cruinneas teanga - nicurriculum.org.uk...bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa ghaeilge de...
TRANSCRIPT
-
Is mian le CCEA buíochas a ghabháil le Gráinne Uí Dhuifinn agus le hEmer Mhic an Fhailí ó Choláiste Feirste, Béal Feirste, as ábhar an leabhair seo a scríobh, a ullmhú agus a chur ar fáil.
Cruinneas Teanga
World Class Book Cover.indd 1 29/03/2011 10:34
-
1
Grúpaí Focal
Tá ról ar leith ag na grúpaí focal thuas in abairtí.
Ainmfhocal
Forainm
Briathar
Cónasc
Dobhriathar
Réamhfhocal Aidiacht
-
2 3
An tAlt (An) + Ainmfhocal Baininscneach
An tAlt (An) + Ainmfhocal Firinscneach
Ainmfhocail 1
An bhrógAn fhuinneogAn ghirseach
An droimAn téadAn scoil
An tsúilAn tsláinteAn tsráid
Séimhiú Gan séimhiú le d, s*, tt roimh s + guta nó
s + l, n, r
An fearAn bád
An sagart
An t-amAn t-urlárAn t-athair
Gan séimhiú, gan t roimh s
t- i ndiaidh an + guta
Ciallaíonn Ainmfhocal: ainm duine, ainm áite, ainm ainmhí nó ainm ruda
-
2 3
An tAlt (An) + Ainmfhocal Baininscneach
An tAlt (An) + Ainmfhocal Firinscneach
Ainmfhocail 1
An bhrógAn fhuinneogAn ghirseach
An droimAn téadAn scoil
An tsúilAn tsláinteAn tsráid
Séimhiú Gan séimhiú le d, s*, tt roimh s + guta nó
s + l, n, r
An fearAn bád
An sagart
An t-amAn t-urlárAn t-athair
Gan séimhiú, gan t roimh s
t- i ndiaidh an + guta
Ciallaíonn Ainmfhocal: ainm duine, ainm áite, ainm ainmhí nó ainm ruda
-
4 5
Ainmfhocal 2 An Tuiseal GinideachNuair atá ainmfhocal á cháiliú ag ainmfhocal eile
I ndiaidh chun, timpeall, transa, dála, fearacht
I ndiaidh ainmneacha briathartha
I ndiaidh réamhfhocail chomhshuite
Le cainníocht a chur in iúl
Hata an fhirTeach an tsagartBosca adhmaid
Maidin gheimhridh
Ag tógáil an tí Ag glanadh an urláir
Ag ól díAg déanamh oibre
Úsáidtear an Tuiseal Ginideach..
Chun na scoileTimpeall an tí
Trasna na sráide
Ar chúl na scoileAr fud na tíreI lár na hoíche
I rith an tsamhraidhRoinnt airgidBarraíocht oibreGo leor codalta
-
4 5
Ainmfhocal 2 An Tuiseal GinideachNuair atá ainmfhocal á cháiliú ag ainmfhocal eile
I ndiaidh chun, timpeall, transa, dála, fearacht
I ndiaidh ainmneacha briathartha
I ndiaidh réamhfhocail chomhshuite
Le cainníocht a chur in iúl
Hata an fhirTeach an tsagartBosca adhmaid
Maidin gheimhridh
Ag tógáil an tí Ag glanadh an urláir
Ag ól díAg déanamh oibre
Úsáidtear an Tuiseal Ginideach..
Chun na scoileTimpeall an tí
Trasna na sráide
Ar chúl na scoileAr fud na tíreI lár na hoíche
I rith an tsamhraidhRoinnt airgidBarraíocht oibreGo leor codalta
-
6 7
Bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa Ghaeilge de ghnáth.
Aidiachtaí
An fhuinneog shalach
Girseach bheag
An tsráid fhada
Fear mór
An t-urlár glan
An sagart cainteach
Ainmfhocal Baininscneach + Aidiacht
Séimhiú ar an aidiacht
Ainmfhocal Firinscneach + Aidiacht
Gan séimhiú ar an aidiacht
Na scoileanna maitheÚlla glasa
Páistí cainteachaNa daoine cairdiúlaNa gasúir chliste*Capaill fhiáine *
Ainmfhocal Iolra + Aidiacht
Aidiacht san uimhir iolra,*séimhiú ar an aidiacht más gá
Cuireann an aidiacht eolas breise in
iúl maidir leis an ainmfhocal.
-
6 7
Bíonn an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail sa Ghaeilge de ghnáth.
Aidiachtaí
An fhuinneog shalach
Girseach bheag
An tsráid fhada
Fear mór
An t-urlár glan
An sagart cainteach
Ainmfhocal Baininscneach + Aidiacht
Séimhiú ar an aidiacht
Ainmfhocal Firinscneach + Aidiacht
Gan séimhiú ar an aidiacht
Na scoileanna maitheÚlla glasa
Páistí cainteachaNa daoine cairdiúlaNa gasúir chliste*Capaill fhiáine *
Ainmfhocal Iolra + Aidiacht
Aidiacht san uimhir iolra,*séimhiú ar an aidiacht más gá
Cuireann an aidiacht eolas breise in
iúl maidir leis an ainmfhocal.
-
8 9
Forainmneacha
Glacann forainm áit an
ainmfhocail.
Uatha Iolra
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
mé tú sé / sí muid sibh siad
mise tusa seisean / sise muidne sibhse siadsan
mé t(h)ú é / í muid sibh iad
mise t(h)usa eisean /ise muidne sibhse iadsan
-
8 9
Forainmneacha
Glacann forainm áit an
ainmfhocail.
Uatha Iolra
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
mé tú sé / sí muid sibh siad
mise tusa seisean / sise muidne sibhse siadsan
mé t(h)ú é / í muid sibh iad
mise t(h)usa eisean /ise muidne sibhse iadsan
-
10 11
An Aidiacht Shealbhach
Uatha Iolra
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
mo do a (his) a (her) ár bhur a
+ séimhiúm’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta
+ séimhiúd’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta
+ seimhiú gan séimhiúh roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
mo bhádmo theachm’fhoireann m’athair
do bháddo theachd’fhoireann d’athair
a bháda theacha fhoireann a athair
a báda teacha foireann a hathair
ár mbádár dteachár bhfoireannár n-athair
bhur mbádbhur dteachbhur bhfoireannbhur n-athair
a mbáda dteacha bhfoireanna n-athair
-
10 11
An Aidiacht Shealbhach
Uatha Iolra
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
An chéad phearsa
An dara pearsa
An tríú pearsa
mo do a (his) a (her) ár bhur a
+ séimhiúm’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta
+ séimhiúd’ roimh ghuta nó roimh fh+ guta
+ seimhiú gan séimhiúh roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
+ urún- roimh ghuta
mo bhádmo theachm’fhoireann m’athair
do bháddo theachd’fhoireann d’athair
a bháda theacha fhoireann a athair
a báda teacha foireann a hathair
ár mbádár dteachár bhfoireannár n-athair
bhur mbádbhur dteachbhur bhfoireannbhur n-athair
a mbáda dteacha bhfoireanna n-athair
-
12 13
Glan RithSeas BrisFág Éist Amharc Caith
Abair FaighBeir FeicBí IthCluin TabhairDéan TarTéigh
Is é an briathar a chuireann in iúl cad é atá ag tarlú san abairt.
Éirigh GortaighCuimhnigh SmachtaighBisigh Ceannaigh
Aithin FreagairImir Ceangail
An Dara Réimniú L + C Na Briathra Neamhrialta L + CAn Chéad Réimniú L + C
Briathra 1
Na Trí Chineál:
An Chéad Réimniú Leathan + Caol
Leathan + Caol
Leathan + Caol
An Dara Réimniú
Na Briathra Neamhrialta
-
12 13
Glan RithSeas BrisFág Éist Amharc Caith
Abair FaighBeir FeicBí IthCluin TabhairDéan TarTéigh
Is é an briathar a chuireann in iúl cad é atá ag tarlú san abairt.
Éirigh GortaighCuimhnigh SmachtaighBisigh Ceannaigh
Aithin FreagairImir Ceangail
An Dara Réimniú L + C Na Briathra Neamhrialta L + CAn Chéad Réimniú L + C
Briathra 1
Na Trí Chineál:
An Chéad Réimniú Leathan + Caol
Leathan + Caol
Leathan + Caol
An Dara Réimniú
Na Briathra Neamhrialta
-
14 15
An Aimsir Láithreach An Aimsir FháistineachAn Aimsir Chaite
Briathra 2
Na Trí Aimsir:
An Aimsir Chaite Athraítear tús an fhocail
An Aimsir Láithreach Athraítear deireadh an fhocail
An Aimsir Fháistineach
Athraítear deireadh an fhocail
An Chéad RéimniúL C
d’fhág mé bhris méd’fhág tú bhris túd’fhág sé/sí bhris sé/síd’fhág muid bhris muidd’fhág sibh bhris sibhd’fhág siad bhris siad
An Dara RéimniúL C
cheannaigh mé d’éirigh mécheannaigh tú d’éirigh túcheannaigh sé/sí d’éirigh sé/sícheannaigh muid d’éirigh muidcheannaigh sibh d’éirigh sibhcheannaigh siad d’éirigh siad
An Chéad RéimniúL C
fágaim brisimfágann tú briseann túfágann se/sí briseann sé/sífágaimid brisimidfágann sibh briseann sibhfágann siad briseann siad
An Dara RéimniúL C
ceannaím éirímceannaíonn tú éiríonn túceannaíonn sé/sí éiríonn sé/síceannaímid éirímidceannaíonn sibh éiríonn sibhceannaíonn siad éiríonn siad
An Chéad RéimniúL C
fágfaidh mé brisfidh méfágfaidh tú brisfidh túfágfaidh sé/sí brisfidh sé/sífágfaimid brisfimidfágfaidh sibh brisfidh sibhfágfaidh siad brisfidh siad
An Dara RéimniúL C
ceannóidh mé éireoidh méceannóidh tú éireoidh túceannóidh sé/sí éireoidh sé/síceannóimid éireoimidceannóidh sibh éireoidh sibhceannóidh siad éireoidh siad
-
14 15
An Aimsir Láithreach An Aimsir FháistineachAn Aimsir Chaite
Briathra 2
Na Trí Aimsir:
An Aimsir Chaite Athraítear tús an fhocail
An Aimsir Láithreach Athraítear deireadh an fhocail
An Aimsir Fháistineach
Athraítear deireadh an fhocail
An Chéad RéimniúL C
d’fhág mé bhris méd’fhág tú bhris túd’fhág sé/sí bhris sé/síd’fhág muid bhris muidd’fhág sibh bhris sibhd’fhág siad bhris siad
An Dara RéimniúL C
cheannaigh mé d’éirigh mécheannaigh tú d’éirigh túcheannaigh sé/sí d’éirigh sé/sícheannaigh muid d’éirigh muidcheannaigh sibh d’éirigh sibhcheannaigh siad d’éirigh siad
An Chéad RéimniúL C
fágaim brisimfágann tú briseann túfágann se/sí briseann sé/sífágaimid brisimidfágann sibh briseann sibhfágann siad briseann siad
An Dara RéimniúL C
ceannaím éirímceannaíonn tú éiríonn túceannaíonn sé/sí éiríonn sé/síceannaímid éirímidceannaíonn sibh éiríonn sibhceannaíonn siad éiríonn siad
An Chéad RéimniúL C
fágfaidh mé brisfidh méfágfaidh tú brisfidh túfágfaidh sé/sí brisfidh sé/sífágfaimid brisfimidfágfaidh sibh brisfidh sibhfágfaidh siad brisfidh siad
An Dara RéimniúL C
ceannóidh mé éireoidh méceannóidh tú éireoidh túceannóidh sé/sí éireoidh sé/síceannóimid éireoimidceannóidh sibh éireoidh sibhceannóidh siad éireoidh siad
-
16 17
Briathra 3
Ceisteanna a Chur
An Cheist Dhearfach + na
hAimsirí
An Cheist Dhiúltach + na
hAimsirí
Ar cheannaigh Seán úll?
Ar ól an cat an bainne?
Ar fhág Siún an teach?
Nár cheannaigh Seán úll?
Nár ól an cat an bainne?
Nár fhág Siún an teach?
An gceannaíonn Seán úll?
An ólann an cat bainne?
An bhfágann Siún an teach?
Nach gceannaíonn Seán úll?
Nach n-ólann an cat bainne?
Nach bhfágann Siún an teach?
An gceannóidh Seán úll?
An ólfaidh an cat bainne?
An bhfágfaidh Siún an teach?
Nach gceannóidh Seán úll?
Nach n-ólfadh an cat bainne?
Nach bhfágfaidh Siún an teach?
An Freagra Diúltach + na
hAimsirí
Níor cheannaigh Seán úll.
Níor ól an cat an bainne.
Níor fhág Siún an teach.
Ní cheannaíonn Seán úll.
Ní ólann an cat bainne.
Ní fhágann Siún an teach.
Ní cheannóidh Seán úll.
Ní ólfaidh an cat bainne.
Ní fhágfaidh Siún an teach.
-
16 17
Briathra 3
Ceisteanna a Chur
An Cheist Dhearfach + na
hAimsirí
An Cheist Dhiúltach + na
hAimsirí
Ar cheannaigh Seán úll?
Ar ól an cat an bainne?
Ar fhág Siún an teach?
Nár cheannaigh Seán úll?
Nár ól an cat an bainne?
Nár fhág Siún an teach?
An gceannaíonn Seán úll?
An ólann an cat bainne?
An bhfágann Siún an teach?
Nach gceannaíonn Seán úll?
Nach n-ólann an cat bainne?
Nach bhfágann Siún an teach?
An gceannóidh Seán úll?
An ólfaidh an cat bainne?
An bhfágfaidh Siún an teach?
Nach gceannóidh Seán úll?
Nach n-ólfadh an cat bainne?
Nach bhfágfaidh Siún an teach?
An Freagra Diúltach + na
hAimsirí
Níor cheannaigh Seán úll.
Níor ól an cat an bainne.
Níor fhág Siún an teach.
Ní cheannaíonn Seán úll.
Ní ólann an cat bainne.
Ní fhágann Siún an teach.
Ní cheannóidh Seán úll.
Ní ólfaidh an cat bainne.
Ní fhágfaidh Siún an teach.
-
18 19
Réamhfhocail Choitianta
Leabhar do pháistí Fan ag bun na sráide
Thit sé de chrann Is as Béal Feirste mé
Thiomáin sí ó Bhaile Átha Cliath
Labhair le Seán
Uisce faoi thalamhGabh chuig teach Sheáin
Fáilte roimh chách Tá mé i bponc
Ag smaoineamh ar Mháire
Chuaigh sé go Doire
*do, de, ó, faoi, roimh, ar (+ séimhiú)
* ag, as, le, chuig, i, go (gan séimhiú) ACH Cuirtear ‘h’ roimh ghuta i ndiaidh ‘le’ agus ‘go’ m.sh. Labhair mé le hEoin, Chuaigh mé go hAlbainBíonn urú ann i ndiaidh ‘i’ agus athraítear ‘i’ go ‘in’ roimh ghutam.shTá Seán ina chónaí i mBéal ach oibríonn sé in Ard Mhacha
ag
lechuig
as
ar go
i
roimh
faoi
do
ó
de
-
18 19
Réamhfhocail Choitianta
Leabhar do pháistí Fan ag bun na sráide
Thit sé de chrann Is as Béal Feirste mé
Thiomáin sí ó Bhaile Átha Cliath
Labhair le Seán
Uisce faoi thalamhGabh chuig teach Sheáin
Fáilte roimh chách Tá mé i bponc
Ag smaoineamh ar Mháire
Chuaigh sé go Doire
*do, de, ó, faoi, roimh, ar (+ séimhiú)
* ag, as, le, chuig, i, go (gan séimhiú) ACH Cuirtear ‘h’ roimh ghuta i ndiaidh ‘le’ agus ‘go’ m.sh. Labhair mé le hEoin, Chuaigh mé go hAlbainBíonn urú ann i ndiaidh ‘i’ agus athraítear ‘i’ go ‘in’ roimh ghutam.shTá Seán ina chónaí i mBéal ach oibríonn sé in Ard Mhacha
ag
lechuig
as
ar go
i
roimh
faoi
do
ó
de
-
20 21
Réamhfhocail + An tAlt
Ní chuirtear séimhiú ar d,
t, ná s
Titeann an t- amach roimh
ainmfhocal firinscneach a thosaíonn ar
ghuta
Cuirtear séimhiú ar an ainmfhocal
ag an mhúinteoir, as an pholl, chuig an fhiaclóir, ar an chathaoir, roimh
an chuairteoir
sa siopa, ag an teach, ar an tábla
(ACH ar an tsráid, sa tsaotharlann)
Athraítear cuid de na réamhfhocail nuair a chuirtear leis an alt iad:
le + an = leis an ó + an = ón i + an = sa(n) do + an = donfaoi + an = faoin de + an = den
ar an urlár, ag an am, leis an athair
-
20 21
Réamhfhocail + An tAlt
Ní chuirtear séimhiú ar d,
t, ná s
Titeann an t- amach roimh
ainmfhocal firinscneach a thosaíonn ar
ghuta
Cuirtear séimhiú ar an ainmfhocal
ag an mhúinteoir, as an pholl, chuig an fhiaclóir, ar an chathaoir, roimh
an chuairteoir
sa siopa, ag an teach, ar an tábla
(ACH ar an tsráid, sa tsaotharlann)
Athraítear cuid de na réamhfhocail nuair a chuirtear leis an alt iad:
le + an = leis an ó + an = ón i + an = sa(n) do + an = donfaoi + an = faoin de + an = den
ar an urlár, ag an am, leis an athair
-
22 23
Focail / Frásaí Conascacha
Is féidir iad seo a úsáid le
clásail a nascadh le chéile taobh istigh d’abairt.
agus ach
nómar
nuair
cé go
mura / murar
mar sin de
má / dá mar sin féin
in ainneoin
ar an ábhar sin
cionn is / toisc / de thairbhe
/ de dheasca / de bharr/ mar
gheall ar
chomh maith leis sin /
lena chois sin
-
22 23
Focail / Frásaí Conascacha
Is féidir iad seo a úsáid le
clásail a nascadh le chéile taobh istigh d’abairt.
agus ach
nómar
nuair
cé go
mura / murar
mar sin de
má / dá mar sin féin
in ainneoin
ar an ábhar sin
cionn is / toisc / de thairbhe
/ de dheasca / de bharr/ mar
gheall ar
chomh maith leis sin /
lena chois sin
-
The Punctuation Book.indd 24 30/03/2011 15:40
-
Is mian le CCEA buíochas a ghabháil le Gráinne Uí Dhuifinn agus le hEmer Mhic an Fhailí ó Choláiste Feirste, Béal Feirste, as ábhar an leabhair seo a scríobh, a ullmhú agus a chur ar fáil.
Cruinneas Teanga
World Class Book Cover.indd 1 29/03/2011 10:34