BLG YAYINLARI I BLG DZS: 33CNEYT ARCA YREK AIKLIYOR : 5ISBN 975 - 494 - 314 - 192 . 06 . Y. 0105 . 0438Birinci Basm Ocak 1985kinci Basm Austos 1985nc BasmMays 1992BLGi YAYINEVMerutiyet Cad. 46 I ATelf. : 431 81 22 - 434 12 71434 49 98 - 434 49 99Faks : 431 77 58Yeniehir - AnkaraBLGi DAGITIMBabali Cad. 19 2Telt. : 522 52 01 - 526 70 97Faks : 527 41 19Ca{Jalo{llu - lstanbulCNEYT ARCA YREKDEMiREL DONEM12 MART DARBES19651971-BLG YAYINEV1kapak dzeni: fahri karagzoluCneyt Arcayrek Aklyor dizisinin yaynhakk, yaplan zel anlama gereince,Trke ve btn dillerde Bilgi Yaynevi'neaittir. Bu dizide kan ve kacak olaneserlerin hibiri kaynaklar gsterilmedenalnamaz, yaymlanamaz. Yaynevi'nin yazl izni olmadan radyo ve televizyonauyarlanamaz, oyun ve film haline getirilemez.dizgi : faruk kayatel :230 85 76bask : cantekin matbaaclk yaynclkticaret ltd. ti.tel :433 30 84 - 435 83 56NDEKLERBRNC BLMDEMREL KTDARININ BALANGICI50 Gram Arlndaki Zarf,11. . . . . . .. . . . ... . ........ ... . . ... .. . . . .. .Dnemin lki .olgu.su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .19Topran ocuu. . . . . . . . . . . . . . .26. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .-Eserleri Yapan ile Sahip kanlar42..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Kaplar Kra Kra Geliyorum. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49Trkiye'ye Trkiye Eklenen Dnem . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .611Barajlar Kral78. ..... . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . .... . ... . . . .. . . . .. . . . ....Bir Halk Adan80. . . . .. . ....... . . . . .. .. . .. . . .......... . . . . .... . . . . .. . 'Birden Geliveren Cumhurbanl SorunuS5 !' Sunay Mektubu ve tekiler. . . . ... . .. . .. .. . . . . . . . .. . .. . . . . .. .96Mektuplardan Mektup Been . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Kkrtma107. . . . . . . . . . . .. ...... . . . . . . . . . .... . . ... . ............. . . . ... . .. .Kabir Azab111.............. . . . ................. ..... ..... . .... . . . . ....Demokratlarla Cuntalar115............. . . .... ......... . .. . . . . .. . ....D Politik, ve Sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .12,4lKNCf BLMTRK SOVYET GRMELERNN-GZL TUTANAKLARIatma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133Srurlanmz evresinde Atom Silahlan .. . . .. . . . . . .. . . .. . .. .. ..137Dostluk jJikilerine Al .. .. . ............. .... .. .. .. . .. .. ..... ... .l'.95 .Askeri Durum.' Dnda likiler . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . .. 141Sovyetlerin Ani.ana nerisi.. . . ........... . ... . . . . . ..... . ......146Snrda Atom Maynlan.Kafkaslarda-30 Tmen .........149NC BLMTRKYE ABD iLiKLER -DEMREL NIXON--GRMELERNN TUTANA{XI-Demirel - Nixon ......................................................1557 Yllk Komuta.nlann Tasfiyesi . .. . .. ... . . . . .. . . .. . . . ... . . .. .. . .161Bir Dayak Atmann yks . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .164Demirel Tural'a Mektup Yazyor....... ..... ..................188DRDNC BLM12 MART 1971 DARBESNE DoGRU-BR NEML AD: MUHSN B ATUR-l'viuhsin Batur . .. . . . . . . . . . . . .. .. . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . .193BENC BLM12 MART 1971 DARBESNE DOGRUTEK ETKEN OLAYLARHey Gidi Siyaset!223.... . . . . ....... ........ -. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cepheler .. . . . . . . .. . . . . . . . . .. .. . . . .. . . . . .. . . . . .. . .. .. . .. .. . .24 7.. . . . . . . . . . cYollar Yrmekle nmaz! ...................... . . ... . . . ......2-19Bir rnek254....... . ................................... . . . . . ......... . . . . . .Gazeteci Istrab . .. .. .. .. . .. . . . . . .. . .. . .. .. . . .. .. . . .. .. .. . .. . .. . .. . . ..2586ALTINCI BLMDARBENN LK SESSeim.lerden Sonra Genel Grnm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .263Dar]Je.nin eriini Aklyor . . .. .. . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. . . .. .. 266Odak Nokta.l.a.rda-ki Ta.rtna.la.r .. ... .. ... . ... .. .. .. . .. ..279Tartmalarn eriini Veren...........281..... ... . .Kapal Kaplar Ardnda.ki Konu.malannTutanaklanndan Bir Bakas . . .. .. . .. . .. . .. . . . .. .. .. . . . . . .. ..288YEDNC BLMYILLAR YILI KSKN DURANLAR BARIIYORORDU'NUN RAHATINI KAIRAN BR TEK OLAYSAHNEYE GRYOR: ESK DP'LLERN SYASALHAKLARIEski Siyasilere Af kyor Ama ...................... ; ........... ..296Drt Kez Yinelenen Soru .........................................300.oban M:t308........................................................ .Bayar Ba..lam.ad...................... ; . ..312. . . ..... . ........ . .... .. .Blnme318.. .. . . .......... .. . . . . . . .. .............. ............... . .. .. . .Demirel, cBana. Gelenleri Anlatyor .......................... .323Yeni Bir Durum: Haziran Olaylar................. , .329...... ..SEKZNC BLOMDARBE ARTIK KAPIDADarbe- ye Doru, Hzlan . .. .. .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . . .335Ba.?bakan, Cumhurkanna Tersleniyor ................ .....338Tural'n Tasfiyesi.. . . . . .. . .. . . . . ... .. .. . . .. . . . .. .. .. .. . .. . .. . . .. . . .. . . .3417DOKUZUNCU BLMCUNTALAR, CUNTALAR12 MART 11171 GN SAAT 13.0012 Mart Muhtnu; Veriliyor347............................ . ......... .Yksek Rtbeli Subaylar Da Mahkemeye Gelsin! .....349.Ba\Gn He.rekAt353..Tartma35:Perde Gerisi . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . .359'Sivil Muhtra361Her eyi Bilen veHaberVermeyen Bir Cumhurbakam .. . . .. . .... .. . . . . . .. . .. . . .. . ..300.Da.rb,e36& . Beni De Devreden kardlar367Ama Parlanento Kapatlacak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. . . . .369C. Arcayrek ve M. Batur'un 12 Mart 'zerineYeni Gndem Dergisinden .Aktarlan GrleriaBRNC BLMDEMREL KTDARININBALANGICI.50 GRAM AGIRLICINDAK ZARFAlk sesleri, bir duvardan tekine arpyor, yanklan yordu.Salonu aydnlatan klar, sigara dumanyla sararm,gri mavi bir grnm almt.Hava, bir yandan ter kokusu, bir yandan yzlerce insann alp verdii nefesle iyice arlamurma sralarn partili milletvekilleriyle senatrler doldurmulard. Sralacarasndaki boluklar, kapnn girii, duvar dipleri izleyicllerile tkanmt. Olaanst bir sevin dalgas sralardan izleyicilere, izleyicilerden krsdek yansyor; koyu renkli elbisesi iinde parti nderi bu heyecan, alk.grkemli sevinci izleyerek dinmesini bekliyordu. Hafif terliydi. Iklar, terli alnn, ak ban daha bir parlatyordu.Partisinin seimde vard sonu. kiisel adan nndealan o:ikbal kaps, duygularn aprak gidip gelmelereyneltiyordu.u anda, Trkiye gibi bir lkenin tek sorumlusu, yneticisiydi.Kollarn iki yana kaldrd. Salondaki dinmek bilmeyencokuyu frenlemek iin, gzlerini saa sola evirdi.Dalgalanma yava yava duruldu, sesini duyurabilecekkvama geldi.Bu zarf dedi, durdu.Kalabalk sessizleti. Milletvekilleriyle senatrlerin. izleyicilerin yzleri krsye dnd."Bu zarf, belki 50 gram arlnda. Eelki o kadar biledeil. Ama, bir milletin umudunu, inanlarn, beklentilerini, her eyi iinde tayor,,. dedi11ankaya Kknden gelip AP grup salonuna giren 41yandaki Sleyman Demirel'in, seimle iktidar sorumluluunu aldklarn ilan etmesi, ite bu cmleyle balad.lk kez Isparta'dan milletvekili seilmi parti genel bakan Demirel'in,50 gramlk zarfla anlatmak istediinikavrayan milletvekilleriyle senatrler, hatta izleyicilerin byk blm 1lgnca alk tutuyoDemirel, gene kollarn kaldrd; cokunun suskunluadnmesini bekledikten sonra,Sorumluluumuzu idrak ettiimiz takdirde, bu zarfnykledii arln altnda kalmayz. Maddi adan arlbir hi olan bu zarf, sorumluluklarn en ycesini, en byn bize yklemi bulunuyor," dedi.O srada, hemen herkese egemen olan cokunun etkisiyle ne milletvekilleri, ne senatrler, ne de partililer, yklendikleri bu sorumluluun arln,, dnecek durumda deillerdikazanlan bir seim zaferinin heyecan, cokun bir nehir gibi ilerinden akp gidiyordu.Oysa, 12 Mart 1971 mdahalesine dein uzanacak yenibir dnem alyor, alt yllk tek parti iktidar srasnda,Trkiye'de allagelmiin dnda birtakm olaylarn olacan hi kimse o gn aklndan bile Adalet Partisini tek bana iktidaryapmamak nCHP'nin ald arpc btn yasal nlemlerle propagandaya karn, Demirel'in partisi oylarn arlam, 240 milletvekili karmt.CHP ise, oy ykmnauramt. 196l'de ald yzde 36,7 oranndaki oy, 1965 seimlerinde yzde 28,7'ye inmi, ancak 134 milletvekillii kazanabilmiti .. Blkba'nn Millet Partisi, 31 milletvekili ile ncparti olmutu. Bir dnemin yneticilerince milletin umudu olmasna allan Ekrem Alican'n YTP ise, 19milletvekillii ile yar bitirebilmiti.Bu, byk olumann yan sra, cumhuriyet Trkiye'sinde ilk kez, sosyalist inanlarn savunucusu birparti,TP, Meclise 14 milletvekili getirmiti. Bu dnemin, dahasonra gelecek olan dnemlerin nemli bir ad olarak srekli ilgi ekcek olan eski ihtilalci, s4rgndeki Milli BirlikJ2Komitesi yesi Alparslan Trke'in CKMP'si, yzde 2,2oy t.oplayabilmiti. deal birlii yapt Muzaffer zda,Rfat Baykal gibi teki eski ihtilalciler, bir darbeyle sildikleri parlamentoya Trke'le birlikte giriyorlard.Aslnda Trkiye'de, 1950'deki OY ihtilali,,nden sonra,1965'te halkn yeni bir OY darbesi gerekleiyor, Demokrat Partiyle Adnan Menderes'in srkledii akm, Adalet Partisi ad altnda, 27 Mays ihtilalinden be yl sonra, Trkiye'ye yenideegemen oluyordu.Aydn kesimde, zellikle CHP evrelerindeki aknlk, bu olgunun kesin biimde gereklemesinynaklanyordu.nk, smet Paayla CHP hibir zaman, ama hibirzaman bir ihtilalle devrilen, 1960'a doru izlediipolitikayla halkn gznden dtne inandklar bir akmn,gene halkn oylaryla tek bana iktidar olabileceine inanmyorlard.CHP'nin bu sonucu sindirip sindiremeyeceini, zamann ak iinde stn rtp baka biimleroyduu olaylan, Trkiye'nin 1971 Martdarbesine nasluzandn daha sonralar grecektik.24 Ekim 1964 gn, parlamento t.opland. Parti gruplartopland.Milletvekillerinin yemin treninden sonra, ar zeri-'ne Adalet Partisi nderi Demirel, ankaya Kkne kt.AP grubu o coku frtnas iinde, parti nderinin geri dnmesini bekliyordu.1960 ihtilalinin nderi Cemal Grsel, Demirel'i kabulederken, sze seim sonularn kutlamakla balad. Dorusu, Grsel'in de bu sonutan mutlu olsnamazd.1965 seimleri ncesi artk smet Paayla arasndaki buzlar bir daha erimeyecek biimde kalplet Paanri, lkeyi ne olursa olsun, iinde bulunduu ar koullardan ancak kendisiyle partisin karabilecei inancna,Cemal Grsel'in tepkisinin olumsuz ynde olduu biliniyordu. Elbette, Grsel'in bu tepkisine bir baka neden olarak, devletin ynetiminde smet Paann glgesinde yaamakda eklenmeliydi. Son yllarda pek bir araya gelmeyen Cum-13hurbakan ile smet Paa arasndakigerginliin. CemalGrsel'in AP'nin yeni kadrosuyla tek bana iktidara gelmesini zleyecek llere vard da n reniliyordu.Demirel'e, parti nderi olduu iin hkmeti kurma grevini veren Cumhurbakanl yazs hazye dein, Grsel'in syledii kahvelerin iimiyle vakit geirildi. Grsel, srekli olarak Demil'e, Sana gveniyorum, baarlar diliyorum,,. diyordu. Ksa resmi yazgeldiktensonra Grsel, .. Buyurun, hkmet kurma grevi artk sizin, dedi.Demirel, cokusunu gemlemeyi baard.Cumhurbakanna, .. Cumhuriyet Bayramndan nce yeni hkmeti size takdim edeceim," dedi. Sonra bir eklenti yapt: ... Koalisyonsuz bir hkmet .....Grsel'le yapt konuma srasndabenliine, seimbildirisinde millete akladklar, "...yurdumuzda hrriyet rejiminin arzasz ilemesi btn meselelerindmnoktasdr ..... cmlesiyle, budorultudakidncelerinegemen olduunu da sylecekti.Siyasal yaam boyunca, bu ana ilkeden kurtulamayacak, bu ana ilkeyi ta 1984 'lere dein kovalayacakt: Milletin zgr iradesiyle lkenin ynetilmesi.1980'den sonra, siyaset yapma ksntsna girdii gnden balayarak, 1984'n Ekim aylarna dekli olarak Ulusal irade kavram zerinde durdu. Kimi zaman siyasetin iinde bulunmamasn, bir iktidar zlemi gibi yorumlayanlar olabilecei kukusuyla, kimi zaman da itenlikle, Her trl ikbali yaam, yeni bir ikbal beklentisinden ok uzak bir insan iin, ulusal irade inancna sarlmaktan baka ne gibi bir beklenti olabilir, diyordu.Kim ne derse desin, Demirel'in kimidavranlarnnyanll ne denli eletirilirse eletirilsin, tek bir yan, hibir zaman yadsnamazd. Demir insan haklarnn bu lkeye uygarlk dzeyinde yerlemesinde inan sahibiydi. ktidarlar sretiri snrn aarak kiiliine sven yaynlarn sahipleri hakknda Adalet Bakan-lnca. a.lma.k istenen davalara bile izin vermemiti. Hangi fikri eilimden olursa olsun, hangi ideolojik kavramlar ierirse iersin, Trkiye'de kitap, dergi ya da gazetelerinzorbalkla susturulmasndan yana olmamt. Doasyla,eilimleri ve uygulamalaryla tipik bir batl demokratt.Kendisini en ar biimde eletiren, giderek partisininparalanmasna dein uzanan yaynlar yapan gazetecilerleou kez evinde, uzun konumalar yapar, onlarla tartr,sylediklerini dinler, kendi inanlar dorultusunda yantlar verirdi. Basn evreninde Demirel'e kar sistemli eletirilerin dozunu kimi zaman arttrp, kimi zaman yumuatarak srdren di peki ile yapt uzun grmelerin hepsi yaymland. Abdi peki, bir ubat ay banda virlikteydik. Ona, 'Ecevit'e verdiin destei ay bize versen, bak iler ne denli olumlu dzeyde olurdu' demitim. ldrdler. im yanyor, demiti. peki'nin cenazesinde gzlerinderlerden biri, Demirel idi. Yalnz basna deil, kimi siyasal nitelikli kiilere de zaman zaman krlrd. Belki de iinden bu kiilere darlmak gibi duygular bile geerdi.Ama., ksa sre iinde kiiliini irkinletirecek bylesi tersduygulardan kolaylkla arnr, o gazeteciyi ya da siyasetadamn arr, konuurdu. zen gsterdii bu tutumunusylemekte yarar vard. Krld ya da hakszla uramduygusuna kapld kiiyle ksa sre sonra yanyana gelince, bir iki gn ncesinin olayndan hi sz etmezdi.1980'den sonra, iktidar srasnda kendisini amansz,, biimde eletiren gazetecilerin. hepsiyle ok yakn, dosta konumutu.O gazeteciler ki, hepsi sa imdi. Demirel'in gemiidokunduran, yaptklar sert eletirileri knayan tek bircmle sylediine tank olmadklarn, basn evresinde,.sylemilerdi.Siyasetin iinde bulunduu, iktidarda olduu sralardakimi zaman .faist diye nitelenen Demirel'in zndeki de..mokratlk, ilk srada hogrye dayanyordu.Fakat, iktidara geldii 1965 ylnda Demirel'in, bu yndeki niteliklerini bildiimizi, kamuoyunun da bunlar kav-.15ram olduunu syleyemezdik. nk siyasal yaamdaok ksa saylabilecek bir gemii vard ve ksa bir hazrlkdneminden sonra partinin nderliine gelmiti. Ve hemenherkes iin Demirel olgusu bir bilmece," bir kapal kutuidi.Kiiliini ancak olaylarn '.izerinde konuurken fikirleriyle, eilimleriyle anlatmay yeley, kiiliini anlatm sanatndan on buuk yllk iktidar sresince yoksun olanDemirel. siyasal, ekonomik ve daha tesi toplumsal nemli arpklklarn egemen olduu bir dnde iktidar oluyordu.Elbette bu, bilinmeyen bir insana kar -parti dndaki- ynetici kadrolarda belirgin bir kukuyu yeertiyordu. Hele kafasndaki yedi tilkiyi kuyruklarn birbirine dedirtmeden dolatmet Paa gibi bir kurt siyasetinin karsnda iktidar yapma ans, arl byk olansorunlarn dosya dosya nnde bulunmas, bir acemininbaar ans zerindeki eitli tartmalar, daha ilk gnden balatyordu.Bilemediimiz ise uydu : Demirel, belki deneyimsiz grnyordu, belki de smet Paa gibi siyasetin labirentlerinde uzun uzadya dolap deneyim kazanmamt. Fakat, bu gen insann daha sraki eitli olaylarda gzlenecei gibikrlmaz bir inad vard. Daha sonra amansz kartlarnnbile niteledii gibi, Enerjikti. Yapc bir kafas vard. Derleyen toplayan bir kiilie sahii. Kimilerinin sand gibi, durgun deildi ...Daha tesi saptad hedefe giderken, kararl idi...Seimlerden nce, seim dzeyinde ve iktidar olduugnlerde saptad ana hedefler"e planl biimde yanaa-can sonradan grecektik.Gkkubbenin bama n,asl gtn anlat.amam.Fevkalade sknt ektiim siyasal olaylardan biriydi...,.Bu cmleleri Demirel bana, bir zel syleimiz srasnda sylyordu.Bir parti, bir ihtilalden sonra, iktidara gelmiti. Babakanl stlenen Demirel, hzla hkmkurmaya alt.240 milletvekilinin her birini hkmete ye yapmann16olana yoktu. lerinden birlikte alabilmeyi dledii belirli bir kadroyu bakan yapacaktnle, her hkmet kuruunda gzettii bir ilkeyi, daha bata uygulad.Demirel, hem birlikte uyumlu alabileceini dndmilletvekili ya da senatr hkmete alyor, hem de Trkiye'nin eitli blgelerini temsil edekiilie sahip insanlar seiyordu. Bir hkmette, yalnzca stanbul'dan on kiinin yer almas da Ankara ve zmir'in arlk tamasna yol amamaya zen gsteriyordu. Bu yoldan, Trkiye 'nin hemen her yresinin hkmettemsil edHmesi ilkesinin benimseneceini varsayyordu.Her milletvekilinin, senatrn yapsndaki kendini "bakanla layk grme eilimi, gen Demiryasetten ald ilk nemli ders oldu.Hkmet listesi Cumhurbakannn onayndan getikten sonra, Millet Meclisinde okundu.ktidarn 240 milletvekilinden, tek bir alk sesi bileduyulmad.Adeta, iktidar grubu Demirel'in kabinesini onaylamamt.Yeni bir iktidar, yeni bir hkmet karsndaki bu tutum, Millet Meclisinin genel kurul salonuna egemen olan bu sessizlik, byd, byd. Sonra, muhalefet sralarndanmrltlar ykseldi. Sonra, alayl konumalar duyuldu.Babakanlk koltuundaki Demirel, yerinde kalakald.Bakanlar, yerlerinde kprdandlar, rahatsz olmulard.Meclis bakan, bu artc havay nasl datacanbilemez durumdayd.Bir partinin iktidara geliinin zerinden daha on yedign gemeden ortaya kan bu tepki, elbette gkkubbeninDemirel'in bana gmesine neden olacakt. Oysa Demirel, Parti tz gerei hkmeti kurmilediim kimselerle almak da hakkmd," demiti bana.Peki, byle bir olayn nedeni? diye sordum.Tek szckle yant vermiti: stirkap!..ekememezlik, kskanma demek istiyordu.Fakat, ayn grup, 240 milletvekili Demirel'i, hkmetprogramn okumaya balad andan bitimine dein, yeryer iddetle alklyordu.Bunun, bu tersliin anlam neydi?17Politikann bnyesinde yatan bir ey. Bir gn ncesini,bir gn sonra srdrememek. .... dedi Demirel.Hkmet kurmann zorluunu anlatrken konuya kimiaklamalar da getirmiti Demirel:cHkmet kurmak, fevkalade zor bir i. Kendine gre,yetenekleri olanlar var. Seilmi gelmi, hrsl insanlar var.Kimseyi incitmeden alacak olan semek...Ayrca birtakdir meselesi. Beer tabiatnda yatan bir olay .Aslnda., nce susan, sonradan da alk tutan AP gru.-bunu etkileyen bir baka etken vard. Adalet Partisi rgtiktidar olmu bir partinin daha ilk gnden bu elikili, hkmett kamuoyunda ters duruma dravrann beenmemiti. Her ilden milletvekillerine, parti merkezinetelgraflar yamt. Milletvekillerinin zerindeki rgt basks da derhal etkisini gstermitOysa., Demirel bu olguyu, .. . .. Anladm ki, siyasetinin.ruhsal durumunda baz eyler 'kalc' deil ..biiminde;.yorumluyordu.3 Kasm 1965'te hkmet, programyla ayakta alklanarak Trkiye'yi ynetmeye giriti ..LS-2DNEMiN K OLGU,.SUAP, eski bir akmn uzantsyd, ama uyeni bir kadro,,nun buyruundayd.Blkba'nn tek bana srkleyip gtrd Millet Partisi, bir fenomendi.AP'nin yan sra siyasal yaantmzda deiik, fakatnemli bir ses olmaya aday parti ise, TP'ti.TP'le Trkiye'de artk sesini duyuran, daha tesi dinamikleen solun karsnda, bir yandan dokratiklemeyi iine sindiremediini gsteren davranlaryla, te yandan TP gibi taze bnyesol izgide bir partinin glgesinde kalan CHP, deimez smet Paasyla, deimez oylan ile agrnmndeydi.1965'ten sonra gelen dnemin iki nemli olgusu vard:Yeni bir iktidarla AP; Trkiye'nin iitmedii sloganlar ve szlerie sol bir parti olan TP ...TP, kendine zg program, szclerinin szleri vedavranlar ile 1965 seiminin deiik rengiydi. Buna karn, 1965 seimlerinden nce, ortann solunda bir partiolduu savyla, hem TP'in nne gemek isteyen, hemde yeni, ilerici ve hamleci bir dinamii olduunu kantlamak iin reformist bir parti grntse milleti inandrmaya. alan CHP, bu iki partinin de olduka gerisinde kalyordu.Ama CHP bir trl brakamad alkanlklarn, hele 1960 ncesi deneyip de 27 Mays'la noktaasn yine srdryordu.1965 seimlerinden nce smet Paann dilinde, iktidann CHP dnda bir partiye gemesi gerek Ordu'nun ,mdahale edeceine dayal szler yoktu. Ne var ki,smet Paaya yaknlyla bilinen yazar izer takm, kimizaman da partinin szcleri, giderek bu tehditi kalemlerinden, dillerinden drmez olmularTrk demokrasisinin kaderine 1960 ylnda yapp kalan Ordu tehdidi,,.hele 1965 seimleri ncesi azgn bir boa gibi, CHP dnda kalan partilere saldryordu. Bylr tehdidin en ak rneini Metin Toker, bir yazsnda veriyordu:Toker'e gre, CHP'nin dnda beceriksiz bir partiye,hele 1960 zlemlerini tayan bir partiye iktidar verilecekolursa. Mr. Thompson ile Mr. Sten derhal geleceklerdi.Ordu'nun ynetime mdahale edeceini bunca gze!bir benzetmeyle anlatmak, o srada birok CHP akaks gazetecinin beceri alanna girmemitiYaygnlatrlmak istenen, bu tr basklarla yaplmakistenilen, lkeyi ynetecek, darboazdan karacak tek,ama tek kiinin smet Paa iktidar" olduuna milleti inandrmak, oylarn CHP'ye akmasn salTabii, CHP ynetici kadrosunun kimi kesimleri, lkede bir batan teki baa esen rzgarn, kendi partilerine ynelik olmadn aka gryordu. Bir yanda ordu mdahalesiyle ilgili tehditen, te yanda demokrasi, her oyun salkl biimde Millet Meclisine yansmasn salamaktr rli olduuna inanlan bir gerekeyle. seim yasasnda AP'yi tek bana iktidara getiremeyecek bir deiiklik yaplyordu. Ulrtk,. adyla anlan bu deiimle, AP'nin iktidara gelmesinin nlenebilecei hesaplanyordu. C, tek bana iktidara gelemezse, yeni bir koalisyon dnemi alr; hi deilse Millet Meclisingiren partiler arasnda .. en byk" sayyla CHP nde olaca iin, yeni bir koalisyon hkmett Paann kurmas salanabilirdi. Bu yasal deiimin, CHP'ye hibir yaran olmayacakt.Kapal kaplar ardnda yaplan hesaplar, kap nlerinde yaplan ordunun mdahale edecei propaalar, bu partiye hibir katkda bulunamayacak; ne var ki, Trkiye'de ilk kez gerek sol bir partinin Ulusal artk formlmin getirdii yzde 3'lk bir oyla Mi Meclisine girmesi olana doacakt.Demirel ise, seim alanlarnda haykryordu:" . . . AP' ye iktidarvermeyeceiz diyorlar. AP iktidarnlsa da verilmeyecek, diyorlar. Kim vermeyecek iktidar? ..20Ordu! .. Kim verdirmeyecek?..CHP ... Peki ama, ordu,CHP'nin muhafz alay m, ordu milletin mal deil mi? .. Ardndan ekliyordu:"... Siz, bizi iktidar yapnz. Bu iktidara sahip kmasn biz biliriz. Biz, bu memleketin ocuklar deil miyiz? ..Ordu, CHP'nin ordusu mu ... "Doal olarak CHP'nin yazgsnda kara bir le-:e olarakkalacak gemiteki bir olgudan da sz ayordu:"... Trkiye'de huzur ve skun istiyorsunuz. Demokrat Partiye oy verenleri ikinci snf vatanda yapmaktan vazgeilmeli. Bu, bozgunculuktur, mnafklktr, milleti ikiye blmektir. Vicdanlar cezalandrmaktr. Huzur isteniliyorsa, vazgeiniz bu tr davranlardan . . . Seim alanlan grlmedik lde kalabalkt.CHP'liler, smet Paaya kan kalabalklar gsteryor, partinin karsnda AP'de birikime ulahusumet oylanna karn, bu denli kitle gsterilerinin CHP'nin seim ansna bir iaret olduunu sylyorlard. Oysa,dm-um byle deildi. CHP hi kuku yok, kkl bir partiydi, en azndan her seimde yzde 30 oyrd. rgt bir ihtilalle canlanm, Trkiye'nin kaderine egemen olmu,be yl bir kurtarc parti hviyetiyle yaamt.Buna karn AP'nin seim alanlarndaki kalabalklarda ayn bir ortam yaanyordu. Bu, daha bir canlyd. Bir alan dolduran elli bin kiiyse, elli bin kiide de benzericanllk, devinimlilik gze arpyordu.Seim alanna ylm kalabalktaki patrtl, parltlcanllk, yalnzca n sralarda deildi. Btn alanda ayncanllk, ayn coku, elektrik telinden yaylmasna her bireye, kadna. erkee, ocua yanseim alannda krsye yakn olan kesimlerin canll, o alann,o ilin seimdeki canllgn hibir zaman kantlamazd. Budevinim, bu coku, bu heyecan eer n sralardan gerilere,oradan da kentin sokaklarna, caddelerine doru akyorsa.durumda bir bakalk var demekti.smet Paa ekibi, ordunun mdahalesi tehdidiyle, seimyasasnda yapt dzenlemelerin dnda, bir baka hatadaha yapt. Bir yandan reformist bir parti olduunu kant-21lanak iin toprak reformundan sz ediyor; te yandan dakuramsal olarak laiklie glge drlmesine,, kar olduunu sylyordu.Sanrm Eskiehir'de idik. smet Paa kalabala dorukonuuyordu. Yeni nder Demirel'e bir salvo at dahayapmak gereini duydu ve .: . AP .nderinin Bedizzaman Nursi'nin adamla.rndan biri ... olduunu syledi.nn konuurken, kalabaln ta gerilerindeydim.Bir aacn glgesindeydik. nmde de iki kyl smetPaay dinliyordu. smet Paann bu szleri sylemesinden hemen sonra, biri tekine bakt ve,.Kalk gidelim, anladk,,. dedi.Bu tr sulamalarn aranlan hedefi bulmad, amacok saptrd ortadayd. Aydn kesimler, siyasal kadrolardndaki egemen gler, Demirel'i tanmadklarndan tr ne denli kukucu olurlarsa olsunlar ndere kar bu tr sulamalarn halk arasnda fazla deeri olmuyordu.1965 seimleri ncesi, CHP'nin Ortann solu slogannn, AP tarafndan Moskova yolu olarak nmesi de elbette, smet Paa aleyhine nemli bir etkendi ... Qrtamn solunun ne demek olduunu, neyi amaladn CHP, iyice anlatamamt. Heybeliada'daki evindeCHP'nin yerini soran niversiteli rencilere, CHP'nindevletiliini anlatabilmek iin, Partisinin siyasal yelpazedeki yerinin ortann solunda olduunu syleyen smet Paann bu szleri seim smrs iinde eriyip gitmiti. Nitekim Ortann solunun ne olduunu,dn anlatabilmek, CHP'ye uzun yllara mal olacakt.Bir yerde, ortann solu sloganndan ok, Umut halinegelen Ecevit'in yeni kiilii, oy asndan bir kez CHP'ninyzn gldrecekti. 1973 seimlerinde dorua trmananCHP oylar, gene alkantl dneme girecek, 1979'daki 26ilde yaplan ara seimlerinde oy asmdan iflas edecekti.Ar iitmesine karn, azndan kan Ortann solu ..nu bir yrngeye oturtmak iin smet Paann direnle giritii parti ii ve d savam, bir ar darbe vuracakt.1965 seimlerinde AP'nin ezici bir zafer sagladnm22anlald saatlerde, Hniyet'in sahibi Haldun Simavi'nino geceden balayarak, caceleo bir dizi yaz yazma.m buyur,duu bana iletildi: CHP, neden kaybetmiti?,.Yazmn ana.bal buydu. O gece ilk yazy acele yazarak verdim, yaymland.Ordunun mdahalesine ynelik tehditleri, vatandalararasna ikilik sokmaya ynelik parti propagandasn, rgt:teki eski DP'lilere kar kmseyen davranlar bir biranlatyordum. Oysa, o srada, CHP'nin en byk kozlarndan biri, iftiye, kylye ctoprak aandeki topra alarak dataca propagandas idi.Hep biliyorduk, geen ciltlerde de sergilendi, CHP onca yln egemen partisiydi. Fakat, smet Paann bir kk zaman birimine san abas dnda CHP'nin, toprak re.formunu gerekletirebilecei grlmemiti.1964 - 65 btesini hazrlayan CHP .hkmetlerinin,smet Paann, harcanmak zere toprak reformu iin ayrd para ne kadard, biliyor musunuz? Yaklak, yz bin lira. ...CHP'nin seimi yitirmesinin nedenlerini sralarken,yazya bu eyi zellikle geni biimde koymutum. Kim,kimi aldatyor ve ne istiyordu sonuta? .. Bu koullar altn. da belli deildi. Fakat, milletin yaplanlarla, yaplmayanlararasnda geni bir ayrm yapabilecek nitelikteki saduyusu,-CHP'nin szde savlarn olumsuz oylarla yantlyordu.Nitekim, smet Paaya kar deiik etkenlerin yan s_,ra, bir yerde bu konuda da baar kazanan Ecevit'in ans,daha inandnc, yeni bir k olduu iin 'yapabilir' inanc-n kitlelere vermesi oldu.Demirel'e,c. . . Ordu ile iyi ilikiler, smet Paay karsna alma,maya almak gibi ana elerin yan sra, bir de toprak,,reformunu karmasn ... seildii gn sylediim zaman,hi sesini karmamt.Demirel, daha sonra bana, cTrkiye'de alnp da dat.lacak toprak olmadn syledi. Devletin elindeki toprak,larsa, ilenebilir nitelikte deildi. Bir toprak reformuna ge.reksinim yoktu.23Ancak, CHP, aydn kesim, bir lde TP, 1965 semlerinden hemen sonra toprak reformunun Trkiye iin,Trk halk iin gerek bir gereksinim olduunu sylemeyebaladlar. Bu syleyi, ylesine bir trman gsterdi ki, toprak reformu artk l;>ir partini bir uygulama olmaktan kt. Daha deiik kesimlere, zellikle ordunun bir blmne dein ind1'deki ordu mdahalesinin ana hedefi parlamentonun anayasann ngrd reformlar yapmamak ydi. Reform denilince akla gelen ise, yalnzca toprak reformuydu.Ne are ki, 12 Mart 1971 darbesi -:-daha sonraki kitaplarda ayrntl biimde grlecei gibi-eform diye yola kt. 1961 Anayasasn nemli oranda deitirdi. Toprak reformu hazrlklarnll'den sonra olduu gibi- Devlet Bakanlna getirilen Prof. lhan ztrak'n eline brakt. VBu reform, ne hikmetse, darbelere neden olduu halde,bir trl gerekleemedi. Bugn devletin tozlu arivlerinde-belki- yirmiye yakn toprak reformu yasa tasars -hangi nedenle- gn na kaca gnler253TOPRACIN OCUGUOysa, Demirel, topran ocuuydu. Topran bytpokuttuu bir insand.O, topran niteliklerini, topraa den yamurun o ylrn ne denli olumsuz, y'a da olumlu etkileyeceini okiyi bilirdi. Bu nitelikleri olan bir insan, topraksz kylytopraa kavuturmay amalayan bir yasaya -her dnemde bulduumuz bir 'reform' gibi, o dnemde de- toprak reformuna niin kar kyordu?.Tartma, zelde adn evrelerin kmelendii kentlerle yayn organlarnda iyice yaygnlamtinin sav ise, AP gibi toprak aalarn, byk para sahiplerini koruyan,. bir partinin elbette bu reformu istemesine olanak olmadyd.Bylesine tartmalara girildiinde kk iftinin, topraksz kylnn strabn CHP dile ge, zellikle Demirel, rakamlar sayarak, verim hesaplaryaparak Trkiye'de datlacak toprak olmadn anlatrd.Toprak reformu, 1965'ten sonraki dnemin bellibal anahtar sorunlarndan biri olarak, Trkiye'yi 12 Mart darbesine dein gtrd.Doumuyla topraa bal olan, babakan olduu sradada babasnn hala toprakla urat bilinen bir insann, yaamyla siyasal devinimi arasndaki bu ayrmlar, Demirel'iok daha yakndan tanmaya itiyordu insan.Bir gece, evinde siyaset d syleiyorduk.Yreindeki, kafasndaki zgrlk arklarnn ta ocukluundan beri aama aama yeerip olgunrtaokul, lise yllarna rastlayan tek parti 26dneminde toprak insanlarnn, kylnn grd eziyeti,ektii strab bir trl unutamamt. Kuku yoktu ki, odnemlere zg, kent dndaki insanlara yksekten bakla belirginleen siyasal sistematik, D'in aile ocana dein inmiti. Vergilerin salnmasyla alnmas, jandarmann kye eilen glga, belki de ok yakn akrabalarna reva grlen kimi davranlar, ocuk yreinde izler brakmAcaba, kimi syleilerimizde ocukluunun etkisindekald iin mi, bylesine iine kapank, duygularn bellibelirsiz yanstan bir kiilie sahip grnyordu? .. Yoksa.teki kardelerinden onu ayr tutan doasndaki bir bakalktan dolay m? ..Kii yerde ak, yrekten rahat konuan bir insan gibigrnrken, hangi duygu ya da dncelerin etkisiyle birden kapank, suskun ve yant,sz bir i haline geliyordu, bir trl kestiremezdim; bunun nedeni ne olabilirdi?Siyasal alkantlar iinde Vefa duygusu,,nun en zayfolduu kiilerin siyasetilerin olduunu bilmez miydimben? .. yi bilirdim, hem de ok iyi. nk, belki de kimiyerde smet Paayla -onlarn deyimiyle- ekolne" kariimizde biriken tepkilerin bir nedeni de gen yreklerimizi soutan, CHP'nin vefaszl idOysa, Demirel'de yakn arkadalarna kar, kader birlii ettii insanlara kar, bir yerde krsa bile, ge-nelde dostluklar yaard.likisi olduu insanlar zerinde deneyimler sonucu katlat::'d yarglar sezmemek olanabir siyaseti olduu iin, insanlarn hangisiyle hangi noktaya dein daha iten iliki kurulacan, aratrmalar sonucubiimlendirirdi. Vard yarglar deitirmesi olduka zorolurdu. Ama, kimi zaman, dost elini uzatt kiilerin dnem deiince, kiiliklerini deitiren buruk bir acyla sz ederdi. Bugne dein siyasal inanlarda birlikte olduu insanlarn, sasal kamp deitirmelerinden daha ok alayla sz ederdi. Siyaset dndaki dostlarnn, iyi ilkurduu kimselerin de ok yadrganacak davranlarngzledii zaman, bundan yumuak, ama acl bir dille szederdi.1980'den sonra yurt dzeyinde ve bakentteki parti kad-27rolanndan byk kopmalarn, deiimlerin, gnn yneticilerine ynelmelerin olmadn grdkik ayakta kaldklarn, adeta gurur duyarak sylemiti.Gnlk ya da bir dnem gerei kamp deitiren kiilere bir kez dnp bakmamt. 1980'den n1980'den sonralar da, Trk milletinin asla demokratik zgrlklerinden dn vermeyeceini, keisine hizmet vermi olanl:,r hibir zaman unutmayacan sylerdi.Yreinde tek bir ac vard: Demokratik, anayasal btn kurulular ayn kabn iinde, birbiri ve kollar olmak ilkesinde bir trl birletirememi olmamzdan yaknrd.Masasnn nnde AP'nin amblemini ssleyen otuzayakn kr at minyatr vard.Arkasndaki kitapln gzlerinde Adnan Menderes'inve AP'nin ilk genel bakan Ragp Gmpala'nn resimleri vard. Masasnn karsndaki duvardlanlarndaki mitinglere ait birka fotorafla, yanyana duran iki belge:Beynelmilel Kprcler Derneinin, Boazii Kprsnedeniyle gnderdii belge ile, on yl siyaset yasan resmiletiren resmi gazetenin o gnk kisi de erevelenmi, duvardayd.1965 ylnda iktidara geldii zaman seim bildirisindede hkmet programnda da stanbul kprsn gerekletireceklerini vaat etmilerdi.1973'lerden nce kprnn yapm bitti. 12 Mart darbesinin hemen sonrasyd.Evrenin hangi lkesinde olursa olsun, o lke iin mutluluk veren bylesine bir trende ba konuk, o eserin balamasna ve tamamlanmasna yol aan insan olurdu. Binlerce arnn bir taneni de Demirel'e gnderdiler.Trene gitmedi.Daha sonra, 12 Mart Adalet Bakan smail Aral'n, Demirel'in yeniden babakan olup olmayaca sorusuna, gldrmeyin beni diye yant verdii gnlerden bir buuk yl sonra, yeniden igeldi. Bir gezi nedeniyle stanbul'agitti; yapmnda emeinin getii Kpr'y, ite o sradagezdi, ilgilileriyle konutu.28ri elleri, iman gvdesi, iri bayla dardan duygudalgalanmalarndan yoksun. geni yrekli bir kiilii varm gibi grnrd.Oysa, belli etmemesine karn, ou yerde, hele dostluklarn tartmaya girdii ortamlarda duysalln, szlerini ince yklerle rterek belli ederdi. Byk siyasal olaylarn gbeinde yaaryla deil, mantyla davranrd.Kkende tutucu bir aile bakanyd. Ailesinden alp getirdii yaam ilkelerini olduu gibi uygard. Kardeleri iin aa" idi; onunla konuurlarken, daima saygl kalrlard. Ali Demirel'in yanna syleyeceklerini kap nnde dnerek, nn ilikledikten sonra girdiine birka kezAli Demirel'in aile iinde bir baka yeri vard. evketve Sleyman Demirel, yksekrenim grmlerdi. KkAli Demirel ise, okuyamamt. Ailenin yannda, topraniinde kalmas zorunluydu belki de.Ayrca, Ali Demirel'i, 1960 ihtilali ieri atmt.Bu nedenlerle Ali Demirel'e bak asnda bir bakalkgzlenirdi.En yakn dostlarnn yannda bile, eiyle konumalarnda, tutumunda son derece dikkatliydi. ENazmiye Demirel'in, bir Trk kadnnn btn zelliklerini tad kukusuzdu.Ei babakand. Ama, Nazmiye Demirel, gnler ve gnler boyu evlerinin ikinci katndaki koltuunda oturarak yllar doldurdu. Ne ar bir davran, ne de einin izni olmakszn kendi ba gezisi vard. Yazlan, herkes bakenti brakp yazla gittiinde bile Nazmiye Demirel, bir iki yaknyla evde oturur, benim deyimimle, einin grevinden dolay ile doldururdu."Konuklarn kabul eder. Demirel'in yemeini hazrlar,ba bakann sabahlara dein sren almalar nedeniyle debelli bir saatte nc kattaki yatak odasna ekilirdi.Sanrm 1969 seimlerine dein. Demirel hem sigara iti; hem de geceleri bir balon kadehe doldurduu susuz viskiyi. Ancak, o tarihlerde doktorlarn istei zerine sevdii sigaray, yemek sonralan tttrd puroyu, viskiyi brakt. Sevdii, syleisinden holand bir dostunrd zaman, bir kadeh iiyordu artk.29Sabah erken kalkard. Btn gazeteleri batan sonaokur, bir gn ncesi programlad ilere balamak iin evden kard. O program deitireceky olmazsa, aynen uygulard.Ge saatlerde babakanlktan gelir, ksa srede yemekyer, alma odasna inerdi. Gecenin 22'sinden sonra ouzaman sabahn 03'lerine dein, alr, konuk kabul eder, arkadalaryla grrd. drt saen son -ra, bir gn sonrasn yaard.Bellei, hibir zaman teklemedi. Geen yllarn, o gn -lerin, ok eski yllann rakamlarn bir elektronik beyin gibisistematik, doru biimde sylerdi. O nedenle kendisiyle tartanlar rakamlara, ya da olaylarn ieriinde yatan ayrntlara pek.girmeyi istemezlerdi.Eer anmsamakta zorluk ektii bir ayrnt varsa, bunu buluncaya dein btn dosyalarn dakiyu tarar, o noktaya erimeden de konumay srdrmezdi.nemli zelliklerinden biri de verdii sz mutlaka yerine getirmesiydi.1965 seimlerinden hemen sonra, Amerika'da baarl olmu bir Trk, Necati Zincirkran'a gelmi Demirel'in bir imzasn istemiti. Necati, bana bildirdi. Yeni babakan olmutu. Temiz bir kada imzasn atmasn rica ettik, isteimizi yerine getirdi.Ertesi gn Necati, beni arad:Demirel, telefon etti. mzasn benim isteyip istemediimi sordu, 'evet' diye yantladm, haberin olsun, dedi.O denli dikkatliydi. Yeni tand, zerinde henz biryargya varmad bir gazetecinin bo kada imzasn aldktan sonra, ne yapacan, ne bilsinGeceleri durmakszn alan telefon, sustu.12 Mart 1971 gnn, 13 Mart'a balayan geceydi.Demirel'in evine gitmitim .. Uzun zaman birlikte kaldk. O gece, siyaset yoktu; ogece 12 Mart'n ne getirecei, ya da neleri gtreceinin tartmas da yaplmyordu.Daha ok; kiisel sorunlardan sz ediliyordu.Demirel'in evinden aynldm sralarda neredeyse sabah olacakt.30Saatler boyu -babakan iken- uzun uzun, durmak.&zn alan telefonu, hi ama hi almamt.Siyasetin doasndan olacak, insanlarn dostluk anlaylarnda, insancl duygulannda ne denli yozlatn grmtm.nk kimileri tam siper .. yanno ne olacan gzlyor;kimileri de siyasetten gittiini varsaydklar Demirel'in yerine, kimin geleceini aratryordu. Tabii, darbeyle birlikte ynetime egemen olanlara yaranmak iin o gece ve hemensonras dil dkenler de vard." ... Peki, hanmefendiyi gtrmeyecek miydiniz? .. diyesordum.cPek yanl deildim," dedi Demirel.Merakla yzne baktm. 12 Eyll sabah, "bir sre kalacaklar" anakkale'ye gideceklerdi.cNazmiye'yi gtrmek istemedim. Herhangi bir sonutan korktuum iin deil diye tekdze, zgn sesle yant verdi. Giderken, bana, kt bir davran olmas ihtimali karsnda, zlmesinium."nk, 27 Mays'ta bir iktidarn hapishaneye gtrllerindeki ac anlar, bu anlar yaayanlkez dinlemiti.Einin yannda onurunun ayaklar altna alnmasn kesinlikle istemiyordu_Bir kk valizle askeri hava.alanna gitmezden nceevden karken, kendisine son derece saygl davranan Amirale, Allah byktr,,, demi, otomo binmiti.Doasndaki canll bir ay sreyle kald anakkale'de hi yitirmedi.Demirel ve Ecevit, eleriyle bir motelde konuk edilmilerdi. Kolordu Komutan Hsn elenkler'in konuu idiler.Telefonla konumalar yasak deildi. Demirel, kaldsrece arayanlara yant verdii gibi, Trkiye'nin her yresindeki arkadalarn bulup konutu.Biz gazeteciler hepimiz, hemen her gn hem Demirel'i,hem de Ecevit'i, ayrm gzetmeksizin aryor ve konuuyorduk.. 31Bir kezinde Demirel'e, ayn motelde kaldklarna greEcevit'le grp grmediini sordum."... Motelin bir ucunda o, teki ucunda ben oturuyorum, dedi.Sonra, Boaz tutuyoruz, anakkale geilmez,. diye ekledi.Bir de kahkaha att.Belki duyurur, belki eriebilir inancyla telefon konumalannda lke sorunlar, o gnlerde iinde bulunduumuz koullar ya da ortaya kan kimi sorunlar zerinde dncelerini aka sylDemirel, anakkale'ye ilk gidiinde elinde kk birbavul vard. Birka bavul ile dnd.Orada, durmakszn not karm, kendi inanlar dorultusunda be yllk, on yllk bir progr'nin kalknmas iin nelerin yaplmas gerektiiniyazmt.Belirgin tutkusu, zgrlk bir rejimde kalknan Trkiye idi.Zaman zaman alma odasnda ayaa kalkar, Trkiye'de yaplmasn dledii dev eserleri sayar, gnn koullarnda yeniden kprdanan siyasal dz deinir,"Ahhh,, derdi, .. ahhh, bir on yl, Trkiye'de siyasal istikrarsalanabilse ... te o zaman Trkiye'yi bir kez daha katlarz.,. 1965'te balayan, kimi nemli sosyal ve siyasal alkantlara karn, 1971'lere dein uzanan dnemin aralksz,, srmesi slseydi, Trkiye daha geni olanaklara kavuacakt. Buna, inanyordu.Kimi zaman, yalnzca kendisinin deil, eitli eserlerehizmeti geenlerin haklarnn yenildiinden yaknrd. Butr yazlara, savlara kar gsterdii tepki, sert olmazd;ama o konuda inandklarn, derhal bir yantla savn sahibine gnderirdi.Turgut zal' olduka eskiden tanyorsunuz,. dedimDemirel'e.Tanrm, .. dedi.321983'teydi. Turgut zal, ankaya'dan esen rzgar nedeniyle bir gnde Babakan yardmcln bmenter demokrasiye geileceinin kesinlemeye balad gnlerdi; yeni kurulacak partiler bireder bekliyordu.nk, tabanda siyasal akmlar temsil eden rgtsel gler, zaten hazrd.zal'm yeni bir parti kuraca ve bu partinin nderliine soyunaca, demelerinde olaslklaretmesine karn, bir biime kesindi.zal, elbette, oy tabannda Amerika'y yeniden kefedecek deildi. Kendisini gl bir siyasumun bana getirecek oy birikimi, zaten vard. zal'n tek sorunu, birparti kurmaya yneldii zaman, askeri ynetimin bu giriime nasl bakacayd. Bu nedenle, paryi kuracan kesinkes aklamadan nce, birka kez ankaya'ya kt.ankaya'dan hangi gvenceleri istedii, ya da ne biimgvenceler verdii, elbette, bugn bile akla kavumudeil. Ne var ki, siyasal bir gcn olumasna olanak tannmas iin, askeri ynetimin belirlii ilkelerine "uygun davranmak,. gerekiyordu.zal'a, parti kurmas iin izin verenlerin, balarda, bupartinin lkenin tm sorumluluunu zerine alabileceinivarsaymadklan,kkendeTurgut Stnalp'inpartisineeilim duyduklar da akt. Sunalp'in kurduu partinin iktidar olmasna kimi teki etkenlerlni ve deiik bir dengenin ortaya kmasna kar beliren kukulardan m.dr; yoksa, MDP'nin ounluu salamasnn olanaksz olduuna dayal bir tablonun ortaya kma mdr -bunlar, ok sonralar yant bulunacak sorulardzal'm seim ansn arttran etkenler giderek oald.Trgut zal, kiiliine zg bir propaganda yntemiylesahneye kt.lk balarda d grntsne zen gsterdi. AmerikaBirleik Devletleri'nde Zayflad", dilerini deitirdi, glmsemesine parlak bir beyazlk kAamal biimde Trkiye'yi yalnzca ekonomik esenlie karan insan gtsnden syrlmaya balad. Dorusu, yle gnler geldi, Ozal'dan yle delmaya baland ki, Demirel'i bilemiyorum ama, olaylan yl- lar boyu izlemi olan benim gibiler bile hayretler iinde kalyordu.33Turgut'la ilikilerimiz, srekli olarak dostane bir d-zen iinde gemitir" diyordu Demirel. Kiiler zerinde, hele birlikte alt, altrd szlerden sak.nan doasna karn, zal gibi lkenin kaderine egemen olmaya alan bir insagda bulunmasn istiyordum. Bir bakma Demirel'i buna zorluyordum.Kesintili aklamalar arasnda birletirip bir mozaik halinegetirebildiim, bir yarg btnlemesine dntrebildiimcmleleri yleydi : Turgut alkandr, aklldr. Kimi konulan iyi bilir.Yalnz, danktr. Bir 'ikinci adam' olarak belirli ve nemlinitelikleri vardr. Bir konuyu uygulamaya koymak iin stlendii zaman, bunu srekli kovalar, sonularn alabilir.Ama, Trkiye zerinde geni d gc olduunu sanmyorum ... '"O srada, en byk kukusu, giderek istedii yrngeden kmaya balayan 24 Ocak kararlarnn, kendi iktidar, partisi zerine ihale edilmesiydi.zal'n, 24 Ocak kararlarn, kendi bana bulup uygulam .. bir insan gibi ortaya kmasnakzgnd.c. . . Eer o gnk siyasal g, yani benim hkmetimbu kararlar siyaseten stlenmeseydi, acaba Turgut zal,bu kararlan nasl uygulayacakt. .. ,, diyordu.Sonra belleinin' btn canllyla, 24 Ocak kararlarnn aklanmasna dein geen srede, het olarak neler syleyip akladklarn anlatyordu.Ecevit'in, 1979'daki seimi yitirmesinden sonra, Halk,AP'ye tevecch etti, hkmeti bu partinin kurmas gerekirmantyla istifa edip, bir 'kenara ekilmesiyle Demirel, kk partilerin .. dardan,. desteini salayarak bir AP h.kmeti kurmutu. O ana kadar, benzinden tuza dein halkn gereksindii maddeler, Ecevit'in dalgalanmal hkmetiyle ortadan ekilmiti.AP hkmeti, zeJ.likle de Demirel, yeni hkmetin hereyden nce bu cyoklar, salayapa dvizle bulup piyasaya srmeyi, halk boucu baskdan kuordu.yle gnlerdi ki, fuel-oil olmad iin evde kalamyorduk. Eimle birlikte snmak, donmadan ilmek iin 34Uur Reyhan gibi minesi, kat kaloriferi, biraz da fuel-oiliolan dostlann evine yatya gidiyorduk.Demirel, o srada iine kapanmt. Bir yandan Ordudan gelen uyar mektubu, anarinin son manzaralar, bityandan da siyasal alandaki ekimelerle urayordu.Fakat, kamuoyundan dncelerini gizledii srada, daha ok ekonomideki darboazdan gemeyi pllyordu.Sonradan rendik.Ancak, bir dizi basn toplants yaparak, ekonomidealaca nlemleri bir biimde aklad. Millet Meclisindehkmet programn okurken syledi, program mzakereleri srasnda da bunlan ortaya koydu.24 Ocak kararlan aklandnda hkmetin neler yapabilecei zerinde hemen herkesin olduka ggisi vard. Bu kararlan ok nceden evinde kimi bakan arkadalaryla konuup ilkelerini saptamt. Her ilkenin yazh karar biimine dnmesi iin alkanln yadsmad,,Turgut zal' "mnasip" grmt. Ancak bu kararlar, Turgut zal'n mstearlk makamnn buynan hkmetin benimsedii, nayak olduu ilkelerin sonularyd." Turgut zal neyi kefetmi, neyi bulmu yeni olarak. Hepsi bilinen. uygulama yntemleriydi. O gne dei'.';in yaplmasna cesaret edilmeyenleri biz, karar haline getirmitik. Uygulamasyla yazm Turgut'a dsmst ... " diyordu Demirel. Kzgn myd, deil miydi; bunlar sanlayamyordum." Bu kararlann bugn ald biimin getirdii sonulann 'bize' mal edilmesine u nedenle isyan eyonun: Eer 12 Eyll olmasa, alt yedi ayda 'yoklardan' arman Trkiye'de, 24 Ocak kararlarn yeni batan gzden geirip, lkenin o gn iinde bulunduu koullara gre, yeniden dzen. zal, bu gereksinimi duymad. O kararlann'yeni batan' ele alnp dzenlenmesi eilimine kaymad.Yeni bir ekonomik buluun sahibiymi gibi direniyor zerlerinde ve de Amerika'y kefetmi gibi. ...Oysa Turgut zal, ylesine bir evren yaratyordu ki,gemiin kat gereklerini ne denli yazarsanz yaznz, zerinde durana rastlanmyordu.zal, 24 Ocak'n mucidi olduuna kamuoyunu inandrdktan sonra, Trkiye'nin gemiinde yapldar byk i varsa, bunlarn da altnda imzas olduunusylemeye balad. Hani neredeyse. daha nceleri yaplanKeban Baraj gibi, Boazii Kprs gibi yatrmlarn eskisiyasilerin abas, eski iktidarlarn almas sonunda deilde, o sralarda ad gizlenen, giderek hasralt edilen bilinmeyen bir kii .. nin, Turgut zal'n yapt sansna kaplyorduk.Konular iyzleriyle bilenler ise, 1980'den sonra gelenuygulamalarn bilinen nedenleri" ile susmak zorunda kalyorlard... . . . Ereli Demir-elik tesisleri, Keban projesi, sonunda Boazii Kprs ... " gibi bytmmlarda ok emei getiini syleyerek, kkende bu yatrmlarn gereklemesinde byk etken,, olduunu dokinde renkli bir evren yaratyordu.Demiel'i, bu byk yatrm konusunda isyana ynelten,. davran, bir yazarn, Turgut zaine !'!:1.7.d bir mektubu yaymlamasyla ba:?lad. O zamana dein, zal'n kendi kiiliinia yapacak szlerinden pek alnm degildi, yle grnyordu. ine kapnk doas nedeniyle brel'in iinde bulunduu ruhsal evreni kavrayamyorduk.O mektubunda zal, "' ... 21 senelik devlet memuriyetimsresince birok ve beni ziyadesiyle tatmin eden, memleketehizmet imkan bulmuumdur. zerinde altm ve neticealnmasnda faydal olduuna inandm bu iler arasnda3 byk projeye daima zel bir nem vermiimdir ..... diyor,Keban. Boaz Kprs ve Ereli Demir-elik Fabrikalarnn daha bytlmesindeki dnceleri arCHP'li kimi siyasetiler, AP'li kimi eski bE.kanlar veyneticilerle bir sre .. kald anakkale'nin Zincirbozandeniz ssnde, bu gelimeleri izledikten sonra Demirel, dayanamad, zal'n vnmelerini, dolayoldan bu eserlere sahip kn karlayan uzun bir mektup yazd. Yaymlansn diye bunu, zanu yaymlayan gazeteciye gnderdi. Yaymlamasn da dileyerek. Elbette, bu yant kamuoyuna yansmad.Demirel'in bu mektubu, kiiliinin nemli bir parasnyanstmas asndan nem tayor. El yazsyla kaleme alnan o Temmuz 1983 gnl mektup yl"Bir tartma amak veya bir tartmaya katlmak ni-.yetinde deilim. Ancak kendi anlayma gre bir dzeltmeyapmak isterim.Medeni eserler kimsenin deil, milletindir. nk milletin paras ile yaplrlar.Medeni eserleri siyasi iktidarla cra ederler. Millet.inparasn neden baka yerlere deil de buralara sarfetmi olmann vebalini bylece yklenirler.yrca, btn hcumlar yklenirler. Onun iin millete ait olan eserlerin icracs olan siyasi darlarn bilanosu yaplrken -ki bilano siyasi iktidarlar iin yaplr. Administrasyon in iktidarlan sresince meydana gelen, balayan, biten eserler bu bilanoda grnr.Medeni eserlerin yaplabilmesi iin ett, proje, finansman safhalarnda yzlerce kii alr.da yzlerce kii alr. Ama o eserler, siyasi icrann karar olmadka projelenmi bile olsa icra ediJemezler. Projeler raflardatozlanr. Bu itibarla, projeler hangi safhada olursa olsun,bitmi olsun, bir siyasi icra gelip de bunu yapacaz demedike balam ve yaplm olmayacaarn istenir olmas, isteyeni, arzu edilmi olmas, arzu edeni, o eserin sahibi yapmaz. Mesela, Keban Baraj mahallinde su lmlerine, 1936 senesinde balanmtr. Senelerce su lSenelerce jeolojik ett yaplmtr. Senelerce projeler zerinde allmtr. Ancak, 12 Haziihinde temel atlarak inaatna geilmitir. O tarihte, devlet bakan, hkmet bakan, hkmr devlet ricali, devlet su ileri genel mdr. baraj inaat mdr hep orada bulunmulardr. iran 1966'da temel atlm da daha nce neden atlmam? ..nk, bu i iin lazm olan 250 milyon dolar d paray, 1965 seimlerini takiben i bana garik etmi, i paray btesine bu hkmet koymutur. Bu projenin gereklemesini, dolaysylaamtr. Devlet Su leri Genel Mdrlne Yksek Mhendis Arif Onat', Keban Baraj naat MTtncolu'nu bu hkmet tayin etmitir. Planlama tekilat mstearn da bu hkmet tayin eplanlama tekilat deil siyasi iktidar idare ettii iin olup bitenlerden planlama deil, hket37sorumlu olmutur. Keban Baraj kimin eseridir sorusuna cevap aranyorsa;Herhalde, 1936'da su lmeye balayan teknisyen veyamhendislerin, senelerce sondaj yapan teknisyenlerin vemhendislerin, senelerce proje yapan mhendislerin, finansman tedarikinde alan kimselerin eseridir demek, mmkn deildir.Btn bunlar esere emei geen ok deerli k iilerdir.Ancak bu emek, projeyi kuvveden fiilen karmaz.Onun iin, 12 Haziran 1966 tarihine kadar temel atlmasbeklenmitir.Eer her ey kendiliinden oldu ise, o zaman da niyedaha evvel olmad denir? .. Kald ki ne kendiliinden olmutur ki ...Keban Baraj, 1965-1971 dneminden sorumlu siyasi iktidarn icraa.tndandr. Eser, milletindir.Doru ve insafl cevap budur. Ak.si imalar yanl olur.Hak yemek olur.Eer birisi kar da 'ben, bu ilerin projesinde almtm' derse, eserin sahibi olmaz. nkek ok kii almtr. Herkes ayn iddiada bulunmak hakkna haizdir. Bu ilerde alm olmgetirmeye yetmediine gre, eseri meydana getirmeye yetecek gayretkime, daha dorusu hangi devre aitse icrann sahibi odur.Esasen, icraata giriilince kimse o esere emei geenlere hcum etmez. Siyasi iktidara hcum eder. Siyasi iktidar da onu savunur.'Keban Baraj kimin eseridir' konusu 1965 ve 1966 Meclislerinde tartlmtr. O tartmalar arda vardr. Ozabtlarda, bugn bu ilere sahip kmaya kalkanlarn hiismi gemez.Kprye gelince:Fiilen evre yollarna 1968'de. kpr inaatna da fiilen1970'te balanmtr. (20 ubat 1970)20 ubat 1970'te, kprnn temeli atlrken ok gzelkonumalar yaplmtr. Mektuplar esere sahiplik kazandryor da ihale, temel atma, para bulma, tahsisat ayrma acaba hibir kimseye hibir hak kazandrmyor mu?Kpr projesi, 1955'ten 1965'e kadar geen sre iindede hazrd. Kendiliinden yaplm olsa, yaplr giderdi. yle33ise ne beklenmi .. 'Bu ii yapnz. Aln u dvizleri, aln uliralan bu ii yapnz' emri beklenmitir. 75 milyon dolan1965'te ibana gelen hknet salamtr. Bu emri, o gnn siyasi iktidar vermi, yaplmaylkiler veremem.i, yaplamam. Gerek bu deil mi?Amerika'dan 9 sene evvel gelen mektup Czal'n yazd mektup), acaba kpry kimin yaptrdn m ortayakoyuyor?Acaba bu mehul m idi?Yine sylyorum. Eser milletin, icra 1965-1971 siyasiiktidarnndr. Pek ok kiinin emei gemitir. Btn bunlar bir kenara atlp, 'ben bunu istnansmannda almtm' diyeni sahip yapmaya kalkmak, hak duygularn incitir. Akas adaleszlk, insafszlk olur.Hem, 'Zengine kpr, fukaraya kolera''Kpr yapmak cinnettir,''Kpr yerine fakir fukaraya hizmet gtrn,''Zap suyuna kpr yapmak varken niye stanbul'a,'eklindeki ve daha binbir tarize maruz kalan siyasi ik-tidardr. Onlar cevaplayan siyasi iktidard. Baka da kimse deildi.Ereli Demir - elik tesislerine gelince :Bu tesisin kanunu 1960'n ilk aylannda km, yeri seilmi, icraya giriilecei zaman ihtilal olmu, daha sonratesise devam karan alnm, 1965 senesinin Nisannda datesis, o gnk koalisyon hknretinin babakan yardmcsOlarak, merhum smet nn'nn Cl961 - 1964 babakan) dehazr bulunduu bir merasimle tarafmdan atlmtr. Dahasonra da bizim iktidar dnem.im.izde eitli tevsi kararlanalnarak tesis bytlm ve halen de bytlmeye devametmektedir.imdi bu tesisin sahibi mi aranyor? .. Ne bugnk beyanlar ne de sizin arivinizdeki mektup Czal'n bu eserleri kendisine mal eder grnen mektubunu amalyor>. sankibir mehul ortada varmasma bir hakikati ortaya karmasna sarfedilen gayretler, bu tesii bir sahip bulmaya yetmez.Eser, milletindir.Balayan siyasi iktidar, Demokrat Parti. Daha sonrakiiktidarlar devam etmi. Hizmet tmnn. Byle bir tesisin39meydana gelmesinde pek ok kimse almtr. Birok kimsenin emei gemitir.Onlardan hibirisi esere sahiplik iddia etmiyor.Keban tesislerinde niye, brahim Deriner, Arif Onat, Nazm Ttncolu, Hikmet Turat, Orhan Gncolu ve daha birok deerli zevat;Kpr ve evre yollan tesislerinde niye, Dani Koper.Orhan Gncolu, Servet Bayramolu, Atalay Cokunolu,'Cahit Yalgn ve daha birok zevat;.Ereli Demir - elik tesislerinde niye, Dani Koper,Muzaffer Tugal, Orhan Gncolu, Muzaffer Uluahin vedaha birok deerli zevat, eser bizimdir demiyorlar?Bunlarn, teknik ve idari ba:\nmdan kranla yad edilecek hizmetleri gemitir ve bu eit hizmet iddia edenlerin hepsinden ok gemitir. Eer bunlar ve adn burada zikretmediim birok t veya rahmetli olmu kimseler bir kenara itilip baka sahiplikler aranrsa hak duygular incinmez mi?- Keban 9 senedir hizmette. 40 milyar KVVH elektrikretmi, Bugnk para ile bir trilyon lira eder.- Kpr on senedir hizmette. 200 milyondan fazla vasta gemi. 8 milyara yakn haslat yapm- Ereli Demir - elik 18 senedir hizmette. s milyontona yakn retim yapm. Bugnk para ile bu da trilyonlar eder.H&J byle iken,Bunca seneden sonra, bu tesislerin kimin eseri olduumehul idi de onu mu ortaya karmaya alyorsunuz?Yoksa, ne yapyorsunuz?Bunu anlamadm.Bugn siyasete girenler, inallah yarn iktidar olurlar.Trkiye'de yaplm eserlere sahip kmak yerine sahip karlar. Bylesi daha uygun ve doruolmaz m?Maksadm sizi veya baka birisini ayeti kerimesindeki Hikmet bizim ve lkemizin gven kaynadr . . . ..5KAPILARI KIRA KIRA GELYORUMDevlet direksiyonunu uzun yllar elinde t\tan Demirel,otomobil kullanmazd. Bilirdi otomobil kullanmay ama.anlar bir milletin yreinden ekip karmas yasa k...stlamalaryla olmuyordu.Olamazd da.Eer deerlendirme yanl deilse, Trkiye'de mektuplar dnemi,,, 1964'lerde balad. Trmandsel'inMenderes'e 27 Mays'tan nce yazd mektupla balayanbu dnemde, siyasal arenada her biri patrtl gelimelersalayan bir dizi mektup, Sunay'dan, Tural'dan, Batur'dan;,.muhtra adyla Ordu'dan geldi; sonunda da Ordu, uyan.mektubu,, ile noktaland.Bu tr mektuplarn ounu kamuoyuna imzamla yall'-&tm olduum iin, Necati Zincirkran'a gre ben, bir e-it defterdar idim.18 Kasm 1964'te, Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay, Millet Meclisi Bakanna bir mek,up gndermiti.MektutAnayasayac sahip ve demokratik rejime bal Trk Sil&bl Kuvvetleri, milletin iki hasm kampa blnme tehlikesiyle kar karya bulunduu endiesi iindedir . . . ,. diye balyordu.Sunay, Millet Meclisi Bakanna -o srada, sanrm,.Fuat Sirmen'di- yle diyordu: . . . Kumandanlar teeyif edici szler ve yaynlar; ordu-da astn ste olan baWm sarsmake.dn gsterdiigibi. bir ple.nl isyana sebep olacak istidatta.dr. AJnca .:...98du'nun mtt.efik devletler nezd.indeki itibarm zedelemek-.tedir. Bu durumdan sizin de mteessir olacanzdan eminim.Sahte cumhurbakanlan, sahte babakanlar, liyakatszkumandanlar gibi beyanlar ve yaynlar karsnda vatannve milletin, milli emniyet ve gvenliinin bekisi olan TrkSilahl Kuvvetleri, bu ortam iinde memleketin selameti adna 'ikazda' (yani uya.rdal , bulunmay zorunlu grmektedir.Bu hususta gerekli nlemlerin alnmasn rica edur, sayg -larn arzederim . . . "Daha sonralar greceimiz bu tip filmlerin 1964 blmnde, Sunay' J:>yle bir mektup yazmayaorlayan nedenlerin banda birka milletvekilinin yapt konumalar gst.erildi.AP milletvekili Ali Bozdoanolu, Gaziant.ep'te bir knuma yapm, Trk Ordusunun komutanlarnn .. yabanclejyon askerleri olmadn sylemi, Ordu'nun Trk milletinin bir paras olduunu vurgulamaiti.Ancak, Trk Ordusuna cparal asker,. dedii savylamahkemeye verilmiti. Reat zarda adndaki bir baka milletvekili de, Gemlik'te yapt bir kumada, Trk Ordusunun bir partiye bal olamayacan yanstan, belki ifadelerinde tutarszlbir 'eyler' sylemiti. Bir de Zonguldak AP milletvekili Beerler'in AnadoluKulbnde bir sylei srasndaki szleri, ortal iyice kartrmt. Ordu'ya hakaret ettiolarda, gerilen ortamn getirdii bir bekleyi iine girmitik. Ordu'da bu syleinin byk teer yapt belirlenmiti. Syleiyi yaygnlatran, o srada genel mdrolan bir kiiydi; 1971'lerde bakan da oldu. nk, AP iktidarn gtrebilmek iin, bata bu iOrdu ile kar karya getirmenin gerekliliine inananlar vard. Gelen iktidarn 27 Mays'm inkamn almay kafasna koyduu gibi bir yargyla balayan bu eilim, ynetimde Ordu 'nun bulun ist.ekleriyle yorulan bir kesimi srekli bu yolda yeni deVininler, yeni olaylar yaratmaya yneltiyordu.Sonradan konulan adyla demokrasiyi bir trl iinesindiremeyen bu kesimlerin,., Trk siyasal yaamndaki alkantlarda nemli pay olacakt.Nedense. demokratik dzene yanl grnmekte kimseye pay brakmayan bu kiiler -nasl olacaksa- hem demokratik rejimin yaamasn istediklerini sylerler, hem de Ordu'nun ynetime el koymas iin ellerinden geleni yaparlard.Bunlar arasnda, Metin Toker'in cyetitirdii kimi yazarlar, gazeteciler de vard; bunlar, daha sonra karacaklar dergilerde, Ordu ile ortak bir ynetim aramayanlan, Ordu'yu kkrtmalara kar kanlar cantimilitarist- diye Ordu'ya ujurnal etmeyi de marifet sayacaklard.CHP'nin bir Ordu rejimi istedii sylenemezdi. Ne varki, Ordu'yu, bir korkutma. esi olarak kulland da gerekti. Ordu ynetiminin Trkiye'ye egemen olmasn isteyenler. ite bu tutumdan alabildiine yararlanrlard.Demirel,.. . . . 1964'te TBMM'ye mektup yazan Sunay'n, 1966'da tekturda Cumhurbakan seilmesinin bir gerekesi vard. . . ,.dedi.Syleilerimiz srasnda byle bir aklama yapmas zorunluydu.Bir Genelkurmay Bakannn, bal olduu smet Paa gibi bir Babakan da atlayarak, TBMM'ye bir mektupyazmas, seimle gelmi millet temsilcilerini ikayet" etmesi, daha ileri giderek, kimi konumalarn Ordu'da planl bir isyana neden olacan sylemesi, demokratik ynetimlerdeeine az rastlanr bir olayd.Demirel, syleimizde, ktidarn ilk grevi dedi, birihtilal dneminin yaralarn sarmak felsefesiyle siyasal davranlar yapmakt.Seimi, CHP dnda bir partinin kazanmasndan, bupartiye Ordu'ca iktidann verilemeyeceinin yaygnlatnlmasndan sonra, yeni bir siyasal anlay iinde Sunay'a kaylmt.Demirel, Bir ihtilal yapan Ordu'ya kar ne hasmdk;ne de teslim olunmasna yanlydk diyordu. Yapt eklen 100tilerde, Trkiye'yi, krgnlk ve dargniklardan arndrma-. nn zorunlu olduu yargsndaydk, diye konuuyordu.,O gnlerde kendisine egemen olan mantk, husumetcephelerini ortadan kaldrmaya .. dayalyd.lkeye egemen olan aynlklar, giderek husumeti ortadan kaldrabilmek iin Sunay' Cumhurbaapyordu.Ksacas, .. diyordu Demirel, Trkiye'de gemite kalanolaylan bir yana brakmaya, gelecei dzenlemeye ynelikbir seimdi, bu seim.Sunay'n parlamentoya yazd mektup, doal olarak siyasal alkantlar yaratacakt.1980'de verilen uyar mektubunun benzeriydi, ibandaolan hkmeti, iktidar hedef almadn CumhurbakanKorutrk ile Ordu yneticilerinin syledii gibi, 1964'te deSunay, _Bahis konusu yaz, Babakana veya ahsna yazlm bir mektup deildir. Gerekte Bak TBMM'.nin manevi kiiliinde toplanr. Cumhurbakan tarafndan-temsil ediliyor . . . .. diyordu.smet Paa ise, yapaca bir 'ey' olmadn dokunduran canm, siz de rahat duruna getiren u.Gene, 1980'dekiOrdu, uyan mektubunu, kimseninzerine almamaya zen gstermesi, gene bu mektubun babakana deil, tm anayasal kurulularan olduunun belirtilmesi gibi bir ortamd bu.Trkiye'de kiilerin adlan, olaylarn yzeysel biimideiiyor.. ama, ierikleri ile ynelilerinin devinimlerinindeimediini syleyen benim gibiler iin, 1964 mektubuyla,1980 olgusunun koutluu bu kantlarla -bir biime- balanyordu.Sunay da teki rneklerde olduu gibi, mektubun grev duygusu ile yazldn,. belirtiyordu.a ktnn hemen ertesi gn yapt aklamada, mektubun gnderili biimini aydnla kavu'nin komutan olarak, byle haksz ve dayanaksz saldrgan dilleri cTBMM'ye .. yanstmay d101Buna karvm, Sunay'm cumhurbakan seilmesinde APiktidannn olumlu oy kullanmas, iktidar ynetiminin saptad politikann ounluka kabul edn kantyd.1964'te parlamentoya mektup gnderen Sunay'n, heradan smet Paann yannda yer ald sanlan bir Genelkurmay Bakannn, 1965'te, nn koadamamt.Trkiye'de, 1950 - 60 aras dnda, hibir dnemde, cumhurbakanlan olaan koullar iinde seCemal Grsel'in, 1961'de hangi koullarda seildiini,daha nceki ciltlerde hep birlikte grdk. Grsel'in parlamentoya ihtilal yneticilerinin -elbette- kkende bakailahl glerin silahl bask yapmasyla seildiini biliyoruz.Sunay ise, yzeyde doal biimde cumhurbakan olurken olaanst koullarn sivil yneticilerasyla seilebildiKorutrk, aresiz kalan sivil kadrolarn daha nemli sonulara gidilmesini nlemek iin a:bir gnde, bir saatte bulduklar adayd. nk, Orgeneral Faruk Grler'in Genelkurmay Bakanlnk Senato'ya girmesi ve gene bir askerin ankaya Kkne karlmas ile ilgili basklarn getinular siyasal yaama etkendi.1980 ncesinde sonu alamamann nedenleri bakayd:Kargaa, sivil kadrolarn bir cumhurbakan seememe yolundaki kimi kez insan garipsendirecek, kimi kez aknla gtrecek davranlarndan kaynaklanyordu.1980 sonras Anayasaya bir madde konularak, Trkiyenin son Cumhurbakannn halkoylamas srasda anayasa ile birlikte seileceini yazdm zaman, buna, hemen hi kimse inanmamt.Oysa, o srada. henz yeni anayasa hazrlklar ilkelaamasndayd, taslan tasla olacak biimde bile deildi.Her ey tartlyordu. Fakat, anayasaya byle bir maddekonulmas, Danma Meclisindeki komisyon almalarna102;balarken, esasen, ynetimin st dzeyinde kararlatnlmu..1980'den nce, GeneJky Bakan iken yaptm bir.zel grmede Kenan Evren bana, .. Biz, Tfrkiye'de belki'ilk kez cumhurbakann buyursunlar seSinler' diyoruz.Ama, seemiyorlar. Ordu'ya ve kamuoyuna ters dmeye.cek birini bulsunlar ve sesinler diye bekliyoruz,,. de:n1ti.O gnlerin siyasal kargaas iinde partilerin zerindeanlap seecekleri bir cumhurbakan .adayn bulamaya.caklanndan kukular yoktu. cHo,,. demiti Kenan Evren,ters dmeyecek pek kimse de yok ya..Btn bu gelimeleri ve ieriinde yatan ayrntlar bilenler iin Trkiye'de demokrasiyle bir, ilk on yl dnda, srekli olarak bir ankaya sorunu,,nun varln kimse yadsyamazd.Atatrk'n yakn arkadatek parti ik-tidarnn milletin byk oiunluuyla seilip gelmi olmas,:ilk on ylda, bir a.J}kaya sorununun bagstermesini engellemiti. Ama, o tariht.en sonra, srekli olarak ankaya'da:yaayacakvarl zerinde istekler basklar,..grnr ya da grnmez direnmeler srp gitmiti.198o ncesi yeni bir anayasa yapmay amalayan akmn srekli olarak istedii, ankaya'daki insann, yasamadan da yrtmeden de yeri geldiindegdan da teye-yetkilerle donatlmasyd. Son anayasayla bu denli geniyetkiler ankaya'ya verilmedi ama, eski gnlere oranla da-1a etkin bir devlet bakanl sistemi de kurulmu oldu.Aslnda, srekli olarak istenilen sivil ynetimin bir askerle axkaya'da btnlemesi, Trkbu birleim,den doacak yntemlerle ynetilmesiydi.10311MEKTUPLARDAN MEKTUP BEGENDemokratik dzenimizde yllardr deimeyen bir kuraigeerli.Ya bir ordu mdahalesi ncesi, ya da ordu mdahalesine ynelile balayan bunalmlarn orta yende bir mektupun yazlp kamuoyuna yansmas.l ihtilalinden nce, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel'in, Babakan Menderes'e yazd mek'1p.1964 -.65't.e Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay'm Millet Meclisi Bakanna gnderdii bir mektup.1966'da AP ik.tidannn karmay baard genel afla,ilgili olarak Genelkurmay Bakan Orgeneral Cemal Tural'm yazd mektup.1969 - 70'lerde Hava Kuvvetleri Komutan OrgenerafMuhsin Batur'un MGK yesi olarak, sonradan muhtra,ltimatom diye nitelenen uzun mektubu, daha baka mektuplan.cJohnson mektubunu da bu diziye ekleyecek olursakolduka ilgin bir film ad ortaya kabilir: Demokrasi deil, mektuplar rejimi.AP iktidannm i ban salamak iin karmayamalad genel af yasas, komisyonlarda grlr, MilletMeclisi genel kuruluna inmeye hazrlanrken, siyasal kulislerde Genelkurmay Bakam Orgeneral Cemal Tural'n yazp gnderdii bir mektup,. sylentisi yaygnlat.Trl eitli savlarla bir genel seim geiren Trkiye>de, hele istenilmedii ne srlen bir partinin tek banaiktidara geliinden ksa sre sonra, Ordu'nun bandan ge-len bir mektup, ilk anlarda adeta bir panik yaratt. AP'liler, eski yandalar olan DP'lilerin bandan geenleri iyi bildikleri iin, Tural'n mektubu ortaya knca bozuldular.Ne oluyordu?. . . Ordu, gene bir mdahale ncesinde miydi? ... Ne isteniliyordu? ...Milli Savunma Bakan Ahmet Topalolu, srekli olarakcbu mektubun, o biim bir mektup olmadn dilinin dndnce anlatmaya. alyordu ama, diOysa, Tural'n mektub:u. ynetime mdahalenin ilk adm deildi.zmir' de sucuk reten byk bir firmann, piyasaya verdii malda bir lde eek eti bulundlmi, bu fa sahipleri hakknda dava almt. Af, genel bir aft. Eer bu biimiyle karsa,cuuna kartran da affedilecekti. Tural, soruyordu, affedilir miydi?Fakat, mektubun ierii bu denli ilkel deildi. Trkiye,hilA, 1960 ihtilali ncesinin savlarn, olur olmaz sylentilerini zerinden atamamt.Tural'n, armatrle soyunan, ksa srede olduka byk bir filo kuran Ali par'n da bu aftaanmasna kar olduu savunuluyordu. par, 1960 ncesi bu giriiminiyaparken Fatin Rt Zorlu'nun himayesini u ya da buyoldan elde ettii savyla, Yassada mahkemelerine deingitmiti.Bir baka konu daha vard: Ruhen Asa adnda bir Yahudi vatandan Zorlu ile ilidl iliki k hayli dviz salad da yaygnd. Ruhen Asa, hapisteydi, hkm giymiti. Saa sola mektuplarrdu, bir iki mektup da bana gndermiti. O gnlerin koullan altnda Ruhen Asa'nn yaptklar teki olaylar_ arasnda devede kulak kalrd.Ne are ki, Ruhen Asa, kamuoyunda dviz oyunlaryla byk kazanlar salayan, yksek odak noktalarnda bykdostlar olan bir kii olarak damgalanmt.Tural'n mektubu zerine AP grubu gece toplanyor, afyasas zerinde pek nemli almayan ama ne srlen kimi105sakncalar ortadan kaldrp kaldrmamay mzakere ediyordu.Eek etini sucua kartranlarla, Ali par'm nereye vardn imdi anmsamyorum. Anmsadgusal.Ruben Asa, affedilmedi.Fakat, bir gn doktora gsterilmek zere gittii hastaneden kat.Daha dorusu, karld. Karanlarn kimler olduuhibir zaman aklanmad. Bana kalrsa, srail'den gelenbir tim, Ruben Asa'y tereya.dan kl eker gibi kolayca alpgtrmt.Ruben Asa, strap eken bir insand. Yalnzca hapishanede yatmasndan tr deil, bunun yan kendisine reva.grd oyundan da.Ruben'in avukat, hapishanede bulunduu srece ilerini kolaylkla yrtmek amacyla eine talet vermesini istemiti.O da vermiti.Ruben'in ei, o srada yaymlanan fotorafnda da grmtk, genti, gzeldi, almlyd.Her trl mal zerinde istedii gibi oynama yetkisinialan Ruben'in ei, her eyi zerine evirdikten sonra, Ruben'den boanm ve . . . Ruben Asa'n yakn dostu, avukat ile evlenmiti.M yasasnn kmasndan, Ruben'in kamasndan sonra, gazetem beni, srail'e gnderdi. Ruben'i ce aradlln. Tam izine rastladm srada, yitiriyordum bu izleri.sraillilere gre, orada Ruben Asa diye birisi yoktu.Oysa ben, Ruben Asa'yla grecek, bana gnderdiimektuplardan cesaret alarak onun yaamyksn yazacaktm. Fakat, Ruben'in srail'de olduu kaanrsa, Trkiye'nin hkm giydii cezay tamamlamas iin geri istemesi olasl vard. Sanrin srail'de olduunu varsayarak, bu istemde bulunmutu.Zavall Ruhen Asal .. Saptayabildiim kadaryla srail'de bir kyde yayor, branice reniyordu.ld m kald m, kim bilir . . . Ei yayor mu, yaamyormu, kin bilir?.10612KIKIRTMAGenel aff, Cumhurbakanlna Sunay'n seilmesinden sonra hemen ele aldnzda, Genelkurmana getirilen Cemal Tural'dan bir diren.me geldi mi? diyesordum Demirel'e.Hayr" diye yantlad, .. galiba Tural'dan gelen mektupdaha sonra.,.Genel af, ulusal iradenin yeni batan btn olanaklaryla kendini duyurmas, onca engellemelerine karn, bir partinin tek bana iktidar olmasndan sonra. kanlmazd.Partilerin bu aftan yana olan seim vaadlerini unutmamakgerekiyordu. AP iktidar TBMM'ye bir af yasas gnderdi.Aslnda, bu yasann belirgin zellii kader mahkmlarn affedip hapishaneleri byk lde eski DP'lilerin kstlanan kimi haklarn geriye vermenin kapsn amakt.Siyaset yapamaz olanlarn. bu af yasasnm ieriinegiren sularn btn sonular ile balanmas". deyimiyle, siyaset yapabilir aamaya ulamaOysa, 196l'den bu yana eski DP'liler iin af karmayistemek bir yana, bunu dlemek bile onulmaz lde sutu; 27 Mays'a ihanetti, anayasay in.Demirel, bana, .,af yasasyla millet iradesinin stnlbir kez daha salanmak istenildi,"' diyordu. Sunay'n, sivillerin iradesiyle seilmesiyle sivil ynetimin egemenlii sa- 1and ise, genel af yasasyla millet iradesine -gemiteyaplan basknn kaldrlmas yolu aktidarn devinim noktalan bunlard . Af, Trkiye'de esen ve estirilen husumet havasn kaldrmaya ynelik bir aamayd, ama tekinedenleri de yok deildi.107Adnan Menderes'in Aydn'da babadan kalma iftlii, kimi borlan olduu savyla, satld satlmreydi. 38 sayl Tedbirler Yasasyla -sonradan kaldnld- birok insan hapishanelerde ya da hkemelerdeydi. Bu yasa da Ordu'nun istei olarak kamuoyuna sunulmu ve karlmt.27 Mays' eletirmek, eski DP'lileri vmek!.. Sutu.6 Kasm 1983'te askeri ynetim,parlamenter rejimiaarken, kard yasalarla, 1980 dneminin eletirilmesini,tartma konusu yaplmasn yasaklad.ki dnem arasndaki bu benzerlik, gemi ile bugnarasndaki izgi benzerliini anmsatmyor muydu? ..Bu arada Menderes'in. taa 1960 ihtilalinde el konulan395 para kiisel eyasn da AP iktidan depolarda buldu.Bu eyalarn iinde Menderes'in kitap aaca bile vard.27 Mays'n ihtilalci rgtlerine 1961'lerde bir sre bakanlk eden Sunay'm, bylesine bir afasas karsnda cumhurbakan olarak taknaca tutum ne olacakt? ..Hibir ey yapmad dedi Demirel. .. Kar koymad,nemli olan yan, kimi kkrtmalara uymad.Ordu'yu sivil ynetime kar kkrtmalarn ard arkaskesilmedi. Bu arada Bayar ve arkadalarnn, "ulusal iradenin gerek sahipleri olduklar savyla, yeni iktidar zerinde kimi konulardaki basklarn da unutmamak gerekiyordu.AP siyasal alanda eski DP'nin srp gitmesiydi, budoruydu. Fakat, bir noktaya gelindiinde, Demirel'in ikidebir kafasna vurulan gerek sahiplik savlar karsnda tepesi att. cSanki milletin oylar n oula geen bir hanedanla ilgiliymi gibi diyordu ve onca saygsna karn,eski DP'lilerden gelen bu onur knc davranlara kariinde bir direniin klan yanyordu. Bir sre sonra, 1969'lara doru bu konu, kamuoyuna yeterince yansmayan parti ii bir ikilem douracak, bir bunalm olarak patlak verecekti.Ordu'yu yeni ynetime kar davranlra iten .. 27 Mays' silip atmak istendii yolundaki pndalarn k-108krbc ortamnda, bir baka sorun ortaya kt: mral'dayatan Menderes, Zorlu ve Polatkan'n cenazelerinin bakabir yere aktarlmas.Bu konu, Trkiye'nin 1960'tan sonraki yaantsnda zaman zaman gndeme getirilecekti. Hi.la bir zme ulamam olan bu sorun, rnein, ZSl iktidar dneminde, Mart 1983 yerel seimleden stld.Yakn gemiteki bu yeni gelimenin ortaya srlmesine, zal'n bana verdii bir deme neden o 1983 yerel seimlerinden nce zal' dan bir deme alyordum. Konuma, 1980 ncesi siyasetilenin siyasal kstlamalar ile ilgili olmakszn, ama buna dokundurarak, genelde bir affnnasl kartlacana deinen bir ortamda geiyordu. zal,siyasetilerin aff konusu geldiinde, bu kavram af konusu ile badatrmann ya da ayrmannna iaret etmeye balad. Vuran, ldren, rgt kuran kimi kiilerin davranlarn siyaset" sl ayracaktk? ..Sylemek istedii bakayd. Fakat, siyasal sulamalardabir ayrm yapmann g!ln anlatrken,-rnein ..dedi, Menderes, vatana ihanet suundan aslmtr.Menderes, aslnda vatana ihanet suundan aslmamt. Tabii bu szler, Milliyetin gzlerden stercesine ok kk lde, satrlar arasnda yitirme abasna karn, eski DP ve AP oy tabanre yolat.D)"P, zal'n yaymlanan bu szlerini ald, milyonlarca brorler bastrp Trkiye'nin drt biatt.Oysa, zal diledii kadar drt grn kendisinde birleip onu iktidara getirdiini sylesin ANAP'n salam oy taban eski DP - AP idi.zal, bu giditen telaland. O gnden sonra durmakszn, en azndan on gn. Menderes'le ilgilediklerinin yanl anlalp yaymlandn sylemeye, ardndan da oytabann okamak iin mezarlarn nakli sorununa yanl ..oldukla.nn belirtmeye zen gsterdi. Yanl gazeteler,zal'n Aydn'da Menderes Bulvar levhasnn nnde ekilmi fotoraflarn yaymladlar; srekonuda sylediklerini manetlere kardlar.zal'n bu konuda benimle yapt, ses alma aracylasaptadm konumay bir an olarak saklyorum.109nsanlar asabilirdik. Fakat aslan insan eer kitlelerekendini benimsetmi ise, mral'da ya da herhangi bir mezarlkta da topraa versek, -gnlan gnllerden karamyorduk.Trkiye'de ou kez bu gerek, anlalamad.Hala da anlalmyor ya!J lO13KABR AZABI1967 yl idi.Sunay, ngiltere'yi resmen ziyaret edecekti.1867'de Abdlaziz'in Londra'y resmen ziyaretinden sonra, ilk kez bir devlet bakan ngiltere'ye gidiyordu. Yzyl sonra.Oysa, o gnlerde naalar sorunu.. gndemdeydi. Sagazeteler, AP yanls gazeteler nral'daki drt meza.nn,.stanbul'a aktanlmas iin geni kampanya yrtyorlard.Geeniinde artk deerini yitiren kat 27 Mayskurallanna h8.1A. bal kalanlarsa, aslm bu insanlanndilenildii gibi fmral'dan alnp istenilen yere gtrlmesine kar kyorlard.Tabii o srada, cenazelerin aktarlmas konusu bile, Ordu'yu kkrtc bir ortama srklemektSunay, ngiltere'ye giderken bir deme verdi: . . . Memleket huzurunu ilgilendiren nitelikte gelimelergsteren kabirlerin nakli konusuna ..... deineceini sylyordu.Cumhurbakanna gre, SMRNOV .. .Siz ABD'de iken bize pek ferahlatc faberler gelmedi. Bu konu ile ilgili olarak Moskova'dan buyruk aldm. Bunun iin size bavuruyorum. Sorun udur : Nato nkleer planlama grubunun Washington toplants vebununla ilgili olarak Trkiye Milli Savunma Bakan Topalolu'nun giriimine deinen yabanc gazete ve radyolar ve Trk basn, Trk - Sovyet snrna binlerce atom mayndendiini yaymlamaktadr. Trkiye ile Sovyetler Birliiarasndaki bugn gelimekte olan ilikiler karsnda bizimiin bu haberlere inanmak zordur. Bu planlar gelimekteolan ilikilerimizin yaratt ortamda ve zamanmzn ruhuna aykrdr. Sorun, Kafkasya'da yayonlarca Sovyet vatandann yaam ve sal ile ilgilidir. Hkmetirnin buyruuna dayanaraka Sayn Bakandan aydnlatc bilgi ve aklama rica edeceim ...'AGLAY ANGiL ... Ben bu ifadelerinizden znt duy-dum. Zira ekselanslar benden grme isteminde bulunduu zaman sandm ki, bizim, Amerika'da iken, Sovyetler Birlii ile ilikilerimizin olumlu ynde nasl iyi bir biimde gelimekte olduunu Sayn Cumhurbakanmzn Bakan Johnson'a, be Rusk'a sylememizden dolay memnuniye ifade edeceklerdir. Ben, bu beyanlarmzn Sovyetler Birlii'ne kar drst politikamzn bir kant olarak karlanaca umudunda idim.Ekselanslarna bir zamanlar akladm gibi politikamz bir 'mavi boncuk' polit.ikas deildi.Trkiye'nin Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler aramas bizim geici bir politikamz deildir. Biz, Sovyetler Birli-149i'nden iyi niyet grdke aramzda en kk bir 'ihtilaf'olmayacana eminiz. Bizim bu arzumuz itendir. Bu istek,bir kukunun ya da korkunun sonucu da deildir. Ekselansn szn ettii haberi ben de gazetelerde okudum. Bu hususta unu sylemek isterim :Trk - Sovyet snrnda atomlu atomsuz }'eni, eski tekbir mayn yoktur.Gazetelerde yazlanlarn gerekle hibir ilgisi yoktur.Nato'nun mterek bir savunma snr vardr.Gnn birinde snrlarmza bir saldr olursa biz kendimizi ve 'ittifak cephesi'ni nasl savuz diye Nato iinde de almalar vardr, planlar yaplr. Bunlar, hemen uygulamaya konmak iinlan hazrlklar deil, bir saldn halinde yapacamz eyin ne olacan saptayan almalardasdr. Bu hazrlklar iinde radyoaktif serpintilere neden olacak bir silah dnlm, planlya da konuulmu deildir. Bir rnek vereyim: Gnn birinde bir sava olursa hava saldrlarnkara'y nasl koruyalm, toplar hangi tepelere yerletirelim diyebir plan yapmayacak myiz? ..Szlerimebalarken'ekselansnkonumalarndanznt duydum' demitim. Bir nedeni de u: Ben isterdimki, bana bavurunuzda 'gazetelerde yle haberler kt. Benbunlara gldm. Zira biliyorum ki dostluumuz buna olanak vermez' demeliydiniz. te, sizden bunu iitmek isterdim.nceki konumpJ.armzda Trk - Sovyet ilikilerininiki koulu olduunu sylemitim :. nan,2. itenlik.Bu haberlere ciddi nem verip bavuruda bulunmanzdan znt duymamn nedeni, demek hala birbirimize yeteri kadar gvenlik duygusu vermiyoruz. Bu giriiminizden bir de memnuniyet duydum : Demek ki, dostluumuzun iyibir temeli var. Bir ey iitince bana geliyor ve konualm,bana aklayn diyorsunuz.Benim snrlarmn te tarafnda Kafkasya' da belki 30tmen Sovyet gc var. Ama ben size: 'Dostuz. Bu kadargce gereksinim nedir? .. Bunlarn orada ne ii var? . .' demiyorum. Zira bilirim ki, benim sizinle atmaya niyetim yok.150'.Bilirim ki, byk komumun benimle atma.ya girmede biryarar yok.Bir ricam daha var: Hakkmzda bir kuku olduu zaman, bugn yaptnz gibi, ilk kez bana gelDuraksamalarnz anlatn. Bunu bir yntem kabul edip bozmayalm . .SMRNOV .. .Sizi byk bir dikkatle dinledim. Daha sze balarken bu haberlere inanmak zor demitim. Zira bunlar bugnk ilikilerimizin ruhuna uygun deil. Trk - Sovyet snr boyuncki ve yeni, atomlu, atomsuz maynlar bulunmad ve buna niyetiniz olmad yolundaki ifadenizi memnuniyetle dinledim. Bunu Moskova'ya bildireceim. Kafkasya snrnda 30 tmen Sovyet gc olduunu,bu gce gerek olup olmadn 'sormadnz' yolundaki ifadelerinize de zldm. Biz, birok kbavurduk.ve snrlarmzda yalnz gvence karakollar brakalm, sttarafn karlkl kaldralm, dedik. Nato erevesinde byle saldn planlan yaplmasa, evrehlar.emberleri kurulmasa snrlarmz yaknnda biz bu gleribulundurmayz.ALAY ANGL ... Ben Nato ittifak erevesindeki genel planlamadan sz ettim. Yoksa Trk - Soet cephesi diye bir ifade kullanmadm. ittifak cephesine bir saldn olursa, her devletin ne yapmas gerekir. Sorun budur.Trkiye, hibir biimde insan yaamn bu biimde 'tehdit' edici aralarn kullanlmas konusuedilen.bir plannn iinde deildir ve olmaz. Szlerim aktr. Trk- Sovyet snrnda eski, yeni, atomlu, atomsuz mayn yoktur. ttifak iinde radyoaktifli bir konu konuulmamtr.NATO iindeki konumalar yaymlanmaz. Bunlar dar ereve iinde grlr. Gazetelere geen bilgiler konuulanlar deil, uydurulanlardr.Trk - Sovyet ilikilerinin iyi biimde gelimesini istemeyenlerin szlerine ve amal olarak gazete ve radyolarda yaplan yaynlara deil, bizim resmi ifadelerimize inanmanz dilerim ...SMRNOV . Aklamalarnza teekkr eder, gelecekte. .bu gibi sorunlarn kmamasn dilerim ...151NC BLMTORK1YE ABD iLlKtLERl- DEMREL - NIXON GRMESNN TUTANAGI -1DEMREL NIXON-Trkiye'de ilk kez, ynetici kadrolarda ABD'ye kar birbilinlenme balad.TP Genel Bakan Aybar'la kimi yazarlarn, ABD'ninTrkiye zerindeki egemenliini aa karan davranlaryla oluan bilinlenme bir lde kaci aamann tarihi 1964, tekinin balangc ise, 1965 genel seimlerinden sonraya rastlyorduHele ikili anlamalar; bu anlamalarn ieriinde Trkiye'nin bamszlyla, insancl inanin varlnn anlalmas, Trkiye ile ABDarasndaki ilikilerin yeniden szgeten geirilmesi zorunluluunu dourdu.Trkiye'nin, Sovyetler tarafndan kendi havaalanndayakalanp drlen U - 2 casus ua skandalndan sonra,bu uaklarn Adana havaalanndan kalkmasn yasaklamasyla Trk - ABD ilikileri yeni bir aamgirdi.Adana'dan kalkan, Black Bird adn tayan bu uaklarn ne yaptklarn, nereye gittiklerinilileri bilmezdi. Daha nceleri de deinilmiti, Amerika'nn ikili anlamalarla kurduklar sle .. Trk komutanlarn girmesi de yasakt.Demirel hkmetinin, ikili anlamalar yeni batan gzden geirip Trkiye'nin baniszlna r ayklamak, bunlar bir metinde yeniden mzakere edip toplamak istei, Trkiye'deki ynetime kar Amerika'dailk sanclarn duyulmasna yol at.Demirel, zellikle 12 Mart 1971'den sonra, Amerika'nnTrkiye'deki ynetimden rahatszlk duyduunu" zel syleilerinde saklamayacakt.Bunun yan sra, Demirel'in, kimi nemli yatrmlar yapabilmek iin Batllardan istedii kren tersyz edil-155mesinden sonra, birden dzelen ve gelien Trk - Sovyetilikileri nedeniyle, bu kredileri Mi>skova'dan salamas daABD asndan olumlu bir davran,. olarak nitelenmedi.Nitekim, Amerikan ynetimlerine her dem yaknl ilebilinen New-York'Times gazetesi sahibi ve yazar Sulzberger, Demirel'i makamnda ziyaret ediyo:-, Sayn Babakan, yoksa aks m deitiriyorsunuz?,, diyordu.ABD'Jlin kukusu bu noktaya dein ilerlemiti.Trkiye ile ABD arasndaki "ekimeler, daha sonrayeni boyutlar kazanacakt.te, bu sralarda, Nisan 1969 gn, eski bakan Eisenhower'in cenaze treninde bulunmak zeBabakan De"mirel, Washington'a gitti.Demirel, Beyaz Saray'da Nixon tarafndan kabul edildi.Bu grmenin yaymlanmayan tutana aynen yle :HAZIR BULUNANLAR:ABD TARAFI: - MR. NIXON fCUMHURBAKANU,- MR. KISSINGER diye sordu.yle olan hangisiydi? Benim kendisini sevmem mi, yoksa olu Dr. Atilla Sunay'm snf arkadam ve dostum olduu mu; belli deildi ama ben kestirmeden,Evet Paam,. dedim. Sunay geti.Yanmzdakilerden yanlmyorsam Mehmet Turgut yada Byk Reis dediimiz Saadettin Bilgi takld:Hadi hadi iyisin, bu akam burann yldz sensin, smet Paa, Sunay Paa hep sana taklp ka . . " Gltk.A:z. sonra da geni bir sehpalar yn arasndaki bir kede oturmakta olan Deniz Kuvvetleri Kurmay Bakan Koramiral Kemal Kayacan, ei ve kznn yanndaki bo koltuklara bizi arp oturttu. Garsonlar, dner servisine balamt . . .Herkesin yerletii bir srada, Cumhurbakan, Babakan ve Ana Muhalefet Lideriyle birlikte oturan Genelkur- may Bakan Tural tek tek masalar dolaarak ve el skarak herkesin bayramn kutlamaya baladir tek bizim oturduumuz blm, grmezden gelerek . . .Ben de Cemal Tural' ilk kez o akam bu kadar yakndan grdm.Sonraki gnlerde de Tural'm gizli kaydyla yaymlad bir genelge ve bu genelgede birtakm basnn ve politikaclarn komutanlar aleyhinde bir kampanya atklar, Lu kampanyann dmanlatmek anlam tadn ileri srmt.Belliydi ki hedeflerden biri aka bendim.Ben de Vatanperverlik Dersleri, Minarelere Klf, Yalwnz Brakmayacaz, rdek Hiisn, Kim Y Bu i, Bu Rakamlar Unutmayn balklaryla aralkl bir biimde olmakla birlikte bir dizi yazdm.Cemal Tural'n birtakm yaz, sz ve davranlarna, demokrasi adna aka kar kyordum.Kabul ederim ki hrn yazlard. Yaralayc yazlard . . .etmitim.Yeniden kendime geldiimde korkun aclar iindeydim. Burnum, otomobilin n tabanna srlyorbir kan gl iindeydim. Gzmdeki gzlkler frlam gitmiti.Birden, dz asfalt yoldan ktmz hissettim. Otomobil, dzgn olmayan bir yolda biraz daharak gidiyordu. Ben tepe st ve aclar iindeyken, yanmdakiofr aadan yukar grebiliyordum. Gaz pedalna ya dafrene bastka ayandaki ayakkabt ve oraplarn da gryordum. oraplar da pabular da beyli de siyaht.Zaten byklerimiz, komutanlarmz gibi laflardan da bunlarn, sradan sivil kiiler olmadkla edebilmitim.imde mthi bir korku vard. Bunlar beni ldrecekler diye dnyordum. Araba toprak olduua bir sre daha gittikten sonra durdu. Arkadaki, kapy ap indi; stmdeki, kalkt ve bu ikiii beni, tpk patates uvaln kaldrr gibi kaldrp yolun stne attlar ve arabaya bindilO anda, benim aklmdan geen bir tek ey vard; otomobille stmden geecekler ve ineyip ldr . . .O panik iinde bunu dnr dnmez, bir uval gibiatldm yolun ortasndan yuvarlanarak, yldrm gibi yolun yanndaki hendee kendimi attm. se, bast gittL .Yattm yerden birka dakika dorulamadm. Sankikanm donmutu. Gidenlerin gittiine de inanamyordum.Gzlerim ileri derecede miyop oldu iin evreyi de akseik gremiyordum. Her ey dumanlyd. stm 'bam toztoprak ve daha nemlisi kan iindeydi.Bir sre sessizlii dinledikten sonra bzldm yerden180doruldum. Grebildiim, tanmadm plak bir- tarlanniindeydim. Bir toprak yol iki yana doru uzanp gidiyordu.Beni atan otomobilin gittiini sandm yolun tam tersine, ilerde bir tepeye trmanai yanna doru yrmeye baladm. Sanyorum bir iki kilometre yrm, tepeyi amtm ki, ilerde evler Bir dere yatanda bir eme, banda bir tra,ktr, be de insan va.rd. Hzlaoraya doru yrdm.eme banda, traktrn ykayan kyller beni grd klerinde,Gemi. olsun, trafik kazas m? diye sordular. Ben,Hayr, beni kanp dvdler, sonra da u tepenin ardna a t:p !atlar, dedim.Adm, kim olduumu falan da anlattm. Nerede bulunduumuzu, yaknda jandarma karakoiu ya da bir telefon olup olmadn sordum. kisi de yoktu. Ankara'ya 16 kilometre uzakta, Polatl yolu zerinde, ierlek bir kym oras. a.yyolu Ky . . .,Peki An.kara'ya nasl gidebilirim:. diye sordum.Kyn kenarndan geen bir yolu gsterip yrmemisylediler. Oras Ankara asfaltna karm. ,Ama ylesineperiandm ve korkuyordum ki, tek bama gitmeye cesaretedemedim . Traktrn ofrne beni oraya kadar gtrmesini, kendisine elli lira vereceimi sym. Biraz da tank olmaktan, mahkeme mahkeme srnmekten korktuklar, yada benim stmn bamn perianlndan, hemen oradadp lvereceimden rktklerinden glkle raz oldular. Traktrn stne ktm. Yanmza nda ocuk bindi. Bir kilometre kadar bile gitmeden asfaltbulduk. Kyller beni orada brakp dndler. Ben aresizasfaltn kenannda durup gelen geen arabalara el etmeyebaladm. Birou durmad bile .. .Derken bir kamyon durdu. Glkle kamyon ofrnnyanna trmandm oturdum. Ankara'ya gitmek istediimisyledim. ofr de trafik kazas. geirdiimi sanarak, Gemi olsun, ,. dedi.Hakikaten biraz sonra Ankara'da, Kzlay'da Gkdelenin nndeydim. Kamyon ofrne para vereyidedim, almad. Ben binadan ieri girip asansre doru yrdm.Grnm korkuntu. Kafamdan hala kan szyordu, gzlerim kararyordu. Gelen asansre bindiigren 1 81hemen dar frlad. Tek bama drdnc kata, kendi iyerime geldim. Kapy ap ieri girdimz arkadalarmdan hibiri beni tanmad. ie olanodalardan ilk ikisini geip ncye, stihbarat efi arkadam Bedii Gray'n masasnn yanndiimde tkenmi km oturdum.Odalardan sratle geiim srasnda bana dehetle bakan ve aran arkadalarm ve bu arada dn Kker ancak o zaman beni tanyabildiler. Bedii,ef, ef, ne oldu sana?,. diye baryordu.Su, bir bardak su, dedim. Suy'u getirdiler itim ve biraz kendimi toparladm. Hemen foto muhabirini arn, teki gazetelere haber verin, basn toplants yapacam de-. dim. Arkadalarm akn ve zgn dediklerimiyaptlar. ama bana da, yahu brak, hastaneye gidelim, u halinebak falan diyorlard.ime mthi bir hn gelmi oturmutu. Gzlerimdenyalar szlyordu:Hayr dedim, nce anlatacam, basn toplants yapacam sonra.Gerekten benim broya dnmn stnden be yada on dakika gemiti ki, Ankara'daki btn meslektalarm, bata, hemen bizim bronun birka yukarsnd.aki Hrriyet Brosunun efi Cneyt Arcayrek hepsi bamatoplatlar. Cneyt'in gzleri bym yzme bakn .Bedii Gray ve Mustafa zkan'n alaylarn hi unutamam . . .Herkes toplandnda; sabah dokuzdan, broya geldiimsaat o.s'e kadar bamdan geenleri bir bir anlattm. Fotoraflar ekildi.Sonra arkadalarn sraryla sanrm Arcayrek ya daTRT'den Doan Kasarolu'nun arabasyla nce NumuneHastanesi acil servisine, oradan Ankara Adliyesine Savcla, Savclktan yeni batan acil servise gidildi. Resmi makamlarda garip bir ekilde bir ardan alma,bu olay fazla bytmeme ve hatta kapatma eil'imi seziliyordu. Ben hastanedeyken, olay duymu CHP'li arkadalarmdan Blent Ecevit, Orhan Birgit, Muza/fer Karan, Basn lan Kmu Genel Mdr Sabahattin Selek oraya geldiler.182Gazeteci - yazar lhami Soysal, gereklerin stne stne gittii iin, susturulmak amacyla 8 1966 gn gpegndz acmaszca dvld.Benim ilk tedavim orada, ayakzeri yapld, rntgenlerekildi. Kafama sarg bezlerinden bir sark sarld.Adli Tabibin verdii raporda, Oksipitalde drt cm.uzunluunda kenarlan gayr muntazam, etraf i bir vaddi yara, sa zigometikte 2Xl cm. ebadnda sathi syrk, burun ucunda sa ve sol tarafnda, burun kkne doru yaylan ekimoz, sa ska zerinde bir buuk el ayas byklnde bir sa"fay igal eden ve srtnmeden ileri gelen y, sol meme zerinde 4X0.5 ebadnda ekimoz, gos sol tarafta koltua yakn yerde ufak bir eki.moz, sol kol n yznde BX0.5 cm. e'badnda ekimoz, gs183sag d tarafnda, koltuk hatt zerinde alt tarafta iki elayas byklnde derin ekimoz, sol omuzda yanm cm.kutrunda ekimoz, sa poplieda sathi synk ve birisi 25 kuru byklnde ve dieri madeni lir iki adet ekimoz tesbit edildiini, sa taraf gsnn ardn bildirdiinden Numune Hastancak muayene, tedavi ve ekilecek grafi neticesine gre kesin raporun verileceini bildirir muvakkat rapordur, deniliyordu.Daha sonra bu rapor, 15 gn i gremez biimindebir rapora dnt. Doktorlar beni hastaneye yatrmak istiyorlard ama, iimde bir korku vardHastanede cie bir ey yapacaklar korkusuna dmtm.Cepheye gider gibi bir an nce gazeteye iimin banagideyim, savaa devam edeyim istiyordum ama arkadalarbrakmadlar. Kavgay biz veririz dediler. Alp beni, eve gtrp yatrdlar.Gerekten basn, mesiektalarm, TRT haber dairesimthi bir kampanya atlar. Olayn ardna dtler.ktidardaki ve muhalefetteki herkes deme stne deme vermeye balad. Cumhurbakan Sunay, G Sekreteri araclyla gemi olsun dileklerini bildirdi. Adalet Bakann arp olay hakkn Babakan Demirel.Hadise tahkik edilmektedir. Byle bir eyden ok, ok ievkaldde znt duyarz,,. dedi. ilan, alma Bakan AU Nai Erdem zldklerini belirttiler. Dev,let Bakan Cihat Bilgehan eve gemi olsuna geldi.Millet Partisi Genel Ba.'1kan Osman Blkba bir deme verip, ttihat ve Terakki devrinde g bu gibi zorba.tk yollanna bugnn Trkiye'sinde bavurulmasnn son derece esef verici olduu belirtip, Kendilerini zorbaln kalkan gerisinde rahat hissedecekler varsa bu gaflet erbabna hatrlatalm ki, alacak byle bir yolda darbe kendi balarna da inebilir, kurun keerini de delebilir. dedi.Zonguldak Milletvekili Blent Ecevit, lkede kanunsuzolaylarn art ardna geldiini ve sulularnn yakalanama. dn belirterek, Babakana ileri Bakan Dr. Fard Sk.an' grevinden uzaklatrmay diye yazl bir soru verdi.Benim kanm, daha ilk admndan balayarak olaynbir MT tertibi olduu yolundayd. Olayn ertesi gnnde184Hrriyet gazetesi, Soysal'n kanaati, kendisinin son Turalyazlan dolaysyla zellikle Milli Emniyete mensup subayla.r tarafndan dvldiidr," diye u.Kanm buydu ama bir abam da, olayn Trk SilahlKuvvetlerine mal edilmemesiydi. Nitekim, olay gn yazyazamadm ama, arkadalarma rica ettim, not eklindealpGrn balkl kemde ertesi gn yaymladlar."Ylmayacam hak bildiim yolda mcadeleye devam edeceim," diyordum ve ekliyordum:Bu hareketin benim zaman zaman birtakm askerikiiler iin yazdm yazlar dolaysyla baz askerler tarafndan tertip edildii sylentilerbit ettik.Trk Ordusunun hibir erefli ferdinin byle aall oynlara tevessl etmeyeceini bilmeniinanc iindeyim. Sulular elbette li sularnn tela iinde crmlerini bakalarna mal eterdir.Korlznadm.bilendim. Bundan sonra nasl mcadele edeceimi de benisusturmak isteyenler grecektir ...smet nn ise, gnderdii bir telgrafta yle diyordu:Uradnz saldndan ok ac duydum. Doru yol mcadelesinde daima baar kazanacanzdan eOlayn memleket lsnde zel bir nemi vardr. Tarihtegazeteciye sokakta tecavz, byk felaket devirlerinin balangc olmutur. Byle bir iaretlelmamzdan ciddi endie duymaktaym. Durumun umumi efkara sknet verecek ilk olumlu iareti sulularn bulunmas ve cezalandrlmasdr. Bunu yrekten temenni ediyorum. Sizlere ifalar dim. Olay gnnn ertesinde, ihbarlar yamaya balad.Ben eski model siyah bir Buick marka arabaya bindirildiimi sylemitim. Ankara emniyeti, siyah Buick markalotomobillerin ofrlerini, sahiplerini yakalayp yakalaypkarma getiriyorlar, o mu bu diye soruyordu.Soruturma sryordu ama gstermelik bir soruturma olduu hemen belli oluyordu. Bu arada benim bu olayn tertipisi MT'dir demem zerine, Cihat Bilgehan gaze-'tecilere bir aklama yaparak, MT yneticileriyle EmniyetTekilat yetkUileri teminat verdiler ki bu ile ilikileri yoktur,,. demek durumunda kalyordu.Devletin eitli istihbarat rgtlerinin st dzey yne-1 J5ticileri de el altndan ve gayr resmi biimde benimle ilikikurup, kendilerinin bu olayla ilgileri olmad yolunda gvence stne gvence veriyorlar ve aan olmamak kouluyla, bu iin nereden ve nasl yaplabilecei yolundabilgiler aktaryorlard.Bu arada, bana kar evrelerin yaynlan da boy gsterdi . Azgn bir AP'li, binlerce gemi n telgrafnn arasnda, seni dvenlerin elleri nur olsun. Kei?-e dveceklerine ldrselerdi ak imzal bir telgraf ekmiti, onun yan sra, st kapal tehdit mektuplan falan da gelmed. Ben havlayan kpein srmayacana inandm iin bunlara aldrmyordum. Ama olayn da srdum. Bu arada zmir'de bastrlan bir bror, gene ordunun en kk birliklerine kadar datld.Bunda, benim hain bir komnist olduum, daya bir kadnmeselesi ya da kumar borcum yznden yediim gibi, beni tanyanlarm pek akllarna yatmayan bir sr herze vard. nun bunun ocuklar diye ar bir yaz yazdm.Ekim ay sonlarna doru gelen baz ihbar mektuplar,benim karlma alayma k tutmaya balad. Beni dvdkleri sylenenler, Seferberlik Tetkik al Kontrgerilla rgtnden Yarbay Salih Raci Tekin, AstsubayBaavu Yksel Aolu ve Astsubay Sadk Grmez'di:Yarbayn Buick marka bir otomobili vard, ortalktan kay-bolmutu. . .Bu ihbar mektuplarn savcla intikal ettirdim. Biryazyla da adlarn akladm. Hemen ardndan rendikki, Yarbay Tekin, zel bir grevle Kbrs'a gnderilmek zeredir. skenderun'da gazeteci arkadalar tam Kbrs'a giderken bu zatn resimlerini ektiler, ama filmleri, ellerinden alnd. Astsubaylar ise kayplara karmt.Gazete ii ciddi ve sk tutmutu.