdad›rve odan›n arka duvar›na iler-ler gibidirler. Arka duvardaHitit inan›fl›n›n en önemli ikifigürü yer almaktad›r; havatanr›s› ve günefl tanr›ças›.

80

Duvarlar›n›n temel ve kaidele-rinin günümüze ulaflabildi¤ibu yap›lar›n kerpiç duvarl› vedüz daml› olduklar› düflünül-mektedir. Merdivenlerle ulafl›-lan avlunun etraf›n çeflitli oda-larla çevrili idi. Avluda bulu-nan sunak, olas›l›kla y›kanmave ilk kült törenlerinin bu avlu-da yap›ld›¤›n› düflündürmek-tedir. Merdivenli bir kap› yap›-s› ile bu avludan A Odas›’nageçilmekte idi. A Odas›n›n ilkfigürleri olan oniki yeralt› tan-r›s› kabartmas›nda, tanr›lar k›-sa etekli ve sivri, yüksek bafl-l›kl› olarak gösterilmifllerdir.Orak biçimli k›l›çlar› dikkatçekmektedir. Tanr› kabartma-lar›nda genellikle k›sa eteklive sivri bafll›kl› figürler bulun-maktad›r. Figürler ucu yukar›k›vr›k ayakkab›lar›, kabzas› hi-lal fleklinde ucu k›vr›k k›l›çlar›ve omuzlar›nda tafl›d›klar› to-

puzlarla dikkat çekmektedir-ler. Ayr›ca baz› tanr› figürlerin-de köfleli sakallar ve küpelergörülmektedir. Figürler içindeüç tanr› figürü kanatl› olarakbetimlenmifltir. Tanr› figürleriiçinde da¤ tanr›lar› dikkat çe-kicidir. Bal›k pulu motifli uzunetekleri ile betimlenen da¤tanr›lar›, di¤er tanr› figürlerinegöre biraz daha kütlevi görün-mektedirler. Bu kabartma ku-fla¤›nda görülen iki bo¤aadam da ilgi çekmektedir. Yer-yüzünün üzerinde duran bo¤aadamlar gökyüzünü semboli-ze eden bir hilali tafl›maktad›r-lar. Tanr› figürlerinin bulundu-¤u duvarda sadece iki tanr›çafigürü göze çarpmaktad›r.Tanr› fiauflka’n›n hizmetkâr›olan bu iki tanr›ça, önde yürü-yen Tanr› fiauflka’y› takip et-tikleri için burada tasvir edil-mifllerdir. Tanr›lar›n betimlen-

Yaz›l›kaya, A Odas› Tanr›ça Kabartmalar›

bo¤azkale

81

di¤i kabartmalarda isimler Lu-vi hiyeroglifi ile yaz›lm›flt›r vetüm tanr› isimleri Hurrice’dir.Hurriler’in MÖ 14. ve 13. yüz-y›llarda Hititler’i etkileyen bukavimin ana yurdu Do¤u Ana-dolu ve Kuzey Mezopotamyaidi. A Odas›n›n arka duvar›nda-ki ana konu Tanr› Teflup ileTanr›ça Hepat’›n karfl›laflmas›-d›r. Hava Tanr›s› Teflup figürüsakall›d›r, iki da¤ tanr›s›n›nüzerinde durmaktad›r ve elin-de büyük bir topuz bulunmak-tad›r. Hava Tanr›s›n›n arkas›n-da olas›l›kla Hatti ülkesinin ha-va tanr›s› ile tanr› Kumarbi gö-rülmektedir. Her iki tanr› dada¤ kütleleri üzerinde durmak-tad›rlar. Günefl Tanr›ças› He-pat, tanr›çalar›n karakteristikgiyim özelliklerini tafl›makta-d›r; pilili uzun elbisesi ve yük-sek bafll›¤› ile bu sahnede yeralmaktad›r. Tanr›ça dört da¤kütlesine basan bir yaban ke-disinin üzerinde durmaktad›r.Tanr›çan›n arkas›nda yine da¤kütlelerine basan bir yaban ke-disi üzerinde duran ve Hepatile Teflup’un o¤lu olan fiarum-ma görülmektedir. fiarum-ma’n›n arkas›ndaki tanr›ça k›z-

kardefli Alanzu, hemen arka-s›nda da Teflup’un k›z torunubulunmaktad›r. Bu iki tanr›çaçift bafll› bir kartal›n üzerindegösterilmifllerdir. Odan›n sa¤taraf›nda sadece tanr›ça figür-leri bulunmaktad›r. Figürleringenel özelliklerine bak›ld›¤›n-da tanr›çalar›n pileli uzun etek-lerinin, ucu yukar› k›vr›k ayak-kab›lar›n›n, yüksek bafll›klar›-n›n ve küpelerinin oldu¤u gö-rülmektedir.Tanr›ça figürleri-nin sonunda, ana sahneninkarfl›s›nda bu aç›k hava tap›na-¤›n›n en büyük figürü bulun-maktad›r. IV. Tuthaliya’n›n be-timinin burada olmas›, bu aç›khava tap›na¤›n›n son haline bukral sayesinde ulafl›ld›¤› görü-flünü destekler gibidir. Kral pe-lerin, uzun manto, ucu yukar›k›vr›k ayakkab›lar ve yuvarlakbir bafll›k giymifl olarak betim-lenmifltir. Elinde ucu k›vr›kuzun bir asa tutmaktad›r. Be-lindeki k›l›c›n›n kabzas› da gö-rülmektedir. Kral iki da¤ kütle-sinin üzerinde durmaktad›r.Kral›n tan›nmas›nda kuflku b›-rakmayan ad› ve unvan› isetasvirin yan›ndaki hiyeroglifteaç›kça okunmaktad›r.

Yaz›l›kaya, B Odas› Girifli

bo¤azkale

Tanr› fiarruma ve Kral ›v. Tuthaliya

B ODASIA Odas›’n›n yak›n›nda bulunanB Odas›, 18 m uzunlu¤undadar bir odad›r. Girifl dar bir ge-çitten sa¤lanmaktad›r. Girifliniki yan›nda görülen kanatl› veaslan bafll› iki demon kabart-mas›, girifli korumak istercesi-ne kald›rd›klar› elleriyle be-timlenmifllerdir. B Odas› 19.yüzy›l›n ortalar›na kadar top-

rakla dolu oldu¤u için kabart-malar, A Odas›na k›yasla dahaiyi durumdad›r. II. fiuppiluliu-ma’n›n ölen babas› IV. Tuthali-ya’n›n an›s›na yapt›rd›¤› düflü-nülen bu odaya bir de heykeli-ni diktirdi¤i görüflü kabul edil-mektedir. Bu heykelin kaidesi olarak dagiriflteki kireçtafl› blo¤un kul-lan›ld›¤› akla gelmektedir.

83

Yaz›l›kaya, B Odas›, Yeralt› Tanr›s› Nergal

Yaz›l›kaya, B Odas›

bo¤azkale

84

A Odas›’nda görülen oniki ye-ralt› tanr›s› kabartmalar› BOdas›’nda da görülmektedir.Bu tanr› kabartmalar›n›n karfl›-s›ndaki duvarda Tanr› fiarum-ma’n›n, IV. Tuthaliya’ya sar›la-rak k›lavuzluk etmesi sahnesiyer almaktad›r. Bu sahnedeTanr› fiarumma, IV. Tuthali-ya’dan çok daha büyük olarakbetimlenmifltir. Bu duvardaki ilginç betim K›l›çTanr›s› ya da Yeralt› tanr›s›Nergal betimidir. Burada dikduran bir k›l›ç tasviri görül-mektedir. K›l›c›n kabzas›ndatanr›lara özgü sivri bafll›kl› birerkek figürü vard›r. Figürünomuzlar›n›n yerinde d›fla ba-kan iki aslan›n bafllar› ve be-denlerinin üst k›s›mlar› ifllen-mifltir. K›l›c›n esas kabzas›ndaise bafl afla¤› duran ve a¤›zlar›aç›k iki aslan figürü görülmek-tedir. Buradaki son kabartmaIV. Tuthaliya’n›n ad›n› ve un-van›n› gösteren kartufltur.

BO⁄AZKÖY MÜZES‹ Bo¤azkale ilçesinde bulunanmüze, Hattufla kaz›lar›ndan el-de edilen ve çevreden getirilen

eserlerin sergilendi¤i ve depo-land›¤› yerel bir müzedir. Hititdönemine ait eserlerin a¤›rl›k-l› oldu¤u müzede; Kalkolitik,Eski Tunç, Hitit, Frig, Roma veBizans dönemlerine ait eserlerde sergilenmektedir. Müzeninilk salonunda Kalkolitik, EskiTunç ve Asur Ticaret KolonileriÇa¤›na ait piflmifl toprak eser-ler sergilenmektedir.‹kinci salonda, Asur TicaretKolonileri Ça¤› ile Eski Hititdönemine ait büyük boy gagaa¤›zl› testiler, Eski Hitit ve ‹m-paratorluk dönemine ait pifl-mifl toprak ve tafl eserler, Frigdönemine ait boyal› seramikkaplar, fibulalar, Roma döne-mine ait piflmifl toprak ve cameserler, Bizans dönemine aiteserler sergilenmektedir. Ortavitrinlerde ise Hitit dönemineait çivi yaz›l› tabletler, mühürbask›l› piflmifl toprak bullalar,silindir ve damga mühürler,bronz baltalar, i¤neler, taflç›l›kaletleri ve kal›plar ile fildiflin-den dans eden tanr›ça, üçlütanr› grubu, pandantifler vekabartmal› seramik parçalar›sergilenmektedir.

bo¤azkale

Yaz›l›kaya, B Odas›, Oniki Tanr›

ALACA

86

Alaca ilçesinin tarihi, bölgeningenel tarihi özellikleri ile para-lellik göstermektedir. Antikça¤da ilçe merkezinin bulun-du¤u alan, “Etonia” olarakgeçmektedir. Osmanl› döne-minde Hüseyinova isimli birköyden bahsedilse de, Hüse-yinabad ad› ile 1919’da ilçe

olan Alaca’n›n ad› 1932’de res-miyet kazanm›flt›r.‹lçe yüzölçümü 1.346 km2, ra-k›m› ise 950 m’dir. Alaca, Ço-rum’a 52 km, Yozgat’a 53 km,Sungurlu’ya, 43 km uzakl›kta-d›r. ‹lçe yazlar› s›cak ve kurak,k›fllar› ise so¤uk ve ya¤›fll›geçmektedir. Y›ll›k ortalamaya¤›fl miktar› 376 mm’dir.

ALACAHÖYÜKDünya arkeoloji çevrelerine1835 y›l›nda W.G. Hamilton ta-raf›ndan tan›t›lan Alacahöyük,bu tarihten sonra birçok arafl-t›rmac› ve gezgin taraf›ndanziyaret edilmifltir. G. Perrot1861 y›l›nda Sfenksli Kap›’n›nplan›n› ç›karm›flt›r. 1894 y›l›n-da ise E. Chantré bir dizi arafl-t›rma gerçeklefltirmifltir. 1907y›l›nda H. Winckler ve MakridiBey özellikle bu kap›n›n çevre-sinde küçük bir sondaj yap-m›flt›r. 1926-1927 y›llar›ndaH.H. von der Osten harita veplanlarla höyü¤ü yeniden gün-deme getirmifltir. Atatürk’ünemriyle Türk Tarih Kurumuad›na 1935 y›l›nda R.O. Ar›kyönetiminde bafllayan kaz›,1936 y›l›ndan itibaren H.Z. Ko-

Sfenksli Kap›

Sfenksli Kap›

alaca

87

flay taraf›ndan devam ettiril-mifltir. Bu kaz›lar özellikle1970’li y›llara kadar yo¤un birflekilde yap›lm›fl; bu tarihtensonra ise daha küçük boyut-larda devam etmifltir. Alacahö-yük kaz›s›, Türkiye’nin ilk ulu-sal kaz›s›d›r. Özellikle Frig ve Hitit Dönemitabakalar›na ait mimariler M.Akok yönetiminde restoreedilmifltir. Bilimsel kaz›lardoksanl› y›llar›n ortalar›ndayeniden bafllat›lm›flt›r. Çorum’un 45 km güneybat›-s›nda yer alan Alacahöyük’ügezerken karfl›lafl›lan an›tsalkap›lar ve tafl temeller Hitit‹mparatorluk Ça¤›’na (MÖ1450-1200) tarihlenmek-tedir. Alacahöyük’teki ka-z›larla ortaya ç›kart›lankal›nt›lar, tap›na¤›yla, bü-yük yap›lar›, özel-blok evle-ri, sokaklar›, büyük-küçük sukanallar›, flehir suru, kabart-mal› orthostatlarla süslüsfenksli kap›s› ve poternli ka-p›s›yla bu dönemin eserleri-dir. Alacahöyük ziyaretçilerinibinlerce y›ll›k konukseverliklekarfl›layan an›tsal sfenksler,kalker temel üzerine andezit

bloklarla infla edilmifllerdir.Bu sfenksler on metre geniflli-¤indeki kap›n›n iki yan›ndayükselmektedirler.Sfenksli Kap›, bir yol ile ba¤-land›¤› Büyük Tap›na¤›n anagiriflidir asl›nda. Kap›n›n ikiyan›ndaki söve bloklar› sfenksgörünümünde yontulmufltur.Sfenkslerin yer ald›¤› bu ikikulenin iç ve d›fl yüzleri ka-bartmal› orthostatlarla süslen-mifltir.

Mabet Saray

Gaga A¤›zl› Testi

alaca

Bat›daki kuledeki kabartma-larda görülen bo¤a figürü,“göklerin f›rt›na tanr›s›n›”sembolize etmektedir. Devameden kabartmalarda kral vekraliçe, kült eflyalar›n› tafl›yan-lar, kurban edilmek üzere koçve keçileri getirenler, merdi-ven ve hançerlerle gösteri ya-panlar betimlenmifltir. Çalg›aleti ve hayvan flekilli bir kap

(rython) tafl›yan figürlerdensonra bir kült eflyas› oldu¤udüflünülen bo¤a betimi görül-mektedir. Do¤udaki kuleninkabartmalar›nda ise taht›ndaoturan kraliçeye tapan figürlergörülmektedir.Do¤udaki sfenksin iç yüzündepençelerinde tavflan tafl›yançift bafll› kartal betimi görül-mektedir. Sfenksli Kap›’n›nkabartmalar›na genel olarakbak›ld›¤›nda dini bir festivalinkutlan›fl›na dair sahneler be-timlenmifltir. Yerleflime ait temelleri ve di-¤er buluntular›yla Hitit mimar-l›¤›na ve sanat›na ›fl›k tutanAlacahöyük’ün en önemli bu-luntular› kraliyet mezarlar›d›r.Kenarlar› taflla örülmüfl me-zarlar, ahflap hat›llarla kapa-t›lm›fl, damlar› üzerine kurbanedilen s›¤›rlar›n bafllar› ve ba-caklar› yerlefltirilmifltir. Prensve prenseslere ait oldu¤u dü-flünülen ve Eski Tunç Ça¤›’natarihlenen bu 13 mezarda, süseflyalar›, günefl kurslar›, geyikve bo¤a heykelleri, kama, k›-l›ç, balta gibi savafl aletleri ilepiflmifl toprak, tafl, alt›n, gü-müfl, tunç, bak›r ve elektron-

88

Poternli Kap›

Potern (Tünel)

alaca

dan yap›lm›fl eserler bulun-mufltur. Gerek mezarlardakiölü hediyeleri, gerek mezarla-r›n mimari özellikleriyle Alaca-höyük kral mezarlar›, döneminsanat ve mimari özelliklerininyan› s›ra, ölü gömme adetlerikonusunda da önemli bilgilervermektedir. Bu mezarlardanbirinin büyük boyutlu maketi,içindeki buluntular› ve üst ör-tüsü ile birlikte Çorum Müze-si’nde sergilenmektedir. Ala-cahöyük’te yap›lan kaz›lardaKalkolitik, Eski Tunç Ça¤›, Hititve Frig katmanlar›na rastlan-m›flt›r.

ALACAHÖYÜK MÜZES‹Çorum Müzesi’ne ba¤l› olarakhizmet veren Alacahöyük Mü-zesi’nde, Alacahöyük’ün çeflit-li kültür evrelerine (Kalkolitik,

Eski Tunç Ça¤›, Hitit) ait eser-lerinin yan› s›ra, Pazarl› kaz›-s›nda bulunan Frig eserleri desergilenmektedir.

Geyik Heykeli, Tunç Ça¤›

89

Alacahöyük Örenyeri

alaca

Alacahöyük yak›n›ndaki HititBaraj›, Hititlerin en faal kralla-r›ndan IV. Tuthaliya taraf›n-dan yapt›r›lm›flt›r. Kral›n, hükümdarl›¤› s›ras›n-da yaflanan büyük kurakl›ksonras›nda Orta Anadolu’yabarajlar yapt›rd›¤› çivi yaz›l›

Hitit tabletlerinden bilinmek-tedir. Tanr›ça Hepat’a adanan vebaraj›n ayn› döneme tarihle-nen di¤er örneklerinden fark›;yeralt› suyuyla beslenmesi vesu kayna¤›n›n kendi havza-s›nda bulunmas›d›r.

ESK‹YAPAR Alaca ‹lçesi’nin 5 km bat›s›n-da, Alaca-Sungurlu yolu üze-rinde bulunan höyük, Bo¤az-köy’ün 25 km kuzeydo¤usun-da, Alacahöyük’ün ise 20 kmgüneydo¤usunda yer almakta-d›r. Eskiyapar’daki ilk kaz› ça-l›flmalar›na 1968 y›l›nda bafl-lanm›fl ve çeflitli dönemlerdedevam edilen kaz›lar sonucun-da Eski Tunç, Hitit, Frig, Hele-nistik ve Roma dönemlerineait kal›nt›lar bulunmufltur. Es-ki Tunç Ça¤›’na ait bir evin ta-ban›nda tek kulplu bir kapiçinde ve yan›nda gömülmüflhazinelerden birinde iki gü-müfl kadeh, gümüfl uzun sapl›tava, gümüfl kâse ve elektron-dan tören baltas›, kab›n üstü-

ne ve yan›na yerlefltirildiktensonra toprakla örtülmüfltür.Kab›n içinde ise alt›n küpeler,alt›n bilezik ve küçük bir ger-danl›¤›n yan› s›ra, alt›n, gü-müfl ve akik boncuklarla alt›ngiysi i¤nesi bulunmufltur. Ayn›evin taban›nda farkl› bir yerdebulunan di¤er hazinede alt›ni¤ne, bafl› kaya kristalinden ikigümüfl i¤ne, alt›n ve gümüflküpeler, gümüfl bilezik, gü-müfl bilezik parças› ve ço¤un-lu¤u alt›n, gümüfl, da¤ krista-linden ve akikten yap›lm›flboncuklar bulunmufltur. Eski-yapar kaz›lar›, Eski Tunç Ça-¤›nda bu tür zengin eserlerinOrta Anadolu’da sadece me-zarlara ölü hediyesi olarak b›-rak›lmad›¤›n›, evlerde de gö-mü olarak bulundu¤unu gös-termifltir.

PAZARLI ÖREN YER‹Alaca ilçesinin 30 km kuzeyin-de bulunan Pazarl› Ören Ye-ri’nde yap›lan kaz›lar sonu-cunda, Kalkolitik, Eski Tunç,Hitit, Frig ve Klasik Ça¤lardayerleflimler oldu¤u tespit edil-mifltir. Ancak Pazarl›’n›n enönemli buluntular› Frig katma-

90

Eskiyapar Örenyeri

Koç Bafl›, Frig Dönemi, Eskiyapar

alaca

n›nda elde edilmifltir. Özelliklepiflmifl topraktan yap›lm›fl veyap›lar›n cephe süslemeleriiçin kullan›lan kabartmal› lev-halar arkeoloji çevrelerinceözel eserler olarak kabul edil-mektedir. Kalkanl›, m›zrakl› vemi¤ferli savaflç›lar›n yürürkenbetimlendi¤i, aslan-bo¤a mü-cadelesinin ve hayat a¤ac›nat›rmanan da¤ keçilerinin tasviredildi¤i bu levhalardaki figür-ler hem kabartmal›, hem deboyal›d›rlar. MÖ 7. yüzy›la ta-rihlenen bu levhalar Anadolumimarl›k tarihinde özel bir ye-re ve öneme sahiptirler.

ESK‹ CAM‹‹ (ÇARfiI CAM‹‹)Çorum Sancak BeylerindenÖmer Bey taraf›ndan 1722 y›-l›nda yapt›r›lm›flt›r. Restoras-yon geçirmifl olan caminin, mi-naresinin kesme tafltan yap›l-m›fl olan kaide k›sm› orijinal-dir.

YEN‹ CAM‹‹Geç Osmanl› Dönemine tarih-lenen yap›, Ardahan göçmen-lerinden fieyh Efendi taraf›n-dan yapt›r›lm›flt›r. Caminin ya-p›m y›l› 1893’tür.

ALTINTAfi KÖYÜ CAM‹‹Alt›ntafl Köyü’nde bulunan ca-mi, Refladiye Sultan taraf›n-dan 19. yüzy›l›n ilk yar›s›ndayapt›r›lm›flt›r. Kubbeli ve tekminarelidir. Kilit tafllar›ndakimotifler yap›ya hareket kazan-d›rmaktad›r.

MAHMUD‹YE (KALEH‹SAR)KÖYÜ KÜLL‹YES‹ (BEHRAMfiAH KÜLL‹YES‹) Mahmudiye Köyü’nün 2-3 kmgüneyinde Kaletepe Mevkii’debulunan ve Selçuklu Dönemi-ne tarihlenen külliye, medre-se, hamam, türbe ve handanoluflmaktad›r.

Eski Camii

91

Gerdek Kaya Mezar›

alaca

92 ‹ki eyvanl› tipte, moloz tafllainfla edilen medrese kuzey-gü-ney do¤rultusunda kareye ya-k›n bir planda yap›lm›flt›r.Uzun girifl eyvan›ndan, üstüaç›k avluya geçilmektedir. Gi-rifl eyvan›n›n her iki yan›ndabirer dershane odas›, girifl ek-seninde mihrap niflli ana ey-van ve her iki yan›nda bireroda yer almaktad›r. Avlununher iki taraf›nda avluya aç›lanüçer oda bulunmaktad›r. Avlu-da üzeri tonozlu revak kal›nt›-lar› görülmektedir. Külliyeninhamam› medresenin güneydo-¤usunda kalmaktad›r. Kareyeyak›n planl› yap›n›n baz› du-varlar› temele kadar y›k›lm›fl-t›r. Han külliyenin bat›s›ndayer almaktad›r. Günümüze sa-dece temelleri ulaflabilmifltir.Külliyeye ait türbe yap›s› isekuzeyde yer almaktad›r. Kareplanl› türbenin bugün bir ke-mer parças› görülebilmekte-dir.

HÜSEY‹N GAZ‹ KÜLL‹YES‹Alaca ‹lçesinin 3 km güneyin-de yer alan Hüseyin Gazi Külli-yesi; medrese, aflevi, türbe,havuz, çeflme ve misafirhaneyap›s›ndan oluflmaktad›r. Yap› toplulu¤una girifl beyazve siyah mermerden yap›lm›fltaç kap› ile sa¤lanmaktad›r.Üzerinde yaz› bulunmayanlevha ile levhan›n iki yan›ndaiki oymal› kabara görülmekte-dir. 13. yüzy›l ortalar›na tarih-lenen bu giriflten mekânlaragirifl sa¤lanm›flt›r. Türbe, dik-dörtgen planl› olup, üzeri çap-raz tonozla örtülüdür. Türbeye yuvarlak kemerli birkap›dan girilmektedir. Kap›kemerinin üzerine renkli mer-merlerden yap›lm›fl 12 köflelibir y›ld›z motifi ile dört s›ra ha-linde kitabe yerlefltirilmifltir.Türbe içerisinde bir sandukavard›r. Mezar›n bafl k›sm›nda12 dilimli bir mezar tafl› bulun-maktad›r.

Hüseyin Gazi Külliyesi

alaca

ORTAKÖY

94

Ortaköy ‹lçesinin arkeolojikkal›nt›lar› ilçenin tarihini göz-ler önüne sermektedir. Bilim-sel kaz›lar›n sürdürüldü¤ü fia-pinuva Hitit yerleflmesi, ilçe-nin ve kentin tarihine dairönemli bilgiler vermektedir.Sonraki dönemlerde de yerle-flimlere sahne olan ilçe, Ana-dolu’nun Türkleflmesi sürecin-de iskân edilmifl, 1959 y›l›ndailçe olmufltur. Ortaköy, Çorum topraklar›n›ngüneydo¤usunda, Mecitözü il-çesinin güneyinde yer al›r. ‹l-çe, Orta Anadolu’nun kuzeyin-de, Karadeniz Da¤lar›’n›n gü-neyinde bulunan Kelkit Vadi-si’nin sonunda yer al›r. Do¤u-sunda Amasya, güneyindeYozgat bulunmaktad›r. ‹l mer-kezine uzakl›¤› 53 km’dir. Ço-rum Merkez’e 60 km uzakl›k-taki Ortaköy'ün yüzölçümü238 km2, denizden yüksekli¤iise 720 m’dir. Genel olarak en-gebeli araziye sahip olan ilçe-deki ‹ncesu Kanyonu en ilgiçeken co¤rafi oluflumdur.

ORTAKÖY-fiAP‹NUVA ÖREN YER‹ Bo¤azköy'den ele geçen arfliv-

lerden elde edilen bilgilere da-yan›larak, Hurri dinsel imajla-r›na sahip fiapinuva kentinin,Hurri bölgesine yak›n olmas›gerekti¤i düflüncesiyle Bo¤az-köy-Hattufla'n›n uzak güney-do¤usunda oldu¤u varsay›l-m›flt›r. Yap›lan çal›flmalar, yü-zey araflt›rmalar› ve bafllat›lankaz› çal›flmalar› sonucunda,fiapinuva, Bo¤azköy’ün 60 kmkuzeydo¤usunda tespit edil-mifltir. Hititler, bölgeye geldik-lerinde platonun üzerindekiaraziyi teraslayarak bu büyükflehri kurmufllard›r. Sahip ol-du¤u mikro klima iklim yap›-s›yla ve konumu ile büyük birHitit flehri olan fiapinuva, ül-kenin idare edildi¤i baflkentolmas›n›n yan› s›ra, kuvvetlibir askeri güce sahiptir. fiehrindo¤uya do¤ru uzanan bölgesiyumuflak k›fl flartlar› ile iyi birk›fllakt›r. II. Murflili devrine ait(MÖ 13. yy) bir metindeki falsorusunda; "Majesteleri fia-pinuva'da geceleyecektir. Or-du ise Hanziva'da" denilmek-tedir. Ordu için uygun koflulla-r› sa¤layan bu yer fiapinu-va’dan çok uzakta olmamal›-d›r. Karadeniz da¤lar›n›n kuze-

A Binas›

ortaköy

95

yinde yer alan Kelkit Havzas›,Anadolu’nun en verimli ovala-r›n›n yer ald›¤› bir yol olufltur-maktad›r. Bu yol ayn› zaman-da, günümüzde de kullan›lanönemli ve rahat ticaret yolla-r›ndan biridir. Ticaret yolunun,mikro klima iklimin ve verimliovalar›n avantajlar›yla fiapinu-va, h›zla büyümüfl ve zengin-leflmifltir. fiapinuva Hitit dinidünyas›nda önemli bir yeresahiptir. Ar›nma ritüellerindenolan ‹tkalzi (a¤›z temizleme)ritüeli için gerekli kutsal me-tinlerin fiapinuva’dan Hititdünyas›na da¤›t›ld›¤› tablet-lerden anlafl›lmaktad›r. fiapi-nuva kaz›lar›, mimari aç›danönemli eserlerin ortaya ç›kma-s›n› sa¤lam›flt›r. A Binas›’n›n 2m kal›nl›¤›ndaki temel duvar-lar› bugün ayaktad›r. 25 m enve do¤u-bat› do¤rultusunda100 m uzunlu¤a sahip binan›ntemelleri hiç bozulmadan gü-nümüze gelebilmifltir. Yap›n›ndo¤u kanad›n›n tamam› 5 myüksekli¤inde bir dolgu üze-rinde yükselmifltir. Hitit Döne-mi’nde inflaat tekniklerininulaflt›¤› noktay› belirlemesiaç›s›ndan önemli bir bulgudur.

A Binas›, tüm Anadolu ölçe¤in-de an›tsal bir yap›d›r. Simetrikplanl› yap›n›n bodrum kat› d›-fl›nda en az iki kat›n›n daha ol-du¤u düflünülmektedir. HititDönemi tablet arflivlerinin enzenginlerinden biri bu yap›dabulunmufltur. Yap›n›n çevresikuleli bir koruma duvar› ileçevrilmifltir. A Binas›’n›n 150 mdo¤usunda yer alan B Binas›,1250 m2 alana sahip, tek katl›ve kare planl› bir yap›d›r. Kap›giriflindeki ince iflçilikli çak›ldöflemli girifl holü ilgi çekici-dir. Alana aç›lan baflka bir çiftkap›dan yük arabalar›n›n bugirifl holüne bir rampa ile gire-bildikleri, böylelikle yükün bi-nan›n içine kadar kolayl›klaal›nd›¤› anlafl›lmaktad›r. Binaiçinde, tah›l ve s›v› koymakmaksad›yla yerlefltirilmifl yet-mifl civar› büyük küp ve ku-mafl, maden, vb. eflyalar›nsakland›¤› magazinler bulun-maktad›r. Bina içi, küp ve ma-gazinlerle döflenmifl bir pazaryeri görünümündedir. A ve B Binalar›n›n yer ald›¤›düzlük üst teras olarak yorum-lanm›flt›r. C ve D Binalar› dahagüneyde yer almaktad›r.

B Binas›, Pithoslar

ortaköy

96

Avlusunda bulunan iki adetsunak, bir tören salonu, salon-da yer alan baflka bir sunak,yan›nda yer alan adyton ile CBinas›’n›n dini bir yap› olarakkullan›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.Buluntular aras›nda yer alanm›zrak ve baltalar›n üzerindeyaz›l› “Büyük Kral” ifadesi veadytonda bulunan bir mühürkab› üzerinde hiyeroglif yaz›l›“Büyük Kral Tuthaliya ve Ta-duhepa” isimleri yap›n›n birkraliyet yap›s› ile ba¤lant›s›n›ve krall›k çiftinin isimlerinivermektedir. Adytonda bulu-nan arka taraf›ndan flualar ç›-kan tafl balta Hitit buluntular›aras›nda ender eserler içindeyer almaktad›r. Bir baflka dini yap› olan D Bi-nas›, C Binas›’n›n hemen ya-n›nda yer almaktad›r. Karfl›l›k-l› iki orthostattan solda yeralan Teflup’a aittir ve silahlar›-n› kuflanm›fl Teflup, sol eliylebir m›zra¤a dayanm›fl olarakdini yap›ya gelenleri karfl›la-maktad›r. Ar›nma havuzu veadytonda bir seki üzerinde bu-lunan sunular ender örnekler-dendir. Buluntular aras›ndayer alan “Büyük Kral” yaz›l›

bronz baltalar ve m›zrak uçla-r›, bir bronz z›rh ve bir bronzmi¤fer, döneme ›fl›k tutaneserlerdir. Küçük bir k›sm›nda araflt›rma-lar›n tamamland›¤› teras›n ku-zeyinde yer alan A¤›lönü Mev-kii’nde bir sokak ve sokak üze-rinde yer alan ifllikler (dükkan-lar) gün yüzüne ç›kart›lm›flt›r. Yap›lan kaz› çal›flmalar›ndametal, seramik, tafl vb. önemlive ender birçok küçük buluntuele geçmifltir. fiimdiye kadaryap›lan çal›flmalarda ele ge-çen tabletlerin büyük k›sm›Orta Hitit Dönemi’ne (MÖ 14yy) tarihlenmektedir. BüyükKral II. Murflili’nin fiapinu-va’da bulundu¤u Bo¤azköymetinlerinden bilinmektedir.Bu da fiapinuva’n›n sadece Or-ta Hitit Dönemi’nde de¤il uzunbir süre iskan gördü¤üne ifla-ret etmektedir. Çivi yaz›l› fiapi-nuva Arflivi, Bo¤azköy’densonra, Hitit Dönemi’ne ait flim-diye kadar keflfedilen ikincibüyük arflivdir. Anadolu’da keflfedilebileceken etkileyici antik kentlerdenbiri olan fiapinuva’da yürütü-len kaz› çal›flmalar›, berabe-

A¤›l Önü Mevkii, ‹fllikler

ortaköy

97

rinde yürütülen koruma çal›fl-malar› ile birlikte oldukçaönemli bir dönemi ayd›nlat›-yor. Kentin büyüklü¤ünün veöneminin gerçek anlamda kav-ranabilmesi içinde kentin gezi-lip görülmesi flart.

‹NCESU KANYONU‹ncesu Köyü’nde bulunan kan-yon, 12.5 km uzunlu¤unda ve40-60 m geniflli¤indedir. Heriki yamac› da sarp kayal›klarlaçevrili kanyonun tek bir giriflive ç›k›fl› bulunmaktad›r. ‹nce-su Kanyonu, trekking ve raf-ting için ideal bir parkurdur.Flora ve fauna bak›m›ndan dazengin olan kanyonda, k›z›lakbaba, k›z›l gagal› da¤ karga-s›, y›lan kartal›, k›z›l flahin, gribal›kç›l, da¤ kuyruksallayan›,kuyrukkakan gibi hayvanlargözlemlenebilmektedir.

KYBELE KAYA KABARTMASI‹ncesu Köyü’nden yaklafl›k 1km uzakl›kta yer alan an›tsalKybele kabartmas› ‹ncesuKanyonu içindedir. Çekerek Ir-ma¤›’n›n sular›ndan etkilen-meyecek bir yükseklikte, kan-yonu oluflturan sarp kayalara

oyularak yap›lan kabartma, birnifl içerisindedir. Tanr›ça Kybele bu niflte cephe-den betimlenmifltir. Tanr›ça-n›n yan›nda bir aslan figürü ol-du¤u düflünülmektedir. Ancakdo¤an›n ve son dönemlerdeinsano¤lunun tahribat› nede-niyle kabartman›n ayr›nt›lar›görülememektedir.

‹ncesu Kanyonu

‹ncesu Kanyonu, Kybele Kabartmas›

ortaköy

‹ncesu Kanyonu

MEC‹TÖZÜ

100

Geç antik ça¤da Eukaita ola-rak bilinen Avkat (Beyözü),Mecitözü ilçesinin birkaç kmuza¤›ndad›r. Yerleflme, 4. yüz-y›ldan itibaren Theodorosisimli H›ristiyan bir asker azi-zin kültünün merkezi halinegelerek önem kazanmaya bafl-lam›flt›r. Anlat›ma göre azizincenazesini Eukaita’ya getirenEusebia isimli kad›n, buradabir kilise yapt›rm›flt›r. Zamanlakentin etraf› surla çevrilmifltir.Giderek önem kazanan kent,piskoposluk kademesine yük-seltilmifltir. Yedinci yüzy›ldaEukaita, Bizans s›n›rlar›ndakalan bir askeri üs olarak var-l›¤›n› devam ettirmifltir. 11. yysonunda Selçuklular’›n yöreyiele geçirmeleriyle, dini ve as-keri önemi giderek azalmayabafllam›flt›r. Selçuklular ve Os-manl›lar döneminde de geçiflyollar› üzerinde olmas› nede-niyle varl›¤›n› sürdürmüfltür.Uzun y›llar Sivas ‹li AmasyaSanca¤›’na ba¤l› olan Mecitö-zü, 1916 y›l›nda Ankara ‹li Ço-rum Sanca¤›’na ba¤lanm›flt›r.Çorum’un il olmas› ile Ço-rum’un bir ilçesi olmufltur.Mecitözü ‹lçesi, kuzeyinde Av-

kat Da¤›, güneyinde Ç›kr›k veK›rklar Da¤› ile çevrili bir ovayamac›nda kurulmufltur. Me-citözü Çay›, K›rklar Da¤›’ndando¤arak Mecitözü ilçesi yak›-n›ndan geçerek Amasya top-raklar›na girerek Çorum Çatsuyu ile birleflmektedir.

ELVAN ÇELEB‹ CAM‹‹, TEKKE VE TÜRBES‹ Genifl bir bahçe içinde yer alanElvan Çelebi Camii ve Türbesi,Osmanl› Döneminin ilk zaviye-lerinden biri olmas› nedeniyleözel bir öneme sahiptir. Âfl›kPafla o¤lu Elvan Çelebi taraf›n-dan 1352’de yapt›r›lan yap›toplulu¤u, türbe, avlulu ve üçeyvanl› zaviye ve camidenoluflmaktad›r. Türbenin 14.yüzy›la tarihlenen ve taklitkündekâri tekni¤inde yap›lm›flahflap kap›s› Çorum Müzesi Et-nografya Bölümü’nde sergi-lenmektedir.

BEKE (F‹GAN‹) KAPLICASIFigani köyü yak›n›ndaki kapl›-can›n, havuzdan kaynayarakbüyük havuza dolan s›cak su-yunun çeflitli hastal›klara iyigeldi¤ine inan›lmaktad›r.

Elvan Çelebi Türbesi

mecitözü

U⁄URLUDA⁄

‹lçenin ilk ismi K›z›lören’dir.1929 y›l›nda nahiye yap›lm›flve ‹skilip ‹lçesi’ne ba¤lanm›fl-t›r. 1954 y›l›nda arkas›ndakiUrlu Da¤›’ndan dolay› U¤urlu-da¤ ad›n› alm›flt›r. 1969 y›l›n-da belediye, 1987 y›l›nda da il-çe olmufltur. U¤urluda¤ ‹lçe-si’nin do¤usunda Çorum Mer-kez ilçe, güneyinde ve do¤u-sunda Sungurlu, kuzeyindeise Bayat ve ‹skilip bulunmak-tad›r. ‹lçenin yüzölçümü 596km2, rak›m› 775 m, Çorummerkeze uzakl›¤› 66 km’dir.

RESULO⁄LU ESK‹ TUNÇ ÇA⁄I YERLEfi‹M‹ VE MEZARLI⁄IÇorum’un U¤urluda¤ ‹lçesi’neba¤l› Resulo¤lu Köyü s›n›rlar›içinde kalan ve Delice Çay›’n›ndo¤u yakas›ndaki Eski TunçÇa¤› Mezarl›¤›, kaz›larda bulu-nan 200’den fazla tafl sand›k

ve küp mezar ile önemli bir ar-keolojik aland›r. MÖ 3. bininikinci yar›s›na tarihlenen bumezarlar, Anadolu’da Hititleröncesi yerel bir toplumunölüm sonras› inançlar› ve me-zar adetleri hakk›nda önemlibilgiler sa¤lamaktad›r. Resu-lo¤lu buluntular›nda ço¤unlu-¤u, piflmifl topraktan yap›lm›flçanak çömlek, metal silahlar,metal vazolar ve çeflitli süs efl-yalar› oluflturmaktad›r. Süs eflyalar› grubunda metali¤neler, boyunluklar, bilezik-ler, halhallar, küpe ve saç hal-kalar›, kolyeler ve kulak t›kaç-lar› yer almaktad›r. Resulo¤lumezar buluntular› aras›ndakolyeler göze çarpmaktad›r.Akik, frit, fayans, deniz kabu¤uile tafl›n yan› s›ra, bak›r, alt›n,gümüfl ve elektrumdan yap›l-m›fl kolyeler, bulunan süs efl-yalar›n›n en göz al›c›lar›d›r.

102 Resulo¤lu Mezarl›k Alan›

u¤urluda¤

‹SK‹L‹P

104‹skilip ad›n›n nereden geldi¤i-ne dair pek çok varsay›m olsada, ilçenin ad›n›n kesin olarakkökeni saptanamam›flt›r. An-tikça¤da bazen Paphlagonia,bazen de Bithynia bölgelerin-de gösterilen ‹skilip, 1075 y›-l›nda Selçuklu Komutan› Gü-müfltekin Ahmet Gazi taraf›n-dan fethedilmifltir. Y›ld›r›m Be-yaz›t zaman›nda Osmanl› top-raklar›na kat›lan ‹skilip, Ço-rum’un il olmas›yla Çorum’aba¤l› bir ilçe olmufltur. ‹skilip ‹ç Anadolu ile Karade-niz Bölgesinin birleflti¤i s›n›r-larda, geçifl bölgesindedir. Ço-rum’a 56 km, Kastamonu’ya140 km, Osmanc›k’a 92 km,O¤uzlar’a 124 km, Bayat’a 33km, U¤urluda¤’a ise 26 km,uzakl›ktad›r. ‹skilip’in etraf›yüksek da¤larla çevrilidir. ‹ski-lip’i do¤udan ve bat›dan çev-releyen Yivlik (1320 m), Ça¤›l(1410 m), Kale (842 m), Eren-

ler (1084 m) ve Somut tepelerivolkanik ç›k›fllara ba¤l› olufl-mufllard›r.

‹SK‹L‹P KALES‹ Topo¤rafik olarak ‹skilip’e hâ-kim, 100 m yükseklikte ve sarpkayal›klarla çevrili bir tepedekurulmufl ‹skilip Kalesi, sonhaline Osmanl›lar zaman›ndakavuflmufltur. Kalenin güneyebakan bir kap›s› ve iki yer alt›yolu bulunmaktad›r. Ayr›ca ka-lede bir zindan vard›r.

‹SK‹L‹P KAYA MEZARLARI‹skilip Merkez’de Osmanl› Ka-lesi’nin güney ve güneydo¤uete¤inde kaya mezarlar› bu-lunmaktad›r. Mezarlardan iki-si bir arada, di¤eri bunlardanbiraz daha ilerdedir. Kaya küt-lesine oyularak yap›lan mezar-lar›n girifllerinde iki sütun bu-lunmaktad›r. Form olarak An-tik Yunan tap›naklar›n› an›m-

‹skilip Kalesi

iskilip

Kaya Mezarlar›

satan tipik kaya mezarlar›n-dand›r. Sütun bafll›klar› yerin-de hayvan kabartmas› ifllen-mifltir. Al›nl›k k›sm›nda mitolo-jik figürlerin betimlendi¤i kayamezar›n›n içinde iki seki bu-lunmaktad›r. Di¤er kaya me-zarlar› alt alta gelecek flekildekayaya oyulmufllard›r. Üsttekialttakine k›yasla çok daha iyikoruna gelmifltir.

fiEYH YAVS‹ CAM‹‹Osmanl› fieyhülislamlar›ndanve ‹slam bilginlerinden Ebus-suud Efendi’nin babas› fieyhYavsi taraf›ndan yapt›r›lan ca-mi, ‹skilip’in en eski camisidir.15. yüzy›la tarihlendirilmekte-dir.

Caminin yan›nda Ebussuud ta-raf›ndan yapt›r›lan fieyh YavsiTürbesi bulunmaktad›r. Yap›kesme tafl ve tu¤ladan yap›l-m›flt›r. Yan›nda tafl kaide üze-rinde yükselen tek flerefeli birminaresi vard›r.

EVL‹K KÖYÜ CAM‹‹ VE TÜRBES‹ Evlik Köyü’nde bulunan camitamam›yla ahflap malzemedeninfla edilmifltir. ‹ki bölümden oluflan caminindo¤u bölümü ibadet bölümü-dür. Bat›daki ikinci bölümdeise, Fatih Sultan Mehmet’inhocas› Akflemsettin’in o¤lu veyak›nlar›n›n mezarlar› bulun-maktad›r.

fieyh Yavsi Camii

105

iskilip

106

BÜYÜK (ULU) CAM‹‹‹skilip’in merkezinde yer alancami, 1841 y›l›nda mimar Cö-cüko¤lu Hasan taraf›ndan ya-p›lm›flt›r. Çorum Merkez’dekiUlu Camii örnek al›nm›flt›r. Tekminareli caminin içinde, yap›-sal olarak ahflap destek siste-mi ve süsleme olarak çini kul-lan›lm›flt›r. Mihraptaki yaz›t-tan mihrab›n 1909/1910 y›l›n-da Kütahya çinileriyle kaplan-d›¤› anlafl›lmaktad›r.

HACI AL‹ ÇEfiMES‹ IYenicami Mahallesi Ali BeySokak’ta yer alan çeflmeninmermer yaz›t›nda (H.1228)1813 tarihi okunmaktad›r.

HACI AL‹ ÇEfiMES‹ IIAli Bey Sokak’tad›r. Kad›nlarPazar›’ndaki yerinden al›narakeski mezarl›¤›n yan›na yerlefl-tirilmifltir. Yaz›t›ndan anlafl›l-d›¤›na göre 1843 y›l›nda yap›l-m›flt›r ve 1867’de onar›m gör-müfltür. Düzgün kesme tafllaörülmüfl çeflme tek musluklu-dur. ‹skilip’te Eski Tosya Çeflmesi,Çuval Çeflmesi, Yan›klar Çefl-

Ulu Camii

Hac› Ali Çeflmesi

iskilip

Di¤er Camiler: Tabakhane Camii, Yeni Camii, Hanönü Camii

mesi, Mutaflar Çeflmesi ve Ca-fer Gazi (Sakarya) Çeflmesi di-¤er çeflmelerdir.

‹SK‹L‹P KONUT M‹MAR‹S‹Çift kanatl› ahflap cümle kap›-s›yla girifl sa¤lanan evlerin,sokaktan penceresiz zeminkatlar› genellikle bahçeye tafl-l›kla aç›lmaktad›r. Tafll›¤›nçevresinde samanl›k, ah›r, ki-ler, k›fll›k oda gibi k›s›mlar yeralmaktad›r. Baz› evlerde ah›rve samanl›k ayr› bir yap› ola-rak da ev d›fl›nda yer alabil-mektedir. Ara katl› evlerde,ara katlarda k›fll›k oda ve mi-safir odas› yer almaktad›r. Ba-z› misafir odalar›n›n merdiven-leri, hatta baz›lar›n›n girifl ka-p›lar› bile ayr› olabilmektedir.Genellikle h›m›fl tekni¤iyle ya-p›lan evlerin çat›lar› e¤imli vekiremit kapl›d›r.

‹SK‹L‹P YAYLALARI‹skilip ‹lçesi’nde yaylac›l›k hâ-lâ sürdürülmektedir. Seki, Ka-raa¤aç ve Çuhalar yaylalar› il-çenin en çok ziyaret edilenyaylalar›d›r. Bu yaylalar ilkba-harda havalar›n ›s›nmas› ilepekçok yaylac›ya ev sahipli¤i

yapmaktad›r. Yaylalar›n bafll›-ca bitki örtüsü karaçam, sar›-çam, mefle ve ard›çtan oluflanormanl›klard›r. ‹skilip yöresiyaylalar›nda en önemli ekono-mik faaliyet hayvanc›l›kt›r.Yaylac› aileler süt ürünleri üre-tebilmek, daha fazla hayvanbesleyebilmek ve k›fll›k hay-vansal g›dalar üretmek ama-c›yla yaylalara ç›kmaktad›rlar.

MES‹RELER

ELMABEL‹‹skilip’e 13 km uzakl›kta ‹ski-lip-Tosya karayolu üzerindeyer alan mesire, Orman ‹fllet-mesi taraf›ndan tamamlananaltyap›s› ve oyun sahalar›ylayöre halk›n›n günübirlik pik-nik, e¤lence ve sportif ihtiyaç-lar›n› karfl›lamaktad›r.

107

‹skilip Geleneksel Konut Mimarisi

‹skilip Yaylalar›

iskilip

‹skilip Yaylalar›

BAYAT

110

Bayat ilçesinin bulundu¤u yer-de antik ça¤lara ait kal›nt›larbulunsa da Bayat yerleflimininkuruluflu 14. ve 15. yüzy›llardaolmufltur. O¤uz boylar›ndanBayatlar taraf›ndan kuruldu¤ukabul edilen yerleflim, Cumhu-riyet döneminde Alagöz ismiile bucak olarak an›l›rken 1958y›l›nda ilçe olarak ilan edilmifl-tir. ‹lçenin yüzölçümü 770 km2,rak›m› 625 m’dir. Orta Karade-niz Bölgesi ile ‹ç Anadolu Böl-gesinin kesim noktas›nda Kö-ro¤lu Da¤lar›’n›n do¤uyauzant›s› ile ‹ç Anadolu’nun Or-ta K›z›l›rmak Bölümünde yeral›r. Çorum’a uzakl›¤› 83km’dir. Y›ll›k ortalama ya¤›flmiktar› 445,2 mm’dir. Bayat’›n en önemli akarsuyuKaratepe ve Öbek Tepesi’ndenç›kan, kuzey-güney do¤rultulu45 km’lik bir vadi oluflturarakK›z›l›rmak’a dökülen Bayat Ça-y›’d›r. ‹lçenin kuzeyinde 2013m yüksekli¤inde Öbek Tepe-si’nin yer ald›¤› Karatepe mev-cuttur. Da¤ yükseltileri kuzey-den güneye do¤ru gidildikçealçal›r. Bu sebeple Bayat’›nkuzeyi da¤l›k, güneyi ise k›s-men ovalar›n da yer ald›¤› en-

gebeli bir arazi yap›s›na sahip-tir. Da¤l›k kuzey bölgelerdegenellikle çam ve mefle orma-n› ile kapl›d›r. Oval›k kesimdeise bozk›rlar yer almaktad›r.

EM‹RBEY CAM‹‹Bayat’›n en eski camisi olanyap› 1846 tarihinde yap›lm›fl-t›r. Tafl temel üzerine ahflapçatk› aras› kerpiç dolguludur.Minaresi tamamen ahflapt›r.

KUNDUZLU VE KUfiCAÇ‹MEN YAYLALARIYaylalar, Çorum Merkeze 100km, Bayat ilçe merkezine ise25 km uzakl›ktad›r. Bayat ‹lçe-si s›n›rlar› içerisinde ve ilçeninkuzeyindeki da¤l›k Karatepemevkiinde yer almaktad›rlar.Yayla gelene¤i bu yaylalardahâlâ sürdürülmektedir. Özellikle Kuflcaçimeni yayla-s›nda yaz aylar›nda kampamaçl› çad›rlar kurulmaktad›r.Yaylalarda sar›çam, karaçamve köknar a¤açlar› dikkati çek-mektedir. Bol su kaynaklar› ve el de¤me-mifl do¤al güzellikleriyle yaylaturizmine elveriflli alanlar›nbafl›nda gelmektedir.

Emirbey Camii

bayat

O⁄UZLAR

112

‹lçe, ‹skilip ‹lçesine ba¤l› Kara-viran adl› bir köy iken1950’lerde ad› Karaören ola-rak de¤ifltirilmifl ve 1964 y›l›n-da Belediye teflkilat› kurul-mufltur. 1990 y›l›nda ise O¤uz-lar ad›yla ilçe olmufltur. O¤uzboylar›n›n bölgeye yerleflme-leri sonras›nda boylar›n›n ad›-n› tafl›yan pekçok yerleflmekurulmufltur. O¤uzlar ‹lçesihalk›n›n da bu boylardan gel-

di¤i düflünülmektedir.O¤uzlar ‹lçesi genel olarak Ka-radeniz Bölgesi’nin, Orta Ka-radeniz Bölümü’nde yer al-maktad›r. Çorum ‹linin 68 km kuzeybat›-s›nda yer al›r. Denizden yük-sekli¤i 650 m’dir. O¤uzlar’›ngüneydo¤usunda K›z›l›rmak,do¤usunda Dodurga ‹lçesi,bat›s›nda ‹skilip bulunmakta-d›r.

Obruk Baraj›

Obruk Baraj›

o¤uzlar

LAÇ‹N

114

Çorum–Osmanc›k karayoluüzerinde bulunan Laçin ‹lçesi,ilçe olmadan önce Büyüklaçinve Küçüklaçin olmak üzere ikiparçadan oluflan bir köydür.Laçin, 1990 tarihinde ilçe ol-mufltur. Laçin’in do¤usundaHamamözü, kuzeyinde Os-manc›k, bat›s›nda Dodurga veO¤uzlar, güneyinde Çorum ‹lMerkezi yer almaktad›r.

LAÇ‹N KAPILIKAYA ANITSAL KAYA MEZARIÇorum’un 27 km kuzeyinde,K›rkdilim mevkiinde sarp, ka-yal›k ve akarsu taraf›ndan ya-r›lm›fl derin vadilerin olufltur-du¤u engebeli arazi üzerinde,kuzeye do¤ru uzanan bir kayakütlesinde yer almaktad›r. He-lenistik döneme, MÖ 2. yüzy›-

la tarihlenen kaya mezar,akarsu seviyesinden 65 myüksekliktedir. Kaya mezar›nönünde yer alan zeminden 8basamakl› merdivenle ikinciplatform, oradan da 12 basa-makl› merdivenle mezar önün-deki podyuma geçilmektedir.Mezar odas›n›n kap›s› üzerin-de “‹kezios” yaz›s› okunmufl-tur. Mezar odas› kare planl›d›r.Giriflin sa¤ ve solunda nifl flek-linde oyulmufl mezar sekilerivard›r.

Kap›l›kaya An›tsal Kaya Mezar›

laçin

Laçin’in rak›m› 720 m, yü-zölçümü 214 km2 ve Ço-rum’a uzakl›¤› 29 km’dir. ‹l-çenin güneyinde yer alanKöse Da¤› (1750 m) ve E¤er-ci Da¤›’n›n (1765 m) uzant›-lar› vard›r.

DODURGA

116

‹lçenin ad› Kaflgarl› Mah-mut’un Divan-› Lugat-it Türkadl› eserinde aç›klad›¤› 24O¤uz boyundan biri olan To-turga’dan gelmektedir. Dodur-ga geçirdi¤i depremlerde çokhasar görmüfl bir ilçedir. Çeflit-li imar faaliyetleri sonras›ndagünümüz görünümüne kavu-flan ilçe, I. Dünya Savafl› veMilli Mücadele dönemlerindensonra çevresindeki linyit ma-deninin bulunmas›yla önemkazanm›flt›r. Dodurga 1963 y›-l›nda belediye, 1990 y›l›nda il-çe olmufltur. Dodurga, Kara-

deniz Bölgesi’nin Bat› Karade-niz Bölümü’nün güney do¤u-sunda yer al›r. Çorum ilinin 14ilçesinden biri olan Dodurga,Çorum il merkezinden 45 kmkuzeydedir. Dodurga ilçesininkuzeyinde Osmanc›k, bat›s›n-da ‹skilip kuzeydo¤usunda La-çin ilçeleri yer al›r. Dodurga,‹stanbul, Samsun karayolu-nun 20 km güneyinde yer al›r.Yüzölçümü 191 km2, denizdenyüksekli¤i 510 m olan Dodur-ga ilçesi K›z›l›rmak’a 25 kmmesafede Alpagut Çay› kenar›-na kurulmufl bir kasabad›r.

Dodurga

dodurga

OSMANCIK

118

Antik Ça¤’daki ad›n›n Pimolisaoldu¤u ileri sürülse de bu öne-ri kesin olarak kan›tlanmam›fl-t›r. Amasya do¤umlu antik ça¤co¤rafyac›s› Strabon’un Geog-raphika (Co¤rafya) adl› eserin-de (XII, III, 40) Pimolisa olarakanlatt›¤› yeri “harabe halinde-ki kral kalesi” olarak tan›mla-mas› ve bir nehirden bahset-mesi ile araflt›rmac›lar, Os-manc›k’›n Pimolisa olabilece-¤ini düflünmeye bafllam›fllar›-d›r. 19. yüzy›lda baz› Avrupal›gezginlerin de Osmanc›k’› buisimle and›klar› bilinmektedir.Osmanc›k ‹lçesi, 1075 y›l›ndaTürk egemenli¤ine girmifltir.Bu tarihten sonra O¤uzlar›n

Alayunt’lu boyundan SorgunOyma¤› Beyi fierafettin OsmanGazi bölgeye emir olarak ata-n›nca, kendi oyma¤›n›n ad›n›buraya vermifl ve kentin ismiSorgun olarak da an›lm›flt›r.fierafettin Osman Gazi Os-manc›k’ta ikamet etmifl, bura-dan ‹skilip, Hac›hamza ve Ço-rum havalisini yönetmifltir.1177 y›l›nda Daniflmentlileriny›k›lmas›ndan sonra Osman-c›k, Anadolu Selçuklu Devle-ti’nin yönetimine geçmifltir.1924 y›l›nda Çorum’un bir ilçe-si olmufltur. Osmanc›k ‹lçesinin denizdenyüksekli¤i 430 m, yüzölçümü1.187 km2 ve Çorum’a uzakl›¤›

Osmanc›k Genel Görünüm

K›z›l›rmak

osmanc›k

119

59 km’dir. Osmanc›k oldukçazengin bir akarsular a¤›na sa-hiptir. Bu a¤›n en büyük akar-suyu K›z›l›rmak’t›r. Bu nehrin ilçe s›n›rlar› içindekiuzunlu¤u 80 km’dir. ‹lçenin enönemli vadisi K›z›l›rmak Vadi-si’dir. Çok verimli olan bu vadiboyunca irili ufakl› tepeler veda¤lar K›z›l›rmak’a paralel ola-rak uzanmaktad›r. Osmanc›k’› çevreleyen da¤la-r›n en yükse¤i 1.864 m ile ‹ne-göl Da¤›’d›r. Da¤l›k bölgelerde çam, mefleve ard›ç ormanlar›, bunlar›nd›fl›nda kalan yerlerde isestepler Osmanc›k’›n bitki örtü-sünü oluflturmaktad›r.

OSMANCIK KALES‹ / KAND‹BER KALES‹ Osmanc›k ‹lçesi’nde yüksekbir tepe üzerine infla edilenkalenin ilk olarak Romal›larzaman›nda yap›ld›¤› düflünül-mektedir. Birçok defa onar›mve imar çal›flmalar›na sahneolan kalenin Selçuklular tara-f›ndan yeniden yap›ld›¤› kabuledilmektedir. Kalenin alt›ndaK›z›l›rmak’a ulaflan tünellerbulunmufltur.

KOYUNBABA TÜRBES‹Türbe, yüksekçe bir tepe üze-rinde yer almaktad›r. 1469’da,II. Bayezid zaman›nda yapt›r›l-m›fl bir yap› toplulu¤udur.

Osmanc›k Kalesi

osmanc›k

Koyunbaba Türbesi

Ne yaz›k ki günümüze sadecetürbesi ulaflabilmifltir. Türbe sekizgen planl› ve pira-midal çat›l› olarak infla edil-mifltir.

KOCA MEHMET PAfiA CAM‹‹(‹MARET CAM‹‹) 1431-1432 y›llar›nda KocaMehmet Pafla taraf›ndan yap-t›r›ld›¤› için ayn› isimle an›l-maktad›r. Yap›ld›¤› zamandabir yap› toplulu¤unun parças›olan cami, bugün mihrab› vetaçkap›s› ile ilgi çekmektedir.Plan olarak orta, ana mekânve yan odalardan oluflmakta-d›r. Orijinal minaresi y›k›l›ncayerine yenisi infla edilmifltir.Caminin taçkap›s› mermerdenyap›lm›flt›r. Üç dilimli bir ke-merle çevrilmifl olan taçkap›,mukarnasl› üst k›sm›, mihrabi-yeleri ve iki renkli girifl kap›s›ile bafll› bafl›na bir sanat eseri-dir. Girifl kap›s›n›n üzerinde ki-tabe bulunmaktad›r. Taçkap›-n›n çift kanatl› ahflap kap›s›n-daki ifllemeler de Anadolu elsanatlar›na hayran b›rakacakniteliktedir.

AKfiEMSEDD‹N CAM‹‹ VEMEDRESES‹15. yüzy›lda Fatih Sultan Meh-met’in hocas› Akflemseddinyapt›rm›flt›r. Medresenin gü-nümüze ulaflan dershanesi veiki oda, mescit olarak kullan›l-

Koca Mehmet Pafla Camii

Koca Mehmet Pafla Camii

osmanc›k

120

maktad›r. Dershane mekân›n›kubbe örtmektedir.

KOCA MEHMET PAfiA HAMAMIKoca Mehmet Pafla taraf›ndan15. yüzy›lda yapt›r›lan hamam,Osmanc›k’taki tarihi sivil mi-marl›k eserlerindendir. Yap›,çifte hamam planl› ve kubbeli-dir.

BALTACI MEHMET PAfiAÇEfiMES‹Osmanc›k’ta bulunan çeflme,Baltac› Mehmet Pafla'n›n yap-t›rd›¤› dört çeflmeden, günü-müze ulaflan›d›r. Çeflme, Bal-tac› Mehmet Pafla’n›n birincisadrazaml›k dönemine, 1705y›l›na tarihlenmektedir. Çefl-menin 18 m›sral›k kitabesi, be-yaz mermerden yap›lm›flt›r.

KOYUNBABA KÖPRÜSÜOsmanc›k Kalesi’nin afla¤›s›n-da, K›z›l›rmak üzerinde yeralan Koyunbaba Köprüsü, Os-manl› Sultan› II. Beyaz›t zama-n›nda yap›lm›flt›r. Osmanl› klasik köprülerindensay›lan yap›, 250 m uzunlu-¤unda ve 15 gözlüdür. Köprünün kitabesi köprüdede¤il, köprünün kuzey k›sm›n-da ve kalenin dibindeki kaya-l›ktad›r.

BAfiPINAR KARACA YAYLASI Baflp›nar’da bulunan yayla,kamp kurmak ve do¤a yürü-yüflleri yapmak için idealdir.Karaca Yaylas›’ndan bafllayanyürüyüfl parkuru, ormanl›kalan içerisinde Köklen Mesire-si’ne ulaflmaktad›r.

Akflemseddin Camii ve Medresesi

121

Koyunbaba Köprüsü

osmanc›k

Koyunbaba Köprüsü

KARGI

124

Antik Ça¤ haritalar›nda Paph-lagonia bölgesi s›n›rlar› içindekalan Karg›, Paphlagonia’dakidi¤er yerleflimlerle ayn› tarihigeçmifli paylaflmaktad›r. Tarih boyunca Hitit, Frigya,Lidya, Pers, Helenistik, Roma,Bizans egemenliklerini yafla-yan bölge gibi Karg› da sonun-da Türk hâkimiyetine girmifl-tir. Karg› 1936 y›l›na kadar bazenOsmanc›k’a, bazen Tosya’yaba¤l› olarak idare edilmekteiken, 1936’da ilçe yap›larakKastamonu iline, sonra da1956 y›l›nda Çorum’a ba¤lan-m›flt›r. ‹l merkezine uzakl›¤›113 km’dir.Bat› Karadeniz Bölümü’nünyüksek kütlelerinden olan Il-gaz Da¤lar›’n›n do¤u kesimiKarg›’n›n kuzey kesimini olufl-turmaktad›r. Do¤u-bat› do¤-rultusunda uzanan bu s›rada¤lar›n ilçe içerisindeki enyüksek yeri 1946 m’lik Çöm-lekçi Tepesi’dir. Bu noktadando¤uya do¤ru yükseltisi aza-lan Ilgaz Da¤lar›’n›n yüksekli-¤i, ilçenin do¤u s›n›r›ndaki Ka-ra Tepe'de 1486 m’ye kadardüflmektedir.

M‹HR‹ HATUN CAM‹‹ IV. Murat’›n efli Mihri Hatun’unKarakise Köyü’nde hastalana-rak ölmesi üzerine yapt›r›lancami, 1943 y›l›nda depremlebüyük hasar görmüfltür. Son-raki dönemlerde de cami bü-yük onar›mlar geçirmifltir.

M‹HR‹ HATUN HAMAMIMihri Hatun Camii ile ayn› dö-nemde yapt›r›lm›flt›r.

O⁄UZ CAM‹‹ O¤uz Köyü’nde bulunan bu ca-minin kimin taraf›ndan yapt›-r›ld›¤› bilinmemektedir. Ancakyap› üslubundan 16. yüzy›ldayap›ld›¤› san›lmaktad›r. Os-manl› mimarisindeki tek kub-beli camiler gurubundan olup,önünde son cemaat yeri var-d›r. ‹badet mekân› üç tonozluyar›m kubbenin destekledi¤imerkezi bir kubbe ile örtül-müfltür.

S‹NAN PAfiA KÜLL‹YES‹Külliyede cami, medrese, s›b-yan mektebi (Tafl Mektep), ha-mam ve han yer almaktayd›.Cami bu yap› toplulu¤unun enönemli eleman›d›r. Kitabesin-

Hac› Hamza Hamam›

karg›

125

den ö¤renildi¤ine göre II. Ba-yezid zaman›nda Sinan Paflataraf›ndan 1506-1507 tarihin-de yapt›r›lm›flt›r. Cami Osman-l› mimarisindeki merkezi plan-l› camiler grubunda incelen-mektedir. Bu tür plan deneme-sinin Anadolu’da ki ilk örnek-lerden birisi olmas› da yap›yaönem katmaktad›r. ‹badet me-kân›n› örten merkezi kubbeyidört sütun tafl›maktad›r. Anakubbe yanlarda yar›m kubbe-ler, köflelerde dört küçük kub-be ile desteklenmifltir. Yap›lanonar›mlarda özgün fleklini bü-yük ölçüde kaybeden yap›n›n,tu¤ladan yap›lan minaresi tekflerefelidir. Cami avlusunu çe-viren medrese ne yaz›k ki gü-nümüze ulaflamam›flt›r. TaflMektep, külliyenin içinde yeralan sade bir yap›d›r. Kareplanl› ve kubbelidir. ‹çindeocak ve nifller bulunmaktad›r.Tek beflik tonozdan ibaretolan han bugün y›k›k durum-dad›r. Kubbeli so¤ukluk, to-nozlu ›l›kl›k ve iki kubbeli s›-cakl›k k›sm› bulunan hamamsade ve süslemesizdir. 1956y›l›nda onar›m görmüfltür. Buonar›mda so¤uklu¤un kubbesi

düz tavana dönüfltürülmüfltür.

HACIHAMZA KALES‹‹ncesu Deresi’nin kuzeyindeyer alan yamuk planl› kaleninyap›m›na III. Ahmet dönemin-de 1723 y›l›nda baflland›¤› ka-bul edilmektedir. III. Ahmet,Sivas valisine ve kad›s›na gön-derdi¤i bir ferman ile, halk›ngüvenlik endiflesiyle evleriniterk edip da¤lara çekilmesi se-bebiyle, burada evleri ve dük-kânlar› içine alacak flekilde birkalenin yap›lmas›n› emretmifl-tir. Kalenin mimar› SeyitAli’dir. Kalenin tamamlanmas›ise 1734 y›l›nda I.Mahmut za-man›nda olmufltur. ‹lçe halk›,20. yüzy›l›n ortalar›na kadarkale içinde yaflam›flt›r.

KARGI YAYLASI Yöresel mimarinin gözlenebi-lece¤i yayla, kent merkezine140 km, Karg› merkeze 26 kmuzakl›ktad›r. E¤inönü, Aksu,Karandu, Göl, Örencik, Kara-boya ve Gökçedo¤an yaylalar›yöredeki ba¤lant›l› yaylalar-d›r. Gökçedo¤an ve Aksu yaya-lar›nda alabal›k yetifltirilmek-tedir.

Menzil Han

karg›

126

ABDULLAH YAYLASIÇorum’un en yükse da¤›, KösDa¤›’nda (2050 m) yer alanAbdullah Yaylas›, kent merke-zine 114 km, Karg› merkeze 26km uzakl›ktad›r. Sar›çam vekaraçam özgün bitki örtüsü-dür. Yaylada, Yaylac›lar d›fl›n-da gelen ziyaretçiler için uy-gun konaklama ve yeme içmetesisleri mevcuttur. AbdullahYaylas›’nda bafllay›p OnarYaylas›’nda tamamlanan trek-king parkuru s›k kullan›lan birparkurdur.

KARGI KONUT M‹MAR‹S‹Genellikle sofal› plan özelli¤i

gösteren evlerin baz›lar› ç›k-mal›, baz›lar› düz cephelidir.Girifl katlarda, genellikle mo-loz tafl örgü duvarlar dikkatiçekmektedir. Üst katlar›n üzerinde oturdu-¤u dikmeler ve çapraz destekelemanlar›n›n aralar› genellik-le bu malzemeyle doldurul-mufltur. Üst katlar, zemin kat duvarla-r›n›n üzerine oturtulan ahflapkirifllerle tafl›nmaktad›r. Üstkatlarda ortak özellik, ahflapkarkas tafl›y›c›lar›n aralar›n›nkerpiç tu¤lalarla doldurulma-s›d›r. Çat› kaplamas› olarak ki-remit görülmektedir.

Abdullah Yaylas›

karg›

Karg› Geleneksel Konut Mimarisi

GELENEKSEL KÜLTÜR

EL SANATLARI

SepetçilikF›nd›k a¤ac› ve aksö¤üt deni-len sö¤üdün bir türünden ya-p›lan sepetler; çit, zembil, elsepeti, sele, kad›n sepeti, ço-cuk sepeti olarak üretilmekte-dir. ‹skilip ‹lçesi’nde sepetçilikhalen yaflayan bir el sanat›d›r.

SemercilikYük hayvanlar›n›n s›rt›na yer-lefltirilen semerler, çok eski-den beri ‹skilip’te yap›lmakta-d›r. Keçi derisi ve kam›fltan(saz) yap›lan semer, seri birçal›flmayla bir ustan›n elindenbir günde ç›kmaktad›r. Semer-lerin; palan, çatal semer, selesemer, kat›rlara tak›lan karasemer fleklinde çeflitleri var-d›r.

Bak›rc›l›kYaprak halinde al›nan bak›r,ölçülerine göre kesilir. Kay-naktan ç›kt›ktan sonra herflekle girebilen bak›ra çekiçle,a¤aç tokmaklarla flekli verilir.Eskiden dip k›s›mlar› da usta-lar kendi elleriyle yaparlarm›flancak günümüzde fabrikalarhaz›r olarak dip ç›karmaktad›r.Usta da bunlar› birlefltirmek-tedir. Son y›llarda üretim ol-dukça düflmüfltür.

Karg› BeziGünümüzde unutulmaya yüztutmufl mahalli el sanatlar›n-dan olan Karg› Bezi dokumas›-n›n tarihinin; en az 80-100 y›löncesine kadar gitti¤i tahminedilmektedir. Karg› bezinin ta-mamen yöre halk›n›n temelgiysi ihtiyaçlar›na yönelik ola-rak, Karg› merkezi ve K›z›l›r-mak vadisindeki yerleflim bi-rimlerinde (Gökçedo¤an, Ba-

¤özü, Köprübafl›, Karacao¤lanköylerinde) dokundu¤u tespitedilmifltir.

Dokumac›l›kDokumac›l›k, a¤›rl›kl› olarakOrtaköy’de yap›lmaktad›r. Çe-flitleri, çanta, çorap, kilim veduvar yast›¤› dokumac›l›¤›d›r.

Çanta Dokumac›l›¤›Yörenin özgün ürünlerindenolan az›k çantas›, kare veyadikdörtgen flekilli, iki yüzü detezgâh dokumal›, çevreye öz-gü desenli kenarlar› püsküllüve boncuk süslemelidir.

Çorap Örgücülü¤üYün ipinden befl flifl ile örülür.Çevreye özgü desenli ve ba¤-c›kl›d›r ve kenarlar›nda püskülvard›r. Dize kadar örülenleride vard›r.

Kilim Dokumac›l›¤›Yünden yap›ld›¤› gibi keçi k›-l›ndan da yap›lanlar› vard›r.Çevreye özgü nak›fl ve desen-leri vard›r.

Duvar Yast›¤›Yer minderlerinin arkas›na ko-nulmaktad›r. Yün ipinden kökboyal› iplerle çevreye özgü de-senlerle tezgâhlarda dokunur.‹çleri kam›fl veya m›s›r sap› iledoldurulur. Bir yüzlüdür. ‹ste-nirse bunlar›n iki yüzü de do-kuma yap›labilir.

131

geleneksel kültür

Bak›rc›lar

133

GELENEKSEL G‹Y‹M

Kad›n Giysileri“Canfes” ildeki gelenekselbafll›kt›r. Al, mor ve flarabirenklerde olup küçük ve darfestir. Püsküllüdür, püsküllergenelde siyah olmakla birlikterenklileri de bulunur. Bafll›¤›ntepesi incilerle süslenir. Tepe-nin ortas›nda büyük bir mah-mudiye alt›n› vard›r. Kenar k›-s›mlar›na ise üst üste s›k s›kyirmilik alt›nlar dikilir. Bu al-t›nlara tepelik alt›n› da denir.Canfes üzerine “Yazma” ba¤-lan›r. Genelde beyaz ve siyahrenkli olan yazma, pamukludokumadan yap›l›r. Güllü veçiçeklidir. Fesin önü aç›k kala-cak flekilde, saçlar› ise örtecekbiçimde kullan›l›r. Düz örtüle-rek kullan›ld›¤› gibi üçgen kat-land›ktan sonra yaflmak yap›-larak da kullan›lmaktad›r.

“Üçetek”, ayak üzerine kadaruzanan tam boy bir elbisedir.Arka tek parça, ön iki parça ol-du¤u için üçetek denir. Yaka-lar gö¤üs alt›nda birleflir. Kol-lar uzun derin y›rtmaçl›d›r. Ya-ka, etek, kol kenarlar› sim fle-rit, sim ifllemelerle süslenir.Belden ayak bileklerine kadarinen bol bir pantolon olan“flalvar”, bel ve ayak bilekle-rinde ifllemeli yap›l›r. Üçetekentarinin üzerine giyilen “sal-ta” genellikle mor, bordorenkli kadife veya çuhadan ya-p›l›r. Boyu belin alt›na gelecekflekilde önü aç›k olan saltan›nyakas› üç parmak geniflli¤indedik yakal› ve uzun kolludur.Üzeri simli stilize çiçek motif-leri ile ifllenir. Üçete¤in üstün-den bel k›sm›na “Bohça Kufla-¤›” ba¤lan›r. fial kuflak ve da-labülüz denilen iki çeflidi var-d›r.

geleneksel kültür

Geleneksel Giyim

135

Yörede yünden, iplikten, tiftik-ten örülen çoraplar giyilir. Be-yaz, siyah, kahverengi, kurflu-nî renklerde olur. Renkli iplik-lerle örülen çoraplardaki na-k›fllar, civankafl›, tavflan izi,süt yüzü, melek han›m cam-dan salland›, kâseli masal›,çevre örne¤i gibi isimler al›r.Çorab›n üzerine “mes” ve“edik” ad› verilen ayakkab›largiyilir.

Tak›lar ve AksesuarlarÇorum’da süs eflyalar› ve tak›-larda ço¤unlukla alt›n kullan›l-maktad›r. “Saka”, üzerine al-t›nlar dikilen ve çene alt›ndangeçirilerek fesin iki yan›na tut-turulan kumafl flerittir. ‹pekkaytan ya da k›rm›z› kurdeley-le alt›nlar›n aral›klarla dizildi¤ive boyuna gerdanl›k gibi tak›l-

d›¤› tak›ya “gerdaniye” deni-lir. Mahmudiye alt›nlar›ylasüslü, ipek bezle kapl› hilale“g›rtlak alt›n›” ad› verilmekte-dir. Bele ba¤lanan flal kufla-¤›nda kullan›lan, alt›n zincir yada k›rm›z› kurdeleye büyük al-t›n ortada, yanlar›nda küçükalt›nlar olmak üzere dizilengiysi tak›s›na “göbek destesi(al›ç alt›n›)” ad› verilmektedir.Saç tak›lar› aras›nda “saç alt›-n›” ve “zülfiye” say›l›r. “Saç al-t›n›” saç örgülerinin uçlar›nazincir ya da kaytanla tak›l›r.Küçük boru fleklindeki “zülfi-ye” ise gümüfl zincir ve bon-cuklarla birlikte kullan›lmak-tad›r. ‹çi bofl boru fleklinde vebir ucu kapal›, di¤er ucu ka-pakl› gümüfl süs “pazvat” de-nilir. Pazvatlar içlerine muskakoymak içindir.

geleneksel kültür

Geleneksel Giyim

Yanlar›nda alt›n takmak içinhalkalar da vard›r. Kol toplar›ve gümüfl kemerler de Çorumyöresi kad›nlar›n›n severekkulland›¤› süs eflyalar›ndan-d›r.

Erkek GiysileriErkek k›yafetleri genellikleyün veya yün pamuk kar›fl›m›düz ve desenli kumafllardanyap›l›r. Göynek (gömlek), ifllik,“z›vga” (flalvar) giyildiktensonra, iflli¤in üzerine “delme”denilen yelek giyilir. Yeleküzerine “libade” ad› verilencepken giyilir. Mavi ve k›rm›z›çuhadan yap›lan cepkenin içik›rm›z› veya bordo renkli kadi-fe ile astarlan›r. Kol ve etek et-raf›na, yakaya, ön, arka veyanlara birkaç s›ra sar› simlikaytan dikilerek süslenir. Cep-lerine tütün tabakas›, para ke-sesi, b›çak, tarak, ayna vb. efl-yalar konulan ve deriden yap›-lan kufla¤a “gayret kufla¤›”denilir. fialvar›n beline, ipekve yünden yap›lan “Gürün fia-l›” ya da yünden yap›lan “Tos-ya Kufla¤›” sar›l›r. Daha gele-neksel olan fes ve pofli erkekbafl giyiminin örneklerinden-dir.

Yünden el ile örülen çoraplardüz beyaz, lacivert ve siyahrenklidir. Ayakkab› olarak “li-vanl›” ve “yemeni” olarak ad-land›r›lan ayakkab›lar giyilir.Erkeklerin kulland›¤› en önem-li aksesuar köstektir. Dört zin-cirli oluflan köstek, ay y›ld›zmotifli kopças› ile sol gö¤üsüzerine tutturulur. Uçlar›ndatop fleklinde sallant›lar› olandi¤er uç sa¤ tarafa gayret ku-fla¤›n›n orta k›sm›na sokulur.

GELENEKSEL HALK OYUNLARI

Çorum halk oyunlar› iki bafll›kalt›nda toplan›r; e¤lenceamaçl› halk oyunlar› ve dinselhalk oyunlar›. E¤lence amaçl›halk oyunlar› grubunda Çorumhalk oyunlar›n›n temel iki ens-trüman› davul ve zurnad›r.Oyunlar genellikle halay vetürkülüdür. Oyunlar›n bir k›s-m› sözlü, bir k›sm› sözsüzdür.Oyunlar do¤a konulu (çekirge)ve aflk konuludur (dillala, i¤-deli gelin). ‹lk gruptaki halkoyunlar› Çorum Halay›, ‹¤deliGelin, Dillala, Çekirge’dir. Din-sel Oyunlar grubunda ise Se-mah yer almaktad›r.

Nal›n

137

geleneksel kültür

GELENEKSEL MUTFAK

Çorum geleneksel mutfak kül-türünde et ve tah›l, a¤›rl›kl›olarak kullan›lmaktad›r. Ha-mur iflleri de kentin gelenek-sel yemek kültüründe de¤iflikflekillerde yer almaktad›r. Et,tah›l ya da hamur ifllerinin bir-likte kullan›lmas›yla oluflturu-lan lezzetler, kentin lezzet an-lay›fl›na farkl› zenginlikler kat-maktad›r.

Çatalafl› Çorbas›Yeflil mercimek, yarma (bu¤-day) ve so¤an ile yap›l›r. So-¤an tereya¤›nda kavrulur. Na-ne ve su eklenerek kaynat›l›r. Mercimek de eklendikten son-

ra 20 dk kaynat›l›r. 3 bardaks›cak su ilave edilip, yarma(bu¤day) eklenir. 20 dk kadarkaynat›l›p tuz eklenir. Dahasonra bir müddet k›s›k ateflteb›rak›l›p servis yap›l›r.

Dü¤ün Çorbas›Süzme yo¤urt yumurta ve unlaiyice ezilip kar›flt›r›l›r. Üzerinesüt, tavuk suyu, yeterli miktar-da ›l›k su ilave edilip kaynay›n-caya kadar sürekli kar›flt›r›l›r.Ayr› bir yerde iki yumurta, ala-bildi¤ince un yo¤rulup aç›l›r.Badem fleklinde kesilip tere-ya¤›nda k›zart›l›r. Piflmifl çor-ban›n üzerine dökülür. Ayr›catereya¤› ve k›rm›z›biber k›zar-t›l›p sos olarak üzerine dökü-lür ve s›cak servis yap›l›r.

138

Çorum fiekerlemesi

Çorum Çatalafl› Çorbas›

geleneksel kültür

139

Mad›makAd›n›n türkülere konu oldu¤umad›mak; Orta Anadolu’nunbilinen en eski yemeklerin-dendir. Mad›mak, so¤an, bul-gur, tercihe göre past›rma yada çemen ile yap›l›r. Mad›-maklar ince ince k›y›l›r. So¤an-lar tereya¤›nda kavrulur, pas-t›rma ilave edilir. S›cak su ko-nulup kaynat›l›r. En son mad›mak ve bulgur ko-nularak piflirilir.

KeflkekYarma (bu¤day), et ve so¤anile yap›l›r. Yarmalar akflamdan›slat›l›r. Tencerede so¤an, et,k›rm›z›biber, tuz, tereya¤› ilekavrulur. Bir su barda¤› s›caksu ilave edilir. 15 dk kaynat›l›r.Yarma on su barda¤› s›cak suile birlikte tencereye ilave edi-lir. Kaynay›nca kapa¤› kapat›-l›r kenarlar› hamur ile çerçeve-lenir. Bir parmak s›¤acak fle-kilde delik b›rak›l›r. K›s›k atefl-te iki saat piflirilir.

‹skilip Dolmas›Pirinç, et ve so¤an ile yap›l›r.Islat›lm›fl pirinçler tereya¤›ndakavrulur. Üzerine s›cak su ek-

lenir, dinlenmeye b›rak›l›r. Ay-r› bir kapta et ya¤ ile k›zd›r›l›r.So¤an ve s›cak su ilave edilir.Et kaynay›nca üzerine saca-yak, bunun üzerine de tepsiyerlefltirilir. Hafllanan pirinçler bir bez tor-baya konularak bu tepsininüzerine konur. Tencerenin ka-pa¤› kapat›larak kapak kenar-lar› hamurla s›van›r, herhangibir yerine bir parmak s›¤acakflekilde, buhar ç›kmas› için de-lik b›rak›l›r. K›s›k ateflte dörtsaat piflirilir.

Ortal›k Kuzunun pirzolal›k yerindenyap›l›r. Çatala gelecek flekildekesilir, tereya¤›nda k›zart›l›r.Bir tencereye konup yanan kö-zün içerisine yerlefltirilip üze-rine bir tepsi konur ve sac ka-pat›l›r. Susuz olarak piflirilir.

Çorum Mant›s›‹çleri k›yma konulup kapat›lanmant›lar tek s›ra halinde birtepsiye dizilir, k›s›k ateflte k›-zart›l›r, yo¤rulmufl olan man-t›n›n hamurundan küçük birhamur aç›l›p k›zaran mant›la-r›n üzerine kapat›l›r.

‹skilip Dolmas›

geleneksel kültür

140

Salçal›, tereya¤l›, et suyu ilehaz›rlanan sos bu hamurunüzerine dökülür. Biraz kayna-d›ktan sonra üzerindeki yufkaters çevrilir. Daha sonra ocak-tan indirilip b›çakla kesilir veservis yap›l›r.

Tel TelUn a¤›r ateflte kavrulur. Su,fleker ve limon tuzu kaynat›la-rak a¤da yap›l›r. Tepsi tere-ya¤la ya¤lan›p a¤da bu tepsi-ye yay›l›r. Serin bir ortamdadondurulur. Tepsi oca¤›n üzerinde 2 daki-ka kadar ›s›t›l›r. A¤da rulo ya-p›larak tepsiden kald›r›l›r. ‹kikifli a¤day› ellerine al›p s›ka-rak yumuflat›rlar. Yumuflayana¤da elle s›k›larak 65 kez çev-rilir. Tepsiye kavrulmufl un ya-y›l›r. A¤da bu tepsinin içinekonularak unla birlikte çevrilir.Saç teli k›vam›na gelince teltel olmufl demektir. Kesilerekservis yap›l›r.

Gül BurmaHaz›rlanan baklava hamuru-nun üzerine ›slak bez örtülüpyar›m saat dinlendirilir. Yu-murta fleklinde parçalar al›n›p

üzerine niflasta serpilerek yuf-ka fleklinde aç›l›r. Aç›lan yuf-kalar bir bez üzerinde hafif ku-rumaya b›rak›l›r. Daha sonra paralel kesilip içi-ne ceviz konularak gül fleklinialacak flekilde burularak ya¤-lanm›fl tepsiye dizilir. Bu flekil-de kurumas› için bir gün bek-letilir. Üzerine k›zart›lm›fl ya¤dökülüp f›r›nda k›zart›l›r. Ha-z›rlanan flerbet s›cak olarakdökülür.

Çorum Baklavas› (Lüle Baklava-S›kma Baklava-S›y›rma)Baklava hamuru aç›l›p özellik-le bu tatl› için kullan›lan “oka”konur ve iki taraf›ndan katla-n›r. ‹ki taraf›ndan hamur s›k›fl-t›r›l›r ve iç k›s›m oluk fleklindebofl kal›r. Tepsiye dizilen bak-lavalar bir akflam bekletip ku-rutulur. Daha sonra ya¤› veflerbeti dökülüp, üzerine cevizserpilir.

Has›daPekmez, bu¤day niflastas›, s›-v› ya¤, tereya¤›ndan yap›l›r.Su, pekmez, niflasta kar›flt›r›-l›r. S›v›ya¤ tavada k›zd›r›l›r.

Çorum S›kma Baklavas›

geleneksel kültür

141

Kar›flt›r›lan pekmezli niflastatavaya yavafl dökülür, kar›flt›-r›larak piflirilir. Top top olma-ya bafllay›nca üzerine k›zd›r›l-m›fl tereya¤› dökülüp tahta ka-fl›kla ufalt›larak kar›flt›r›l›r.So¤uk olarak servis yap›l›r.

Karaçuval Helvas›Un, tereya¤›, pekmez fleker-den yap›l›r. Un tavada rengikoyulafl›ncaya kadar kar›flt›r›-larak kavrulur, koyulafl›nca te-reya¤› ilave edilip iyice yediri-lir. Kara pekmez, toz fleker,ceviz içi ve so¤uk su birbirinekar›flt›r›l›p unun üzerine dökü-lür. ‹yice kar›flt›r›l›p yumurtabüyüklü¤ünde parçalar yap›l›rve üzerine iste¤e göre hindis-tan cevizi dökülür.

LEBLEB‹C‹L‹KÇorum denince akla gelen ilkfleylerden biri “leblebi” dir.Odun ateflinde, zahmetli birsüreçten geçen leblebiler,kentin hemen her yerinde gö-rebilece¤iniz leblebicilerdesat›fla sunulur. Çorum leblebisinin meflhur ol-mas›n›n sebeplerinden biri,

yörede leblebi üretimine uy-gun irilikte nohut yetifltirilme-sidir. Leblebicilik, bir zanaatolarak Çorum’da kuflaktan ku-fla¤a aktar›lmaktad›r. Gele-neksel yöntemlerin yan› s›ra,üretim sürecini k›saltan yön-temler de günümüzde kulla-n›lmaktad›r. Nohutlar, elemeiflleminden geçirilerek, ayr›l›r.Kavrulan nohutlar çuvallardaiki gün dinlendirilir. Bir kez da-ha kavrulan nohutlar iki gündaha bekletilir. Çuvallardan ç›-kart›lan nohutlar, serilerekyaklafl›k 20 gün kadar bekleti-lir. Nohutlar nemlendirilerekbir gün daha çuvallarda bekle-tilir. Nohutlar, üçüncü kavur-mada kabuklar›ndan ayr›l›r.Bu zahmetli sürecin sonunda,baharat, tuz, fleker vb. ile tat-land›r›lan leblebiler tad›m içinhaz›rd›r art›k.

Çorum Leblebicisi

geleneksel kültür

Asl›na uygun yerlefltirilmiflbir leblebi oca¤›, Çorum Mü-zesi’nin Etnografya Bölü-münde mankenlerle destek-lenen ça¤dafl bir sergilemeile ziyaretçilerin ilgisine su-nulmaktad›r.

142

geleneksel kültür

SÖZLÜ KÜLTÜR

Çorum’da sözlü kültür ürünleri kentin köklü geçmiflini yans›t›rniteliktedir. Binlerce y›l öncesinden katlanarak günümüze ula-flan kültür ö¤eleri; türkülerde, manilerde, ninnilerde, destanlar-da hatta halk oyunlar›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Halk Edebiyat›

Türküler Hem Okudum Hemi De Yazd›m Hem okudum hemi de yazd›m Yalan dünya senden bezdim, of Da¤lar koya¤›n› gezdim Yiten yavru bulunur mu? El yaz›ya el yaz›ya Duman çökmüfl Gölyaz›’ ya Kurban olam kurban olam Beflikte yatan kuzuya Elveriyor elveriyor Orta direk bel veriyor of Açt›m bakt›m al yorgan› Mehemmedim (Mehmet) can veriyor

Türkü türlerinden olan destanlara örnek: Gazi Pafla Hazredi tek bir kifli Ne kadar cesaret duttu bu ifli Her taraftan sarm›fl düflman atefli Esirgedi bizi düflman›m›zdan

Yak›n bir tarihte derlenen “‹lvanl›m” türküsü de Çorum güzelle-melerine bir örnektir. Yöre müzi¤inde ezgiler, genellikle inceseslerden bafllar. Belli aral›kla karar sesine do¤ru iner. Bu inifllere de geçici olarak beflinci, dördüncü, üçüncü derece-lerde durulur. Ard›ndan yeni bir müzik cümlesiyle karara var›l›r. Çorum yöresinin uzun havas›, “bozlak” türündedir. K›rflehir boz-laklar›ndan seyir itibariyle pek farkl› olmamakla birlikte kendiiçinde ayr› bir havas› vard›r. “Ya beni de götür ya sen de gitme”,“Malum olsun da sana bak ne haldeyim”, Çorum bozlaklar›na

örneklerdir. Genelde Erzurum’da yayg›n olan Tatyan türküleri, yap›lan göç-lerle birlikte Çorum bölgesinde de yayg›n olarak bulunmaktad›r.“fiu uzun gecenin gecesi olsam” türküsü tatyan aya¤›ndad›r. Di-van› Garip, Kerem ayaklar›nda da uzun havalar çal›n›r söylenir.Alaca ve Mecitözü dolaylar›nda koflma, zincirli koflma, nefes vedeyifller yayg›nd›r. Türkülü oyun havalar›, zil, kafl›k, döndürmeli küçük halay hava-lar›, ilençler, turna deyiflleri, misket, cirit-gürefl havalar›yla, k›-na, dü¤ün türküleri bölgenin ezgi yap›s›n› oluflturur. Çorum’da ilk halk müzi¤i derlemesi, 1939 y›l›nda yap›lm›flt›r.

143

geleneksel kültür

Nurullah Taflk›ran, Mahmut Rag›p Gazimihal, Mithat Fennen,Muzaffer Sar›sözen ve R›za Yetiflen’den oluflan ekip 241 halk ez-gisini pla¤a alm›flt›r.

‹lvanl›m Gayay› g›rc› duttu ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Dibini Burcu duttu da Al fistanl›m gaytanl›m Bizde bir yar sevmeynen ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Köyü bir sanc› tuttu Al fistanl›m gaytanl›m Guflburnuyu budarlar ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Iflg›n sürmesin deyi de Al fistanl›m gaytanl›m Bizi köyden govarlar ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Güzel Sevmesin deyi de Al fistanl›m gaytanl›mZülüf k›sa yüz örtmez ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Sevda serinden gitmez de Al fistanl›m gaytanl›m Bu gözler seni gördü ‹lvanl›m ‹lvanl›m ‹lvanl›m aman aman Gayr›s›na meyletmez de Al fistanl› gaytanl›m

Kaynak Kifli : Musa Yenilmez Derleyen : Sümer Ezgü

fiu Uzun Gecenin Gecesi Olsam fiu uzun gecenin gecesi olsam S›lada bir evin bacas› olsam (anam anam anam) Dediler ki nazl› yarin pek hasta Bafl›nda okuyan hocas› olsam (anam anam anam) Evlerinin önü üç a¤aç ç›nar Dillerim tutuflur yüre¤im yanar (anam anam anam) Eflinden ayr›lan böyle mi yanar Anam anam hangi derdime yanam (anam anam anam) Katipler oturmufl yaz›ya bakmaz Herkes sevdi¤ini dilden b›rakmaz (anam anam anam) Hey Allah’tan korkmaz kuldan utanmaz Gönül defterinden sildin mi beni (anam anam anam)

144

Maniler

Melektir benim yarim Pencereden bak›yor‹ki alemde var›m ‹lik olmufl ak›yorCevretme güzel sunam Yana¤›na gül sokmuflYoktur sabra mecalim Yel estikçe kokuyor

Penceresi barmaktan Yare bir bostan ç›karSu doldurur ›rmaktan Tatl› dil dosttan ç›karKuzum bir fleftalü ver Kalm›fl›m gam içindeAl k›rm›z› yanaktan Gel beni yastan ç›kar

Pinlik üstünde kürek Ekmekçinin kel o¤lanYine ah çekti yürek Akflam bize gel o¤lanHer dertlere dayand›n Akflam bize gelmezsenBuna da dayan yürek Sabahacak öl o¤lanHey halvara halvara Hey huvarda huvardaÇingi düfltü flalvara Aynam kald› duvardaDudaklar›m kurudu Her gün akl›ma gelenK›z yalvara yalvara Su bafl›nda p›narda

‹lengerde tuz olsam fiu da¤lar›n har›n›Büyük evde k›z olsam Küreseler kar›n›Yar kap›dan geçerken fiu mübarek günlerdeEvde yal›n›z olsam Gönderseler yarimi

Tut a¤ac› tut verir Yarim ç›kma baflaç›kYapra¤›n› k›t verir Arpalar kara k›lç›kOturmufl münaf›klar Hakikatli yar isenNazl› yare fit verir Al bohçan› yola ç›k

geleneksel kültür

145

geleneksel kültür

‹brik koydum p›nara Kavak bafl› bir tutamDoldu geldi kenara Altun atam gül tutamAlt›n yüzük yollad›m O yar benim olursaBelgüzard›r o yare Altm›fl bir oruç tutam

Kaya dibinde durdum Kayalardan kalk ta gelBir çift güvercin vurdum Y›lan olda akda gelGençli¤ime pek yaz›k Benim çok ikbalim yokDerdinden verem oldum Dört yan›na bak da gel

Kayalardan kayar›m Karfl›dan giden atl›Ufak para sayar›m Alt›nda kilim katl›Köylü beni everin Anam babam sa¤ olsunK›z›n›z severim Hepisinden yar tatl›Karanfilim ek beni Kalenin burcu menimHas bohçana dik beni Dil bilmez gürcü menimE¤er meyve vermezsem Ak memenin üstündeKazma alda sök beni Salinen inci menim

Kekli¤im taflta gezer Mani defterim açt›mA¤z›nda fleker ezer Gene kaynad›m taflt›mBenim yarim pek titiz Ayr›l›k flerbetiniHerkesten hile sezer Yar doldurdu ben içtim

Mafla maflaya benzer Penceresi perdeliKöfle köfleye benzer Çiçek açt› zerdaliYenile bir yar sevdim K›namay›n komflularBillor flifleye benzer Bu y›l bafl›m sevdal›

K›z gelin, gavur gelin Keklik sekiflli yarimBu nice tav›r gelin Misket nak›fll› yarim O s›rma saçlar›n› Sen bakt›n ben bay›ld›mSinemde gâvur gelin Bayg›n bak›fll› yarim

Ninniler

Ninni çald›m befli¤ine Devlet konsun efli¤ine Düflman ölsün kefli¤ine (s›ras›na) Ninni yavrum ninni Gökyüzünde olur ceylan Oldum cemaline hayran Ankara’da Hac› Bayram O da sana himmet etsin Allah sana bir can versin ninni Ninni de ninni demekten Ben kesildim yemekten Hastay›m annem yürekten Doktor gelsin Frenkten Ninni benim yavruma ninni

146

Ninni benim kuzuma ninni Elime ald›m kelebi Dolaflt›m fiam’›, Halep’i Çorum’da yatan Elvan Çelebi O da sana himmet etsin Allah sana ömür versin ninni Gökyüzünde olur ülker Ci¤erci¤im yanar tüter Konya’da ki molla Hünker O da sana himmet etsin Allah sana bir can versin Yola giden yolcu baba Biz de giyerik aba Osmanc›k’da Koyunbaba O da sana himmet versin Allah sana ömür versin ninni Ninni ninni ninnice Akflam baban gelince Hani yavrum deyince Seni önüne koyunca Öpüp garn› doyunca Ninni yavrum ninni Ninni ninni hu ninni Tilki duymas›n ninni Tilki duyarsa yavrum Hem seni yer hem beni Ninni yavrum ninni Kavak gibi boylanas›n ninni Sö¤üt gibi dallanas›n ninni Kazan›lm›fl mal yiyesin ninni Ninni benim yavrum ninni

Bilmeceler

Bir yeri var yaydan e¤riBir yeri var i¤den do¤ruBir yeri var kazandan karaBir yeri var südden a¤ca (Leylek)

At durur, arap biner (Sacayak, Kazan)

Geriden att›m h›z›nanYedi bin y›ld›z›nanArab›n atuynan, allah›n kuvvetinen (Y›ld›r›m)

Geriden ald›m çatmay›Ç›¤›r›n gelsin Fatma’y›K›z nereden belledinKol k›r›p göbek atmay› (Süpürge, süpürmek)

geleneksel kültür

147

geleneksel kültür

Bizde bir dudu varE¤ri bü¤rü budu varBize gelin görürsünüzGüle güle ölürsünüz (Kurba¤a)

Bir gücücük al yast›k‹çine un bast›k (‹¤de)

‹ki oturanlar, iki gezenler‹ki birbirini sevenler‹ki birbirini sevmeyenler (Yerle gök, ayla gün, su ile toprak, su ile atefl)

Köy Seyirlik Oyunlar›

Deve Oyunu Günümüzde Anadolu’nun di¤er yörelerinde oldu¤u gibi Ço-rum’da da Köy Seyirlik oyunlar› yok olmufltur. Çorum’da en çokrastlanan köy seyirlik oyunu “Deve Oyunu”dur. Devenin boynu-na ba¤l› olan ipi tutan “deveci “ oyunu yönlendirir. ‹ki “Papaz”,bir “Muhtar” ve “köçekten” oluflan oyuncular (güya) köyde dü-¤ün oldu¤unu duymufl ve gelmifllerdir. Amaçlar› köylüyü ev evdolafl›p dü¤üne davet etmek ve köylüyü e¤lendirmektir. Köçekhariç bütün oyuncular karalara boyanm›flt›r ve sakallar› vard›r.“Deveci bafl› “ bir efle¤in üzerindedir ve deveyi bir iple tutmak-tad›r. Köçek deveci bafl›n›n k›z›d›r. Ve asl›nda papazlar›n görevik›z› seyircilerin tacizlerinden ve kaç›rma giriflimlerinden koru-makt›r. Ama papazlar da f›rsat bulduklar›nda k›z› kaç›rmaya ça-l›flmakta ve birbirleriyle kavga etmekte ellerindeki sopalar› bir-birlerine ve k›z› kaç›rmaya çal›flan seyircilere vurmaktad›r. Buarada köçek oynayarak köylüyü e¤lendirmektedir. “Muhtar”bunlara yard›mc› olmaya çal›flmakta k›lavuzluk etmektedir. Deve böylece bütün köyde dolaflt›r›l›r. Köyün belli yerlerinde“deve çökertilir” orada köçek oynar. Daha sonra tekrar dolafl-maya devam edilir. Köy çeflmesine gelindi¤inde deveye su içiri-lir. Bu arada köy halk› da devenin ard›nda köyü dolaflmaktad›r.Son olarak deve ve oyuncular önde, köylü arkada oldu¤u haldeharman yerine ç›k›l›r ve e¤lencelere orada devam edilir.

Sandalye Gürefli Çorum yöresine ait di¤er bir köy seyirlik oyunda “Sandalye Gü-reflidir” Bu köy seyirlik oyununa di¤er yörelerde ve kaynaklardarastlan›lamam›flt›r. Köyün güreflçisi bir sandalye olan hasm›ylasanki bir güreflçiymifl ve çok güçlü bir rakipmifl gibi gürefl sana-t›n›n bütün ustal›klar›n› göstererek güreflmekte ve onun s›rt›n›yere getirmeye çal›flmaktad›r. Bu s›rada davul ve zurnada “ göç”havas›yla güreflçileri coflturmaktad›r. Sonuçta büyük u¤rafllar-dan ve zorluklardan sonra az›l› rakip sandalyenin s›rt› yere geti-rilmekte ve güreflçi birinci ilan edilmektedir.

148

Di¤er Seyirlik Oyunlar Hac› Baba, K›fl Yar›s›, Topal K›z, Elekçi, Yay›k, Kalayc›, Arap, Kar-tal, Tosba¤a, Ay›, Hasan Baba, Davar›n Yüzü, Kalburcu, Tilki, Ke-lo¤lan, Soku, Eminem, Çiftçi vb.

Rivayetler

Çorum Ad›na ‹liflkin Bir RivayetRivayete göre, Selçuklu sultan› K›l›çarslan’›n o¤lu Yakup Mirzaonmaz bir derde yakalan›r. Hekimler “Çorum’a gönder oran›nhavas› suyu iyi gelir” derler. Gerçekten de Yakup Mirza birkaç aykald›ktan sonra iyileflir. Bunun üzerine sultan ülkedeki tüm has-talar› (çorlu) buraya gönderir. Kentin ad› da Çorum olur. Anlat›-lan bu rivayet “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde” yer al›r.

Koyunbaba RivayetleriKoyunbaba’n›n as›l ad› Seyit Ali’dir. Peygamber soyundan geldi-¤i ileri sürülür. Bursa’da bir süre çobanl›k yapt›¤› s›rada a¤aylaher iki kuzudan birini almak üzere anlafl›r. Bir süre sonra k›rk ku-zusu olur. Bunlar› alarak Osmanc›k’a yerleflir. Her yirmi dört sa-atte bir meledi¤inden ad› “Koyunbaba” kal›r. Yörede ermifl say›-lan Koyunbaba üzerine çok rivayetler vard›r. Bunlardan birisiflöyledir: Koyunbaba’n›n üç köpe¤i vard›r. Bunlara Kara Kad›,Sar› Kad›, Ala Kad› ad›n› verir. Ba¤dat Kad›s› Osmanc›k’tan ge-çerken bunu duyar ve padiflaha flikayet eder. Padiflah Koyunba-bay› ça¤›r›r, köpeklerine neden böyle adlar koydu¤unu sorar. Koyunbaba da: “Kad›lar haram helal bilmezler, benim köpekle-rim bilir. ‹sterseniz deneyelim” der. Padiflah denemeye karar ve-rir. Koyunbaba yirmisi helal, yirmisi haram k›rk kap yemek geti-rilmesini ister. ‹stenenler getirilince köpekleri ça¤›r›r, yemekleriönlerine serer. Hayvanlar helal yemekleri yer öbürlerine dokun-mazlar. Padiflah çok flafl›r›r. Koyunbaba’y› mükâfatland›rmak ister dile¤ini sorar. Koyunba-ba: “Hazineden bir fley istemem Sar›alan ile Saltukalan’› köpek-lerime yolluk verirseniz yeter” der. Dile¤i yerine getirilir. Koyun-baba kendisini padiflaha flikâyet eden kad›ya flöyle bir bakar veadam ölür.

Koyunbaba Köprüsü’ne ‹liflkin Bir RivayetFatih Sultan Mehmet Otlukbeli’ne giderken Koyunbaba’ya u¤rarhay›r duas›n› al›r. Savaflta Uzun Hasan’› yener. Dönüflte vezirinigöndererek Koyunbaba’n›n bir dile¤i olup olmad›¤›n› sordurur.Koyunbaba, “E¤er bir hay›r yapmak istiyorsa K›z›l›rmak üstüneköprü gerekir, onu yapt›rs›n bir de k›fllak ve yaylak yerlerimizi,koyunlar›m›z› vergiden ba¤›fllas›n ki misafirlerimizi daha iyia¤›rlayabilelim” der. ‹stekleri yerine getirilir. Ancak köprü yap›l-madan Fatih vefat eder. Babas›n›n ölüm haberini alan II. Beya-z›t, Amasya’dan yola ç›kar. Osmanc›k’a geldi¤inde ›rmak k›y›s›n-da sürüsünü yayan Koyunbaba’y› görür. Kendisini karfl›ya geçir-mesini ister.

geleneksel kültür

149

geleneksel kültür

Koyunbaba, “Olur ama bu ›rma¤a bir köprü yapt›r›rsan” der.fiehzade söz verir. Koyunbaba flehzadeye gözlerini kapamas›n›ve söylemeden açmamas›n›n söyler. fiehzade denileni yapar.Gözlerini açt›¤›nda ‹stanbul'dad›r. Koyunbaba yok olmufltur. II.Beyaz›t tahta geçtikten bir süre sonra düflünde Koyunbaba’y›görür. Koyunbaba köprüyü yapt›rmas›n› istemektedir. Ertesi ge-ce yine ayn› düflü görür. Bunun üzerine gerekli araç-gereç ve ustalar Osmanc›k’a gönde-rilir ve köprünün yap›m›na bafllan›r. Koyunbaba’n›n da geyikler-le köprüye tafl tafl›d›¤› söylenir. Köprünün yap›m› s›ras›nda der-vifllerden biri Koyunbaba’ya ölünce nereye gömülmek istedi¤inisorar. O da “Bu tafl›n düfltü¤ü yere” diyerek a¤›r bir tafl› f›rlat›r. Öldü¤ünde II. Beyaz›t onu tafl›n düfltü¤ü yere gömdürür ve bu-raya bir türbe yapt›r›r.

Destanlar

Çorum yöresi Halk Edebiyat›nda destan gelene¤inin sürdü¤ügörülmektedir. Yörede yaflayan etkileyici olaylar, destanlara ko-nu olmaktad›r. Necip Destan› bunlardan Necip askere giderkenen yak›n dostundan, kar›s›na yard›mc› olmas›n› onu korumas›n›ister. Arkadafl› söz verir, ant içer. Necip gittikten sonra arkadafl›s›k s›k u¤rayarak, kad›n›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya çal›fl›r. An-cak kad›n›n yüzünü bile görmez. Gidifl gelifl sürerken bir gün eli-ni görür ve ona sevdalan›r. Necip’e mektup yazarak kar›s›n› ka-ralar ve boflanmas›n› sa¤lar. Daha sonra çeflitli hilelerle kad›n›kendine nikahlar. Necip askerli¤ini bitirip köye dönünce, duru-mu ö¤renir ve üzüntüsünden yata¤a düfler. Ölmeden önce kar›-s›n› görmek ister. Kad›n el sözüne bak›p kendisini boflad›¤› içindarg›nd›r. Aralar›nda flu söyleflme geçer:

Necip: Galbim sururi geldi yan›ma, fiifa geldi bedenime can›ma, Kerem et sevdüm girme gan›ma, Necip sana gurban can gurban derim söylemez.

Kad›n: Çekildi banhan›m, yüklendi gatar, Derdim oldu eskilerden beter, Kerem et sevdüm bu keder yeter, Küstüm sana bu dünyada bar›flmam Bu söyleme böyle sürüp gider. Sonunda Necip ölür. Kad›n dabafl›na gelenlere dayanamaz ve bir süre sonra o da ölür. Bu olay ve ikisinin söyleflmeleri destana konu olur.

150

KRONOLOJ‹

MÖ 6000-3000 Kalkolitik Ça¤

MÖ 3000-2000 Eski Tunç Ça¤›

Alacahöyük bu dönemin en önemli

yerleflimidir. Bu dönemde Hattiler

Anadolu’da ismi bilinen en eski yerli

kavim olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

MÖ 19-18. yy Asur Ticaret Kolonileri

MÖ 1650-1400 Eski Hitit Krall›¤› Dönemi

MÖ 1400-1180 Hitit Büyük ‹mparatorluk Dönemi

MÖ 1200/1180 Hititler’in Y›k›lmas› ve Hattufla’n›n sonu

MÖ 1180-750 Demir Ça¤-Karanl›k Ça¤

MÖ 750-300 Frig Devleti

MÖ 700-680 Kimmerlerin Frig Devleti’ne son vermesi

MÖ 6. yy Perslerin Anadolu’ya girifli

MÖ 334-30 Helenistik Dönem

MÖ 3. yy Orta Avrupa’dan Galatlar, Çorum ve

çevresine gelir. Tavium, Trokmu

Boyu’nun merkezi olur.

MÖ 1-MS 395 Roma ‹mparatorlu¤u

395-1075 Bizans egemenli¤i

1075 Çorum’un Daniflmendlilerin eline geçmesi.

1175 Çorum’un Anadolu Selçuklular›’n›n

eline geçmesi.

1344 Çorum’un Eretna Beyli¤i egemenli¤ine

girmesi.

1398 Çorum’un Osmanl› egemenli¤ine girmesi.

1800 Deprem

1824 Deprem

1841 Çorum’un Sivas Vilayeti’nden al›narak

Ankara Vilayeti’ne ba¤lanmas›.

1864 Çorum’un, Yozgat’›n bir kazas› olmas›.

1894 Çorum’un, Ankara’ya ba¤l› bir sancak

merkezi olmas›.

1924 Çorum’un il oluflu.

kronoloji

151

kaynakça

KAYNAKÇA

Acun, H. (1994). Anadolu Saat Kuleleri.

Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Y.

Akurgal, E. (1998). Anadolu Kültür Tarihi. Ankara: Tübitak Y.

Alp, S. (2001). Hititler Ça¤›nda Anadolu:

Çiviyaz›l› ve hiyeroglif yaz›l› kaynaklar. ‹stanbul: Tübitak Y.

Alp, S. (1999). Hititlerde fiark›, Müzik ve Dans, Hitit Ça¤›nda

Anadolu’da Üzüm ve fiarap. Ankara: Kavakl›dere Kültür Y.

Alp, S. (1996). Hititlerin Mektuplaflmalar›.

‹stanbul: Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü Y.

Çorum ‹l Y›ll›¤› (2003)

Darga, M. (1992). Hitit Sanat›. ‹stanbul: Akbank Y.

Dündar, A. (2004). Çorum Camii ve Mescitleri. Ankara: Motif Y.

Eyice. S. (1969). Çorum’un Mecidözü’nde Afl›k Paflao¤lu Elvan

Pafla Zaviyesi. Türkiyat Mecmuas› XV’den Ayr› Bas›m.

‹stanbul: Edebiyat Fak. Y.

Il›ca. A. (2006). Çorum Ulu Camii ve Vak›flar›.

Ankara: Çorum Belediyesi Y.

Macqueen, J. G. (2001). Hititler ve Hititler Ça¤›’nda Anadolu

(Çev. E. Davuto¤lu). Ankara: Arkadafl Kitabevi.

O¤uz, M.Ö. ve Ifl›khan, T. (2006).

Çorum’da Geleneksel Kutlamalar. Ankara: Hitit Üniversitesi Y.

O¤uz, M.Ö. ve Metin, E. (2006).

Çorum’da Geleneksel Meslekler. Ankara: Hitit Üniversitesi Y.

Seeher, J. (2007). Hattufla Kerpiç Kent Suru. ‹stanbul: Ege Y.

Seeher, J. (1999). Hattufla Rehberi. ‹stanbul: Ege Y.

Sözen. M. (1970). Hac› Hamza’daki Türk Eserleri. ‹stanbul.

Strabon. (1991). Co¤rafya Anadolu (Kitap: XII, XIII, XIV).

(Çev. A. Pekman). ‹stanbul: Arkeoloji ve Sanat Y.

Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar.

‹stanbul: ‹nkilâp Kitabevi.

Ünal, A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu.

‹stanbul: Arkeoloji Sanat Y.

Ünal, A. (2003). Hititler Devrinde Anadolu II.

‹stanbul: Arkeoloji Sanat Y.

Ünal, A. (2005). Hititler Devrinde Anadolu III.

‹stanbul: Arkeoloji Sanat Y.

PRAT‹K B‹LG‹LER

154

GENEL B‹LG‹LER

YÜZÖLÇÜMÜ VE NÜFUSÇorum’un yüzölçümü 12.820 km2’dir. 2010 y›l› Ocak ay›nda yay›mlanan ADNKS sonuçlar›na göre 2009y›l› nufusu 540.704’tür.

ÖNEML‹ TELEFONLARAmbulans 112Polis 155Jandarma 156‹tfaiye 110

ORTALAMA EN YÜKSEK SICAKLIKLAR

ORTALAMA EN DÜfiÜK SICAKLIKLAR

S›cakl›klar ºC’dir.

RESM‹ KURUMLAR

VAL‹L‹K Çorum Valili¤iT. 0364 213 84 18 - 213 10 01F. 0364 213 12 29www.corum.gov.tr

‹L KÜLTÜR TUR‹ZM MÜDÜRLÜ⁄Ü Gazi Cad. Yeni Hükümet Binas› Ek Bina C Blok Kat: 8 ÇorumT. 0364 213 47 04 - 213 77 17 - 213 47 04F. 0364 212 05 10 www.corumkulturturizm.gov.tr

BELED‹YE Çorum Belediyesi Yeniyol Mah. Gazi Cad. No:2 ÇorumT. 0364 225 08 10www.corum.bel.tr

EMN‹YET MÜDÜRLÜ⁄Ü Çepni Mah. ‹nönü Cad. No: 1 ÇorumT. 0364 224 10 09 F. 0364 224 94 40www.corum.pol.tr

pratik bilgiler

Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k

17.5 20.4 26.4 30.4 33.5 37.5 42.6 39.8 38.7 33.0 24.7 19.2

Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k

-6.6 -6.8 -5.0 -2.4 2.7 9.0 13.6 14.0 7.0 1.5 -3.4 -3.4

155

ÇORUM H‹T‹T ÜN‹VERS‹TES‹ Osmanc›k Yolu ‹kbal Kent Karfl›s› Fen-Edebiyat Fakültesi Kampüsü Çorum T. 0364 219 19 19F. 0364 219 19 38www.hitit.edu.tr

ÇORUM’A SEYAHAT

‹L KÜLTÜR VE TUR‹ZM MÜDÜRLÜ⁄Ü TUR‹ZM DANIfiMAValilik Binas› C Blok Kat: 8 ÇorumT. 0364 213 85 02- 213 47 04 - 213 77 17 F. 0364 212 05 10

ULAfiIM

fiEH‹RLERARASI VE ULUSLARARASI ULAfiIM

AMASYA MERZ‹FON HAVAL‹MANIPK 44 Merzifon AmasyaT. 0358 535 10 16F. 0358 535 10 76

ÇORUM OTOGARÇorum Otobüs TerminaliT. 0364 213 66 70

L‹DER TUR‹ZMÇepni Mah. Yeni Sanayi Cad. No: 5 / B ÇorumT. 0364 225 07 75 - 76/444 00 19

METRO TUR‹ZMÇorum OtogarT. 0364 225 49 49 - 224 28 48www.metroturizm.com.tr

HATTUSAS TUR‹ZMBelediye Otogar› No: 6 ÇorumT. 0 364 224 44 44

ARAÇ K‹RALAMA

GÜRSESLER OTOMOT‹V‹nönü Cad. No: 79 ÇorumT. 0364 225 45 72

ANATOL‹A RENT A CARUlukavak Mah. Ulukavak 1. Sok. Arif Özkömürcü ‹fl han› No:7/7 ÇorumT. 0364 226 66 76

pratik bilgiler

156

pratik bilgiler

SEYAHAT ACENTELER‹

AGM TUR‹ZM SEYAHAT ACENTASIÜçtutlar Mah. Cami Kebir Sok. No:6 ÇorumT. 0364 225 74 17F. 0364 225 74 19

AN‹fi TUR‹ZM SEYAHAT ACENTASIGazi Cad. No: 22 Kat:3 / 16 ÇorumT. 0364 212 26 83F. 0364 224 15 76

AY-B‹KE TUR‹ZMÇöplü Mah. Osmanc›k Cad. Ulucamii karfl›s›, No: 17/1 ÇorumT. 0364 224 80 91F. 0364 224 35 83

ÇAVUfiO⁄LU TUR‹ZMGazi Cad. No: 22 K: 3/20 Merkez ÇorumT. 0364 224 39 28F. 0364 224 56 89

ENN TUR‹ZM SEYAHAT ACENTASIÜçtutlar Mah. Alaybey Sok. No: 15/B ÇorumT. 0364 213 22 19F. 0364 213 20 96

‹NTEGRAL TUR‹ZMÇepni Mah. Emniyet SokakBenderli ‹fl Merkezi No:2-8 Merkez ÇorumT 0364 224 94 88F 0364 225 49 33

M‹TODEN TUR‹ZMBahçelievler Mah. Bahabey Cad. No:3/B Merkez – ÇorumT. 0364 221 20 21F. 0364 221 03 23

SAYGI TUR‹ZMKarakeçili Mah. Albayrak Cad. Küçükpark ‹flmerkezi No: 1/5 ÇorumT/F. 0364 224 87 77 - 79

157

OTELLER

KENT MERKEZ‹

AN‹TTA HOTEL*****‹nönü Cad. No: 80 ÇorumT. 0364 213 85 15-16-17F. 0364 212 06 13www.anittahotel.comODA 240 YATAK 496� t @

DALGIÇLAR HOTEL ****Bahabey Cad. No:15 Merkez ÇorumT. 0364 223 09 09F. 0364 223 09 19ODA 44 YATAK 98� t @

ÇORUM BÜYÜK HOTEL***Çepni Mah. Ankara Cad. No: 90 ÇorumT. 0364 224 60 92-93F. 0364 224 60 94www.corumbuyukhotel.comODA 46 YATAK 96� @

OTEL P‹THANA**Gülabibey Mah. Nurettinbey Cad. No: 1/6 ÇorumT. 0364 224 36 61F. 0364 213 16 48ODA 30 YATAK 63� @

HOTEL KOLA⁄ASI **‹nönü Cad. No: 97 ÇorumT. 0364 213 54 51F. 0364 224 15 56ODA 45 YATAK 62

TERMAL PENEZ HOTELSamsun yolu 2. km S›kl›k Mah. ÇorumT. 0364 227 77 64F. 0364 227 77 68

pratik bilgiler

158

fi‹R‹N OTELÇepni Mah. ‹nönü Cad. No: 7/1 ÇorumT. 0364 225 56 55F. 0364 224 91 56ODA 17 YATAK 33

REAL RES‹DANCE HOTEL (BUTIK OTEL)Çepni Mah. ‹nönü Cad. No: 62 ÇorumT. 0364 225 73 33F. 0364 225 73 37ODA 42 YATAK 80

GRAND PARK OTEL Çepni Mah. ‹nönü Cad. No: 60 ÇorumT. 0364 212 30 44F. 0364 225 41 31ODA 40YATAK 60

ALACA

HOTEL ACARY›ld›zhan Mah. Zile Cad. No: 15 Alaca ÇorumT. 0364 411 38 90F. 0364 411 72 06ODA 10 YATAK 20

BO⁄AZKALE

AfiIKO⁄LU OTEL**Köyiçi Mevkii Çarfl› Mah. No:24 Bo¤azkale ÇorumT. 0364 452 20 04F. 0364 452 21 71www.hattusas.comODA 42 YATAK 105

BAfiKENT HOTELYaz›l›kaya Yolu üzeri Hattusas Mah. Bo¤azkale ÇorumT. 0364 452 20 37F. 0364 452 25 67ODA 20 YATAK 40www.baskenthattusa.com

BAYKAL HOTEL (HATTUSAS PANS‹YON)Çarfl› Mah. Cumhuriyet Meydan› No:22 Bo¤azkale ÇorumT: 0364 452 20 13T: 0364 452 29 57ODA: 14 YATAK: 30www.hotelbaykal.com www.hattusha.com

pratik bilgiler

159

KALE HOTELYaz›l›kaya Yolu üzeri Hattusas Mah. No:47/A Bo¤azkale ÇorumT. 0364 452 21 89Oda: 11 Yatak: 25www.bogazkoyhattusa.com

OSMANCIK

ASYA MOTEL VE D‹NLENME TES‹SLER‹Gürleyik Mah. Uzunkavak Mevkii Osmanc›k Çorum T. 0 364 611 30 85ODA:12 YATAK:24www.asyatesisleri.com.tr

SUNGURLU

CLUB MAV‹ OCAK MOTEL & RESTAURANT ***Samsun Karayolu 5. km Sungurlu ÇorumT 0364 313 00 33ODA 40 YATAK 80www.maviocak.com.tr� @

HOTEL FERHATSunguro¤lu Mah. Cengiz Topel Cad. No: 24 Sungurlu ÇorumT. 0364 311 38 88ODA 17 YATAK 30

RESTORANLAR & CAFELER

BÜYÜK VAD‹ RESTORANSamsun Karayolu 3. km S›kl›k Mevkii ÇorumT. 0364 227 35 35F. 0364 227 35 36� Türk Mutfa¤›- Yöresel MutfakC 08:00-02:00k d

GÜLERYÜZ RESTORANSamsun Yolu 5. km ÇorumT. 0364 226 00 31F. 0364 226 77 79� Türk mutfa¤›C 12:00-24:00k

pratik bilgiler

160

HANCILAR ET LOKANTASISamsun Yolu 12. km ÇorumT. 0364 245 91 91 - 245 92 54� Türk mutfa¤›C 08:30-22:00k

KAT‹PLER KONA⁄IKarakeçili Mah. 2. Sokak No: 20 ÇorumT. 0364 224 96 51F. 0364 213 99 78� Yöresel mutfakC 09:00-23:00kd

ÖZBEYLER PARK ‹SKENDER Gazi Cad. No:42/E ÇorumT. 0364 213 19 85� Türk mutfa¤›C 12:00-22:00k

‹K‹NC‹ BAHAR OCAKBAfiIKEBAP VE P‹DE SALONU Kavukçu Sok. No:7 ÇorumT. 0364 224 85 35F. 0364 212 14 64� Türk mutfa¤›C 07:00-22:00k

BAKTAT D‹NLENME TES‹SLER‹ Ankara Yolu 4. km Sungurlu ÇorumT. 0364 311 47 64F. 0364 311 86 14

HASAN ZAH‹R ET LOKANTASI Samsun Yolu 7 km ÇorumT. 0364 227 35 54F. 0364 226 00 20� Türk mutfa¤›C 08:00-22:30k

pratik bilgiler

SEMBOLLERhHavuzt Toplant› Salonu@ ‹nternet� MutfakC Aç›k Oldu¤u Saatler� Alkollü ‹çeceklerk Kredi Kart›d D›flar›da Masam Canl› Müzik

161

SA⁄LIK KURUMLARI

HASTANELERÇORUM DEVLET HASTANES‹Çorum Devlet Hastanesi ÇorumT. 0364 223 03 00 www.corumdevlethastanesi.gov.tr

ÇORUM ÖZEL HASTANES‹ Buhara Evler Mah. Buhara 1. Sokak No: 2 ÇorumT. 0364 444 15 20www.corumozelhastanesi.com.tr

ÇORUM ÖZEL EL‹T PARK HASTANES‹Bahçelievler Mah. Dumlup›nar 7. Sokak No:1 ÇorumT: 0364 221 6666www.elitpark.com.tr

GÜNLÜK YAfiAM

BANKALAR AKBANKYavruturna Mah. Bahabey Cad. No: 34/A-B ÇorumT. 0364 225 40 79F. 0364 224 71 06DEN‹ZBANKGazi Cad. No: 20 ÇorumT. 0364 224 85 71F. 0364 212 77 51

GARANT‹ BANKASI‹nk›lap Cad. No: 69 ÇorumT. 0364 212 22 79F. 0364 212 35 76

‹fi BANKASI‹nönü Cad. No: 8 ÇorumT. 0364 213 69 80F. 0364 224 27 40

VAKIFBANK‹nönü Caddesi No: 58 ÇorumT. 0364 224 40 84

pratik bilgiler

162

Z‹RAAT BANKASIÇepni Mah. Osmanc›k Cad. No: 9 ÇorumT. 0364 225 40 22F. 0364 225 40 21

KARGO SERV‹SLER‹

ARAS KARGOMimar Sinan Mah. Küçük Sanayi Sitesi Sanayi Cad. No:19/A Hitit ÇorumT. 0364 234 45 36-37www.arascargo.com

MNG KARGOÇepni Mah. H›d›rl›k Cad. No: 11 Çepni ÇorumT. 0364 224 08 67www.mngkargo.com.tr

SÜRAT KARGOKarakeçili Mah. 14. Sokak No: 2/B ÇorumT. 0364 213 26 64www.suratkargo.com.tr

YURT‹Ç‹ KARGOÇepni Mah. Taflan Cad. No: 67/A ÇorumT. 0364 212 19 93 www.yurticikargo.com.tr

DÖV‹Z BÜROLARI

AHLATÇI DÖV‹Z VE ALTIN TAfi.Merkez ÇorumT. 0364 224 76 28www.ahlatci.com.tr

fiAMLIO⁄LU DÖV‹Z-ALTINE¤ridere Çarfl›s› No:13 Merkez ÇorumT. 0364 2252025www.samlioglu.com.tr

H‹T‹TGOLDE¤ridere Çarfl›s› No:23 Merkez ÇorumT:0364 2253851www.hititgroup.com.tr

pratik bilgiler

163

KÜLTÜR SANAT MERKEZLER‹

T‹YATROLAR

ÇORUM BÖLGE T‹YATROSUBahçelievler 2. Cd. No: 6 ÇorumT 0364 221 86 90

ÇORUM DEVLET T‹YATRO SALONUKarakeçili Mah. Hamit Kaplan Cad. Turhan K›l›çc›o¤lu Stad› Karfl›s› ÇorumT 0364 213 33 43

S‹NEMALAR

ÖZDO⁄ANLARBahabey Cad. Özdo¤anlar Sitesi Merkez ÇorumT 0364 221 39 04

S‹NEMA MBÜçdutlar Mah. Merkez ÇorumT 0364 227 67 00

FEST‹VALLER

ULUSLARARASI ÇORUM H‹T‹T FUAR VE FEST‹VAL‹Çorum Uluslararas› Hitit Fuar ve Festivali, 1981 y›l›ndan beri hery›l›n Temmuz ay›nda gerçekleflmektedir. Uygarl›k tarihinde büyük öneme sahip Hitit Uygarl›¤›’n›n yur-tiçinde ve yurtd›fl›nda daha genifl kitlelerce tan›nmas› ve sahipolunan bu Dünya Kültür Miras›’n›n paylafl›lmas›, etkinli¤in genelhedefidir.

NÖBET‹ BABA YA⁄MUR (fiÜKÜR) DUASI KAYNAfiMA VE BARIfiMA ETK‹NL‹KLER‹Yer: Bo¤azkale Tarih: May›s 2. Haftas›Organizasyon: Evci Belediye Baflkanl›¤›T. 0364 456 21 47 - 456 20 85F. 0364 456 20 85

BO⁄AZKALE HATTUfiA TUR‹ZM VE KÜLTÜR ETK‹NL‹KLER‹Yeri: Bo¤azkale Tarih: 04 A¤ustos Organizasyon: Bo¤azkale Belediye Baflkanl›¤›T. 0364 452 28 30 F. 0364 452 20 25bo¤azkalebelediyesi@hotmail.com

pratik bilgiler

164

KARAKUCAK VE YA⁄LI GÜREfiLER‹Yeri: Sungurlu Tarih: Eylül ay›.Organizasyon: Sungurlu Belediye Baflkanl›¤›T. 0364 311 72 60F. 0364 311 45 14pardisyon@hotmail.com

KARGI PANAYIRIYeri: Karg› Tarih: 27 Ekim - 02 Kas›m Organizasyon: Karg› Belediye Baflkanl›¤›T. 0364 651 28 93F. 0364 651 20 08kargibelediyesi@kargi.bel.tr

KOYUNBABAYI ANMA GÜNLER‹ VE P‹R‹NÇ FEST‹VAL‹Yeri: Osmanc›k Tarih: 08-18 Kas›mOrganizasyon: Osmanc›k Belediye Baflkanl›¤›T. 0364 611 43 23F. 0364 611 45 82

YAYLA fiENL‹KLER‹Yer: U¤urluda¤Tarih: A¤ustosOrganizasyon: U¤urluda¤ Belediye Baflkanl›¤›

TUR‹ZM ETK‹NL‹KLER‹

MÜZELERÇORUM MÜZES‹Gülabibey Mah. Cengiz Topel Cad. Çorum T. 0364 213 15 68 T.&F. 0364 224 30 25 Pazartesi hariç her gün 08:00-17:00Turizm sezonunda 09:00-18:00www.corummuzesi.org.tr

BO⁄AZKALE MÜZES‹ T. 0364 452 20 06 Pazartesi hariç her gün 08:00-17:0009:00-18:00

ALACAHÖYÜK MÜZES‹ T. 0364 422 70 11Pazartesi hariç her gün 08:00-17:0009:00-18:00

pratik bilgiler

165

KAPLICALAR

MEC‹TÖZÜ, BEKE (F‹GAN‹) KAPLICASIFigani köyü yak›n›ndaki kapl›can›n, havuzdan kaynayarakbüyük havuza dolan s›cak suyunun çeflitli hastal›klara iyigeldi¤ine inan›lmaktad›r.

HAMAMLIÇAY KÖYÜ KAPLICASI Merkeze 12 km uzakl›kta Hamaml›çay Köyü’ndedir. Suyu 42ºCs›cakl›kta olup; romatizma hastal›klar›na, cilt hastal›klar›na veböbrek tafllar›n›n düflürülmesine yard›mc›d›r.

JEOTERMAL KAYNAKLAR

RAFTING‹NCESU KANYONU‹ncesu Köyü’nde bulunan kanyon, 12,5 km uzunlu¤unda ve 40-60 m geniflli¤indedir. Her iki yamac› da sarp kayal›klarla çevrilikanyonun tek bir girifli ve ç›k›fl› bulunmaktad›r. ‹ncesu Kanyonu,trekking ve rafting için ideal bir parkurdur.

DO⁄A YÜRÜYÜfiÜ

ÇATAK TAB‹AT PARKI Çorum-Laçin-Osmanc›k Yol güzergah› üzerinden 4 km gidilip soladönülerek, Hamal›çay-Ayaz ve Çatak Köy yolu takip edilir 18 km son-ra Çatak Tabiat Park›’na ulafl›l›r. Birinci Etap: Çalyayla Köyü’ne giden yol ayr›m›ndan bafllamakta veAlagöz Yaylas›’nda sona ermektedir. Bu etap 7 km’den oluflmaktad›r.‹kinci Etap: Alagöz Yaylas›’ndan bafllamakta geldi¤imiz yönde 3 kmyürüdükten sonra Çatak Tabiat Park›na dönüp 2 km daha yürüdük-ten sonra Çatak Tabiat Park› Mesire alan›nda sona erer. Parkuruntamam›, 12 km uzunluktad›r.

pratik bilgiler

Kaynak S›cakl›k oC Debi (l/s Kullan›m

Mecitözü/Figani 37 20 Kapl›ca

Hamaml›çay 30 7 Kapl›ca

166

KAMPING

KARGI YAYLASI (E⁄‹NÖNÜ) Karg› ilçesinin kuzeyindekiyüksek da¤l›k bölgede yeralan yayla Çorum'a 140 km,Karg›'ya 26 km uzakl›ktad›r.

ABDULLAH YAYLASI Karg› ilçesinde ve ilin en yük-sek da¤› olan Köse Da¤›(2050) üzerinde yer almakta-d›r. Çorum'a uzakl›¤› 114 km, ilçe merkezine 26 km’dir. ‹stanbul'u Samsun'a ba¤layan ve Osmanc›k ‹lçemizden geçenkarayoluna 12 km mesafededir.

BAYAT KUNDUZLU VE KUfiCAÇ‹MEN‹ YAYLALARI Çorum ‹li Bayat ‹lçesi s›n›rlar› içerisinde ve ilçenin kuzeyindeda¤l›k Karatepe mevkiinde yer almaktad›r. ‹l Merkezine 100 km.‹lçe Merkezine 25 km uzakl›ktad›r.

‹SK‹L‹P YAYLALARI‹skilip ‹lçesi’nin kuzeyin, sar›çam, karaçam, köknar, mefle gibiyöreye özgü bitki örtüsü ile kapl› yüksek da¤ silsilesi üzerindebirbiri ile irtibatl› birçok yayla yer almaktad›r. Bunlardan ‹skilip-Tosya karayolu üzerinde bulunan Elmabeli-Befloluk ve Çiçekli yaylalar›, ayn› güzergâh›n 8 km’sinden sola17 km gidildi¤inde Demirbükü ve Yalak yaylalar› piknik ve mesi-re alanlar›ndan iç turizmde yo¤un flekilde yararlan›lmaktad›r.

OSMANCIK YAYLALARI Baflp›nar beldesine 8 km uzakl›kta olup, altyap›s› mevcuttur.Çad›rlarda konaklama yap›labilmektedir.

ÇATAK TAB‹AT VE M‹LL‹ PARKIÇorum ‹l Merkezine yaklafl›k 22 km mesafededir.

pratik bilgiler

NOTLAR

NOTLAR