CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Mustafa AKBAŞ

Malatya-2014

CÜMLE TÜRLERİ

Yüklemine Göre

İsim CümlesiFiil Cümlesi

Öğelerin Dizilişine Göre

Kurallı Cümle Devrik CümleEksiltili Cümle

Anlamına Göre

Olumlu CümleOlumsuz CümleSoru CümlesiÜnlem CümlesiEmir CümlesiGereklilik CümlesiDilek Cümlesi Şart Cümlesi

Yüklemine Göre

Basit CümleBirleşik CümleSıralı Cümle Bağlı Cümle

A.Yükleminin Türüne Göre Cümleler İsim Cümlesi

Yüklemi isim ya da isim soylu (isim, sıfat, zarf, zamir, edat, bağlaç, ünlem) olan cümlelere isim cümlesi denir.

Araba alacak parası yokmuş.Okula ilk gelen kimdi?Kazağın çok güzelmiş.

Cümlelerdeki yüklemler isim ve isim soylu sözcüklerden oluşmaktadır.

Uyarı: İsimler ek fiil alarak yüklem olur. Aynı şekilde fiilimsiler de ek fiil alarak yüklem olur. Yüklem fiilimsi ise isim cümlesi sayılır.

Bence mutluluk okumaktır. İsim Cümlesi

Fiilimsi

En iyi bildiği şey gülmektir. İsim Cümlesi

Fiilimsi

Fiil Cümlesi: Yüklemi fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.

Ödevini yapsın.Aldığım kitabı ara tatilde okudum.

Uyarı: Bir kelime “ – mek/ – mak” mastar eki alıyorsa fiil, almıyorsa isim soyludur.

Bir yüklemde “ – mek/ - mak” varsa cümle isim cümlesidir.

B.Öğelerin Dizilişine Göre Cümleler Kurallı Cümle (Düz Cümle)

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.

İskender Pala’nın son kitabını aldım.Uyumsuz insanlarla anlaşmak zor.

Devrik Cümle (Kuralsız Cümle)Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.

Son kitabını aldım İskender Pala’nın.Gidiyorum gurbeti gönlümde duya duya.

Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Yüklem anlamca vardır ama cümlede kullanılmamıştır. Yüklemi tamamlamak okuyucuya bırakılmıştır.

Tasvir etme (betimleme) cümlelerinde çok kullanılır:

“Önümüzde, yemyeşil ovalar, deli dolu akan derler, otlayan kuzular… Karşıda kocaman dağlar…”

Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Yukarıdaki

cümlelerde yüklem olmasa da biz sırayla “vardı,görünüyordu” yüklemlerini sezeriz.

Sıralı cümlelerde birinci ya da ikinci cümlenin yüklemi söylenmeyebilir. Bunlar da eksiltili cümleye örnektir:

Ne sen beni unut, ne de ben seni. (unutayım) İkinci cümlenin yüklemi yok.

Eksiltili cümlelerin kullanıldığı başka bir yer de karşılıklı konuşmalardır. “Nereye gideceksin?- Konsere. (gideceğim)- Saat kaçta? (gideceksin)

- Akşam 7’de. (gideceğim)

Atasözlerinde çok sık kullanılır. Düğün el ile, harman yel ile. (olur)Azıcık aşım, kaygısız başım. (olsun)İncir babadan, zeytin deden. (kalmalı) Uyarı: İsim cümlelerinde ek fiilin kullanılmaması

eksiltili cümle sayılmaz.Ahmet, zeki bir çocuk. (çocuk-tur.)

Yüklem

C.Anlamına Göre Cümleler Olumlu Cümle:

Olumlu yargı bildiren cümlelere olumlu cümle denir. Fiil cümlelerinde yargının gerçekleştiğini ya da gerçekleşeceğini anlatır. İsim cümlelerinde ise sözü edilen kavram ya da durumun var olduğunu veya anlatıldığı şekilde olduğunu belirtir.

Dün yağmur yağdı. Olumlu cümle Bugün ödevimiz var.

Olumsuz Cümle:Olumsuz yargı bildiren cümlelere olumsuz cümle denir. Fiil cümlelerinde yargının gerçekleşmediğini ya da gerçekleşmeyeceğini anlatır. İsim cümlelerinde ise sözü edilen kavram ya da durumun var olmadığını veya anlatıldığı şekilde olmayacağını belirtir.

Dün yağmur yağmadı. Olumsuz cümle Bugün ödevimiz yok.

Oluksuzluk belirten ekler: - ma/ - me, - sız/ - siz

Olumsuzluk belirten sözcükler: değil, yok

Soru Cümlesi: Soru eki ya da soru sözcüğü bulunan ve

karşılığında cevap beklenen cümlelere denir.

Bu akşam gelecek misin?Okula uğradınız mı?

Bana ne aldın?Sinemaya neden gelmediniz?

Soru eki ile yapılanlar.

Soru sözcüğü ile yapılanlar.

UYARI!!!Anlamına göre cümleler arasında;

Ünlem cümlesiEmir cümlesiGereklilik cümlesi Dilek cümlesiŞart cümlesi de bulunmaktadır. Ancak

bu konular cümlede anlam başlığı altında da işleneceği için bu sunu da bu konulara yer verilmemiştir.

D.Yapılarına Göre CümlelerYapılarına göre cümleler dörde ayrılır:1. Basit Cümle…………….(Tek yüklemli cümle)2. Sıralı Cümle…………….(Birden çok yüklemli

cümle)3. Birleşik Cümle…………(İçinde fiilimsi bulunan

cümle)4. Bağlı Cümle……………..(Bağlacı olan cümle)

1.Basit Cümle (Tek yüklemli cümle):Tek yüklemin bulunduğu cümlelerdir. Bu

tür cümlelerde fiilimsi de bulunmaz.

Örn:Hüsnü Hoca gözlük almış.Her akşam seyrediyormuş o filmi.Okulumuz öğrencileri çok başarılıdır.

Yukarıdaki cümlelerde yeşil renkte olan kelimeler “yüklem”dir ve bu cümlelerde tek yüklem bulunduğu için cümleler basit cümledir.

2.Sıralı Cümle (Birden çok yüklemli cümle):

İçinde birden fazla yüklem bulunan cümlelerdir. Bu cümleler birbirinden bir noktalama işareti ile ayrılır. Bu cümlelerde fiilimsi bulunsa dahi cümlenin türü sıralı cümle olur.

Örn: Sabah kalktı, çantasını aldı, okula gitti.Her gün buraya uğrardı, bugün hiç

görünmedi.

Yeşil renkli kelimeler yüklemdir. Birden fazla yüklem bulunduğu için cümle sıralı cümledir.

Sıralı cümleler “bağımlı sıralı cümle” ve “bağımsız sıralı cümle” olmak üzere ikiye ayrılır:a) Bağımlı sıralı cümle: Sıralı cümlelerde

yüklemlerin ortak öğesi bulunabilir. Bu tür cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

Öğretmenler soruları aldılar, öğrencilere dağıttılar.

Yukarıdaki örnekte “aldılar” birinci cümlenin yüklemi, “dağıttılar” ikinci cümlenin yüklemidir. “Öğretmenler” her iki cümlenin de öznesidir. “Soruları” ise her iki cümlenin nesnesi konumundadır. Bu durumda öğe ortaklığı bulunduğu için cümle bağımlı sıralı cümledir.

YüklemYüklemÖzne Nesne

b) Bağımsız sıralı cümle: Sıralı cümlede yüklemlerin hiçbir ortak öğesi yoksa cümle “bağımsız sıralı cümle” adını alır.

Spor yapmayı çok severim, her sabah spor yaparım.

Bu cümle bir sıralı cümledir. Ancak bu iki cümle arasında herhangi bir öğe ortaklığı bulunmamaktadır. Bu nedenle bu cümle bağımsız sıralı cümledir.

Yüklem Yüklem

3.Birleşik Cümle (İçinde fiilimsi bulunan cümle):

Bu tür cümlelerde tek yüklem ve bir veya birden çok fiilimsi bulunur. Cümlenin içinde birden çok yüklem varsa fiilimsi olsa dahi cümle “sıralı” cümle olur.Örn:

Aldığı kolyeyi hepimize gösterdi. Fiilimsi Yüklem

Çok çalışarak aşacağız önümüzdeki engelleri..

Fiilimsi Yüklem

Örnekteki cümlelerde bir yüklem ve fiilimsi veya fiilimsiler bulunmaktadır, bu cümlelere birleşik cümle denir.

4.Bağlı Cümle (Tek yüklemli cümle):Birden çok yüklemin olduğu ve bu

cümlelerin bir bağlaçla bağlandığı cümlelerdir. Sıralı cümlelerle bağlı cümleler birbirine karıştırılmamalıdır. Sıralı cümlelerde cümleler noktalama işaretleri ile ayrılırken, bağlı cümlelerde bağlaçlarla ayrılır.

Örn: İçeri girdi ama kimseye selam vermedi.

Buraya kadar geldi de bize uğramadı.

Sınava girmiş ancak sonucunu alamamış.

YüklemYüklem Bağlaç

Bağlaç

Yüklem Yüklem

Yüklem Yüklem Bağlaç

UYARI!!!

Cümle türlerini tespit ederken bölüm başlıklarındaki bilgiler yol göstericidir. Ancak dikkat edileceği üzere türlerin tespitinde en önemli nokta yüklemdir. Cümlelerin yüklemlerini doğru bulmak işimizi kolaylaştıracaktır. Devamı yüklemin yeri, türü, anlamı ve sayısı ile ilgilidir.

BAŞARILAR DİERİM…