cruinneas teanga - nicurriculum.org.uk...bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa ghaeilge de...

26
Cruinneas Teanga

Upload: others

Post on 27-Jan-2021

1 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

  • Is mian le CCEA buíochas a ghabháil le Gráinne Uí Dhuifinn agus le hEmer Mhic an Fhailí ó Choláiste Feirste, Béal Feirste, as ábhar an leabhair seo a scríobh, a ullmhú agus a chur ar fáil.

    Cruinneas Teanga

    World Class Book Cover.indd 1 29/03/2011 10:34

  • 1

    Grúpaí Focal

    Tá ról ar leith ag na grúpaí focal thuas in abairtí.

    Ainmfhocal

    Forainm

    Briathar

    Cónasc

    Dobhriathar

    Réamhfhocal Aidiacht

  • 2 3

    An tAlt (An) + Ainmfhocal Baininscneach

    An tAlt (An) + Ainmfhocal Firinscneach

    Ainmfhocail 1

    An bhrógAn fhuinneogAn ghirseach

    An droimAn téadAn scoil

    An tsúilAn tsláinteAn tsráid

    Séimhiú Gan séimhiú le d, s*, tt roimh s + guta nó

    s + l, n, r

    An fearAn bád

    An sagart

    An t-amAn t-urlárAn t-athair

    Gan séimhiú, gan t roimh s

    t- i ndiaidh an + guta

    Ciallaíonn Ainmfhocal: ainm duine, ainm áite, ainm ainmhí nó ainm ruda

  • 2 3

    An tAlt (An) + Ainmfhocal Baininscneach

    An tAlt (An) + Ainmfhocal Firinscneach

    Ainmfhocail 1

    An bhrógAn fhuinneogAn ghirseach

    An droimAn téadAn scoil

    An tsúilAn tsláinteAn tsráid

    Séimhiú Gan séimhiú le d, s*, tt roimh s + guta nó

    s + l, n, r

    An fearAn bád

    An sagart

    An t-amAn t-urlárAn t-athair

    Gan séimhiú, gan t roimh s

    t- i ndiaidh an + guta

    Ciallaíonn Ainmfhocal: ainm duine, ainm áite, ainm ainmhí nó ainm ruda

  • 4 5

    Ainmfhocal 2 An Tuiseal GinideachNuair atá ainmfhocal á cháiliú ag ainmfhocal eile

    I ndiaidh chun, timpeall, transa, dála, fearacht

    I ndiaidh ainmneacha briathartha

    I ndiaidh réamhfhocail chomhshuite

    Le cainníocht a chur in iúl

    Hata an fhirTeach an tsagartBosca adhmaid

    Maidin gheimhridh

    Ag tógáil an tí Ag glanadh an urláir

    Ag ól díAg déanamh oibre

    Úsáidtear an Tuiseal Ginideach..

    Chun na scoileTimpeall an tí

    Trasna na sráide

    Ar chúl na scoileAr fud na tíreI lár na hoíche

    I rith an tsamhraidhRoinnt airgidBarraíocht oibreGo leor codalta

  • 4 5

    Ainmfhocal 2 An Tuiseal GinideachNuair atá ainmfhocal á cháiliú ag ainmfhocal eile

    I ndiaidh chun, timpeall, transa, dála, fearacht

    I ndiaidh ainmneacha briathartha

    I ndiaidh réamhfhocail chomhshuite

    Le cainníocht a chur in iúl

    Hata an fhirTeach an tsagartBosca adhmaid

    Maidin gheimhridh

    Ag tógáil an tí Ag glanadh an urláir

    Ag ól díAg déanamh oibre

    Úsáidtear an Tuiseal Ginideach..

    Chun na scoileTimpeall an tí

    Trasna na sráide

    Ar chúl na scoileAr fud na tíreI lár na hoíche

    I rith an tsamhraidhRoinnt airgidBarraíocht oibreGo leor codalta

  • 6 7

    Bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa Ghaeilge de ghnáth.

    Aidiachtaí

    An fhuinneog shalach

    Girseach bheag

    An tsráid fhada

    Fear mór

    An t-urlár glan

    An sagart cainteach

    Ainmfhocal Baininscneach + Aidiacht

    Séimhiú ar an aidiacht

    Ainmfhocal Firinscneach + Aidiacht

    Gan séimhiú ar an aidiacht

    Na scoileanna maitheÚlla glasa

    Páistí cainteachaNa daoine cairdiúlaNa gasúir chliste*Capaill fhiáine *

    Ainmfhocal Iolra + Aidiacht

    Aidiacht san uimhir iolra,*séimhiú ar an aidiacht más gá

    Cuireann an aidiacht eolas breise in

    iúl maidir leis an ainmfhocal.

  • 6 7

    Bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa Ghaeilge de ghnáth.

    Aidiachtaí

    An fhuinneog shalach

    Girseach bheag

    An tsráid fhada

    Fear mór

    An t-urlár glan

    An sagart cainteach

    Ainmfhocal Baininscneach + Aidiacht

    Séimhiú ar an aidiacht

    Ainmfhocal Firinscneach + Aidiacht

    Gan séimhiú ar an aidiacht

    Na scoileanna maitheÚlla glasa

    Páistí cainteachaNa daoine cairdiúlaNa gasúir chliste*Capaill fhiáine *

    Ainmfhocal Iolra + Aidiacht

    Aidiacht san uimhir iolra,*séimhiú ar an aidiacht más gá

    Cuireann an aidiacht eolas breise in

    iúl maidir leis an ainmfhocal.

  • 8 9

    Forainmneacha

    Glacann forainm áit an

    ainmfhocail.

    Uatha Iolra

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    mé tú sé / sí muid sibh siad

    mise tusa seisean / sise muidne sibhse siadsan

    mé t(h)ú é / í muid sibh iad

    mise t(h)usa eisean /ise muidne sibhse iadsan

  • 8 9

    Forainmneacha

    Glacann forainm áit an

    ainmfhocail.

    Uatha Iolra

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    mé tú sé / sí muid sibh siad

    mise tusa seisean / sise muidne sibhse siadsan

    mé t(h)ú é / í muid sibh iad

    mise t(h)usa eisean /ise muidne sibhse iadsan

  • 10 11

    An Aidiacht Shealbhach

    Uatha Iolra

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    mo do a (his) a (her) ár bhur a

    + séimhiúm’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta

    + séimhiúd’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta

    + seimhiú gan séimhiúh roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    mo bhádmo theachm’fhoireann m’athair

    do bháddo theachd’fhoireann d’athair

    a bháda theacha fhoireann a athair

    a báda teacha foireann a hathair

    ár mbádár dteachár bhfoireannár n-athair

    bhur mbádbhur dteachbhur bhfoireannbhur n-athair

    a mbáda dteacha bhfoireanna n-athair

  • 10 11

    An Aidiacht Shealbhach

    Uatha Iolra

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    An chéad phearsa

    An dara pearsa

    An tríú pearsa

    mo do a (his) a (her) ár bhur a

    + séimhiúm’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta

    + séimhiúd’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta

    + seimhiú gan séimhiúh roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    + urún- roimh ghuta

    mo bhádmo theachm’fhoireann m’athair

    do bháddo theachd’fhoireann d’athair

    a bháda theacha fhoireann a athair

    a báda teacha foireann a hathair

    ár mbádár dteachár bhfoireannár n-athair

    bhur mbádbhur dteachbhur bhfoireannbhur n-athair

    a mbáda dteacha bhfoireanna n-athair

  • 12 13

    Glan RithSeas BrisFág Éist Amharc Caith

    Abair FaighBeir FeicBí IthCluin TabhairDéan TarTéigh

    Is é an briathar a chuireann in iúl cad é atá ag tarlú san abairt.

    Éirigh GortaighCuimhnigh SmachtaighBisigh Ceannaigh

    Aithin FreagairImir Ceangail

    An Dara Réimniú L + C Na Briathra Neamhrialta L + CAn Chéad Réimniú L + C

    Briathra 1

    Na Trí Chineál:

    An Chéad Réimniú Leathan + Caol

    Leathan + Caol

    Leathan + Caol

    An Dara Réimniú

    Na Briathra Neamhrialta

  • 12 13

    Glan RithSeas BrisFág Éist Amharc Caith

    Abair FaighBeir FeicBí IthCluin TabhairDéan TarTéigh

    Is é an briathar a chuireann in iúl cad é atá ag tarlú san abairt.

    Éirigh GortaighCuimhnigh SmachtaighBisigh Ceannaigh

    Aithin FreagairImir Ceangail

    An Dara Réimniú L + C Na Briathra Neamhrialta L + CAn Chéad Réimniú L + C

    Briathra 1

    Na Trí Chineál:

    An Chéad Réimniú Leathan + Caol

    Leathan + Caol

    Leathan + Caol

    An Dara Réimniú

    Na Briathra Neamhrialta

  • 14 15

    An Aimsir Láithreach An Aimsir FháistineachAn Aimsir Chaite

    Briathra 2

    Na Trí Aimsir:

    An Aimsir Chaite Athraítear tús an fhocail

    An Aimsir Láithreach Athraítear deireadh an fhocail

    An Aimsir Fháistineach

    Athraítear deireadh an fhocail

    An Chéad RéimniúL C

    d’fhág mé bhris méd’fhág tú bhris túd’fhág sé/sí bhris sé/síd’fhág muid bhris muidd’fhág sibh bhris sibhd’fhág siad bhris siad

    An Dara RéimniúL C

    cheannaigh mé d’éirigh mécheannaigh tú d’éirigh túcheannaigh sé/sí d’éirigh sé/sícheannaigh muid d’éirigh muidcheannaigh sibh d’éirigh sibhcheannaigh siad d’éirigh siad

    An Chéad RéimniúL C

    fágaim brisimfágann tú briseann túfágann se/sí briseann sé/sífágaimid brisimidfágann sibh briseann sibhfágann siad briseann siad

    An Dara RéimniúL C

    ceannaím éirímceannaíonn tú éiríonn túceannaíonn sé/sí éiríonn sé/síceannaímid éirímidceannaíonn sibh éiríonn sibhceannaíonn siad éiríonn siad

    An Chéad RéimniúL C

    fágfaidh mé brisfidh méfágfaidh tú brisfidh túfágfaidh sé/sí brisfidh sé/sífágfaimid brisfimidfágfaidh sibh brisfidh sibhfágfaidh siad brisfidh siad

    An Dara RéimniúL C

    ceannóidh mé éireoidh méceannóidh tú éireoidh túceannóidh sé/sí éireoidh sé/síceannóimid éireoimidceannóidh sibh éireoidh sibhceannóidh siad éireoidh siad

  • 14 15

    An Aimsir Láithreach An Aimsir FháistineachAn Aimsir Chaite

    Briathra 2

    Na Trí Aimsir:

    An Aimsir Chaite Athraítear tús an fhocail

    An Aimsir Láithreach Athraítear deireadh an fhocail

    An Aimsir Fháistineach

    Athraítear deireadh an fhocail

    An Chéad RéimniúL C

    d’fhág mé bhris méd’fhág tú bhris túd’fhág sé/sí bhris sé/síd’fhág muid bhris muidd’fhág sibh bhris sibhd’fhág siad bhris siad

    An Dara RéimniúL C

    cheannaigh mé d’éirigh mécheannaigh tú d’éirigh túcheannaigh sé/sí d’éirigh sé/sícheannaigh muid d’éirigh muidcheannaigh sibh d’éirigh sibhcheannaigh siad d’éirigh siad

    An Chéad RéimniúL C

    fágaim brisimfágann tú briseann túfágann se/sí briseann sé/sífágaimid brisimidfágann sibh briseann sibhfágann siad briseann siad

    An Dara RéimniúL C

    ceannaím éirímceannaíonn tú éiríonn túceannaíonn sé/sí éiríonn sé/síceannaímid éirímidceannaíonn sibh éiríonn sibhceannaíonn siad éiríonn siad

    An Chéad RéimniúL C

    fágfaidh mé brisfidh méfágfaidh tú brisfidh túfágfaidh sé/sí brisfidh sé/sífágfaimid brisfimidfágfaidh sibh brisfidh sibhfágfaidh siad brisfidh siad

    An Dara RéimniúL C

    ceannóidh mé éireoidh méceannóidh tú éireoidh túceannóidh sé/sí éireoidh sé/síceannóimid éireoimidceannóidh sibh éireoidh sibhceannóidh siad éireoidh siad

  • 16 17

    Briathra 3

    Ceisteanna a Chur

    An Cheist Dhearfach + na

    hAimsirí

    An Cheist Dhiúltach + na

    hAimsirí

    Ar cheannaigh Seán úll?

    Ar ól an cat an bainne?

    Ar fhág Siún an teach?

    Nár cheannaigh Seán úll?

    Nár ól an cat an bainne?

    Nár fhág Siún an teach?

    An gceannaíonn Seán úll?

    An ólann an cat bainne?

    An bhfágann Siún an teach?

    Nach gceannaíonn Seán úll?

    Nach n-ólann an cat bainne?

    Nach bhfágann Siún an teach?

    An gceannóidh Seán úll?

    An ólfaidh an cat bainne?

    An bhfágfaidh Siún an teach?

    Nach gceannóidh Seán úll?

    Nach n-ólfadh an cat bainne?

    Nach bhfágfaidh Siún an teach?

    An Freagra Diúltach + na

    hAimsirí

    Níor cheannaigh Seán úll.

    Níor ól an cat an bainne.

    Níor fhág Siún an teach.

    Ní cheannaíonn Seán úll.

    Ní ólann an cat bainne.

    Ní fhágann Siún an teach.

    Ní cheannóidh Seán úll.

    Ní ólfaidh an cat bainne.

    Ní fhágfaidh Siún an teach.

  • 16 17

    Briathra 3

    Ceisteanna a Chur

    An Cheist Dhearfach + na

    hAimsirí

    An Cheist Dhiúltach + na

    hAimsirí

    Ar cheannaigh Seán úll?

    Ar ól an cat an bainne?

    Ar fhág Siún an teach?

    Nár cheannaigh Seán úll?

    Nár ól an cat an bainne?

    Nár fhág Siún an teach?

    An gceannaíonn Seán úll?

    An ólann an cat bainne?

    An bhfágann Siún an teach?

    Nach gceannaíonn Seán úll?

    Nach n-ólann an cat bainne?

    Nach bhfágann Siún an teach?

    An gceannóidh Seán úll?

    An ólfaidh an cat bainne?

    An bhfágfaidh Siún an teach?

    Nach gceannóidh Seán úll?

    Nach n-ólfadh an cat bainne?

    Nach bhfágfaidh Siún an teach?

    An Freagra Diúltach + na

    hAimsirí

    Níor cheannaigh Seán úll.

    Níor ól an cat an bainne.

    Níor fhág Siún an teach.

    Ní cheannaíonn Seán úll.

    Ní ólann an cat bainne.

    Ní fhágann Siún an teach.

    Ní cheannóidh Seán úll.

    Ní ólfaidh an cat bainne.

    Ní fhágfaidh Siún an teach.

  • 18 19

    Réamhfhocail Choitianta

    Leabhar do pháistí Fan ag bun na sráide

    Thit sé de chrann Is as Béal Feirste mé

    Thiomáin sí ó Bhaile Átha Cliath

    Labhair le Seán

    Uisce faoi thalamhGabh chuig teach Sheáin

    Fáilte roimh chách Tá mé i bponc

    Ag smaoineamh ar Mháire

    Chuaigh sé go Doire

    *do, de, ó, faoi, roimh, ar (+ séimhiú)

    * ag, as, le, chuig, i, go (gan séimhiú) ACH Cuirtear ‘h’ roimh ghuta i ndiaidh ‘le’ agus ‘go’ m.sh. Labhair mé le hEoin, Chuaigh mé go hAlbainBíonn urú ann i ndiaidh ‘i’ agus athraítear ‘i’ go ‘in’ roimh ghutam.shTá Seán ina chónaí i mBéal ach oibríonn sé in Ard Mhacha

    ag

    lechuig

    as

    ar go

    i

    roimh

    faoi

    do

    ó

    de

  • 18 19

    Réamhfhocail Choitianta

    Leabhar do pháistí Fan ag bun na sráide

    Thit sé de chrann Is as Béal Feirste mé

    Thiomáin sí ó Bhaile Átha Cliath

    Labhair le Seán

    Uisce faoi thalamhGabh chuig teach Sheáin

    Fáilte roimh chách Tá mé i bponc

    Ag smaoineamh ar Mháire

    Chuaigh sé go Doire

    *do, de, ó, faoi, roimh, ar (+ séimhiú)

    * ag, as, le, chuig, i, go (gan séimhiú) ACH Cuirtear ‘h’ roimh ghuta i ndiaidh ‘le’ agus ‘go’ m.sh. Labhair mé le hEoin, Chuaigh mé go hAlbainBíonn urú ann i ndiaidh ‘i’ agus athraítear ‘i’ go ‘in’ roimh ghutam.shTá Seán ina chónaí i mBéal ach oibríonn sé in Ard Mhacha

    ag

    lechuig

    as

    ar go

    i

    roimh

    faoi

    do

    ó

    de

  • 20 21

    Réamhfhocail + An tAlt

    Ní chuirtear séimhiú ar d,

    t, ná s

    Titeann an t- amach roimh

    ainmfhocal firinscneach a thosaíonn ar

    ghuta

    Cuirtear séimhiú ar an ainmfhocal

    ag an mhúinteoir, as an pholl, chuig an fhiaclóir, ar an chathaoir, roimh

    an chuairteoir

    sa siopa, ag an teach, ar an tábla

    (ACH ar an tsráid, sa tsaotharlann)

    Athraítear cuid de na réamhfhocail nuair a chuirtear leis an alt iad:

    le + an = leis an ó + an = ón i + an = sa(n) do + an = donfaoi + an = faoin de + an = den

    ar an urlár, ag an am, leis an athair

  • 20 21

    Réamhfhocail + An tAlt

    Ní chuirtear séimhiú ar d,

    t, ná s

    Titeann an t- amach roimh

    ainmfhocal firinscneach a thosaíonn ar

    ghuta

    Cuirtear séimhiú ar an ainmfhocal

    ag an mhúinteoir, as an pholl, chuig an fhiaclóir, ar an chathaoir, roimh

    an chuairteoir

    sa siopa, ag an teach, ar an tábla

    (ACH ar an tsráid, sa tsaotharlann)

    Athraítear cuid de na réamhfhocail nuair a chuirtear leis an alt iad:

    le + an = leis an ó + an = ón i + an = sa(n) do + an = donfaoi + an = faoin de + an = den

    ar an urlár, ag an am, leis an athair

  • 22 23

    Focail / Frásaí Conascacha

    Is féidir iad seo a úsáid le

    clásail a nascadh le chéile taobh istigh d’abairt.

    agus ach

    nómar

    nuair

    cé go

    mura / murar

    mar sin de

    má / dá mar sin féin

    in ainneoin

    ar an ábhar sin

    cionn is / toisc / de thairbhe

    / de dheasca / de bharr/ mar

    gheall ar

    chomh maith leis sin /

    lena chois sin

  • 22 23

    Focail / Frásaí Conascacha

    Is féidir iad seo a úsáid le

    clásail a nascadh le chéile taobh istigh d’abairt.

    agus ach

    nómar

    nuair

    cé go

    mura / murar

    mar sin de

    má / dá mar sin féin

    in ainneoin

    ar an ábhar sin

    cionn is / toisc / de thairbhe

    / de dheasca / de bharr/ mar

    gheall ar

    chomh maith leis sin /

    lena chois sin

  • The Punctuation Book.indd 24 30/03/2011 15:40

  • Is mian le CCEA buíochas a ghabháil le Gráinne Uí Dhuifinn agus le hEmer Mhic an Fhailí ó Choláiste Feirste, Béal Feirste, as ábhar an leabhair seo a scríobh, a ullmhú agus a chur ar fáil.

    Cruinneas Teanga

    World Class Book Cover.indd 1 29/03/2011 10:34