cuadernillo de lengua latina i
DESCRIPTION
Prof. Gabriela Frannino de Zonana Prof. Lorena IvarsTRANSCRIPT
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
1
CUADERNILLO DE LENGUA LATINA I
2012
Prof. Gabriela Frannino de Zonana Prof. Lorena Ivars
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
2
EL ALFABETO LATINO Y SU PRONUNCIACIÓN
En la época de Cicerón, siglo I aC, la del latín clásico, los signos del alfabeto eran veintiuno. En la de Augusto, se agregaron dos, que aparecían en palabras de origen griego: y – z. En el siglo I tampoco existían los signos consonantes de la i (j) ni de la u (v); estos se agregaron más tarde. En general, las vocales y consonantes latinas se pronunciaban como en español. LETRA EJEMPLOS TRANSCRIPCIÓN ADVERTENCIAS
A a aestas
B b arborĭbus siempre bilabial
comae C c scit /skit/ siempre gutural fuerte
CH ch choros /kóros/ siempre gutural fuerte
D d audet
E e pomifer
F f frigŏra
gramina G g gemĭnis /guéminis/ siempre gutural suave
GU gu sanguis /sángüis/ se pronunciaba la “u”
H h heredis
I i inmortalia como vocal
iuventus
como consonante, posteriormente “juventus”
K k kalendae
L I caelestia
Tullus /Tul-lus/ se pronunciaba una “l” en cada sílaba
M m manus
N n animo
O o caro
P p piĕtas
PH ph Nymphis /nimfis/ se usaba para transcribir palabras griegas
Q q quŏ /kúo/ se pronunciaba la “u” ante otra vocal
R r reparant
S s sumus
T t tempŏra
U u mutat como vocal
puluuis como consonante, posteriormente “pulvis”
X x mox
Y y Hippolytum
Z z Zephyris
Horatius, Carmina, IV, VII
Diffugere nives, redeunt iam gramina campis arboribusque comae; mutat terra vices et decrescentia ripas flumina praetereunt; Gratia cum Nymphis geminisque sororibus audet ducere nuda choros: inmortalia ne speres, monet annus et almum quae rapit hora diem. frigora mitescunt Zephyris, ver proterit aestas interitura, simul pomifer autumnus fruges effuderit, et mox bruma recurrit iners. damna tamen celeres reparant caelestia lunae: nos ubi decidimus quo pius Aeneas, quo dives Tullus et Ancus, pulvis et umbra sumus. quis scit an adiciant crastina summae tempora di superi? cuncta manus avidas fugient heredis amico quae dederis animo. cum semel occideris et de te, splendida, Minos fecerit arbitria, non, Torquate, genus, non te facundia, non te restituet pietas; infernis neque enim tenebris Diana pudicum liberat Hippolytum nec Lethaea valet Theseus abrumpere caro vincula Pirithoo
Huyeron las nieves, ya vuelven las hierbas a los campos y a los árboles su cabellera; la tierra se renueva otra vez y los ríos decrecientes retornan a sus cauces; y una Gracia con las Ninfas, hermanas gemelas, oirá dirigir, desnuda, sus coros: “no esperes nada inmortal”, aconseja el año y la hora que rapta al día alentador. Los fríos se suavizan con los Zéfiros, el verano trilla a la primavera que va a desaparecer tan pronto como el pomífero otoño haya traído sus frutos, y pronto retorna el inerte invierno. Pero las lunas veloces reparan los daños celestiales; nosotros, cuando caemos donde el padre Eneas, donde el rico Tulo y Anco, polvo y sombra somos. ¿Quién sabe si agregarán otros mañanas al día de hoy los dioses supremos? Todo lo que te regalaste con ánimo complaciente se escurrirá de las manos ávidas de tu heredero. Cuando hayas muerto de una vez y Minos haya dictado sobre ti sus sentencias elocuentes, ni el linaje, a ti, Torcuato, ni la elocuencia, ni la piedad te devolverán a la vida; pues ni Diana libera de las tinieblas infernales al casto Hipólito, ni Teseo es capaz de romper las leteas cadenas del querido Pirítoo.
(Versión: Prof. Gabriela Frannino de Zonana)
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
3
ACENTUACIÓN El acento en las palabras latinas era de altura, melódico, no de intensidad como en español. Dependía de la cantidad de las sílabas, de su tiempo de emisión, determinado por la duración de las vocales que las forman. 1. Una sílaba es larga ( ¯ ) cuando:
a. La vocal es larga por naturaleza. Lo indica el diccionario. Ej: exclūdo b. Contiene diptongo. Los diptongos latinos son: ae, oe, au, eu. Ej: poena c. La vocal va seguida de dos consonantes. Ej: ingēntem
2. Una sílaba es breve ( ˘ ) cuando:
a. Lo es por naturaleza. Lo indica el diccionario. Ej: celĕritas b. La sílaba termina en vocal y está seguida por otra con la que no forma diptongo. Ej: audĭo Reglas generales de acentuación 1. No existe acento gráfico (no se tilda como en español) 2. No hay palabras agudas ni sobreesdrújulas 3. Las palabras bisílabas son siempre graves 4. En las palabras de más de dos sílabas, el lugar del acento está determinado por la cantidad de la
penúltima sílaba: a. Si es larga, ella lleva el acento; la palabra resulta grave. Ej: argēntum /arguéntum/ b. Si es breve, el acento se traslada a la sílaba anterior, y la palabra resulta esdrújula. Ej: discipŭlus
/diskípulus/
CONCEPTO DE CASO
Caso es el accidente gramatical en virtud del cual sustantivos, adjetivos y pronombres sufren una variación en su terminación, de acuerdo con la función sintáctica que desempeñan en la oración. Este accidente se conservó de manera muy limitada en las lenguas romances occidentales, que perdieron la declinación casual sustituyéndola por relaciones preposicionales. En español, el caso se conservó en los pronombres personales. En el indoeuropeo existían ocho casos para responder a las distintas funciones sintácticas del nombre:
∗ nominativo ∗ genitivo ∗ dativo ∗ acusativo ∗ vocativo ∗ ablativo ∗ instrumental ∗ locativo
En latín, los casos se redujeron a seis, ya que el ablativo asumió, por el fenómeno del sincretismo, las funciones del instrumental y del locativo.
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
4
USO DE LOS CASOS
CASO FUNCIÓN SINTÁCTICA NOMINATIVO � Núcleo del sujeto
� Predicativo subjetivo obligatorio � Predicativo subjetivo no obligatorio
� Genitivo adnominal de: Posesión
Cualidad
Objetivo
Subjetivo
Partitivo
GENITIVO
� Genitivo adverbal: con verbos de recuerdo y olvido, sentimiento, estima
DATIVO
� Objeto indirecto: con verbos transitivos que significan dar, decir, mostrar, enviar, responder, devolver.
� Dativo de atribución: con verbos intransitivos en latín, que llevan el dativo como régimen, como obedecer (oboedire, parere), perdonar (parcere), excusar, dispensar (ignoscere), favorecer (favere), dañar (nocere)
� Dativo de interés: Con verbos en 3º pers. sing., como: “ocurre” (evenit, accidit), “agrada” (placet) Con verbo sum “ser, estar” Con adjetivos como: amigo (amicus), querido (carus), grato (gratus), útil (utilis), fiel (fidelis), próximo (vicinus) y sus antónimos (inimucus, odiosus, ingratus, inutilis, infidelis)
� Dativo de fin: Con verbos como: dar (dare), enviar (mittere), considerar (ducere, habere) Con verbo sum + dos dativos, dativo de interés y dativo de fin
ACUSATIVO
� Objeto directo � Predicativo objetivo � Complementos de lugar:
° QUO: dirección hacia un lugar (in / ad + acus.) ° QUA: tránsito por un lugar (per + acus).
VOCATIVO Nombra al interlocutor. Funciona como adjunto en una oración compleja por adjunción
ABLATIVO
� Locativo: complementos de lugar y tiempo
° UBI: lugar fijo ° QUANDO: tiempo fijo
� Instrumental / Sociativo:
° Circunstanciales: Causa, Lugar, Medio o Instrum., Modo, Cantidad, Tiempo, Compañía
° Causa eficiente (agente inanimado) � Separativo:
° Complementos de lugar y tiempo ° UNDE: lugar de procedencia (a-ab / e-ex / de) + ablat. ° Tema o argumento ° Escasez o abundancia ° Segundo término de la comparación ° Agente animado (compl. agente)
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
5
CONCEPTO DE DECLINACIÓN
DECLINAR UN SUSTANTIVO ES:
∗ presentarlo en los distintos casos de que dispone para expresar las distintas funciones sintácticas ∗ de acuerdo con un orden determinado
∗ en singular y el plural
Los sustantivos latinos se agrupan en cinco declinaciones, según su tema.
TEMA: es la forma básica de cada sustantivo, que permite la inmediata inserción de las desinencias o terminaciones casuales.
RAÍZ o radical: es la parte invariable de cada palabra, que contiene a la raíz con la adición de un sufijo temático. Ej.
raíz→ F U G A (fugarse, fugitivo) tema→ A veces el tema no se hace patente porque se han producido, a lo largo del tiempo, cambios como asimilación, contracción y otros, que lo han alterado. Ej: rosa � dativo plural rosis (rosa + is rosis) ¿Qué sustantivos agrupa cada declinación?
1º decl. → sustantivos de tema en� -ae 2º decl. → sustantivos de tema en� -o / -e 3º decl. → sustantivos de tema en� -i / consonante 4º decl. → sustantivos de tema en� -us 5º decl. → sustantivos de tema en� -ei
¿CÓMO SE ENUNCIAN LOS SUSTANTIVOS EN LATÍN? ¿CÓMO SE EXTRAE LA RAÍZ? Los sustantivos se enuncian en latín en nominativo y genitivo singulares. Así se encuentran en el diccionario; junto con el género y los significados en español. Se exceptúan las palabras que se usan sólo el plural y se enuncian en este número. En latín existen cinco declinaciones. Cada sustantivo pertenece a una sola declinación. Las cinco declinaciones se distinguen por la terminación del genitivo singular:
DECL. GENITIVO SINGULAR DESINENCIA EJEMPLO 1º
-ae rosa, rosae 2º -i populus, populi 3º -is rex, regis 4º -us manus, manus 5º -ei res, rei
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
6
PRIMERA DECLINACIÓN
Pertenecen a esta declinación sustantivos en su mayoría de género femenino; los sustantivos masculinos señalan oficios de varón: poeta, nauta, agricola, scriba. MODELO:
rosa, rosae f. + parvus, parva, parvum pequeña
CASO SINGULAR PLURAL N rosa parva rosae parvae G rosae parvae rosarum parvarum D rosae parvae rosis parvis Ac rosam parvam rosas parvas V rosa parva rosae parvae Ab rosa parva rosis parvis
SEGUNDA DECLINACIÓN
Existen tres grandes grupos para la Segunda Declinación:
-us: la mayoría de los sustantivos son de género masculinos y algunos de género femenino, que se refieren a nombres de ciudades, de islas y de árboles.
3. Nominativo en
MODELOS:
populus, populi m. pueblo + Romanus, Romana, Romanum romano
puer, pueri m. niño, joven + líber, libera, liberum libre
CASO SINGULAR PLURAL N puer liber pueris liberis G pueri liberi puerorum liberorum pueris liberis pueris liberis Ac puerum liberum pueros liberos V puer liber pueri liberi Ab puero libero pueris liberis
-um: Todos los sustantivos son neutros
CASO SINGULAR PLURAL N populus Romanus populi Romani G populi Romani populorum Romanorum D populo Romano populis Romanis Ac populum Romanum populos Romanos V popule Romane populi Romani Ab populo Romano populis Romanis
–er: todos los sustantivos son masculinos -ir: sustantivo masculino con Nominativo y Vocativo en -ir
2. Nominativo en
1. Nominativo en
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
7
ager, agri m. campo
CASO SINGULAR PLURAL N ager pulcher agri pulchri G agri pulchri agrorum pulchrorum D agro pulchro agris pulchris Ac agrum pulchrum agros pulchros V ager pulcher agri pulchri Ab agro pulchro agris pulchris
templum, templi (n) templo
CASO SINGULAR PLURAL N templum altum templa alta G templi alti templorum altorum D templo alto templis altis Ac templum altum templa alta V templum altum templa alta Ab templo alto templis altis
ADJETIVOS DE PRIMERA CLASE
Poseen tres terminaciones: una para el masculino, una para el femenino y una para el neutro. Se declinan siguiendo a la primera y a la segunda declinación. Los adjetivos masculinos lo hacen por la segunda declinación (sustantivos terminados en –us o en –er); los femeninos como la primera y los neutros como la segunda (sustantivos terminados en –um). Estos adjetivos se enuncian con los nominativos de los tres géneros y su raíz se obtiene del femenino (de la segunda forma).
MODELOS:
bonus, bona, bonum bueno
SINGULAR MASCULINO FEMENINO NEUTRO N bonus bona bonum G boni bonae boni D bono bonae bono Ac bonum bonam bonum V bone bona bonum Ab bono bona bono
PLURAL
MASCULINO FEMENINO NEUTRO N boni bonae bona G bonorum bonarum bonorum D bonis bonis bonis Ac bonos bonas bona V boni bonae bona Ab bonis bonis bonis
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
8
miser, misera, miserum miserable SINGULAR
MASCULINO FEMENINO NEUTRO N miser misera miserum G miseri miserae miseri D misero miserae misero Ac miserum miseram miserum V miser misera miserum Ab misero misera misero
PLURAL
MASCULINO FEMENINO NEUTRO N miseri miserae misera G miserorum miserarum miserorum D miseris miseris miseris Ac miseros miseras misera V miseri miserae misera Ab miseris miseris miseris
pulcher, pulchra, pulchrum hermoso
SINGULAR MASCULINO FEMENINO NEUTRO N pulcher pulchra pulchrum G pulchri pulchrae pulchri D pulchro pulchrae pulchro Ac pulchrum pulchram pulchrum V pulcher pulchra pulchrum Ab pulchro pulchra pulchro
PLURAL
MASCULINO FEMENINO NEUTRO N pulchri pulchrae pulchra G pulchrorum pulchrarum pulchrorum D pulchris pulchris pulchris Ac pulchros pulchras pulchra V pulchri pulchrae pulchra Ab pulchris pulchris pulchris
CONCORDANCIA SUSTANTIVO ADJETIVO
Si recordamos las funciones privativas del adj. (MD y PSO / PSnoObl / PObjet,) sabemos que siempre acompaña a un sustantivo. En español la concordancia entre sustantivo y adjetivo se establece a nivel morfológico: el adjetivo concuerda con el sustantivo en género y número.
CONCORDANCIA SUSTANTIVO / ADJETIVO
masc. sing. → marinero intrépido masc. pl. → marineros intrépidos fem. sing. → rosa blanca fem. pl. → rosas blancas masc. sing. → poeta famoso masc. pl. → poetas famosos fem. sing. → mano limpia fem. sing. → manos limpias
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
9
¿Cómo se establece en latín la concordancia entre el sustantivo y el adjetivo?
En latín el adjetivo se coloca en el mismo caso, género y número que el sustantivo. Pero, atención: lo particular en latín es que el adjetivo PUEDE NO SER DE MISMA DECLINACIÓN.
densus, -a, -um + umbra, -ae = DENSA UMBRA sombra densa gravidus, -a, -um + autumnus, -i = GRAVIDUS AUTUMNUS otoño cargado fortunatus, -a, -um + agricola, -ae = FORTUNATUS AGRICOLA agricultor afortunado parvus, -a, -um + laurus, -i = PARVA LAURUS laurel pequeño
¿Qué es DECLINAR EN CONCORDANCIA? Presentar de manera ordenada, en singular y el plural adjetivo y sustantivo juntos.
TERCERA DECLINACIÓN
Pertenecen a esta declinación sustantivos masculinos, femeninos y neutros. El nominativo es variable, ya que distintos cambios fonéticos han oscurecido el tema de las palabras de diferente modo: pes, pedis lex, legis tempus, temporis
homo, hominis fames, famis piscis, piscis
A partir del enunciado se distinguen: TEMAS EN CONSONANTE O IMPARISÍLABOS MODELOS:
consul, consulis m. cónsul
SINGULAR PLURAL N consul consules G consulis consulum D consuli consulibus Ac consulem consules V consul consules Ab consule consulibus
marmor, marmoris n. mármol
SINGULAR PLURAL N marmor marmora G marmoris marmorum D marmori marmoribus Ac marmor marmora V marmor marmora Ab marmore marmoribus
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
10
TEMAS EN –I O PARISÍLABOS MODELOS:
civis, civis m. ciudadano
SINGULAR PLURAL N civis cives G civis civium D civi civibus Ac civem cives V civis cives Ab cive civibus
mare, maris n. mar
SINGULAR PLURAL N mare maria G maris marium D mari maribus Ac mare maria V mare maria Ab mari maribus
TEMAS MIXTOS Un reducido número de sustantivos masc. y fem. que llamamos de “tema mixto” tienen el aspecto de los sustantivos de tema en consonante, pero el gen. pl. termina en –ium. El nom. sing. es un monosílabo terminado en consonante doble: mons, montis m. – dens, dentis m. – mens, mentis f. – urbs, urbis f. – ars, artis f. – falx, falcis f. – fons, fontis m. – mors, mortis f. – gens, gentis f. MODELO:
urbs, urbis f. ciudad
SINGULAR PLURAL N urbs urbes G urbis urbium D urbi urbibus Ac urbem urbes V urbs urbes Ab urbe urbibus
Los neutros cuyo nom. termina en –AL o –AR, se declinan como parisílabos. MODELO:
animal, animalis n. animal
SINGULAR PLURAL N animal animalia G animalis animalium D animali animalibus Ac animal animalia V animal animalia Ab animali animalibus
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
11
Se declinan como imparisílabos: pater, patris m. padre - mater, matris f. madre - frater, fratris m. hermano - iuvenis, iuvenis m. joven - senex, senis m. anciano - canis, canis m. perro - sedes, sedis f. sede, residencia - vatis, vatis m. adivino MODELO:
pater, patris m. padre
SINGULAR PLURAL N pater patres G patris patrum D patri patribus Ac patrem patres V pater patres Ab patre patribus
BÚSQUEDA DEL NOMINATIVO EN LA TERCERA DECLINACIÓN El problema que presenta esta declinación está en dar con el nominativo, ya que los temas en consonante presentan gran variedad de nominativos y se producen en ellos cambios consonánticos y vocálicos que hay que conocer previamente. Partimos de la clasificación de las consonantes en: labiales: p –b
Oclusivas dentales: t – d
guturales: c -g
Líquidas: l -r
Nasales: n - m
Sibilante: s
¿QUÉ CAMBIOS SE PRODUCEN EN CADA GRUPO?
Oclusivas: tienen un nominativo sigmático: a la consonante temática se le suma una S. ¿Cómo reacciona cada tipo de consonante oclusiva?
labiales: p –b + s = ps – bs en nominativo plebs, plebis / steps, stepis
dentales: t – d + s = s en nominativo virtus, virtutis
guturales: c -g + s = x en nominativo dux, ducis
Puede producirse un cambio vocálico de la –i del tema a –e en el nominativo: miles, militis
Líquidas: No ofrecen problemas. El nom. sing. termina con la consonante del tema: consul, consulis / ver, veris
Nasales: Distinguimos masculinos y femeninos por una parte y neutros por otra.
Masculinos y femeninos � cae la nasal en el nom. y puede producirse un cambio vocálico de –o- a
–i-: latro, latronis / homo, hominis
Neutros: se conserva la nasal y siempre hay un cambio vocálico de –e- → –i-: carmen, carminis /
nomen, nominis
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
12
Sibilantes: en el nom. Aparece la –s del tema, que a lo largo de la declinación, al hacerse intervocálica, se sonoriza y, por el fenómeno del rotacismo, pasa de –s → -r-: honos, honoris Los neutros siempre presentan cambio vocálico de –o- / -e- → -u- corpus, corporis; sidus, sideris Los temas en –i no ofrecen mayor dificultad. Recordemos que en este grupo la mayoría de los sustantivos masc. y fem. tienen el nom. sing. en –is /-es, y que los nom. neutros terminan en –e /-al / -ar. Los neutros cuyo nom. tiene cualquier otra terminación, son de tema en consonante.
ADJETIVOS DE SEGUNDA CLASE
Los adjetivos de segunda clase tienen las siguientes características: o Se declinan como los sustantivos de tercera declinación de tema en –i. o La única desinencia del ablativo singular de estos adjetivos es –i. o Presentan tres grupos según las terminaciones del nominativo singular:
a) De tres terminaciones: este primer grupo posee una terminación para el masculino, otra diferente para el femenino y una terminación para el neutro.
Ejemplo: celeber, celebris, celebre célebre � � � masc. fem. neutro
b) De dos terminaciones: la forma para el masculino y el femenino coincide y el neutro posee una diferente.
Ejemplo: fortis- forte fuerte � � M/F N
c) De una terminación: presentan la misma forma para los tres géneros. Al igual que los sustantivos, se enuncian mediante el nominativo y el genitivo singular. Es importante recordar que en el género neutro el nominativo, el acusativo y el vocativo son iguales.
MODELOS:
DE TRES TERMINACIONES acer, acris, acre agudo
SINGULAR PLURAL N acer acris acre acres acria G acris acris acris acrium acrium D acri acri acri acribus acribus Ac acrem acrem acre acres acria V acer acris acre acres acria Ab acri acri acri acribus acribus
DE DOS TERMINACIONES fortis, forte fuerte
SINGULAR PLURAL N fortis forte fortes fortia G fortis fortis fortium fortium D forti forti fortibus fortibus Ac mortem fortem fortes fortia V fortis forte fortes fortia Ab forti forti fortibus fortibus
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
13
DE UNA TERMINACIÓN audax, audacis audaz
SINGULAR PLURAL N audax audaces audacia G audacis audacium audacium D audaci audacibus audacibus Ac audacem, audax audaces audacia V audax audaces audacia Ab audaci audacibus audacibus
GRADOS DE SIGNIFICACIÓN DEL ADJETIVO El adjetivo tiene tres grados para expresar la cualidad: 1. Positivo: enuncia simplemente la cualidad:
Pyramis alta est. 2. Comparativo: se compara la cualidad entre dos sustantivos y se establecen diferencias o similitudes:
Monumentum tam altum quam Pyramides est. 3. Superlativo: se eleva la cualidad al más alto grado.
Pyramis altissima est.
GRADO COMPARATIVO
Comprende tres clases: 1. Comparativo de igualdad: se forma por medio de adverbio y subordinante. Se emplean TAM + adjetivo posesivo + QUAM + segundo término en el mismo caso que el primero.
Monumentum tam altum quam Pyramis est. 2. Comparativo de inferioridad: se forma por medio de adverbio y subordinante. Se emplean MINUS + adjetivo posesivo + QUAM + segundo término en el mismo caso que el primero.
Monumentum minus altum quam Pyramis est. 3. Comparativo de superioridad: se forma sustituyendo las desinencias del adjetivo en grado positivo. Para ello: - se toma el genitivo singular masculino - se separa su desinencia (-i si es de primera clase, -is si es de segunda clase) - en su lugar se agregan las terminaciones -ior para masculino y femenino y -ius para neutro Así el adjetivo en grado comparativo se convierte en un adjetivo de segunda clase, de dos terminaciones y se declina como un sustantivo de tercera declinación de tema en consonante (imparisílabos). ADJETIVO MODELO:
altior, altius más alto que
SINGULAR PLURAL MASC. Y FEM. NEUTRO MASC. Y FEM. NEUTRO N altior altius altiores altiora G altioris altioris altiorum altiorum D altiori altiori altioribus altioribus Ac altiorem altius altiores altiora V altior altius altiores altiora Ab. altiore altiore altioribus altioribus
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
14
El complemento comparativo, que en español se construye con “que” más el sustantivo, se construye en latín de dos formas: 1. con el subordinante QUAM + el 2º término de la comparación en el mismo caso que el 1º. Monumentum altum quam Pyramis est.
N
C COMP POBL
N
SS PVS
El monumento es más alto que la pirámide. 2. Sin QUAM y el 2º término en ablativo. Esta construcción sólo es posible cuando el primer término está en nominativo o en acusativo. Monumentum vidi altioribus pyramidibus. (ST Ego)
Vi un monumento más alto que las pirámides.
VALOR INTENSIVO DEL COMPARATIVO A veces el comparativo latino NO se usa para comparar, sino con un significado equivalente a “bastante” o “demasiado” Se construye SIN el complemento comparativo. Monumentum altius est. El monumento es bastante alto.
GRADO SUPERLATIVO El superlativo se forma sustituyendo la desinencia del genitivo singular masculino por las terminaciones: -issimus, -issima, -issimum. El adjetivo se convierte así en un adjetivo de primera clase (como bonus, -a, -um) y se declina de este modo. Ej: altus, -a, -um � altissimus, altissima, altissimum altísimo, muy alto fortis, forte � fortissimus, fortissima, fortissimum fortísimo, muy fuerte ferox, ferocis � ferocissimus, fericissima, ferocissimum ferocísimo, muy feroz Particularidades: Los adjetivos terminados en -er forman el superlativo agregando al nom. sing. -rimus, -rima, -rimum pulcher � pulcherrimus, pulcherrima, pulcherrimum
N
CCOMP
OD
NV
POBJ
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
15
CLASES DE SUPERLATIVO SUPERLATIVO ABSOLUTO: La cualidad se eleva al grado más alto. Se expresa por medio de adjetivo en grado superlativo. Ej: Pyramides altissimae sunt. Las pirámides son altísimas/muy altas. SUPERLATIVO RELATIVO: La cualidad se eleva al grado más alto en relación con los de su misma especie. En su construcción se emplea adjetivo en grado superlativo � + gen. partitivo � + e – ex - de + ablativo separativo Ejs: Monumentum altissimum civitatis totae est. Monumentum altissimum de civitate tota est. El monumento es el más alto de toda la ciudad.
OTRAS PARTICULARIDADES DE COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS
Seis adjetivos terminados en –ilis forman el superlativo con: -illimus, -illima, -illimum: facilis, difficilis, similis, dissimilis, gracilis, humilis
Los adjetivos terminados en –dicus, -ficus, -volus forman:
• el comparativo en –entior, -entius • el superlativo en –entissimus, -a, -um
Ej: maledicus maledicentior, -ius maledicentissimus, -a, -um
beneficus beneficentior, -ius beneficentissimus, -a, -um benevolus benevolentior, -ius benevolentissimus, -a, -um
Los adjetivos con una vocal delante de la desinencia –us emplean formas perifrásticas para expresar los grados: adverbios magis más y maxime muy + adjetivo positivo Ej: igneus ⇒ magis igneus / maxime igneus dubius ⇒ magis dubius / maxime dubius arduus ⇒ magis arduus / maxime arduus Los comparativos y superlativos irregulares: cambian de tema con respecto de la forma en grado positivo.
GRADO POSITIVO COMPARATIVO SUPERLATIVO
bonus, -a, -um melior, -ius optimus, -a, -um
malus, -a, -um peior, -ius pessimus, -a, -um
magnus, -a, -um maior, -ius maximus, -a, -um
parvus, -a, -um minor, -us minimus, -a, -um
multus, -a, -um plus, pluris más plurimus, -a, -um muchísimo
propinquus, -a, -um proprior, -ius proximus, -a, -um
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
16
CUARTA DECLINACIÓN MODELOS:
fructus, fructus f. fruto
SINGULAR PLURAL N fructus fructus G fructus fructuum D fructui fructibus Ac fructum fructus V fructus fructus Ab fructu fructibus
cornu, cornus n. cuerno SINGULAR PLURAL
N cornu cornua G cornus cornuum D cornui cornibus Ac cornu cornua V cornu cornua Ab cornu cornibus
¡ATENCIÓN! El dat. sing. presenta a veces la desinencia –u (en lugar de –ui) y el dat. y ablat. plural en –ubus (en lugar de –ibus), sobre todo en los sust. bisílabos, para evitar confusiones con palabras de la 3º declinación:
SUTANTIVOS DECL. DAT. Y ABL. PLURAL
arcus, us arco 4º arcubus arx, arcis fortaleza 3º arcibus partus, partus parto 4º partubus pars, partis parte 3º partibus
QUINTA DECLINACIÓN
Todos los sustantivos de esta declinación son femeninos, salvo dies, que en singular es, en general, masculino y a veces femenino (cuando indica un día preciso). En plural, es siempre masculino. La mayor parte de los sustantivos de 5º declinación se usan sólo en singular. Las excepciones son: res, spes y dies. MODELO: res,rei f. cosa, hecho, asunto
SINGULAR PLURAL
N res res G rei rerum D rei rebus Ac rem res V res res Abl re rebus
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
17
EL SISTEMA VERBAL LATINO Los verbos latinos pueden ser transitivos o intransitivos. En el verbo latino distinguimos tres voces: voz activa, voz pasiva y voz deponente (comprende una serie de verbos que sólo tienen forma pasiva pero con sentido activo). Reconocemos ocho modos: a. Modos personales: indicativo, subjuntivo e imperativo. b. Modos impersonales:
1. formas sustantivas (con naturaleza de sustantivo):
• infinitivo: se usa con función de nominativo y de acusativo. Discere est difficile. Aprender es difícil.
• gerundio: sirve para declinar el infinitivo, supliendo los casos que a éste le faltan. Se traduce como el infinitivo castellano más la preposición del caso, excepto en el ablativo. Aptus discendo. Apto para aprender. / Proficere discendo. Sacar provecho aprendiendo.
• supino: tiene sólo dos formas: en –um (acusativo, con valor activo) y en –u (datico, con valor
pasivo), conectadas con la cuarta declinación. La forma en –um se utiliza como complemento de un verbo de movimiento para señalar la finalidad de la acción: (…) imusne sessum? ¿(…) vamos a sentarnos? La forma en –u se emplea como complemento de adjetivos y de los sustantivos fas y nefas. Nihil est dictu facilius. Nada es más fácil de decir.
2. formas adjetivas:
• participio:
concertado con el sustantivo al que modifica, concuerda en caso, género y número: Rex vulneratus cecidit. El rey cayó herido. ablativo absoluto: Rege vulnerado, omnes fugerunt. Herido el rey, todos huyeron.
• gerundivo: adjetivo verbal con sentido pasivo. Indica algo que debe o puede ser hecho. Se
traduce como infinitivo activo. Cupidos litterarum discendarum. Deseosos de aprender las letras. / Locum urbi condenae quaesivit. Buscó un lugar para fundar una ciudad.
Las conjugaciones latinas son cuatro. El verbo se enuncia mediante el paradigma, que está integrado por las siguientes formas: Conjugación 1º pers. sing.
Presente M. Indicativo
2º pers. sing. Presente M. Indicativo
Infinitivo 1º pers. sing. Pret. Perfecto M. Indicativo
Supino
1º amo amas amare amavi amatum 2º moneo mones monēre monui monitum 3º lego legis legĕre legi lectum 4º audio audis audire audivi auditum
Desde el paradigma puedo obtener los distintos temas que van a utilizarse para conjugar cualquier tiempo verbal.
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
18
1. El tema de presente o infectum se obtiene quitando: • la desinencia -RE del infinitivo en los verbos de 1º, 2º y 4º conjugación • la desinencia -O de la 1º pers. sing. del Presente en los verbos de 3º conjugación
ama / re mone / re leg / o audi / re Con este tema se forman todos los tiempos que se denominan presentes o imperfectos, el imperativo, el gerundio y el participio futuro pasivo.
2. El tema de perfecto o perfectum se obtiene quitando la desinencia -I a la 1º pers. del Pretérito Perfecto en las cuatro conjugaciones:
amav / i monu / i leg / i audiv / i A partir de este tema se forman todos los tiempos llamados perfectos y pluscuamperfectos de la voz activa.
3. El tema de supino se obtiene quitando la desinencia –m del supino del paradigma:
amatu/m monitu/m legitu/m auditu/m A partir de él se obtienen el participio futuro de la voz activa y el participio pasado de la voz pasiva. Los verbos latinos son, generalmente, tripartitos: 1. raíz (aporta el significado del verbo)
2. sufijo temporal (indica el tiempo y el modo) 3. desinencia personal (señala la persona gramatical) AMA – BA - MUS raíz sufijo temporal desinencia personal Son formas bipartitas el presente y el pretérito perfecto de indicativo y el modo imperativo.
VOZ ACTIVA Las desinencias personales son:
PERSONA SINGULAR PLURAL 1º -O (-M) -MUS 2º -S -TIS 3º -T -NT
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
19
MODO INDICATIVO
PRESENTE Se forma con la raíz de presente y las desinencias personales. En los verbos de 3º conjugación se agrega una I /U (que se denomina “vocal unitiva”) entre la raíz y las desinencias personales.
Ego amo moneo lego audio Tu amas mones legis audis Ille amat monet legit audit Nos amamus monemus legimus audimus Vos amatis monetis legitis auditis Illi amant monent legunt audiunt yo amo yo recuerdo yo leo yo oigo
¡ATENCIÓN! La tercera conjugación posee dos tipos; al segundo se lo denomina “2º tipo de la 3º conjugación” o “conjugación mixta” porque presenta formas de la 3º y 4º conjugaciones. Se distingue de lego por intercalar una –i en las siguientes formas: En la 1º pers. Sing. y 3º pers. Plural del Presente de Indicativo y el la 3º pers. Plural del Imperativo Futuro. En todas las personas del Pretérito Imperfecto y Futuro Imperfecto de Indicativo, y en el Presente de Subjuntivo.
PRETÉRITO IMPERFECTO
Se forma con la raíz de presente, el sufijo temporal –BA- y las desinencias personales. En los verbos de 3º y 4º conjugación se agrega la vocal unitiva –E- entre la raíz y el sufijo temporal.
Ego amabam monebam legebam audiebam Tu amabas monebas legebas audiebas Ille amabat monebat legebat audiebat Nos amabamus monebamus legebamus audiebamus Vos amabatis monebatis legebatis audiebatis Illi amabant monebant legebant audiebant
yo amaba yo recordaba yo leía yo oía
FUTURO IMPERFECTO
Los verbos de 1º y 2º conjugación se forman con la raíz de presente, los sufijos temporales -BO/-BI-/-BU- y las desinencias personales. Los verbos de 3º y 4º conjugación lo forman con la raíz de presente, los sufijos temporales –A-/-E- y las desinencias personales.
Ego amabo monebo legam audiam Tu amabis monebis leges audies Ille amabit monebit leget audiet Nos amabimus monebimus legemus audiemus Vos amabitis monebitis legetis audietis Illi amabunt monebunt legent audient
yo amaré yo recordaré yo leeré yo oiré
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
20
PRETÉRITO PERFECTO
Se forma con la raíz de perfecto y desinencias personales propias de este tiempo:
Pers. Singular Plural 1º -I -IMUS 2º -ISTI -ISTIS 3º -IT -ERUNT /
-ERE
Ego amavi monui legi audivi Tu amavisti monuisti legisti audivisti Ille amavit monuit legit audivit Nos amavimus monuimus legimus audivimus Vos amavistis monuistis legistis audivistis Illi amaverunt/amavere monuerunt/monuere legerunt/legere audiverunt/audivere yo amé, he amado
hube amado yo recordé, he recordado, hube recordado
yo leí, he leído, hube leído
yo oí, he oído, hube oído
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO
Se forma con la raíz de perfecto, el sufijo –ERA- y las desinencias personales.
Ego amaveram monueram legeram audiveram Tu amaveras monueras legeras audiveras Ille amaverat monuerat legerat audiverat Nos amaveramus monueramus legeramus audiveramus Vos amaveratis monueratis legeratis audiveratis Illi amaverant monuerant legerant audiverant yo había amado yo había recordado yo había leído yo había oído
FUTURO PERFECTO
Se forma con la raíz de perfecto, los sufijos temporales –ERO/-ERI- y las desinencias personales.
Ego amavero monuero legero audivero Tu amaveris monueris legeris audiveris Ille amaverit monuerit legerit audiverit Nos amaverimus monuerimus legerimus audiverimus Vos amaveritis monueritis legeritis audiveritis Illi amaverint monuerint legerint audiverint yo habré amado yo habré recordado yo habré leído yo habré oído
MODO SUBJUNTIVO
PRESENTE Se forma con la raíz de presente y el sufijo temporal –E- para los verbos de 1º conjugación y –A- para el resto de las conjugaciones.
Ego amem moneam legam audiam Tu ames moneas legas audias Ille amet moneat legat audiat Nos amemus moneamus legamus audiamus Vos ametis moneatis legatis audiatis Illi ament moneant legant audiant
yo ame yo recuerde yo lea yo escuche
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
21
PRETÉRITO IMPERFECTO
Se forma con la raíz de presente y el sufijo temporal –RE-. En los verbos de 3º conjugación se agrega la vocal unitiva –E-.
Ego amarem monerem legerem audirem Tu amares moneres legeres audires Ille amaret moneret legeret audiret Nos amaremus moneremus legeremus audiremus Vos amaretis moneretis legeretis audiretis Illi amarent monerent legerent audirent yo amara,
amase, amaría
yo recordara, recordase, recordaría
yo leyera, leyese, leería
yo escuchara, escuchase, escucharía
PRETÉRITO PERFECTO
Se forma con la raíz de perfecto y el sufijo temporal –ERI-.
Ego amaverim monuerim legerim audiverim Tu amaveris monueris legeris audiveris Ille amaverit monuerit legerit audiverit Nos amaverimus monuerimus legerimus audiverimus Vos amaveritis monueritis legeritis audiveritis Illi amaverint monuerint legerint audiverint yo haya amado yo haya recordado yo haya leído yo haya escuchado
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO
Se forma con la raíz de perfecto y el sufijo temporal –ISSE-.
Ego amavissem monuissem legissem audivissem Tu amavisses monuisses legisses audivisses Ille amavisset monuisset legisset audivisset Nos amavissemus monuissemus legissemus audivissemus Vos amavissetis monuissetis legissetis audivissetis Illi amavissent monuissent legissent audivissent yo hubiera, hubiese
o habría amado yo hubiera, hubiese o habría recordado
yo hubiera, hubiese o habría leído
yo hubiera, hubiese o habría escuchado
MODO IMPERATIVO
Tiene desinencias personales propias.
PRESENTE ama amate
mone monete
lege legite
audi audite
ama tú amad vosotros
recuerda lee escucha
FUTURO
amato amato amatote amanto
moneto moneto monetote monento
legito legito legitote legunto
audito audito auditote audiunto
ama tú mañana recuerda lee escucha
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
22
INFINITIVO
PRESENTE amare monere legere audire amar recordar leer escuchar
FUTURO
amaturum, amaturam, amaturum esse
moniturum, monituram, moniturum esse
lecturum, lecturam, lecturum esse
auditurum, audituram, auditurum esse
haber de amar haber de recordar haber de leer haber de escuchar
PERFECTO
amavisse monuisse legisse audivisse haber amado haber recordado haber leído haber escuchado
PARTICIPIO
PRESENTE
amans, amantis monens, monentis legens, legentis audiens, audientis
el que ama, amante el que recuerda el que lee el que oye, oyente
FUTURO amaturus, a, um moniturus, a, um lecturus, a, um auditurus, a, um que ha de amar que ha de recordar que ha de leer que ha de escuchar
GERUNDIO
G. amandi de amar D. amando para amar Ac. amandum a amar Ab. amando por amar, amando
G. monendi de recordar
D. monendo para recordar
Ac. monendum a recordar
Ab. monendo por recordar, recordando
G. legendi de leer
D. legendo para leer
Ac. legendum a leer
Ab. legendo por leer, leyendo
G. audiendi de escuchar D. audiendo para escuchar
Ac. audiendum a escuchar
Ab. audiendo por escuchar, escuchando
SUPINO
amatum amatu
monitum monitu
lectum lectu
auditum auditu
a amar de amar
a recordar de recordar
a leer de leer
a escuchar de escuchar
VOZ PASIVA
Los tiempos derivados del tema de presente son simples y se construyen con desinencias personales propias. Las desinencias personales son:
persona singular plural 1º -R -MUR 2º -RIS / –RE -MINI 3º -TUR -NTUR
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
23
Los tiempos del tema de perfecto se forman con el verbo sum como auxiliar y el participio del verbo conjugado.
MODO INDICATIVO
PRESENTE
Ego amor moneor legor audior Tu amaris / amare moneris / monere legeris / legere audiris / audire Ille amatur monetur legitur auditur Nos amamur monemur legimur audimur Vos amamini monemini legimini audimini Illi amantur monentur leguntur audiuntur yo soy amado yo soy recordado yo soy leído yo soy escuchado
PRETÉRITO IMPERFECTO
Ego amabar monebar legebar audiebar Tu amabaris / amabare monebaris / monebare legebaris / legebare audiebaris / audiebare Ille amabatur monebatur legebatur audiebatur Nos amabamur monebamur legebamur audiebamur Vos amabamini monebamini legebamini audiebamini Illi amabantur monebantur legebantur audiebantur yo era amado yo era recordado yo era leído yo era escuchado
FUTURO IMPERFECTO
Ego amabor monebor legar audiar Tu amaberis, amabere moneberis, monebere legeris, legere audieris, audiere Ille amabitur monebitur legetur audietur Nos amabimur monebimur legemur audiemur Vos amabimini monebimini legemini audiemini Illi amabuntur monebuntur legentur audientur yo seré amado yo seré recordado yo seré leído yo seré escuchado
PRETÉRITO PERFECTO Ego sum sum sum sum Tu es es es es Ille
amatus, -a, -um
est
monitus, -a, -um
est
lectus, -a, -um
est
auditus, -a, -um
est Nos sumus sumus sumus sumus Vos estis estis estis estis Illi
amati, -ae, -a
sunt
moniti, -ae, -a
sunt
lecti, -ae, -a
sunt
auditi, -ae, -a
sunt yo fui /he sido /hube sido amado, -a yo fui, / he sido / hube sido
recordado, -a yo fui, / he sido / hube sido leído, -a
yo fui, / he sido / hube sido oído, -a
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO Ego eram eram eram eram Tu eras eras eras eras Ille
amatus, -a, -um
erat
monitus, -a, -um
erat
lectus, -a, -um
erat
auditus, -a, -um
erat Nos eramus eramus eramus eramus Vos eratis eratis eratis eratis Illi
amati, -ae, -a
erant
moniti, -ae, -a
erant
lecti, -ae, -a
erant
auditi, -ae, -a
erant yo fui/he sido / hube sido amado, -a yo recordé, he recordado, hube
recordado yo leí, he leído, hube leído yo oí, he oído, hube oído
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
24
FUTURO PERFECTO
Ego ero ero ero ero Tu eris eris eris eris Ille
amatus, -a, -um
erit
monitus, -a, -um
erit
lectus, -a, -um
erit
auditus, -a, -um
erit Nos erimus erimus erimus erimus Vos eritis eritis eritis eritis Illi
amati, -ae, -a
erunt
moniti, -ae, -a
erunt
lecti, -ae, -a
erunt
auditi, -ae, -a
erunt yo fui/ he sido / hube sido amado, -a yo recordé, he recordado,
hube recordado yo leí, he leído, hube leído yo oí, he oído, hube oído
MODO SUBJUNTIVO
PRESENTE
Ego amer monear legar audiar Tu ameris / amere monearis / moneare legaris / legare audiaris / audiare Ille ametur moneatur legatur audiatur Nos amemur moneamur legamur audiamur Vos amemini moneamini legamini audiamini Illi amentur moneantur legantur audiantur yo sea amado yo sea recordado yo sea leído yo sea escuchado
PRETÉRITO IMPERFECTO
Ego amarer monerer legerer audirer Tu amareris / amarare monereris / monerare legereris / legerere audireris / audirere Ille amaretur moneretur legeretur audiretur Nos amaremur moneremur legeremur audiremur Vos amaremini moneremini legeremini audiremini Illi amarentur monerentur legerentur audirentur
yo fuera, fuese, sería amado
yo fuera, fuese, sería recordado
yo fuera, fuese, sería leído
yo fuera, fuese, sería escuchado
PRETÉRITO PERFECTO
Ego sim sim sim sim Tu sis sis sis sis Ille
amatus, -a, -um
sit
monitus, -a, -um
sit
lectus, -a, -um
sit
auditus, -a, -um
sit Nos simus simus simus simus Vos sitis sitis sitis sitis Illi
amati, -ae, -a
sint
moniti, -ae, -a
sint
lecti, -ae, -a
sint
auditi, -ae, -a
sint yo fui, he sido , hube sido amado/-a
yo fui, he sido, hube sido recordado/-a
yo fui, he sido , hube sido leído/-a
yo fui, he sido, hube sido oído/ -a
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO
Ego essem essem essem essem
Tu esses esses esses esses Ille
amatus, -a, -um
esset
monitus, -a, -um
esset
lectus, -a, -um
esset
auditus, -a, -um
esset Nos essemus essemus essemus essemus Vos essetis essetis essetis essetis Illi
amati, -ae, -a
essent
moniti, -ae, -a
essent
lecti, -ae, -a
essent
auditi, -ae, -a
essent
yo fuera, fuese, sería amado/-a yo fuera, fuese, sería recordado/-a
yo fuera, fuese, sería leído/-a yo fuera, fuese, sería oído/-a
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
25
MODO IMPERATIVO
PRESENTE
amare monere legere audire
amamini monemini legimini audimini se tú amado sed vosotros amados
sé recordado sé leído sé escuchado
FUTURO
amator monetor legitor auditor amantor monentor leguntor audiuntor sé tú amado sean ellos amados
sé recordado sé leído sé escuchado
INFINITIVO
PRESENTE
amari moneri legi audiri ser amado ser recordado ser leído ser escuchado
FUTURO
amatum iri amandum, -am, -um esse
monitum iri monendum, -am, -um esse
lectum iri lecturum, -am, -um esse
auditum iri auditurum, -am, -um esse
haber de ser amado haber de ser recordado haber de ser leído haber de ser escuchado
PERFECTO
amatum, -am, -um esse
monitum, -am, -um esse lectum, -am, um esse auditum, -am, -um esse
haber sido amado haber sido recordado haber sido leído haber sido escuchado
PARTICIPIO
PASADO O PERFECTO
amatus, –a, -um monitus,–a, -um lectus,–a, -um auditus,–a, -um amado recordado leído oído
FUTURO O GERUNDIVO
amandus, amanda, amandum
monendus, monenda, monendum
legendus, legenda, legendum
audiendus, audienda, audiendum
que ha de ser amado el que debe ser amado
que ha de ser recordado que ha de ser leído que ha de ser escuchado
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
26
VERBO SUM MODO INDICATIVO
PRESENTE PRET.
IMPERFECTO FUT. IMPERFECTO
PRET. PERFECTO
PRET. PLUSCUAMPERF.
FUT. PERFECTO
sum eram ero fui fueram fuero es eras eris fuisti fueras fueris est erat erit fuit fuerat fuerit sumus eramus erimus fuimus fueramus fuerimus estis eratis eritis fuistis fueratis fueritis sunt erant erunt fuerunt /fuere fuerant fuerint soy, estoy era, estaba seré, estaré fui, he sido, hube
sido/estado había sido /estado habré sido/estado
MODO SUBJUNTIVO
PRESENTE PRET.
IMPERFECTO PRET. PERFECTO
PRET. PLUSCUAMPERF.
sim essem fuerim fuissem sis esses fueris fuisses sit esset fuerit fuisset simus essemus fuerimus fuissemus sitis essetis fueritis fuissetis sint essent fuerint fuissent sea, esté fuera, fuese, sería,
estuviera, estuviese, estaría
haya sido/estado hubiera, hubiese, habría sido/estado
MODO IMPERATIVO
PRESENTE FUTURO
es esto esto este estote sunto sé tú sé tú (mañana)
INFINITIVO
PARTICIPIO FUTURO
PRESENTE FUTURO PERFECTO esse fore/futurum,
futuram, futurum ese
fuisse futurus, futura, futurum
ser, estar haber de ser, estar
haber sido, estado
que ha de ser, estar
COMPUESTOS DE SUM Absum, abes, abesse, afui estar ausente Adsum estar presente Desum faltar Insum estar adentro Intersum estar entre, intervenir Obsum oponerse, perjudicar Praesum estar al frente de, presidir Supersum sobrar, sobrevivir
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
27
SINTAXIS DE LA VOZ PASIVA En una oración pasiva encontramos los siguientes elementos:
• Sujeto paciente en nominativo.
• Verbo en voz pasiva en concordancia con el sujeto.
• Atención al sujeto : posibilidad de cambio en la persona verbal.
• Si es un tiempo perfecto, recordar que el participio debe concordar con el sujeto en caso, género y
número, y el verbo SUM, en número y persona.
• Puede llevar COMPLEMENTO AGENTE, que designa a quien realiza la acción.
� Si el agente es animado (personas o animales) se llama COMPLEMENTO AGENTE y se construye
con A / AB + ABLATIVO
Ej:
Folia moventur a puero. (Las hojas son movidas por el niño)
� Si se trata de agente inanimado, el complemento se llama CAUSA EFICIENTE y se construye con
ABLATIVO SIN PREPOSICIÓN
Ej:
Folia moventur vento. (Las hojas son movidas por el viento)
PRONOMBRES
PERSONALES
CASOS 1º PERSONA 2ºPERSONA 3º PERSONA SING. PLURAL SING. PLURAL SING. PLURAL
N ego nos tu vos x G mei nostrum/nostri tui vestrum/vestri sui D mihi nobis tibi vobis sibi Ac me nos te vos se-sese V - - tu vos x ab me - mecum nobis - nobiscum te - tecum vobis - vobiscum se-secum
POSESIVOSUn
1º PERS. SING. meus, mea, meum ¡ATENCIÓN! vocat. sing.→ mi 2º PERS. SING. tuus, tua, tuum 3º PERS. SING. Y PLURAL suus, sua, suum 1º PERS. PLURAL noster, nostra, nostrum 2º PERS. PLURAL vester, vestra, vestrum
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
28
DEMOSTRATIVOS
CASOS SINGULAR PLURAL N hic haec hoc hi hae haec G huius huius huius horum harum horum D huic huic huic his his his Ac hunc hanc hoc hos has haec Ab hoc hac hoc his his his
TRADUCCIÓN este esta esto
CASOS SINGULAR PLURAL N iste ista istud isti istae ista G istius istius istius istorum istarum istorum D isti isti isti istis istis istis Ac istum istam istud istos istas ista Ab isto ista isto istis istis istis
TRADUCCIÓN ese esa eso
CASOS SINGULAR PLURAL N ille illa illud illi illae illa G illius illius illius illorum illarum illorum D illi illi iIlli illis illis Illis Ac illum illam illud illos illas illa Ab illo illa illo illis illis illis
TRADUCCIÓN aquel aquella aquello
CASOS SINGULAR PLURAL N is ea id ei (ii) eae ea G eius eius eius eorum earum eorum D ei ei ei eis (iis) eis (iis) eis (iis) Ac eum eam id eos eas ea Ab eo ea eo eis (iis) eis (iis) eis (iis)
TRADUCCIÓN este/ese este/esa esto/eso/ello
CASOS SINGULAR PLURAL N idem eadem idem eidem (iidem) eaedem eadem G eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem D eidem eidem eidem eisdem (iisdem) eisdem (iisdem) eisdem (iisdem) Ac eundem eandem idem eosdem easdem eadem Ab eodem eadem eodem eisdem (iisdem) eisdem (iisdem) eisdem (iisdem)
TRADUCCIÓN el mismo la misma lo mismo
CASOS SINGULAR PLURAL N ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa G ipsius ipsius ipsius ipsorum ipsarum ipsorum D ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis Ac ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa Ab ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis
TRADUCCIÓN él mismo ella misma ello mismo
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
29
RELATIVO
Hace referencia a un elemento oracional (sustantivo, pronombre) mencionado previamente en el discurso, que recibe el nombre de antecendente. Cumple las funciones propias del sustantivo en la proposición que inicia. Tiene accidentes de caso, género y número. Concuerda con su antecedente en género y número, el caso depende de la función que cumpla en la proposición.
CASOS SINGULAR PLURAL
N qui quae quod qui quae quae G cuius cuius cuius quorum quarum quorum D cui cui cui quibus quibus quibus Ac quem quam quod quos quas quae Ab quo qua quo quibus quibus quibus
TRADUCCIÓN
Que, quien, el que
INTERROGATIVO-INDEFINIDO
CASOS SINGULAR PLURAL
N quis (sust.) qui (adj.) quae quod qui quae quae G cuius cuius cuius quorum quarum quorum D cui cui cui quibus quibus quibus Ac quem quam quod quos quas quae Ab quo qua quo quibus quibus quibus
TRADUCCIÓN
¿Qué?, ¿quien?, ¿cuál? Alguien, alguno/-a, algo
INDEFINIDOS
Compuestos de quis aliquis/ aliquid, aliqua, aliquid/ aliquod alguien, algo quidam, quaedam, quiddam /quoddam cierto, uno, alguno quisque,quaeque, quidque/quodque cada uno quivis, quaevis, quidvis/quodvis cualquiera quilibet, quaelibet, quidlibet/quodlibet cualquiera quisquam, quaequam, quicquam/quidquam alguien, algo
Otros indefinidos alter, altera, alterum el otro, el segundo (tratándose de dos)
alius, alia, aliud otro (cuando se trata de más de dos) totus, -a, -um todo, todo entero solus, -a, -um solo ullus, -a, -um alguno nullus, -a, -um ninguno uterque, utraque, utrumque cada uno de los dos, uno y otro, ambos
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
30
CONJUNCIONES COORDINANTES
CLASES PRINCIPALES CONJUNCIONES
TRADUCCIÓN INDICAN
et, ac, atque, -que, ac y (e) COPULATIVAS nec, neque, neve, neu y no, ni
et…et ,-que… -que, non solum…sed etiam
no sólo…sino también
tum…cum tanto…como
modo…modo por una parte…por otra
COPULATIVAS CORRELATIVAS
neque…neque, nec…nec, neque…nec
ni…ni
adición o unión
DISYUNTIVAS aut, vel, -ve, sive, seu o opción aut…aut o…o vel…vel…, sive…sive ya…ya
DISYUNTIVAS CORRELATIVAS
seu…seu sea que…sea que ADVERSATIVAS sed, verum, at, autem,
vero, tamen pero, mas, sino, sin embargo, por el contrario, por su parte, con todo
oposición
CAUSALES nam, namque, enim, etenim
pues, en efecto explicación
itaque, igitur, ergo, proinde
luego, por tanto, así pues, en consecuencia
CONSECUTIVAS
quapropter, quamobrem, quare, ideo
por lo cual, por eso, así
consecuencia
PREPOSICIONES
RIGEN ABLATIVO
TRADUCCIÓN
INDICAN
de, desde lugar o tiempo: unde a /ab
por causa / agente animado de, desde unde e / ex de, con materia de, desde unde de, sobre, acerca de tema o argumento después de tiempo
de
por causa con compañía cum
con materia frente a lugar prae por causa delante de lugar en lugar de sustitución a favor de interés
pro
de acuerdo con relación sine sin privación coram en presencia de lugar clam a escondidas de modo
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
31
RIGEN
ACUSATIVO TRADUCCIÓN
INDICAN
a, hacia lugar quo para fin junto a proximidad: ubi
ad
según conformidad por, a través de qua durante tiempo: quamdiu
per
por medio de instrumento: persona apud
junto a, en casa de, en el país de, entre los escritos de
lugar: ubi
delante de lugar ob
por causa de causa al lado de lugar propter
por, a causa de causa a lo largo de lugar secundum
según conformidad al lado de lugar
praeter fuera de, excepto
excepción
proper al lado de lugar erga para con relación contra, versus, adversum
oposición
ante, post, circa, circum
delante, después, cerca, alrededor de
lugar
trans, ultra, supra, inter
tras, allende, después, sobre, entre
lugar
RIGEN ACUSATIVO Y
ABLATIVO
TRADUCCIÓN INDICAN
in + ablat. en lugar: ubi a, hacia lugar quo para fin contra oposición
in + acusat.
hasta tiempo bajo, debajo lugar cerca, ante lugar en el momento de tiempo
sub + ablat.
de materia bajo (con movimiento) lugar sub + acusat. al pie de, hacia al, cerca de tiempo sobre lugar hacia tiempo
super + ablat.
acerca de, sobre tema sobre, encima de lugar durante tiempo
super + acusat.
más de, más allá de
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
32
ADVERBIOS. CLASIFICACIÓN SEMÁNTICA ADVERBIOS DE MODO: derivan de adjetivos (y en menor grado de sustantivos)
PROCEDIMIENTO DE DERIVACIÓN EJEMPLO Los adjetivos de primera clase terminados en –us agregan –e al tema Los adjetivos de primera clase terminados en –r añaden -e al nominativo singular masculino
doctus, docta, doctum → docte sabiamente
liber, libera, liberum → libere libremente
Los adjetivos de la segunda clase agregan: –ter cuando la raíz del adjetivo termina en –i -iter cuando no termina en –i
fortis, forte→ fortiter fuertemente
velox, velocis→ velociter velozmente
A veces se usan como adverbios el acusativo o el ablativo singular neutro de algunos adjetivos:
multum paucum nimium parum demum iterum solum tantum facile impune
mucho poco demasiado demasiado poco finalmente por segunda vez solamente únicamente fácilmente impunemente
crebro raro falso fortuito sero merito necesario gratuito
frecuentemente raramente falsamente fortuitamente demasiado tarde con razón necesariamente gratuitamente
Acusativos singulares de 1º decliación Palam en público Acusativos singulares de la 3º declinación (tema en –i)
Partim en parte Paulatim paulatinamente
Formas en –itus, derivadas de sustantivos o adjetivos
Radix→ radicitus de raíz Antiquus→ antiquitus de antiguo Divinus→ divinitus por la gracia divina
Derivaciones irregulares de adjetivos Violentus, -a, -um→ violenter violentamente Audax, audacis→ audacter audazmente Bonus, -a, -um→ bene bien Difficilis, -e→ difficulter
GRADOS DE SIGNIFICACIÓN DE LOS ADVERBIOS DE MODO
Para el grado comparativo de superioridad se utiliza el acusativo singular neutro del adjetivo correspondiente en grado comparativo: doctus, docta, doctum→ doctior, doctius ⇒ el adverbio en grado comparativo será doctius más sabiamente. El superlativo se forma cambiando la terminación –us del adjetivo en grado superlativo por –e: doctissimus, -a, -um ⇒ doctissime muy doctamente
Adverbios con comparativos y superlativos irregulares:
GRADO POSITIVO COMPARATIVO SUPERLATIVO bene bien melius mejor optime muy bien male mal peius peor pessime muy mal magnopere en gran manera magis más maxime lo más posible paulum poco minus menos minime muchísimo multum mucho plus más plurimum lo más posible
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
33
ADVERBIOS DE LUGAR: derivan de pronombres
ADVERBIOS DE LUGAR PRONOMBRES Quis? UBI? UNDE? QUO? QUA? hic ⇒ hic aquí hinc desde
aquí (de donde estoy)
huc aquí (hacia donde estoy)
hăc por aquí (por donde estoy)
iste ⇒ istic ahí istinc de ahí(de donde estás)
istuc ahí(hacia donde estás)
istac por ahí (por donde estás)
ille ⇒ illic allí illinc (de donde está él)
illuc allí(hacia donde está él)
illac por allí (por donde está él)
is ⇒ ibi allí inde de allí( de donde dijimos)
eŏ hacia allí (donde dijimos)
eă por allí (por donde dijimos)
idem ⇒ ibidem allí mismo
indidem de allí
mismo
eŏdem hacia allí
mismo
eădem por allí mismo
qui ⇒ ubi donde unde de donde
quŏ a donde quă por donde
quicumque ⇒ ubicumque en cualquier parte donde
undecumque de cualquier parte donde
quocumque hacia cualquier parte donde
quacumque por cualquier parte donde
aliquis ⇒ alicubi en algún sitio
alicunde de algún sitio
aliquŏ hacia algún sitio
aliquă por algún sitio
alius ⇒ alibi en otro sitio
aliunde de otro sitio
aliŏ hacia otro sitio
aliă por otro sitio
ADVERBIOS DE TIEMPO
TIEMPO FIJO QUANDO?
TIEMPO DURATIVO QUAMDIU? ¿Por cuánto tiempo?
adhuc aún numquam nunca cotidie cada día aliquando una vez nunc ahora diu por largo tiempo ante, antea anteriormente olim,
quondam en otro tiempo
interdiu durante el día
brevi en breve postea después interdum de cuando en cuando
cras mañana postremo, demum, denique, tandem
finalmente
deinde después postridie al día siguiente
her ayer pridie el día antes hodie hoy prius primeramente iam ya rursus,
rursum de nuevo
interea mientras tanto saepe a menudo mane por la mañana semper siempre mox pronto simul al mismo
tiempo
noctu de noche unquam alguna vez
UNCuyo. Facultad de Filosofía y Letras LENGUA Y CULTURA LATINAS I
34
ADVERBIOS DE AFIRMACIÓN Y DE ADVERBIOS DE NEGACIÓN
ADVERBIOS DE AFIRMACIÓN
ADVERBIOS DE NEGACIÓN
immo antes bien haud no quidem, equidem
en verdad mixime, nequaquam de ningún modo
saltem por lo menos ne… quidem ni siquiera certo seguramente non no sane ciertamente non solum, non
modo, non tantum no sólo
vero verdaderamente numquam nunca scilicet sin duda nusquam en ninguna
parte
ANÁLISIS MORFOLÓGICO � Es importante para la traducción. Anotamos:
→ La morfología a partir de los contenidos gramaticales y del diccionario → Los significados posibles
EJEMPLO: ANÁLISIS SINTÁCTICO:
suis MD
odis N
deorum GAd
potentiam N
in Sub T
Poeta
OD CCL UBI
saepe CCT Quamdiu
laudat. N
SS PVS ANÁLISIS MORFOLÓGICO: � poeta: nom. sing. masc. sust. 1º declinación poeta, -ae poeta, vate � deorum: gen. plural masc. sust. 2º declinación deus, -i niña, dios � potentiam: acus. sing. fem. sust. 1º declinación potentia, -ae poder, dominio, fuerza � in: preposición de ablat. en � suis: ablat. plural fem. adjetivo de 1º clase suus, sua, suum suyo � odis: ablat. plural fem. sust. 1º declinación oda, -ae oda, canto, poema � saepe: adverbio de tiempo a menudo, frecuentemente � laudat: 3º pers. sing. presente modo indicativo VA 1º conjugación TR laudo, laudas, laudare, laudavi, laudatum
alabar TRADUCCIÓN: El poeta a menudo alaba el poder de los dioses en sus odas.
MORFEMAS FLEXIVOS
CLASE DE PALABRA ENUNCIADO
SUSTANTIVO
caso
núm.
gén.
sustantivo 1º/2º/3º/4º/5º decl.
nom. y gen.
ADJETIVO
caso
núm.
gén.
adjetivo 1º/2º clase nom. de los tres géneros
PRONOMBRE
caso
núm.
gén.
Pronombre personal/ posesivo/ etc.
nom.de los tres géneros (cuando corresponda)
VERBO
pers.
n ú
m.
tiempo
modo
voz
conj.
verbo transit./ intransit./ deponente
paradigma (tiene cinco formas)
ADVERBIO
-------------------
adverbio modo/ tiempo etc.
-----------
COORDINANTE
--------------------
coord. copulat./ adversat./ etc.
-----------
PREPOSICIÓN
---------------------
preposición rige caso x -----------