Sadraj 1. UVOD ................................................................................................................................................... 2

2. OPI DIO .............................................................................................................................................. 3

2.1. Zemljopisni poloaj: ...................................................................................................................... 3

2.2. Ugroeni okoli kamenoloma Vranja:........................................................................................... 3

2.3. Geoloka graa, opis i tektonika leita Vranja: .......................................................................... 5

2.4. Klasifikacije stijenske mase: ......................................................................................................... 5

3. UTVRIVANJE DOZVOLJENE KOLIINE EKSPLOZIVA PO STUPNJU PALJENJA ZA PROIZVODNA

MINIRANJA .......................................................................................................................................... 9

3.1. Utjecaji detonacije eksplozivnog naboja na ljude i objekte u neposrednom okruenju

minskog polja: .................................................................................................................................... 9

3.2. Seizmiko tetno djelovanje miniranja: ....................................................................................... 9

3.3. Norme openito: ........................................................................................................................ 11

3.4. Maksimalno dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja Qdozv: ..................................... 14

4. MINERSKE VELIINE ZA PROIZVODNA MINIRANJA ........................................................................... 17

4.1. Geometrija minskog polja: ......................................................................................................... 17

4.2. Nadnice, utroak goriva i maziva na buenju i miniranju: .......................................................... 19

4.3. Miniranje: ................................................................................................................................... 20

4.3.1. Punjenje dubokih minskih buotina: ................................................................................... 20

4.3.2. Povezivanje i paljenje minskog polja: .................................................................................. 21

4.4. Pregled minirane mase i unitavanje nedetoniranog eksploziva: .............................................. 22

4.5. Nadnice za minerske radove: ..................................................................................................... 22

4.6. Utroak eksploziva i eksplozivnih sredstava: .............................................................................. 23

4.7. Razbacivanje minirane mase u okoli: ........................................................................................ 24

5. POSEBNE MJERE ZATITE PRI BUAKO - MINERSKIM RADOVIMA .................................................. 26

5.1. Zatita od nekontroliranog aktiviranja eksploziva i eksplozivnih sredstava............................... 27

5.2. Zatita od razbacivanja stijenskih komada prilikom miniranja provodi se:................................ 27

5.3. Zatita od seizmikog djelovanja: ............................................................................................... 28

5.4. Zatita od zatajenih mina i nedetoniranog eksploziva i eksplozivnih sredstava: ....................... 28

ZAKLJUAK ......................................................................................................................................... 32

2

1. UVOD

Kamen je tradicionalni graevinski materijal koji se danas, kao i u prolosti, koristio za izradu raznih objekata kao to su suhozidi, kue, ceste itd. Koristi se na dva osnovna naina: kao arhitektonsko-graevni kamen te tehniko-graevni kamen. Arhitektonsko-graevni kamen

se dobiva paljivijom obradom i koristi se za oblaganje zidova, poploavanje, za izradu spomenika i slino.

Tehniko-graevni kamen koristi se za razne vrste nasipavanja, kao agregat za betone i asfalte, kao mineralna sirovina u proizvodnji nekih drugih materijala i slino.

Dobiva se strojnim iskopavanjima i miniranjem. Miniranje je postupak u kojemu se detonacijom eksploziva razara i drobi stijena ili neki drugi materijal, odnosno rue objekti, a danas ima nezamjenjivo znaenje u pojedinim fazama radova u rudarstvu i graditeljstvu. Budui da je detonacija eksploziva vrlo brza reakcija kod koje se razvija visoki tlak, toplina i plinovi, vrijeme u kojemu je mogua nesrea je vrlo kratko pa je stoga potrebno provesti odreene mjere sigurnosti, odnosno zatite.

Ovim radom opisano je izvoenje minerskih radova u kamenolomu Vranja na siguran nain, kojima se tetni utjecaji miniranja po okoli svode u dozvoljene granice.

3

2. OPI DIO

2.1. Zemljopisni poloaj

Eksploatacijsko polje unutar kojeg je razvijen kamenolom Vranja nalazi se u podnoju zapadnih obronaka planinskog masiva Uka, oko 1 km zapadno od izlaza iz tunela Uka na istarskoj strani, u neposrednoj blizini naselja Vranja. Kamenolom je u obuhvatu parka prirode Uka. Oko 1 km sjeverno, povie od kamenoloma, prolazi trasa glavne prometnice Rijeka-tunel Uka-Lupoglav-Pazin s odvojkom dravne prometnice za Plomin koja se jednim dijelom prua neposredno iznad kamenoloma (oko 50 do 60 m od sjevernih visinskih dijelova kamenoloma). U kamenolomu Vranja eksploatira se tehniko-graevni kamen koji se dobiva miniranjem.

2.2. Ugroeni okoli kamenoloma Vranja

Dravna cesta D 500 sa sjeverne strane kamenoloma, do koje je projektant ostavio zatitni koridor u irini 25 metara,

Oplemenjivako postrojenje sa jugozapadne strane udaljeno minimalno 30 m od projektiranih zavrnih kosina na kotama 340 odnosno 320 m.n.v.,

eljeznika pruga sa june strane udaljena minimalno 40 m od projektirane zavrne kosine na koti 310 m.n.v.,

Naselje Vranja sa jugozapadne strane udaljeno minimalno 190 m od projektirane zavrne kosine na koti 340 m.n.v. slika 1.

Na osnovi gore navedenog, izlazi da je D = 25 metara minimalna i referentna udaljenost za odreivanje dozvoljene koliine eksploziva po stupnju paljenja pri proizvodnim miniranjima. Poveanjem udaljenosti ugroenih objekata od minskih polja znaajno se smanjuju tetni seizmiki efekti miniranja.

4

Slika 1. Kamenolom Vranja i okoli.

5

2.3. Geoloka graa, opis i tektonika leita Vranja

Prema paleontolokim analizama i literaturnim podacima, leite tehniko-graevnog kamena Vranja smjeteno je u karbonatnim naslagama-vapnencima donjo-srednje eocenske starosti. Uslojenost vapnenaca na kamenolomu nije vidljiva. Izraeno je nekoliko jaih ploha diskontiniuteta na razliitim hipsometrijskim visinama, tako da leite poprima masivnu do bankovitu grau, debljine slojeva preko 20 m. Vapnenci su bogati fosilnim detritusom, te su to tipini ogranogeni (biogeni) vapnenci. Meu fosilima prevladavaju numuliti i alveoline, a rijee koljke i jeinci. Vei dio leita izgrauju maslinastosivi vapnenci koji dolaze do izraaja u dubljim dijelovima leita. Ti vapnenci su masivni, gusti i homgeni. Lome se nepravilno, a struktura im je dtritalno zrnata. Detritusa ima u stijeni volumno izmeu 30 i 70 %. Dominatni mineral, koji izgrauje vezivo i detritus, odnosno stijenu je kalcit. Osim kalcita, u vrlo malim koliinama, prisutan je i opaki mineral pirit, te u nekim uzorcima i do 1% organske tvari. Detritus zajedno s vezivom izgrauje stijenu vrlo dobrih fiziko-mehanikih znaajki. U zapadnom dijelu kamenoloma naleze se sivosmei vapnenac. Uglavnom izgrauje plie povrinske naslage, a prema dubini prelazi u svjetlomaslinasti vapnenac. Prema podacima dobivenim terenskom prospekcijom uoena su dva dominantna sustava pukotina koji predstavljaju plohe prirodnih diskontinuiteta. Imaju pruanje sjeverozapad-jugoistok i sjeveroistok-jugozapad. Sustavi pukotina preteno su vertikalni do subvertikalni. Zajedno sa itavim nizom drugih paralelnih pukotina (klivaa) tvore jae ispucalu stijensku masu i na taj nain daju konture fragmentima odnosno blokovima stijenske mase dimenzija 10 x 10 x 10 cm do 30 x 30 x 30 cm. Gustoa pukotina unutar leita nije ujednaena.

2.4. Klasifikacije stijenske mase

Openito, fiziko-mehanika svojstva stijenskih masa izraena su najee klasifikacijskim podacima prema dijelu "RMR" klasifikacije BIENIAWSKOG ili dijelu "Q" klasifikacije BARTON-a, LIENDE-a i LUND-a, do odreivanja "Geolokog indeksa vrstoe" ("Geological Strenght Indeks" - "GSI", Hoek, 1995. godina).

RMR-klasifikaciju stijenskih masa razvio je 1972. Z. T. Bieniawski te je to najprihvaenija klasifikacija u geotehnici. Napravljena je na temelju 49 pojekata tunela i kasnije verificirana na jo 351 razliitom izvedbenom projektu. Prvenstveno je napravljena zbog definiranja podgrade u tunelima i drugim podzemnim graevinama. Brojne su

6

modifikacije za razliite vrste objekata kao to su tuneli, zasjeci, rudnici u vrstim stijenama, rudnici ugljena, temeljenje brana itd. Autor upozorava da je treba koristiti za osnovnu namjenu a ne za rjeavanje svih projektnih problema. Temelji se na bodovanju odreenih est parametara, koji se mogu odrediti opaanjima i mjerenjima na izdancima stijena, mjerenjima na jezgri buotina i jednoaksijalnim i triaksijalnim analizama tlane vrstoe. To su:

jednoaksijalna (triaksijalna) tlana vrstoa osnovne stijene, indeks kvalitete jezgre (RQD - Rock Quality Design), razmak izmeu diskontinuiteta (pukotina), stanje diskontinuiteta (duina, zijev, hrapavost, ispuna, rastroenost stijenki), stanje podzemne vode, orijentacija diskontinuiteta (poloajni elementi tektonskog sklopa stijenskih masa).

Q-klasifikaciju stijenskih masa, tablica 1, razvili su, u Norvekom geotehnikom institutu, i predloili, 1974., Barton, Lien & Lunde. Temelji se na bodovanju odnosno na analizi sljedeih est parametara:

indeks kvalitete jezgre (Rock Quality Design, RQD), broj skupova diskontinuiteta (Jn), indeks hrapavosti diskontinuiteta (Jr), indeks alteracije diskontinuiteta (Ja), faktor redukcije za pukotinsku vodu (Jw), faktor redukcije napona (SRF).

Ovi se parametri, prema svojim kvalitativnim ili na terenu izmjerenim svojstvima ocjenjuju i boduju, a kvaliteta stijenske mase odreuje iz dobivenih bodova za svaki pojedinani parametar prema formuli:

7

Tablica 1. Q klasifikacija

Q Kategorija stijenske mase 0,001 0,01 Krajnje slaba 0,01 0,1 Iznimno slaba

0,1 1,0 Vrlo slaba

1,0 4,0 Slaba

4,0 10,0 Povoljna 10,0 40,0 Dobra

40,0 100,0 Vrlo dobra

100,0 400,0 Iznimno dobra

400,0 1000,0 Krajnje dobra

Treba spomenuti i modificiranu verziju Q klasifikacije Q' koja se koristi u raunu za geoloki indeks vrstoe, GSI:

Prilikom projektiranja korisno je primijeniti istovremeno vie klasifikacija radi potpunijeg prikaza stijenske mase i izbjegavanje moguih pogreaka. RMR i Q klasifikacija se meusobno usporeuju, tablica 2, i provjeravaju preko izraza:

Tablica 2. Usporedba RMR i Q klasifikacije

RAZREDI STIJENSKE MASE RMR Q I Vrlo dobra 100 81 503,8 54,6

II Dobra 80 61 54,6 6,6

III Pogodna 60 41 6,6 0,7

IV Slaba 40 21 0,7 0,1

V Vrlo slaba < 21 < 0,1

8

Prema Geolokom indeksu vrstoe, GSI, tablica 3, stijenske mase su openito podijeljene u 5 skupina, a odreuje se pomou RMR i Q' vrijednosti prema izrazima:

za GSI 18 ili RMR 23

za GSI < 18, gdje je Q modificirana vrijednost Q klasifikacije

Tablica 3. GSI

GSI INENJERSKO GEOLOKA SVOJSTVA < 20 Vrlo slabe stijenske mase 20 40 Slabe stijenske mase 40 60 Povoljne stijenske mase 60 80 Dobre stijenske mase > 80 Vrlo dobre stijenske mase

Prema svim dostupnim podacima i izvedenim geolokim opaanjima o inenjersko-geolokim i fiziko-mehanikim svojstvima, procjenjeno je da geoloki indeks vrstoe za vapnence kamenoloma Vranja iznosi GSI = 52, to znai da je ta stijenska masa povoljna.

9

3. UTVRIVANJE DOZVOLJENE KOLIINE EKSPLOZIVA PO STUPNJU PALJENJA ZA PROIZVODNA MINIRANJA

Kako bi se zatitio okoli kamenoloma Vranja mora se dobro poznavati svaki segment miniranja kao i prirodu samog eksploziva te to je mogue bolje predvidjeti pogreke.

3.1. Utjecaji detonacije eksplozivnog naboja na ljude i objekte u neposrednom okruenju minskog polja

Detonacija eksploziva je, kako je navedeno u uvodu, vrlo brza reakcija kod koje se razvija visok tlak, toplina i plinovi. Od centra eksplozivnog naboja, ili zone eksplozije, slika 2, u stijeni, kao mediju kruno se oblikuju:

zona drobljenja ili usitnjavanja stijene, ili korisni i eljeni efekt miniranja, 1 zona radijalnih i koncentrinih pukotina, ili trajna i nepoeljna deformacija, 2 zona oscilacije i elastine deformacije stijene, ili nepoeljni umjetni potres, 3

Slika 2. Zone djelovanja eksplozije u stijeni S druge pak strane, neposredni okoli minskog polja kao posljedica aktiviranja mina, izloen je i razbacivanju komada stijene, te zranom udaru. Navedeni nepoeljni i tetni utjecaji detonacije eksplozivnog naboja na objekte u neposrednom okruenju minskog polja, definiraju se u minerskoj praksi kao nekontrolirani mehaniki rad. 3.2. Seizmiko tetno djelovanje miniranja Seizmiko tetno djelovanje miniranja manifestira se u vidu oscilacija i elastinih deformacija stijene, te u biti predstavlja umjetni potres, pri kojem je mjesto eksplozije njegov epicentar. To zapravo znai, da se dio osloboene energije eksplozivnog punjenja pretvorio u kinetiku

10

energiju elastinih valova, koji se meusobno razlikuju u brzini irenja, intenzitetu i obliku deformacije. Nastanak i irenje seizmikih valova najegzaktnije se dokazuje teorijom elastinosti. Postoje dvije vrste osnovnih deformacija koje homogeno izotropno tijelo moe pretrpjeti pod djelovanjem vanjskih sila, a to su :

deformacije volumena, deformacije oblika.

Deformacije volumena i oblika prenose se u sredstvu odvojeno i razliitom brzinom. Pri tomu se deformacije volumena prenose veom brzinom. Ta brzina se obino oznaava sa vp, a valovi se zovu uzduni, ili longitudinalni, slika 3.

Neporemeeni dioUzduni val

Slika 3. Uzduni ili longitudinalni val

Valovi kojima se prenose deformacije oblika, ire se u sredstvu manjom brzinom, i oznaavaju se obino sa vs. Zovu se transverzalni ili popreni, pri emu su oni horizontalni i vertikalni seizmiki valovi, slika 4.

Popreni val

Smjer irenja seizmikog valaSmjer oscilacija estica

Neporemeeni dio

Slika 4. Popreni ili transverzalni val

Nadalje, treba razlikovati gore opisane brzine irenja uzdunih i poprenih seizmikih valova od oscilacija koje oni pri svom prolasku kroz tlo ili stijenu uzrokuju.

11

Te oscilacije mogu pruzroiti oteenja ili ruenje razliitih stambenih zgrada ili gospodarskih objekata. Intenzitet oscilacija, pri miniranjima ovisi o koliini i vrsti eksplozivnog punjenja, udaljenosti od mjesta miniranja, te mediju kroz koji se valovi ire, a izraava se:

maksimalnim pomakom,

maksimalnom brzinom,

maksimalnim ubrzanjem, gdje su:

A maksimalna amplituda [cm] f frekvencija oscilacija [cm/s] T trajanje titraja [s]

Zatita okolia prilikom izvoenja masovnih miniranja u kamenolomu Vranja treba biti dvojaka:

zatita od prevelikih seizmikih oscilacija odnosno umjetnih potresa koji mogu uzrokovati tete u vidu stvaranja pukotina na objektima okolia,

zatita od razbacivanja miniranog materijala u okoli.

Opasnost od zranog udara prilikom masovnih miniranja ne postoji jer e se povezivanje minskih polja izvoditi sigurnim neelektrinim NONEL detonatorima. Brzine oscilacija svode se u dozvoljene granice odreivanjem dozvoljene koliine eksploziva po stupnju paljenja, a razbacivanje miniranog materijala u okoli sprijeava se pravilnim odabirom geometrije i/ili pokrivanjem minskih polja.

3.3. Norme openito

Brzina oscilacije estica tla ili stijena izazvanih detonacijama eksploziva u minskoj buotini kljuni je kriterij temeljem kojeg se ocjenjuje ugroenost pojedinog objekta od seizmikog djelovanja. Brzina oscilacija tla izazvanih miniranjem u izravnoj je vezi sa koliinom eksplozivnog punjenja koji detonira u pojedinom intervalu paljenja, udaljenou mjesta opaanja od minskog polja, te znaajkama osnovnog tektonskog sklopa, ili openito inenjersko-geolokim i fiziko-mehanikim karakteristikama stijenskih masa. U posljednjih desetak i vie godina u Hrvatskoj je sazrijela svijest o potrebi seizmikih opaanja prilikom miniranja kada se ona izvode u blizini ugroenih objekata. Dozvoljene brzine oscilacija

12

estica tla ili stijenskih masa za odreene objekte nisu normirane hrvatskim propisima, te se u praksi koriste meunarodne norme DIN, BS, USBM i drugi.

U Njemakoj su standardom DIN 4150 klasificirani objekti po kategorijama i za njih pripadajue doputene brzine oscilacija estica stijena u zavisnosti o frekvenciji oscilacija. Taj standard je prihvaen i u naoj zemlji, tablica 4., slika 5.

Tablica 4. Granine brzine oscilacija estica stijena po DIN standardu 4150.

Frekvencija oscilacija < 10 Hz 10 - 50 Hz 50 - 100 Hz

Kategorija objekta Granine vrijednosti brzina oscilacija [mm/s]

1. Kancelarije i tvornike zgrade 20 20 - 40 40 - 50

2. Stambene zgrade 5 5 - 15 15 - 20

3. Povijesni i drugi zatieni objekti 3 3 - 8 8 - 10

Za frekvencije > 100 Hz mogu se uzeti vee vrijednosti brzina oscilacija

Slika 5. Grafiki prikaz graninih brzina oscilacija po DIN 4150 standardu.

13

Klasifikacija potresa po kriteriju S. V. Medvedeva usvojena 1963. u San Franciscu, a temelji se na koliini i vrsti oteenja na objektima prema pripadajuim vrijednostima rezultantne brzine oscilacija tla. Ona se podudara s meunarodnom konvencionalnom skalom za procjenu uinka potresa MCS (Mercali-Cancani, Sieberg), tablica 5. Prikaz odreivanja intenziteta stupnja potresa na osnovi izraunatih rezultantnih brzina na mjestima opaanja po skali S.V. Medvedeva.

Tablica 5. MCS (Mercali Cancani, Sieberg) ljestvica za procjenu uinka potresa

Stupanj

potresa

Brzina oscilacija

cm/s Karakteristika potresa

1. < 0.2 Oscilacije mogu registrirati samo instrumenti

2. 0.2 - 0.4 Oscilacije se mogu osjetiti samo u potpunoj tiini

3. 0.4 - 0.8 Oscilacije mogu osjetiti osobe koje su obavijetene o miniranju

4. 0.8 - 1.5 Oscilacije osjeaju mnogi ljudi i pojavljuje se zveckanje

5. 1.5 - 3.0 Poinje osipanje buke; nastaju oteenja na starijim zgradama

6. 3.0 - 6.0 Pojavljuju se vee pukotine u buci, oteenja zgrada su lako

uoljiva

7. 6.0 12,0

Pojavljuju se oteenja na solidnijim zgradama; otpadaju

komadi buke; nastaju tanke pukotine u zidovima i dimnjacima;

poinje klizanje vodom zasienog pjeskovitog tla; otpadanje

nestabilnih blokova na strmim nagibima

8. 12 -24

Nastaju znatna oteenja zgrada; pojavljuju se velike pukotine

u zidovima i konstrukcijama; dimnjaci se rue; odvaljuje se

buka; poinje obruavanje kosina uz rub tektonskih pukotina;

u slabo vezanim stijenama nastaju trajne deformacije

9. 24 - 48

Zgrade se rue; pojavljuju se velike pukotine u zidovima i

stijenama; odronjavanje vrstih kosina; obruavanje rubnih

dijelova slabo vezanih stijena i tla sa sistemom pukotina

nepovoljno orijentiranih

10. 48 - 96

Nastaju velika razaranja i ruenja zgrada; pojavljuju se pukotine

u vrstim stijenama; zaruavanje rubnih dijelova u

slabovezanim srednje vrstim stijenama; zaruavanje jamskih

hodnika

11. - 12. > 96 Znatna obruavanja kosina u vrstim stijenama

14

U SAD u je kriterij tete utvren preko odnosa brzina i frekvencija oscilacija (Siskind at all., USBM RI8507, 1980). Na slici 6 dan je grafiki prikaz graninih brzina oscilacija tla za graevine koje propisuje United States Bureau of Mines (USBM RI8507 i OSM standard).

Slika 6. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije (USBM RI8507 i OSM standard)

3.4. Maksimalno dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja Qdozv

U nastavku pokazuje se kako se uporabom DIN 4150 standarda i empirijskog dijagrama dobivenog na osnovi niza mjerenja seizmikih oscilacija prilikom pokusnih i prozvodnih miniranja u sedimentnim stijenskim masama, moe utvrditi preliminarna koliina eksploziva za miniranja, prema lokalnim uvjetima: poziciji okolnih objekata u odnosu na minsko polje i inenjersko geolokim znaajkama stijene u kojoj e se izvoditi miniranja.

Prema prethodno spomenutoj metodologiji, najprije se iz inenjersko-geolokih znaajki stijenskog masiva koje reprezentira geoloki indeks vrstoe (GSI), slika 5., utvruje relativna seizmika osjetljivost predmetne stijene RSO (RSS).

Relativna seizmika osjetljivost predmetne stijene RSO (RSS) je parametar koji pokazuje koliki intenzitet oscilacija moe podnijeti odreeni inenjersko-geoloki tip stijene (definiran geolokim indeksom vrstoe GSI) prilikom detonacije odreene koliine eksplozivnog naboja. Znanstvenim istraivanjima je dokazano da je u slabijim stijenama, dakle onima sa manjim GSI vrijednostima intenzitet seizmikih oscilacija mjeren na mjestu opaanja prilikom detonacije identine koliine eksplozivnog naboja, puno vei nego kod vrih i

15

homogenijih stijena ( sa veim GSI vrijednostima). To nadalje znai, da su i objekti graeni na slabijim podlogama prilikom miniranja vie ugroeni.

Iz priloenog dijagrama, slika 7, te koritenjem ulaznih podataka GSI = 52 (lokalni uvjeti kamenoloma Vranja), izlazi da je: RSO (RSS) za premetno radilite = 2,0.

Slika 7. Dijagram utvrivanja relativne seizmike osjetljivosti RSO.

Nadalje, uzima se u obzir da su okolni ugroeni objekti kamenoloma Vranja koje treba tititi u drugoj kategoriji prema priloenom DIN 4150 standardu (stambene zgrade) tablica 1, i za koje brzina oscilacija tla prilikom miniranja ne smije prekoraiti 20 mm/s.

Nakon toga se za utvrenu vrijednost relativne seizmike osjetljivosti RSO (RSS) iz priloenog R Q dijagrama, slika 8., za zadanu udaljenost R,(m) ugroenog objekta od minskog polja odreuje dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja, Q (kg).

16

Slika 8. Eksperimentalini dijagram utvrivanja dozvoljene koliine eksploziva po stupnju paljenja u ovisnosti o udaljenosti ugroenog objekta od minskog polja.

Iz priloenog R Q dijagrama, za procjenjeni inenjersko geoloki tip stijene izlazi da maksimalno dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja Qdozv., za minimalne udaljenosti ugroenih objekata od probnog minskog polja od 25 metara iznosi 12 kg.

Poveavanjem udaljenosti minskih polja od ugroenih objekata, raste i dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja.

Napominje se, da procijenjene parametre treba potvrditi u praksi, na nain da se prilikom izvoenja masovnih miniranja obavezno izvode kontrolna mjerenja seizmikih brzina oscilacija. Na osnovi niza seizmikih mjerenja, minimalno 30, biti e mogue egzaktno utvrditi dozvoljenu koliinu eksploziva po stupnju paljenja, pri ijem aktiviranju brzine oscilacija nee prelaziti graninih 20 mm/s.

17

4. MINERSKE VELIINE ZA PROIZVODNA MINIRANJA

4.1. Geometrija minskog polja Kako je kamenolom Vranja u fazi razrade, odnosno proizvodna minska polja do zavrnog pokosa sa sjeverne strane pribliiti e se Dravnoj cesti D 500 kao najugroenijem objektu na 25 m, izlazi da je dozvoljena koliina eksploziva na tom dijelu kopa 12 kg, slika 4., R Q dijagram.

Dozvoljena koliina eksploziva po stupnju paljenja odreuje i nain punjenja minskih buotina koje su za projektiranu etau visine 10 metara pri kutu od 70 0 sa probunjem duboke 11,5 metara, slika 9.

Obzirom na predhodno eksperimentalno utvrene veliine, i projektno odabrane parametre, za proizvodna miniranja na kamenolomu Vranja usvaja se:

razmak buotina: a = 3,0 m

izbojnica: w = 3,5 m dubina buotina: L = 11,5 m

promjer buotina: D = 76 mm duljina epa: l = 2,8 m duljina meuepa: lm = 0,1 m eksplozivno punjenje ANFO u rinfuzi po stupnju paljenja: Qmaks = 12,0 kg ukupno eksplozivno punjenje ANFO u buotini: Quk = 34,0 kg inicijalno punjenje: Danubit 2; 0,05 kg povezivanje mina: neelektrini NONEL sustav vremensko odvajanje detonacije pojedinih mina: 450, 475 i 500 ms, uz uporabu

spojnica s usporenjem od 17 ms aktiviranje minskih polja: trenutni elektrini detonator TED

18

Slika 9. Izgled proizvodne mine

Volumen izbijanja minske buotine, V:

Specifina potronja eksploziva pri punoj visini etae od 10 m:

Uinak miniranja:

Buai kapaciteti potrebni za izradu dubokih minskih buotina:

Godinje metara buenja, B:

19

Qg - projektirana godinja proizvodnja u sraslom stanju, m3

kb - koeficijent buenja koji uzima u obzir manje uinke na buenju

prilikom otvaranja i formiranja etaa do pune visine

U - uinak miniranja, m3/m'

Godinji sati buenja:

Ub = 15 m/h, satni uinak udarno rotacijske builice.

Prema tome, ako se uzme u obzir da e se u godini raditi 250 dana, sa 7 efektivnih sati dnevno, izlazi

250 7 = 1750 radnih sati na raspolaganju za buenje, da je za ostvarivanje kapaciteta dovoljna jedna buaa garnitura. Iskoristivost radnog vremena na buenju je 834/1750 = 0,48 ili 48%.

4.2. Nadnice, utroak goriva i maziva na buenju i miniranju

Buenje

Posadu buae garniture ine 2 djelatnika u smjeni. Ako je godinje potrebno 834 sati na buenju, izlazi da e uz efektivno radno vrijeme u smjeni od 7 sati godinje biti potrebno:

usvaja se 239 nadnica na buenju.

20

Utroak goriva, maziva i ostalog materijala na buenju dan je sumarno u tablici 6.

Tablica 6. Trokovnik goriva, maziva i ostalog materijala za buenje

4.3. Miniranje

Minerski radovi prilikom masovnog miniranja dubokih minskih buotina specificiraju se na:

kontrolu prohodnosti i dubine buotine, te proiavanje buotina, punjenje buotina i zaepljivanje, povezivanje minskih buotina i postavljanje usporivaa, paljenje minskog polja, pregled minirane mase,

unitavanje nedetoniranog eksploziva.

4.3.1. Punjenje dubokih minskih buotina

Prethodno punjenju dubokih minskih buotina potrebno je provjeriti prohodnost i duljinu buenja. Poeljno je punjenje i otpucavanje minskog polja izvesti neposredno po izvedenim buaim radovima. Nakon izbuenja buotinu treba zatititi od zaruavanja. U sluaju

Vrsta goriva, maziva ili materijala

Normativ

Potronja po m'

Ukupno godinje

Plinsko ulje D-2 za kompresor 15 kg/h 1,0 12 510 litara Motorno ulje za kompresor 0,3 kg/h 0,02 250 litara Kompresorsko ulje 1 kg /100 m' 0,01 125 kg Ostala maziva 1 kg /100 m' 0,01 125 kg

Buae krune 1 kom /1000 m' 0,001 13 kom

Buae ipke 1 kom /2000 m' 0,0005 7 kom

Buai eki 1 kom /20 000 0,00005 1 kom

Nadnice 0,02 239

21

zaruenja ili zaepljenja minske buotine treba proistiti. Voda koja se nakupi u buotinama ispuhuje se komprimiranim zrakom. Buotine koje se ne mogu proistiti treba iznova izbuiti.

Punjenje minskih buotina vodi se prema planu miniranja i naina punjenja minskog polja, gdje se upisuje broj i dubina buotina, vrsta i kolina eksploziva po buotinama i ukupno. Plan se izrauje u skladu sa projektom i pravilnikom.

Materijal za epove je nabuena praina. epove treba paljivo nabijati pazei pri tomu da se ne otete minerska sredstva za povezivanje mina.

4.3.2. Povezivanje i paljenje minskog polja

Povezivanje minskih buotina je NONEL sustavom, slika 10. Minsko polje je dvoredno.

Paljenje minskih polja je trenutnim elektrinim detonatorima. Prije paljenja minskog polja potrebno je davati zvune signale i zabraniti pristup u ugroeno podruje, o emu tehniki rukovoditelj kamenoloma mora izraditi upute o miniranju.

Slika 10. Povezivanje minskog polja

22

4.4. Pregled minirane mase i unitavanje nedetoniranog eksploziva

Nakon izvedenog miniranja palitelj mina pregledava minsko polje i utvruje da li se sva eksplozivna punjenja detonirala. Nakon to se palitelj mina uvjeri da nema opasnosti od neotpucanih mina daje se zvuni signal za prestanak opasnosti od mina i dozvoljava se pristup ostalim zaposlenima. Eventualna nedetonirana eksplozivna sredstva, patrone uklanjaju se iz stijenske mase i unitavaju na siguran nain.

4.5. Nadnice za minerske radove

Poeljno je da minska polja za masovna miniranja budu to vea, ime se smanjuje potreban broj miniranja tijekom godine, uznemiravanje okolia miniranjem i zastoji u proizvodnji prilikom izvoenja miniranja. S druge strane radi prerade u oplemenjivakom postrojenjnu nije povoljno da odminirana stijenska masa due vremena ostane izloena atmosferilijama, pogotovo u kinijim razdobljima.

Obzirom na projektiranu godinju proizvodnju od 100 000 m3 stijenske mase u sraslom stanju u jednom masovnom miniranju predvia se otpucavanje cca 10 000 m3 stijenske mase u sraslom stanju, odnosno do 10 miniranja godinje. Uz proraunati volumen izbijanja po minskoj buotini od 112 m3, po jednom masovnom miniranju potrebno je izbuiti:

usvaja se 90 buotina u dva reda.

Prema tome, prosjeno minsko polje ima slijedee dimenzije:

duljina L = 45 a = 45 3,0 = 135,0 m, irina B = 2 w = 2 3,5 = 7,0 m,

visina H = visina etae = 10,0 m.

Radna snaga za izvoenje masovnih miniranja su buai zaposleni na buenju dubokih minskih buotina i mineri. Za punjenje i povezivanje minskih buotina, te postavljanje usporivaa i otpucavanje minskog polja prosjene veliine od 67 buotina potrebno je slijedee vrijeme:

punjenje minskih buotina 90 buotina 2 minute = 180 minuta izrada epa i zaepljivanje buotina 90 buotina 1 minuta = 90 minuta povezivanje minskog polja 90 buotina 1/2 minute = 45 minuta

23

davanje zvunih signala, udaljavanje zaposlenih i mehanizacije, osiguranje pristupnih putova i zabrana pristupa u ugroeno podruje uz istovremenu pripremu sredstava za paljenje minskog polja 20 minuta

pregled minskog polja nakon otpucavanja i davanje zvunih signala o prestanku opasnosti od mina 20 minuta

nepredvieni zastoji 10 minuta

ukupno za izvoenje masovnog miniranja 365 minuta 6,08 sati

Godinje je za izvoenje masovnih miniranja potrebno:

10 6,08 = 60,8 sati, usvaja se 61 sat.

Potrebne nadnice za izvoenje minerskih radova:

nm = 10 miniranja 4 djelatnika = 40 nadnica

4.6. Utroak eksploziva i eksplozivnih sredstava:

U tablici 7 iskazan je godinji utroak eksploziva i eksplozivnih sredstava za masovna miniranja.

Tablica 7. Godinji utroak eksploziva i eksplozivnih sredstava

VRSTA EKSPLOZIVNIH SREDSTAVA

MASOVNO MINIRANJE

normativ [kg,m', kom./m3]

utroak, godinje [kg, m', kom.]

ANFO 0,30 30 000

DANUBIT 0,3 kg/buotini 270

Nonel cijevice, m 27 m/buotini 24 300 Detonatori 500, 475, 450ms, kom 3 kom/buotini 2 700

Spojnice 17 ms, kom 3 kom/buotini 2 700 TED (detonatori), kom. 1 kom/miniranju 10 NADNICE 40

24

Napomena:

Normativi su proraunati prema masovnom miniranju na etai visine 10 m, i minimalnoj udaljenosti minskih polja od ugroenih objekata (25 metara). Kada su minska polja udaljena preko 25 metara od ugroenih objekata, konstrukciju mina treba prilagoditi rezultatima egzaktnih seizmikih opaanja provedenih uz ugoene objekte koji su na razliitim udaljenostima od proizvodnih minskih polja ija je koliina eksploziva po stupnju paljenja iznsila 12 kg. U tu svrhu treba provesti povratnu analizu prema metodi skalirane udaljenosti. Dananji instrumenti, npr. Instantel, posjeduju program koji vrlo brzo i jednostavno sa velikom pouzdanou daje egzaktne podatke o dozvoljenim koliinama eksploziva po stupnju paljenja. Minimalni broj ulaznih podataka o izmjerenim brzinama oscilacija na razliitim mjestima opaanja i u razliitim smjerovima od minskih polja je 30.

4.7. Razbacivanje minirane mase u okoli

Razbacivanje komada minirane stijene opasnost je za ljude, stambene i gospodarske objekte. Ta tetna pojava, njezin intezitet i daljina razbacivanja zavise od itavog niza imbenika kao to su:

anomalije tektonskog sklopa stijena, neracionalno projektiranje minerskih radova, npr. odabirom brizantnijih eksploziva za

miniranje jae raspucalih stijena, nepridravanjem projektiranih veliina prilikom punjenja minskih buotina, naroito u

pogledu tono odreene koliine eksploziva u minskoj buotini i projektirane veliine epa,

neprovoenjem mjera zatite nepokrivanjem minskih polja lociranih u ugroenim zonama.

Aproksimativna daljina razbacivanja (prema Gustaffsonu) za kamenolom Vranja iznosi:

Usvaja se 370 m. Gdje su: Lr teoretska daljina razbacivanja, m n = R/w - pokazatelj djelovanja eksplozije,

25

R - radijus odloma minske buotine, w - linija najmanjeg otpora (izbojnica), m. Iz provedenog rauna vidljivo je da teoretska daljina razbacivanja kamena pri miniranjima na kamenolomu Vranja iznosi 370 m. Takav dogaaj teoretski je mogu jedino u sluaju da se izvoa miniranja ne pridrava projektnih rjeenja. Upravo zbog toga, prilikom izvoenja masovnih miniranja naroitu panju treba posvetiti zatiti ljudi i imovine. To treba provoditi na nain da se prilikom izvoenja miniranja:

koristi propisana zvuna signalizacija, zaustavlja promet na dravnoj cesti D 500 sa sjeverne strane kamenoloma u duljini od

minimalno 370 metara od sjeveroistonog i sjeverozapadnog ruba projektirane zavrne kosine kamenoloma Vranja,

vrijeme aktiviranja minskih polja prilagodi voznom redu vlakova koji prometuju eljeznikom prugom sa june i jugozapadne strane kamenoloma,

obavijesti i skloni u zaklone sve stanovnike iz ugroene zone na sigurnu udaljenost od minimalno 370 metara.

26

5. POSEBNE MJERE ZATITE PRI BUAKO - MINERSKIM RADOVIMA Projekt je izraen u skladu s vaeim zakonima, pravilnicima, propisima, tehnikim i opim normativima RH. Garancija za nesmetano i sigurno odvijanje projektiranih radova je pridravanje odredaba:

Zakona o rudarstvu, (NN 75/09), Zakonu o eksplozivnim tvarima, NN 178/204,

Zakona o zatiti na radu, (NN 59/96, 94/96, 114/03), Zakona o zatiti od poara, (NN 58/93), Pravilnik o tehnikim normativima pri rukovanju eksplozivnim sredstvima i miniranju u

rudarstvu, (NN 53/91) Pravilnik o pruanju prve pomoi radnicima na radu, (NN 56/83) Pravilnik o mjerama i normativima zatite na radu na oruu za rad, (NN 53/91) Zakon o preuzimanju Zakona, (NN 53/91).

U ovom poglavlju date su specifine mjere zatite zbog karakteristika radilita. Prije izvoenja pokusnih, a potom i proizvodnih miniranja treba pregledati ugroene stambene objekte sa jugozapadne strane kamenoloma i o tome uz foto dokumentaciju sastaviti adekvatan zapisnik o stanju objekata. Tijekom izvoenja buako-minerskih radova na kamenolomu, mogue su pojave opasnosti:

opasnost od klasinih povreda pri radu u rukovanju s alatom, opasnost od poara na rudarskoj mehanizaciji i zapaljivim materijalima, gorivu i mazivu, opasnost izazivanja poara od strane zaposlenika, opasnost od eksplozije eksploziva i eksplozivnih sredstava pri manipulaciji i rukovanju, opasnost od seizmikog djelovanja, razbacivanja stijene prilikom izvoenja miniranja.

Buai radovi ne smiju se obavljati za vrijeme atmosferskih pranjenja. Miniranja se ne smiju izvoditi u sumrak i nou, pri smanjenoj i slaboj vidljivosti kao i za vrijeme atmosferskih pranjenja.

Prilikom minerskih radova treba osigurati sljedeu zatitu:

zatita od nekontroliranog aktiviranja eksploziva i eksplozivnih sredstava, zatita od razbacivanja stijenskih komada, zatita od seizmikog djelovanja,

27

zatita prilikom unitavanja zatajenih mina i nedetoniranog eksploziva i eksplozivnih sredstava.

5.1. Zatita od nekontroliranog aktiviranja eksploziva i eksplozivnih sredstava

Zatita od nekontroliranog aktiviranja eksploziva i eksplozivnih sredstava tijekom skladitenja, manipulacije, transporta, punjenja minskih buotina i nakon izvedenog paljenja minskog polja zahtjeva:

paljivo rukovanje eksplozivom i eksplozivnim sredstvima zabranu prilaza otvorenim plamenom i puenje prilikom punjenja minskih buotina patrone eksploziva ne smiju se gnjeiti i silom

utiskivati u buotine

nabijanje eksploziva i epa minske buotine izvoditi paljivo drvenim zaobljenim letvama

buau garnituru i ostalu opremu, te radnike koji nisu zaposleni na miniranju odstraniti s minskog polja na sigurnu udaljenost

ne izvoditi i obustaviti minerske radove pri atmosferskim pranjenjima nakon miniranja palitelj mina obavlja pregled (najranije 20 minuta po otpucavanju)

odminirane stijenske mase. Kada se palitelj uvjeri da nema nedetoniranog eksploziva u odminiranoj masi, obavjetava tehnikog rukovoditelja kopa koji potom moe dopustiti pristup zaposlenima na minsko polje.

5.2. Zatita od razbacivanja stijenskih komada prilikom miniranja provodi se:

izvoenjem buaih radova po skici buenja minskog polja izvoenjem konstrukcije eksplozivnog punjenja po projektu izvesti ep minske buotine u projektiranoj dubini od propisanog ispunog materijala

preostalog nakon izrade minske buotine. U ep se ne smiju stavljati krupniji komadi stijene.

sklanjanjem zaposlenih i pokretne opreme na sigurnu udaljenost i sigurne zaklone

28

pokretnu opremu i objekte a posebice lako lomljive i vitalne dijelove koji se nalaze u zoni razbacivanja zatititi daskama i ostalim provizornim materijalom, to se odnosi i na spremnik goriva

prije paljenja minskog polja zabraniti pristup i prolaz te osigurati pristupne putove na radilite postavljanjem straa radi sprijeavanja nekontroliranog ulaska ljudi, ivotinja i materijalnih sredstava u ugroenu zonu.

5.3. Zatita od seizmikog djelovanja

izvoenje punjenja minskih buotina prema projektiranim veliinama kontrolna mjerenja brzina oscilacija tla na potencijalno ugroenim objektima, pri

pokusnim miniranjima i pri svakom proizvodnom miniranju.

Seizmografe treba postaviti uz:

temelj stambenih objekata koji su locirani sa jugozapadne strane na udaljenostima minimalno 190 m od ruba kamenoloma

temelj stambenih objekata koji su locirani sa istone strane na udaljenostima od oko 330 metara od ruba kamenoloma

oplemenjivako postrojenje sa jugozapadne strane kamenoloma uz eljezniku prugu na ulazu u tunel sa june strane na udaljenosti cca 40 m od ruba

kamenoloma.

5.4. Zatita od zatajenih mina i nedetoniranog eksploziva i eksplozivnih sredstava:

Uoene nedetonirane mine treba vidljivo oznaiti i zabraniti radove i pristup u ugroenu zonu dok se mine ne unite.

Ukoliko je do zatajenja mina dolo uslijed prekida neelektrinog upaljaa ili konektora ako se on koristi, mina se moe unititi iniciranjem pomou sporogoreeg tapina i rudarske kapisle br.8, dajui propisane zvune signale i provodei mjere osiguranja i zabrane pristupa u ugroenu zonu kao i prilikom masovnog ili sekundarnog miniranja. U sluaju da prilikom aktiviranja zatajene mine doe do

29

razbacivanja materijala, nedetoniranu minu treba unititi novom minom postavljenom u minsku buotinu paralelno zatajenoj mini.

Udaljenost paralelne minske buotine za unitenje zatajene mine nesmije biti manja od 1,0 m, za buotine dubine do 10 m, odnosno 3,0 m za buotine dublje od 10 m. Nova minska buotina nesmije sijei pravac zatajene mine.

Eksplozivna sredstva unitavaju se u skladu sa odrednicom lanka 18. Pravilnika o tehnikim normativima pri rukovanju eksplozivnim sredstvima i miniranju u rudarstvu. Eksplozivna sredstva mogu unitavati samo struno osposobljene osobe, u skladu sa uputstvom o rukovanju. Pojedine vrste eksplozivnih sredstava moraju se zasebno unititi. Za svako uniteno eksplozivno sredstvo mora se sastaviti zaseban zapisnik, koji sadri podatke o vrsti i koliini eksplozivnog sredstva, te nainu, vremenu, mjestu i razlogu unitavanja.

Prije i nakon aktiviranja minskog polja treba davati zvune signale najave miniranja i prestanka opasnosti od mina:

I signal (jednom dugo 30s) minske buotine su napunjene i zaepljene, prestaje rad mehanizacije i ljudi se povlae sa radilita,

II signal (dva puta dugo 30s-10s-30s) 5 minuta nakon I, mine su povezane i spremne za paljenje, ljudi su u sklonitima, strae postavljene,

III signal (tri puta dugo, 30s-10s-30s-10s-30s), znak se daje 1 minutu iza prethodnog i oznaava poetak paljenja mina,

IV signal (jednom kratko) obavjetava da je otpucavanje zavreno i da nema opasnosti za kretanje ljudi.

Rukovanje, transport, skladitenje eksploziva i eksplozivnih sredstava te izvoenje minerskih radova regulira se internim Pravilnikom o zatiti na radu kao i uputstvima za rad za specifine uvjete radilita, i prema Zakonu o eksplozivnim tvarima, NN 178/204, iz kojega se za predmetno radilite posebno citiraju lanci 35, 36 i 37, koji glase:

lanak 35:

(1) Prilikom obavljanja miniranja pravna osoba ili obrtnik duni su poduzeti sve sigurnosne mjere te miniranje obaviti prema planu miniranja i po pravilima struke, tako da miniranjem ne ugroze ivot i zdravlje ljudi, njihovu imovinu i okoli.

(2) Plan miniranja iz stavka 1. Ovoga lanka mogu izraditi osobe iz lanka 36., 37. I 38. Ovoga Zakona za miniranja za koja posjeduju dozvolu.

30

(3) O miniranjima koja se obavljaju u naseljenom mjestu ili u blizini naseljenog mjesta pravna osoba ili obrtnik koji izvode miniranje duni su najkasnije 24 sata prije obavljanja miniranja izvijestiti policijsku upravu nadlenu prema mjestu u kojem se namjerava obavljati miniranje, javnost putem lokalnih sredstava javnog priopavanja, a tri dana prije obavljanja miniranja u blizini cesta, eljeznica, naftovoda, plinovoda, vodovoda, elektrinih ili telefonskih vodova i slinih objekata pisano izvijestiti pravne osobe koje upravljaju navedenim objektima.

lanak 36:

(1) Poslove nadzemnih miniranja moe obavljati osoba koja zadovoljava uvjete propisane ovim Zakonom i od Ministarstva dobije dozvolu za nadzemna miniranja.

(2) Dozvola za obavljanje nadzemnih miniranja moe se izdati osobi koja: ima srednju, viu ili visoku strunu spremu rudarske struke, ima poloen struni ispit pred povjerenstvom tijela dravne uprave nadlenog

za poslove rudarstva, ima najmanje etiri godine radnog staa na poslovima pripreme miniranja ako

ima srednju strunu spremu ili ima dvije godine radnog staa na istim poslovima ako ima viu ili visoku strunu spremu,

ispunjava uvjete iz lanka 11. Stavka 1. Ovoga Zakona. (3) Poslove miniranja pri razminiranju moe obavljati osoba koja ispunjava uvjete propisane ovim Zakonom i od Ministarstva dobije dozvolu za miniranja pri razminiranju.

(4) Dozvolu za obavljanje miniranja pri razminiranju moe se izdati osobi koja: ima ovlast pirotehniara izdanu prema propisu kojim je ureeno razminiranje i

najmanje jednu godinu radnog staa na poslovima razminiranja ili miniranja, ispunjava uvjete iz lanka 11. Stavka 1. Ovoga Zakona.

lanak 37: (1) Poslove specijalnih miniranja moe obavljati osoba koja zadovoljava uvjete propisane ovim Zakonom i koja od Ministarstva dobije dozvolu za specijalna miniranja. (2) Dozvola za obavljanje specijalnih miniranja moe se izdati osobi koja, uz uvjete iz lanka 36. Stavka 2. Podstavaka 2. I 4. Ovoga Zakona, ispunjava i sljedee uvjete:

ima viu ili visoku strunu spremu rudarske struke,

31

ima najmanje pet godina radnog staa u struci na poslovima miniranja ili slinim poslovima ako ima viu strunu spremu, ili etiri godine radnog staa na tim poslovima ako ima visoku strunu spremu.

32

ZAKLJUAK

U dananje vrijeme gradi se sve vie cesta, nasipa, stambenih i ostalih infrastrukturnih objekata, tako da potreba za tehniko graevnim kamenom, kao neizostavnim materijalom, postaje sve vea. Tehniko graevni kamen dobiva se, najee, miniranjem ime se potencijalno ugroava neposredni okoli.

U konkretnom sluaju, najvie ugroeni okoli kamenoloma Vranja je dravna cesta D 500 sa sjeverne strane kamenoloma, oplemenjivako postrojenje sa jugozapadne strane, eljeznika pruga sa june strane te naselje Vranja sa jugozapadne strane.

U radu su prikazani standardi, prorauni i eksperimentalni dijagrami kojima je utvreno kako se najdjelotvornije titi ugroeni okoli kamenoloma Vranja.

33

LITERATURA:

1. Mesec J. Mineralne sirovine vrste i nain dobivanja Geotehniki fakultet, Varadin, 2009.

2. Boi B. Miniranje u rudarstvu, graditeljstvu i geotehnici Geotehniki fakultet, Varadin, 1998.

3. Mesec J. Minersko tehniki parametri i mjere zatite pri eksploataciji tehniko graevnog kamena na kamenolomu Vranja Elaborat, Zagreb, 2010.

4. Rabljek V. Povrinska eksploatacija mineralnih sirovina Institut za rudarska i kemijsko tehnoloka istraivanja Tuzla, 1970.

5. Krsnik J. Miniranje RGN fakultet, Zagreb, 1990.