cursu de sardu - cagliaricittacapitale.com · is minorias linguìsticas totu su biaxi de chistionis...

64
Cursu de Sardu A incuru de s'assòtziu Lìngua Bia Leis chi pertocant is minorias linguìsticas e polìticas linguìsticas A incuru de s'ofìtziu linguìsticu de sa RAS Bortau in sardu a incuru de Fàbiu Usala Friàrgiu

Upload: vantuong

Post on 21-Dec-2018

215 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Cursu de SarduA incuru de s'assòtziu Lìngua Bia

Leis chi pertocant is minorias linguìsticas e polìticas linguìsticas

A incuru de s'ofìtziu linguìsticu de sa RAS Bortau in sardu a incuru de Fàbiu Usala Friàrgiu

Page 2: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas o a is logus chi pompiànt a s'identitadi

insoru e totindunu si sunt agataus a essi smenguaus aìnturu de istadus stràngius.

Page 3: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Oindii, po is minorias linguìsticas, su tretu de arruga est trumentau e depit punnai a s'aberri a su mundu chena de ndi perdi su chi est istètiu a

su connotu, fendi fintzas a manera de afortiai ainas culturalis, sotzialis e econòmicas po si ponni a faci apari cun is àterus e tenni una bisura noa,

oi a custa pintura ddi nant “glocal” o glocalizatzioni, chi ndi bessit deretu de

s'ingruxada de is fueddus italianus “globale” e “locale”.

Page 4: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Duncas, sa lìngua, no bolit nai a s'incorrai chena de castiai aforas ma a essi abertus, chistionai, a si

acrarai, partetzipai a cumoni a su benidori chi mancai at a essi “globalizau” ma no cunformau.

Page 5: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Sa mannaria chi tenint is lìnguas de is minorias dda bieus me in s'arrolu chi ndi pigant po ndi pesai e arreconnosci su patrimòniu culturali

imateriali de aguantai e difendi contras a s'atza mala de sa globalizatzioni.

Page 6: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

A sa “Convenzione per la salvaguardia del patrimonio culturale immateriale (Conventzioni po

s'amparu de su patrimòniu culturali imateriali)” dd'ant postu sa firma in Parigi su dexeseti de su

mesi de ladàmini de su 2003,…e sa lìngua, comenti ddi narat sa conventzioni Unesco, est

unu “mèdiu” chi nci passat a truncadura a traessu a totu su patrimòniu istòricu, culturali, demo-etno-

antropològicu…

Page 7: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Est de pagu tempus chi ddi naraus benis culturalis imaterialis, ca movit de su arreconnoscimentu

ofitziali e internatzionali de is patrimònius culturalis

Page 8: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Diaici barigaus sa farta manna de is leis chi pertocant s'amparu internatzionali de su

patrimòniu culturali de totu su mundu poita ca fintzas sa Conventzioni Unesco iat carculau su

patrimòniu materiali sceti.

Page 9: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Benis culturalis “TOTU SU CHI FUNDAT TESTIMO'NGIU CHI

BALIT CHE TZIVILTADI”

Page 10: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

“Su connotu e is chistionadas, fintzas sa lìngua po mèdiu de su patrimòniu culturali imateriali, is

artis de s'ispetàculu, is fainas sotzialis, is funtzionis e is festas, su chi si sciit de sa natura e de s'universu e fintzas s'esperièntzia chi ndi benit

deretu de su connotu de s'artesania, sunt giai totus ainas chi minescint s'amparu po is chi ant a

benni in su benidori”. Art. duus Conventzioni po s'Amparu de su

Patrimòniu Culturali Imateriali

Page 11: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

EUROPA S'agatant prus de sessanta lìnguas istòricas e doxenas de lìnguas no istòricas chistionadas de comunidadis de emigradoris: totu custu cantu de lìnguas fundant issas etotu su patrimòniu culturali

europeu

Page 12: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

“Su biaxi mannu de pòpulus chi nci ant bìviu in Itàlia e nci bivint oi puru in d-una conditzioni de

plurilinguismu giai de diora meda, fintzas de s'antigòriu, cun arrèxini fintzas in sa vida de oi, no

s'agatat in àterus logus de su mundu”. Diaici Tullio De Mauro, in d-unu scritu de su 1970, amostàt sa mannaria incolliosa e braxa de is lìnguas chi s'agatant me in s'istadu italianu.

T. DE MAURO, Apitzus a is minorias linguìsticas e natzionalis me in s'Itàlia, Milanu, Sa Mola (Il Mulino), 1979, p. 349.

Page 13: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

Po cumprendi mellus s'apretziamentu tocat a castiai su chi nant de is minorias postas in sa

làcana, arraxonendi de su logu, fundant su chi ddi nant “penìsulas linguìsticas”, est a nai ca su

logu insoru, assumancu a una banda, est lacananti cun su de sa lìngua stòrica insoru.

S. SALVI, Is Minorias Linguìsticas me in s'Itàlia, in U. BERNARDI, Is Millis Culturas, Coines, Roma, 1976, p. 143.

Page 14: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Penìsulas linguìsticas

chi tenint a parti de palas unu “hinterland” linguìsticu e culturali sunt fundadas de trumas

transfrontalieras, est a nai de comunidadis chi a s'imprus fueddant sa lìngua de un'istadu

lacananti; arremonaus sa de sa: Badde d’Aosta – Vallée d’Aoste,

de sa provìntzia de Boltzano - Bozen, de su Friuli Venètzia Giùlia,

de is Baddis Ladinas;

Page 15: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

A s'imbressi, candu su logu de sa minoria est totu ingiriau de su logu de un'àtera lìngua diversa de sa de minoria, intzandus est pretzisu a chistionai

de “ìsula linguìstica”.

Page 16: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

I'sulas linguìsticasspainadas intra totu sa populatzioni de lìngua

italiana: Albanesas, Cadelanas, Croatas,

Francu-proventzalis, Friulanas, Aregas, Ladinas, Ocitanas,

Tedescòfonas, Sardas.

Page 17: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Definidura de “alloglotta”

Su fueddu “alloglossia” est nòmini femininu e s'etimologia ndi benit deretu de sa lìngua arega allos (= àteru) + glossa (=lìngua). Cun custu

fueddu amostaus sa situatzioni particulari de una comunidadi linguìstica chi ndi fueddat una lìngua

o bariedadi linguìstica diversa e “minori” (po su chi pertocat a su nùmeru) aìnturu de un'istadu e de

una regioni chi, po contras, est batiau po s'imprus de personis chi ndi fueddant un'àtera “magiori”.

Page 18: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

ALBANESU(Arbëresh) In medas nci bivint in Campània, Molise, Pùllia, Basilicata, Sicìlia e pruschetotu Calàbria.

Sa comunidadi albanesa antiga, chi ddi nant Arbèria,

tenit 98.000

personis.

Page 19: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

CADELANU (Català de L'Alguer) In Sardìnnia s'agatat ancora sa chistionada cadelana de S'Alighera (l'Alguer, de sa truma linguìstica cadelana de orbescidòrgiu) me in sa costera de scurigadòrgiu de Cabessusu, in sa provìntzia de Tàtari. Sa comunidadi istòrica cadelana dda bieus fintzas de su 1353 candu sa tzitadi, de giai de is genovesus, ndi fut stètia pigada de s'almiranti Bernadet De Cabrera.

Is minorias linguìsticas in Itàlia

Page 20: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

CROATU(Hrvatski): Oindii in Itàlia sa minoria serbo-croata s'agatat me is tres comunus de •San Felice de su Molise, •Montemitro e A'cuaviva Collecroce, •totus me in sa provìntzia de Campubàsciu (Molise).

Page 21: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in ItàliaFRANTZESU (Français): Est istètiu po medas sèculus arrelatu linguìsticu e culturali de grandu importu, oi in s'interis dd'agataus sceti in sa làcana de sa Badde d'Aosta imperau de cada die a fitianu po mèdiu de comunicatzioni, aguantau totora a grandu incantu, ma fintzas me is logus innui s'òmini fueddat ocitanicu e francuproventzali me is provìntzias de Cuneo e Torino, e me is baddis de cunfessioni valdesa (Pellice e Germanasca).

Page 22: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

FRANCUPROVENTZALI: Truma de fueddus chi no s'assimbilant apari, chi ddus fait nodius de is fueddus ocitanicus e frantzesus, in Itàlia fueddu che custu dd'agataus in sa Baddi d’Aosta e in sa provìntzia de Torino me in sa Baddi Sangone, me in sa bàscia e in sa Baddi de Susa de mesu, in sa Baddi Cenìschia e me is Baddis de Lanzo, de s'Orco e Soana. Proventzali est fintzas su fueddu de is duus comunus de Faeto e Celle San Vito, in provìntzia de Fògia, innui su fueddu cabassu chi ndi fut lòmpiu impari a valdesus acùdius me in su sèculu cuìndixi.

Page 23: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

FRIULANU: in Itàlia si fueddat friulanu me in sa majoria de su Friuli primàrgiu, logu ca impari a sa provìntzia de Trieste fundat de su 1964 sa Regioni Autònoma de su Friuli-Venètzia Giùlia. Oindii su Friuli est prus o mancu me is provìntzias de U'dine, Pordenone e Gorìtzia; po s'imprus de su goritzianu, perou, su friulanu nci bivit impari a su fueddu slovenu, ca s'impreu s'est amanniau meda pruschetotu de unu sèculu a oi: fintzas a Trieste, oindii giai totu “venetizada” e “slavizada”, fueddànt fueddu de antigòriu friulanu de su sèculu XIX.

Page 24: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìstica in Itàlia

AREGU (Griko):

Oindii is fueddus aregus, torraus agoa meda, sunt ancora ispainaus me in s'Itàlia de giossu in duus tretus seberaus:

•Pùllia me in su Salentu, acantu a sa chistionada ddi nant grico (comunus de Calmiera, Castrinniano de’ Aregus, Corilliano d’Otranto, Martano, Martinniano, Melpinniano, Soleto, Sternàtia e Zollino),

•Calàbria me in s'Aspromonti, acantu a su fueddu ddi nant romàico (me is biddas de Bova, Bova Marina, Condofuri, Rocaforte de s'Aregu e Roghudi). Po mori de s'òmini acùdiu de s'Aspromonti fintzas a Règio Calàbria nd'est nàschida una comunidadi ellenòfona manna.

Page 25: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

LADINO (Ladin):

su logu acantu oindii s'agatant is chistionadas ladinas pigat is baddis Gardena, Badia e Marebe in Sud Tirolo (13.000 òminis chi ddu fueddant), sa Baddi de Fassa fintzas a Moena in Trentino (6.000 òminis), Livinallongo, sa baddi d’Ampetzo fintzas a Borcadi Cadore e Piave Complico me in sa provìntzia de Belluno, in totu agiumai 30.000 òminis.

Page 26: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

OCITANU (Occitan):

Sa genti de lìngua ocitana s'agatat po sa parti prus manna me is baddis de Chisone, Germanasca, Pèllice, Po, Varaita, Maira, Grana, Stura, Gesso e Vermenniana me is provìntzias piemontesas de Torino e Cuneo, fueddu ocitanu s'agatat fintzas a Guàrdia Piemontese me in sa provìntzia de Cosentza, acantu fut stichiu de is colonus valdesus in su sèculu cuìndixi.

Page 27: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in ItàliaSARDU (Sardu)

Su Sardu est su chi si fait prus nodiu de is lìnguas latinas poita ca est arrennèsciu a ndi allogai una bisura de antigòriu de su latinismu de is ìsulas. D-ònnia tretu giogràficu de sa Sardìnnia at tentu amelloramentu linguìsticu istòricu po de sei chi oindii puru ndi faint nodias is bariedadis de su Sardu. Candu chistionaus de lìngua sarda est a nai de is bariedadis de is fueddus de sa Sardìnnia francu S'Alighera (ìsula linguìstica cadelana), Carloforte (U Paize/San Pe) e Cadesedda (comunidadi tabarchina-ìsulas linguìsticas genovesas), Tàtari (turritanu) e sa Gaddura bias comenti bariedadis-ponti cun su corsu.

Page 28: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in ItàliaSLOVENU (Slovensko):

In totu su tretu de làcana intra de su Friuli-Venètzia Giùlia, Slovènia e Croàtzia agataus trumas de slovenus partzius intra de sa Slàvia Vèneta (Beneska Slovenija) in provìntzia de U'dine e is tretus de sartu aingìriu de Gorìtzia e Trieste a prus de intra de is duas tzitadis. Is comunidadis de lìngua slovena ddas agataus giai sèmpiri impari a àteras lìnguas, bivendi-nci impari a trumas de friulanu e de fueddu venetu-giulianu.

Page 29: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in ItàliaTedescu (Deutsch)

Page 30: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas in Itàlia

TEDESCO (Deutsch) In Itàlia est fueddau innantis de totu me in sa provìntzia autònoma de Boltzano. Agataus puru ìsulas linguìsticas de ispètzia germànica a s'oru de s'arcu alpinu, de unas cantu trumas, sunt de ispètzia: •Walser is comunidadis tedescòfonas de Issime, Gressoney-la-Trinité e Gressoney-Saint-Jean (in sa provìntzia de Aosta), di Alànnia Valsèsia, Rimellae Rima (in sa provìntzia de Vercelli), di Formatza e Macunniaga (in sa provìntzia de Verbània); me in sa baddi de is Mòcheni me in sa provìntzia de Trento; a Sapada (in sa provìntzia de Belluno).

•In d-unus cantu biddas de is provìntzias de Verona, Vicentza e Trento (Luserna) s'òmini fueddat una bariedadi chi ddi nant "cimbro". In sa provìntzia de U'dine agataus fueddus germànicus a Sàuris, Timau, Tarvìsio, Ugovitza, Val Canale. In s'A'dige Artu/Südtir

Page 31: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Acudeus a nai e a iscriri “minoria linguìstica” o “lìngua minoritària”, ma no nosi istentaus a

cumprendi ita seus nendi o iscriendi

Page 32: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

A is lìnguas de is minorias ddi nant “minoritàrie” o “minorizadas” poita ca me is logus acantu s'òmini

dda fueddàt giai a manera antiga, sa lei no ddi donat nemancu su livellu prus bàsciu de co-

ofitzialidadi.

Page 33: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguisticas

Est de pagora sa nàschida e sa sistematizatzioni de is maneras de nai e s'achirimentu de su istatus

de disciplina iscientìfica.

Page 34: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Sa lìngua podit essi “bia de totus”, ddi donant arrègulas craras e arreconnotas, cun s'agiudu de

fueddàriu e gramàtica.

Page 35: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

A nci pentzai a fai custu brìnchidu nci istèntant medas comunidadis linguìsticas: a fai cumprendi ca una lìngua “bia de totus” est una lìngua de incantu est traballosu, mancai sighendi a nai ca totu sa comunidadi ddoi iat a fai profetu mannu. Legislatzioni de is minorias linguìsticas e Polìtica Linguìstica Dott

Page 36: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

Sa “normativizatzioni linguìstica” est su tretu prus de importu chi nci est fendi sa circa e marcat su puntu de arrimu de sa

faina manna de su linguìsta e de su sotziòlogu de sa polìtica.

Page 37: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Is minorias linguìsticas

A codificai una lìngua bolit nai “a ponni arrègulas”, a codificai un'idioma (“standard language”). Po sa lìngua est a nai unu tretu de arruga chi dda fait lompi a bisura normali, tantu po sighiri a dd'imperai a cada die chi

po sa codificatzioni etotu.

Page 38: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Pompiada internatzionaliPaperi de is

Natzionis Aunias Su bintises de làmpadas

de su 1945 San Francisco

Dichiaratzioni Universali de su Deretu de s'O'mini

Su dexi de idas de su 1948 Pàrigi

Conventzioni Internatzionali de

su Deretu de s'Infàntzia Su binti de d-onniasantu

de su 1948

Paperi Europeu De is Lìnguas Regionalis

Minoritàrias

Strasburgo (1992)

Tratau de Lisbona su primu de idas de

su 2009Su Paperi no est che is àteras conventzionis:

•Po is printzìpius de ideologia •Po sa manera de fai su traballu

In s'Europa de scurigadòrgiu Itàlia e Fràntzia

sceti no ant ratificau custu grandu

documentu.

A ddu fai iat a essi de importu mannu fintzas po sa Sardìnnia.

Page 39: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Po su chi pertocat su Paperi Europeu de is Lìnguas Regionalis e de Minoria

S'Itàlia at firmau su Paperi de is lìnguas de minoria su bintiseti de làmpadas de su 2000 ma no dd'at aprovau ancora. Su Cunsillu de is

ministrus italianu at fintzas cuncordau unu disìnniu de lei de aprovatzioni su noi de martzu de su 2012, ma su Parlamentu po custu no at nau

nudda ancora.

Is logus me innui su Paperi est stètiu aprovau in su 2009 sunt: Armènia, Austria, Cechia, Cipro, Croàtzia, Danimarca, Finlàndia, Germània,

Liechtenstein, Lussemburgo, Montenegro, Norvègia, Biddas Bàscias, Polònia (de su primu de làmpadas de su 2009), Rennu Auniu, Romania, Sèrbia, Slovàchia, Slovènia, Spànnia, Svètzia,

Svìtzera, Ucràina e Ungheria. Sa Fràntzia at tentu un'àteru cumportamentu: apustis de ai firmau sa conventzioni, at detzìdiu de no dda aprovai, ma at cuncordau una spertiada de sei de cuddas chi issa

narat de essi lìnguas de minoria suas.

Page 40: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

S'amparu linguìsticu aìnturu de sa Costitutzioni italiana

• A primìtziu ndi bessit aforas s'amparu de is chi ddi nant minorias “super-protette”, cun arrelatu particulari a sa minoria tedesca de

s‘Adige Artu – Sud Tirol e a sa de sa Badde d'Aosta - -Vallée d'Aoste.

• Su traballu sighit imoi cun sa nàschida de sa Repùblica italiana po mori de su referendum de su duus de làmpadas de su 1946, chi cun su chi narat s'artìculu ses, inghitzat a ndi pesai s'amparu po

totus is minorias linguìsticas chi nos'agataus in Itàlia.

Page 41: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Art. 2 de sa Costitutzioni

"Sa Repùblica fait a manera de arreconnosci e assigurai is deretus inviolàbilis de s'òmini, siat a sa sola o siat chi

s'agatit aìnturu assòtzius acantu issu ndi pesat sa personalidadi de sei, e serbit sa cumpridura de is dèpius

inderogàbilis de generosidadi polìtica, econòmica e sotziali”

Page 42: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Art. 3 de sa Costitutzioni

“Totus is tzitadinus tenint sa matessi dinnidadi sotziali ananti a sa lei, chena de castiai mascu o

fèmina, arratza, lìngua, riligioni, parri polìticu, bisura personali e sotziali”.

Page 43: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Art. 6 de sa Costitutzioni

"Sa Repùblica amparat is minorias linguìsticas cun leis pretzisas"

Page 44: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Art. 9 de sa Costitutzioni

"Sa Repùblica aprovat s'amanniamentu de sa cultura e de sa circa iscientìfica e tècnica.

Amparat su paesàgiu e su patrimòniu istòricu e de is artis de s'Istadu”.

Page 45: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

S'amparu linguìsticu stichiu aìnturu de sa Costitutzioni

•Su tretu de is leis sighit, seus a oi, biit s'amparu giai sèmpiri che faina de defensa de totu su

patrimòniu istòricu e culturali de sa natzioni cun s'espressadura de sa lìngua de minoria che parti

de totu sa cultura, che beni culturali imateriali.

Page 46: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Cincuantun'annus a oi de sa pregonadura de sa Costitutzioni e de totu is printzìpius chi si-ndi

tragat infatu, su Parlamentu de s'Istadu italianu pregonat sa Lei 482/99

Page 47: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

•Dudas ndi ponint is làcanas me in su tìtulu

•Ti-nci fait abarrai dudosu fintzas po comenti ddi narat a primìtziu s'art. unu coma unu de sa lei 482/99 “Sa lìngua ofitziali de sa Repùblica est s'italianu”.

Page 48: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Comenti a su primu diaci su segundu coma de s’art. Unu:

”Sa Repùblica, chi nd'avalorat su patrimòniu linguìsticu e culturali de sa lìngua italiana, aprovat

fintzas s'avaloramentu de is lìnguas e de is culturas de custa lei”

Page 49: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Chi narat sceti de s'amparu e de s'avaloramentu de is lìnguas e de is culturas seberadas de sa lei,

ma no nci stichit sa matessi dinnidadi e su matessi deretu cun sa lìngua ofitziali

Page 50: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Po custu est ca s’artìculu duus de sa lei cuncordat s'amparu de sa lìngua e sa cultura de doxi

minorias linguìsticas, nendi-ddis: “populatzionis albanesas, cadelanas, germànicas, aregas, slovenas croatas cuddas chi fueddant su

frantzesu, su francu-proventzali, su friulanu, su ladinu,

s’ocitanu e su sardu”.

Page 51: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

S'art. tres nosi narat ca is afrìscius po s'amparu s'apìcigant po mèdiu de sa “definidura de s'àmbitu

territoriali e subcomunali”. Diaci s'amparu no est pesau po sa lìngua de sei, giai po sa “lìngua de su logu” innui nci bivit chini

dda fueddat.

Page 52: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Art. 4 S'artìculu narat ca “a costau de sa lìngua italiana” nci iat a podi essi fintzas “s'impreu de sa lìngua de sa minoria po sa faina educativa. Me is iscolas elementaris, me is

iscolas segundàrias de primu gradu, sa lìngua de minoria podit essi fintzas imperat che aina de imparu”.

Page 53: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

BILINGUISMU Ainas chi pertocant s'organizatzioni de is iscolas

Po ponni paris totu is apretus de amparu de is minorias e po aparixai diaderus sa majoria (italiana) e sa minoria,

una solutzioni est:

Page 54: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

•a ndi pesai una iscola me innui is duas lìnguas e is duas culturas cumpartzant a manera aguali totu su logu, no

sceti po cantu pertocat su nùmeru de is oras po cada de issas po s'imparu de sa lìngua e de sa literadura, ma

fintzas totu is àteras materias siant spricadas manigendi po mèdiu linguìsticu s'una o s'àtera a perras.

Page 55: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Po amostu, Me in sa Catalònnia e me in sa Badde d'Aosta

- ddoi est s'abilesa de una iscola de custa bisura de ndi pesai scientis a duas lìnguas diaderus e duncas agiudai a ndi pesai acàpius prus fortis intra is duas trumas chi nci bivint paris in d-unu matessi logu e

agiudai a ndi smenguai is làcanas linguìsticas insoru.

Page 56: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa pintura de is normas de sa lei italiana e de sa RAS. Su chi narat

sa Lei n. 482 de su 1999

Art. 9 Po castiai sèmpiri a is entis de is logus, agataus is tretus innui nci bivint is minorias amparadas, at a essi possìbili (

a gastu de is entis de is logus etotu) publicai me in sa lìngua de minoria is autus ofitzialis (fintzas de s'Istadu, de sa Regioni, e diaici nendi), aguantendi a notu chi po sa

lei balit sceti s'italianu e at essi permìtiu a iscriri e a chistionai cun custa lìngua me is acàpius cun s'aministrazioni francu chi cun sa Giustìtzia.

Page 57: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa lei de sa RAS

Po sorti bona de sa lìngua sarda sa RAS at sighiu s'atza de amanniai a lestru de sa lei italiana.

Su tretu de sa lei regionali fait a ddu partzit a duas perras:

•su chi ndi benit antis de sa lei n. 482, •e su chi ndi benit apustis.

Page 58: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa lei de sa RAS

Innoi in Sardìnnia sa primu proposta de lei po ndi scabulli is minorias linguìsticas est de su 1970 fiat

una proposta de lei de sa regioni partia de su pòpulu:

“Possibilidadi de su Cunsillu regionali de sa RAS de ndi pesai leis de sei ananti de su parlamentu italianu comenti narat s'art. cincuantunu de sa lei de sa Costitutzioni 26.2.1948, n. 3 po

s'amparu de sa minoria linguìstica sarda po s‘àplicu de s'art. ses de sa Costitutzioni de sa Repùblica italiana”.

Page 59: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa lei de sa RAS

Po sa lei partia de su pòpulu nd'iant boddiu prus de trexi milla firmas in totu s‘ìsula me in su 1983 ddoi fut istètia sa presentada de sa proposta de

lei a incuru de su deputau Contu Felice (noto Feliceto), chi dd'at sutaposta a s'atentzioni de su

Parlamentu.

Page 60: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa lei de sa RAS

S'aprovatzioni de sa Lei n. bintises de su cuìndixi de ladàmini de su 1997

“Promotzioni e avaloramentu de sa cultura e de sa lìngua de sa Sardìnnia”

Page 61: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Sa lei de sa RAS

Duncas, sa lei regionali n. bintises, fait a manera de ndi apoderai sceti su isbodicamentu de fainas

culturalis chi a ogu si podint nai sardas cun s'artìculu trexi, progetus isperimentalis de didàtica

fintzas bilìngue cun is artìculus lassaus a s'istrutzioni e unus cantu de gastus de dinai po mass mèdia chi iant a depi amparai sa lìngua

sarda.

Page 62: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Polìtica linguìstica

Su poderi de sa paràula

Po polìtica linguìstica castiaus a d-ònnia aina o truma de ainas po mèdiu de chi is istitutzionis

sciumbullant s'armùdiu linguìsticu chi agataus in d-una Bidda;

Page 63: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Polìtica linguìstica

Sunt is sèberus pigaus de is gubernus e de is chi tenint su poderi me is manus po favoressi, in d-

una pintura manna de polìtica culturale, s'impreu ispainau meda de una lìngua o de unu calisisiat

assètiu linguìsticu natzionali.

Page 64: Cursu de Sardu - cagliaricittacapitale.com · Is minorias linguìsticas Totu su biaxi de chistionis po s'amparu de sa lìngua, sunt istètias sèmpiri acapiadas a su nai de is trumas

Ainas de sa polìtica linguìstica

•iscola, •sa manera de fai de s'aministratzioni pùblica, •imprenta, •a bortas sa crèsia puru (sa prèdica); •po sa tenta podint essi imperadas is fainas de avaloramentu culturali (su teatru, s'ispainadura, de pagu s'arràdiu, sa telebisioni)