Đ I NAM LI T TRUY NẠ Ệ Ệ

T p 4 : CHÍNH BIÊN - NH T Pậ Ị Ậ

Biên so n : QU C S QUÁN TRI U NGUY Nạ Ố Ử Ề Ễ

Ng i d ch : TR NG VĂN CHINH,ườ ị ƯƠ

NGUY N DANH CHIÊNỄ

Ng i hi u đính : CAO HUY GIU, PHAN Đ I DOÃNườ ệ Ạ

VI N S H C VI T NAMỆ Ử Ọ Ệ

NHÀ XU T B N THU N HÓA, HU 2006Ấ Ả Ậ Ế

Tái b n l n th haiả ầ ứ

QUY N 26Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIỆ Ụ

Nguy n Qu c Hoanễ ố

Đào Trí

Cao H u B ngữ ằ

Nguy n Đ c Ho tễ ứ ạ

Vũ Phan

Tô Trân

Ng y Kh c Tu nụ ắ ầ

Ng y Kh c Đ nụ ắ ả

Hoàng T Mỹế

T ng Hi pướ ệ

Đ ng Kh iặ ả

Vũ Đ c M nứ ẫ

Chu

Ngô B nh Đ cỉ ứ

Lê Danh Đề

Phan Thanh Gi nả

Nguy n Nh Thăngễ ư

QUY N 27Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIIỆ Ụ

Lâm Duy Thi pế

Hoàng Thụ

Ngô Kim Liên

Phan Kh c Th nắ ậ

Nguy n Báiễ

Nguy n Hoàngễ

Lê Đình Lý

Nguy n Bá Nghiễ

Nguy n Tr ngễ ọ

H Viêmồ

Nguy n Th Trễ ế ị

Nguy n Đ c Hoanễ ứ

QUY N 28Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIII.Ệ Ụ

Thân Văn Quy nề

Văn Duy

Văn Nhi pế

Nhã Bá Sĩ

Nguy n Thuễ

Gi nả

Nhân

Vĩ

Nguy n Qu c Tr chễ ố ạ

Phan Tĩ

Nguy n Hiênễ

QUY N 29Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XIXỆ Ụ

H Uyồ

Nguy n Chíễ

Vũ Lã

Lê Ch Tínỉ

Nguy n Kh c Tr chễ ắ ạ

Nguy n H u Tháiễ ữ

Đào Đình B oả

Lê Sâm

Đào Danh Văn

Tr n Tú Dĩnhầ

Tr n Liên Huyầ

Nguy n Côễ

Ngô Văn Đ chị

Bùi Quỹ

Ph m Khôiạ

Tr ng Qu c D ngươ ố ụ

Tr n Huy Sanầ

Tr n Huy Phácầ

Nguy n Đăng Huânễ

Ngô Th Vinhế

Ph m Th Trungạ ế

T H u Khuêạ ữ

Doãn U nẩ

Hà Ng c H iọ ả

Ph m Chi H ngạ ươ

QUY N 30Ể

Nguy n Cễ ư

Nguy n Tr ng H pễ ọ ợ

QUY N 31Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIỆ Ụ

Ph m Sĩ Áiạ

Đ Quangỗ

Ph m Bá Đi u (t c Thi u)ạ ề ứ ề

Nguy n Văn Lýễ

Nguy n Th ngễ ườ

Vũ Ph m Kh iạ ả

Đ ng Qu c Langặ ố

Đoàn Danh D ngươ

Nguy n Đ c Chínhễ ứ

Bùi Duy Kỳ

Nguy n Hễ

H M u Đ cồ ậ ứ

Nguy n Hàm Ninhễ

Ph m Phiạ

Vũ Tr ng Bìnhọ

Nguy n Huy L chễ ị

QUY N 32Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIIỆ Ụ

Tr n Ti n Thànhầ ễ

Bùi Ái

L u Quỹư

Nguy n Hoàng Nghĩaễ

Vũ Văn B nả

Nguy n Đ c Huyễ ứ

Lê L ng B tượ ạ

Tr nầ

L u L ngư ượ

Nguy n H u Hòaễ ữ

Nguy n Đình Thiễ

QUY N 33Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIIIỆ Ụ

Nguy n C u Tr ngễ ử ườ

Lê Duy Trung

Ph m Văn Nghạ ị

Doãn Khuê

Nguy n Văn Siêuễ

Nguy n D cễ ụ

Lê Duy Di

Hoàng Chính

Nguy n Kh c Thu tễ ắ ậ

Tr n D ng Quangầ ươ

Nguy n Đăng Tuy nễ ể

Lê Dụ

Lê Đình Đ cứ

Phan Văn Thu tậ

Lê H u Th ngữ ườ

Bùi Tu nấ

Đ Huy Uy nỗ ể

Vũ Nguyên Doanh

Phan Tam T nhỉ

Lê Quang B nhỉ

QUY N 34Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIVỆ Ụ

Phan Đình D ngươ

Nguy n Danh V ngễ ọ

Đ Đăng Đỗ

Nguy n B nhễ ỉ

Bùi Huy Phan

Nguy n Huy Kh iễ ở

Ngô Phùng

Nguy n T ng Phễ ườ ổ

Tr n Thi n Chínhầ ệ

Nguy n Oaiễ

Mai Anh Tu nấ

Vũ Văn Tu nấ

Đ Phátỗ

Ph m Phú Thạ ứ

Ph m H u Th cạ ữ ướ

Hoàng Thi n Tr ngệ ườ

QUY N 35Ể

Lê Sỹ

Tr n Đình Túcầ

Nguy n T nễ ấ

Nguy n Văn Phongễ

Nguy n Văn Vỹễ

Nguy n T Gi nễ ư ả

Văn Đ c Khuêứ

Phan Đình Tuy nể

Ph m Ýạ

Phan Trung

QUY N 36Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVIỆ Ụ

D ng Trí Tr chươ ạ

Phan Huy Khiêm

Ph m Huy Bínhạ

D ng Doãn Hàiươ

H Sỹ Tu nồ ầ

Ph m Ti n Ch nạ ế ẩ

Phan Thúc Tr cự

Tr nh Lý Hanhị

Tr nh Xuân Th ngị ưở

Nguy n Văn Hi nễ ể

Tr n Nh ngầ ượ

Phan H u Tữ ự

Nguy n T oễ ạ

Ông Ích Khiêm

Nguy n Tăng Doãnễ

Ph m Huyạ

Cao Tr ng Sínhọ

H Tr ngồ ọ

Nguy n Văn L iễ ợ

QUY N 37Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVIIỆ Ụ

Đ ng Tr n Chuyênặ ầ

Nguy n M iễ ạ

Đ Thúc Tĩnhỗ

Phan Sỹ Th cụ

Đ ng Toánặ

Nguy n Thái Thễ ể

Lê Đình Diên

Đ ng Đ c Đ chặ ứ ị

Lê Bá Th nậ

Nguy n Huyênễ

Bùi Sỹ Tuy nể

Nghiêm Xuân L ngượ

Nguy n Thanh Phongễ

Nguy n Thôngễ

Tr ng Gia H iươ ộ

Tr n Văn Tuyầ

Vũ Duy Thanh

Vũ Huy D cự

Nguy n Tháiễ

Tr n Huy Tíchầ

Tr n H u Dầ ữ ỵ

Ph m Huyạ

Tr n Văn Hầ ệ

Phan Đình Th cự

Hoàng Văn Tuy nể

Lê Đình Dao

QUY NỂ

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVIIIỆ Ụ

Hoàng Di uệ

Nguy n Văn Quánễ

Chu Duy Tĩnh

Phan Ho ng Nghằ ị

Ph m Trinhạ

Phan Sỹ

Nguy n Văn Hùngễ

Nguy n Đ c Đ tễ ứ ạ

Lê Tu nấ

Nguy n Văn Giaoễ

Mai Th Quýế

Vũ Kh c Bônắ

Nguy n Hanhễ

Lê

Ngô Văn Độ

Nguy n Cao Bínhễ

Tr n Đôn Ph cầ ụ

Ph m H u Chi uạ ữ ể

Lê Kh c Nghắ ị

Tr n Văn Chu nầ ẩ

Đ ng Văn Ki uặ ề

Hoàng H u Tàiữ

Ph m Hy L ngạ ượ

Tr ng Đ nhươ ị

Phan Đình Th aỏ

Đ ng Văn Quỳồ

QUY N 39Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIXỆ Ụ

Lê L

Vũ Túc

Phan Văn Dư

Nguy n Văn Liêmễ

Hoàng Xuân Phùng

Tr n Hy Tăngầ

Ph m Thanh Th cạ ụ

Hà Văn Quan

Thành Ng c U nọ ẩ

Nguy n Cễ ơ

D ng Danh Thànhươ

Phan Duy Thanh

Vũ Như

Lâm Hoành

Nguy n Văn Áiễ

Nguy n H u Đễ ữ ộ

Ngô Quý Đ ngồ

Nguy n Đình T uễ ự

Nguy n Ti p Ph ngễ ế ươ

Lê Văn Đi mế

Tr nh Văn Lâmị

Nguy n Đăng Ngo nễ ạ

Nguy n Xuân Ônễ

Hoàng H u Th ngữ ườ

H Bá Ônồ

Nguy n Tài Tuy nễ ể

Hoàng Văn Hoè

QUY N 40Ể

TRUY N TRUNG NGHĨA - M C IỆ Ụ

Ph m Tr ng T yạ ọ ụ

Nguy n Th Cáễ ế

Ngô Văn Thành

Nguy n Văn Th nễ ậ

Lê Văn Nghĩa

Lê Văn Th ngườ

Tr ng Văn Ph ngươ ượ

Tăng Tháp

Nguy n Đ c Chungễ ứ

Lê Văn Cư

T ng Thúc Minhố

Lê Huệ

Bùi Đình Dự

Vũ Vi t Tu nế ấ

Nguy n Đình L cễ ộ

Ph m Văn Ph tạ ạ

Bùi Tăng Huy

Ph m Đình Tr cạ ạ

Nguy n Doãnễ

Nguy n Duy Tâmễ

Ph m Xuân Bíchạ

Tr n Văn Qu nầ ả

Lê Quang Ti nế

Nguy n Đi nễ ề

Nguy n Đ cễ ạ

Ngô Đ c Tuứ

Phan Bân

H Thi nồ ệ

Lê Nh C ngữ ườ

Nguy n H u Trìễ ữ

Nguy n Dĩnhễ

Tr n Tuyầ

Ph m Đ c Hinhạ ứ

Nguy n Đăng Sỹễ

Tr n Đ c Trángầ ứ

Nguy n Khoa D cễ ự

D ng Văn Phongươ

Nguy n Văn Đi mễ ể

QUY N 41Ể

TRUY N TRUNG NGHĨA - M C IIỆ Ụ

Bùi Quang Chu

Tr n Quang Hàầ

Ph m Chânạ

Hoàng Ng c Chungọ

Vũ T oả

Nguy n Vi t Thànhễ ế

Lê Tu nấ

Nguy n Văn Thu nễ ậ

Hoàng T oạ

Tr n Văn Mỹầ

Lê Huy Tr cạ

Tr n Hòaầ

Bùi Th ngắ

Vũ Hổ

Hoàng Đình Nho

Ngô Tr c Nghĩaự

Đ ng H u Khuêặ ữ

Tr n Văn Uyầ

Đ ng Đình Kh iặ ả

Nguy n Huy Tânễ

Hoàng Văn Gi ngả

Ngô Xuân M

Nguy n Diễ

Lê Đình Th cứ

Ph m Văn Đ tạ ạ

Mai Th cạ

Nguy n Ti n Th ngễ ế ả

Đ ng Văn T iặ ạ

Nguy n H u Huânễ ữ

Nguy n H u Đi nễ ữ ể

Nguy n Th a Duy tễ ừ ệ

Nguy n Quang Tuyênễ

Nguy n Trungễ

Hoàng Văn Trữ

Nguy n Tíchễ

Nguy n Caoễ

H NH NGHĨAẠ

Nguy n Duễ

Ph m H iạ ộ

Tr n Doãn Đ cầ ứ

Lê Huy Bích

Lê Quý Ki mể

Nguy n Đ oễ ạ

Ph m Duy Vĩnhạ

Đ Xuân Cátỗ

D ng Quangươ

Nguy n Trinh Ho ngễ ằ

Vũ Quang

Nguy n Duy Thànhễ

Nguy n Huy Đ cễ ứ

Nguy n M u Ki nễ ậ ế

Nguy n Trác Chiễ

Tr nh Văn Di mị ệ

Lê M u Chuậ

Ph m Văn Thuạ

Tô Th Mỹế

Hoàng Vi t Tệ ể

Ph m H u Chíạ ữ

Nguy n Văn Khoaễ

QUY N 43Ể

N D TẨ Ậ

Đ Tr ng Ngo nỗ ọ ạ

Chu Doãn Trĩ

Bùi Trú

Lê B c Tri uậ ệ

Lê Kh c Phắ

Lê M n Đ cẫ ứ

Tôn Đ c Ti nứ ế

CAO TĂNG

Linh Phong thi n sề ư

Giác Ng Hòa th ngộ ượ

Tr n Vi t Thầ ế ọ

Vũ Đ c Nghiêmứ

QUY N 44Ể

LI T NỆ Ữ

Hoàng Th Trúcị

Bùi Th Tâmị

D ng Th Vi tươ ị ệ

Vũ Th L uị ự

Ph m Th Uy nạ ị ể

Vi Thị

Nguy n Th Quyênễ ị

Nguy n Th Quyênễ ị

Nguy n Th Phánễ ị

Nguy n Th Bìnhễ ị

Nguy n Th Nghĩaễ ị

Nguy n Th Tễ ị ư

Lê Th Nhu nị ậ

Tr ng Th C nươ ị ậ

Lê Th Tị ể

Đoàn Th Quangị

Đoàn Th L uị ự

Tr n Th Quy nầ ị ề

Nguy n Th Thôngễ ị

Tr n Th Nhiầ ị

Đoàn Th Chị

Ngô Th Kháchị

Nguy n Th Tínễ ị

Lê Th Nị ữ

Ph m Th Th ngạ ị ườ

Nguy n Th (khuy t tên)ễ ị ế

Ph m ti t phạ ế ụ

Lê Th (khuy t tên)ị ế

Nguy n ti t phễ ế ụ

Đ ti t phỗ ế ụ

Nguy n Th (khuy t tên)ễ ị ế

Đoàn Th Tri nị ệ

Phan Th Y nị ế

Nguy n Th Viênễ ị

Nguy n Th Thu nễ ị ầ

Th Hi nị ể

Lê Th Nhâmị

QUY N 45Ể

TRUY N CÁC NGH CH TH N - M C IỆ Ị Ầ Ụ

Lê Văn Khôi

QUY N 46Ể

TRUY N CÁC NGH CH TH N - M C IIỆ Ị Ầ Ụ

Nông Văn Vân

Cao Bá Quát

height="4">

QUY N 26Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIỆ Ụ

</p>

Nguy n Qu c Hoễ ố

n>Ng i huy n Bình Chính, Qu ng Bình.ườ ệ ả

Minh M ng năm th 2, Hoan đ h ng ti n, lúc đ u đ c phái đi làm Hànhạ ứ ỗ ươ ế ầ ượ

t u B Công.ẩ ộ

Năm th 5, đ c b Tri huy n huy n S n D ng.ứ ượ ổ ệ ệ ơ ươ

Năm th 9, thăng Tri ph ph Nghĩa H ng, ph m đ y niên h n, thăng H cứ ủ ủ ư ẩ ầ ạ ọ

chính Qu c t giám; r i vì có tang m ngh ch c.ố ử ồ ẹ ị ứ

Năm th 15, có chi u b d ng, nh c lên Giám sát Ng s đ o Đ nh An.ứ ế ổ ụ ắ ự ử ạ ị

Năm th 16, thăng Án sát t nh Thanh Hóaứ ỉ

Năm th 19, đ i đi án sát Hà N i, tr i thăng đ n B chính 2 t nh Hà N i,ứ ổ ộ ả ế ố ỉ ộ

Nam Đ nh.ị

Thi u Tr năm th 2, quy n gi n quan phòng, T ng đ c Đ nh An. Năm y,ệ ị ứ ề ữ ấ ổ ố ị ấ

ng giá đi tu n ra B c, Qu c Hoan vì vi c sung bi n vi c đón ti p đình bãi sông,ự ầ ắ ố ệ ệ ệ ế ở

không h p phép, b giáng hàm th t ph m, trích đi làm vi c công Tân Gia Ba.ợ ị ấ ẩ ệ ở

Năm th 3, đ c kh i ph c Viên ngo i lang, không bao lâu b th án sátứ ượ ở ụ ạ ổ ụ

Vĩnh Long, tr i làm B chính Đ nh T ng.ả ố ị ườ

Năm th 6, Hoan v kinh, chúc tu i vua, thăng H u th lang b Hình, r i đ iứ ề ổ ữ ị ộ ồ ổ

sang B Binh.ộ

Năm T Đ c th nh t, b ra làm B chính Qu ng Nam, tr i th Tu n phự ứ ứ ấ ổ ố ả ả ự ầ ủ

Thu n Khánh,ậ

Năm th 5, đ c h lý n quan phòng T ng đ c Ninh Thái.ứ ượ ộ ấ ổ ố

Năm th 9, Hoan b b nh ch t. Quan t nh y cho là Qu c Hoan t i ch cứ ị ệ ế ỉ ấ ố ạ ứ

nghèo túng, v công vi c sau khi ch t không l y gì mà chi bi n đ c. Xin phát ti nề ệ ế ấ ệ ượ ề

kho ra s m mua l a màu, áo quan đ dùng, chi các kho n sau khi ch t đi choắ ụ ể ả ế

Hoan. Vua y cho l i b o r ng : B c Ninh là n i đ a ph ng l n, công vi c b n r n,ạ ả ằ ắ ơ ị ươ ớ ệ ậ ộ

Qu c Hoan v t có ph ng pháp, dân trong h t tin yêu, chu n cho truy th hàmố ỗ ự ươ ạ ẩ ụ

T ng đ c Ninh Thái, chi u hàm m i, c p ti n tu t, và sai quan có trách nhi m đ nổ ố ế ớ ấ ề ấ ệ ế

t nhà.ế ở

Qu c Hoan là ng i nghiêm ngh , khi tr m t đ a ph ng, răn c m c n th nố ườ ị ị ộ ị ươ ấ ẩ ậ

ng i nhà không cho phép chúng đ a đón l l t, có ti ng liêm khi t. Kho ng nămườ ư ễ ạ ế ế ả

T Đ c, đ c th ng 1 chi c kim khánh có ch thanh liêm c n cán; l i nh n ch cự ứ ượ ưở ế ữ ầ ạ ậ ứ

v bên ngoài lâu ngày, n hu đ l i dân c , ca t ng ví nh cây cam đ ng c aụ ở ơ ệ ể ạ ả ụ ư ườ ủ

ông Thi u Bá (1) n m a d m c a ông Tu n bá (2) đ i x a. Tính Hoan r t thíchệ ơ ư ầ ủ ầ ờ ư ấ

văn ch ng, sách v , m i khi quan th ng l y th làm vui. Sau khi ch t đi Hoanươ ở ỗ ở ườ ấ ế ế

ch đ l i có sách v đ y nhà mà thôi.ỉ ể ạ ở ầ

Con là Qu c Quy n, Qu c Thành, đ c nhân đ ng khoa v ân khoa Bínhố ể ố ỗ ử ồ ề

ng , năm Thi u Tr th 6. Qu c Thành sau đ ti n sĩ, quan đ n Tri ph ng Hòa.ọ ệ ị ứ ố ỗ ế ế ủ Ứ

Qu c Uy n theo chí c a cha nhà ph ng d ng ông n i, mãi không ra làm quan;ố ể ủ ở ụ ưỡ ộ

v sau đ c b Giáo ch c huy n Nam Chân, ch t n i t i ch c.ề ượ ổ ứ ệ ế ở ơ ạ ứ

Đào Trí

Tên t là Trung Hòa, tiên t là ng i Thanh Hóa, chuy n vào Nam, làm nhàự ổ ườ ể

xã Đ ng Xuân, t nh Phú Yên. Trí t thu nh ham đèn sách. Năm Minh M ng thở ồ ỉ ự ở ỏ ạ ứ

5, theo l làng ra đ u quân, thăng mãi đ n Chánh đ i tr ng su t đ i.ệ ầ ế ộ ưở ấ ộ

Năm th ̗3; 21, Trí theo vi c b t gi c Tr n Tây; tr n đánh b o Sa Tôn cóệ ắ ặ ở ấ ậ ở ả

công đ c b Phó Qu n c sung Hi p qu n v T Th y Vĩnh Long.ượ ổ ả ơ ệ ả ệ ả ủ ở

Thi u Tr năm th nh t, thăng Phó V úy V ti n doanh Hùng nhu .ệ ị ứ ấ ệ ệ ề ệ

Năm th 7, đ c phái đi phòng gi c a bi n Đà N ng, xây đ p đ n b o, vìứ ượ ữ ử ể ẵ ắ ồ ả

tr n đánh Trà S n, không bi t ra s c, b cách ch c, l u l i, đ i v làm phó v úyậ ở ơ ế ứ ị ứ ư ạ ổ ề ệ

v nh h u doanh quân Vũ lâm.ệ ị ậ

Đ u năm T Đ c, Trí tr i làm Lãnh binh Biên Hòa, Đ nh T ng.ầ ự ứ ả ị ườ

Năm th 7, b th Đô ch huy s v C m y, r i đ i làm Tham bi n quân vứ ổ ụ ỉ ứ ệ ẩ ồ ổ ệ ụ

t nh Qu ng Ngãi. Đ n khi n n Th ch Bích bình r i, Trí đ c tri u v Th ch ngỉ ả ế ạ ạ ồ ượ ệ ề ự ưở

v , quy n gi H u d c doanh Vũ lâm.ệ ề ữ ữ ự

Năm th 9, tháng 8, binh thuy n Đ i Pháp sinh s Đà N ng, vua sai Trí k pứ ề ạ ự ở ẵ ị

đi hi p cùng v i T ng đ c Qu ng Nam là Tr n Tri đ tùy c đánh d p. B y giệ ớ ổ ố ả ầ ể ơ ẹ ấ ờ

phái viên c a Đ i Pháp đ n bi n t x ng là ch c quan nh t ph m, c n đ n kinhủ ạ ế ể ự ư ứ ấ ẩ ầ ế

cùng đ i viên nh t ph m h i đ nh hòa c. Trí dâng s x ch n ng i làm pháiạ ấ ẩ ộ ị ướ ớ ọ ườ

viên, vua d r ng : Ng i ph i h t lòng trù li u, b t t t ph i c ng i khác. Đ nụ ằ ươ ả ế ệ ấ ấ ả ử ườ ế

lúc v đ i cai qu n các v Vi n Th ng t v tuy n phong. Phàm có vi c l nề ổ ả ệ ở ệ ượ ứ ệ ể ệ ớ

đ u đ c d đình ngh . Không bao lâu, quân c a Đ i Pháp l i ch đ n Đà N ng,ề ượ ự ị ủ ạ ạ ở ế ẵ

b n phá đài, b o. Vua cho Trí quy n lĩnh T ng đ c Nam Ngãi trù li u công vi cắ ả ề ổ ố ệ ệ

đánh gi c. Tr n đánh sông Hàn, Trí cùng tán t ng Nguy n Duy đ t quân ph c,ặ ậ ở ươ ễ ặ ụ

đánh lui đ c gi c.ượ ặ

Năm th 13 , Trí trình bày vi c binh. Vua cho Trí là quan võ mà h ng ngứ ệ ưở ứ

l i chi u và bàn nói h t l i, th ng cho Kim ti n "Long vân kh h i" h ng l n vàờ ế ế ờ ưở ề ế ộ ạ ớ

h ng bé đ u 1 đ ng.ạ ề ồ

Năm th 15, sung ch c Kinh lý đ i th n, đ c bi n vi c l ng quân, khí gi iứ ứ ạ ầ ố ệ ệ ươ ớ

phòng b t Qu ng Nam đ n Bình Thu n; r i b th Th ng ch tham tán quânị ừ ả ế ậ ồ ổ ụ ố ế

th H i Yên, đánh l y l i đ c thành ph Bình Giang. L i ti n quân gi i vây H iứ ả ấ ạ ượ ủ ạ ế ả ở ả

D ng, đ c nh c lên hàm Đô th ng lĩnh T ng đ c Đ nh Yên. Trí dâng s nói r ngươ ượ ắ ố ổ ố ị ớ ằ

: L thi h ng th ng dùng các viên ph , huy n sung làm s Ph c kh o, khi pháiệ ươ ườ ủ ệ ơ ướ ả

ng i đi sung ch c y, và phái ng i đ n quy n nhi p, dân trong h t không ph iườ ứ ấ ườ ế ề ế ạ ả

phi n vì vi c đón ti n. Xin đem viên giáo th sung vào Ph c kh o; viên hu nề ệ ễ ụ ướ ả ấ

đ o và c nhân sung vào s kh o. Vua khen là ph i. G p khi Nam Đ nh giá g o đ tạ ử ơ ả ả ặ ị ạ ắ

l ng ăn c a dân khó khăn. Trí cùng b chính là Nguy n Huy K , án sát là Lê Tu nươ ủ ố ễ ỷ ấ

quyên ti n giúp vi c ch n c p đ c 1.400 l ng b c, 90.500 quan ti n, và 2.200ề ệ ẩ ấ ượ ạ ạ ề

h c thóc; d ng đ t kho xã th ng đ c 94.100 h c thóc, và 1800 quan ti n. L iộ ự ặ ươ ượ ộ ề ạ

s c dân đ p đê, kh n ru ng đ c h n 17.000 m u, dân có l i l m.ứ ắ ẩ ộ ượ ơ ẫ ợ ắ

Năm th 19, kỳ đ i k , vua cho Trí nhi u l n l p đ c chi n công, tr anứ ạ ế ề ầ ậ ượ ế ị

m t đ a ph ng l n, cho thăng th T quân Đô th ng ph ch ng ph s . V nộ ị ươ ớ ụ ả ố ủ ưở ủ ự ẫ

lĩnh ch c nh cũ. Vua l i cho Hà N i là m t đ a ph ng quan tr ng mà Trí là tr ngứ ư ạ ộ ộ ị ươ ọ ọ

th n, oai v ng l ng l y, nên đ i cho Trí đi Hà Ninh, kiêm sung Th ng đ c vi c h iầ ọ ừ ẫ ổ ố ố ệ ả

phòng c a 3 t nh Nam Đ nh, H i D ng, Qu ng Yên; giao cho Trí gi vi c hu nủ ỉ ị ả ươ ả ữ ệ ấ

luy n bi n binh, s a sang đ n lũy. Sau Trí tâu xin : Nam Đ nh, H i D ng, Ninhệ ề ử ồ Ở ị ả ươ

Bình, đ u đ t đ n lũy h p dân phu, m chi n sĩ, đ phòng khi b t ng .ề ặ ồ ọ ộ ế ể ấ ờ

Năm th 21, tú tài Nam Đ nh là b n Lê Đ ng đ t phá nhà th bên đ o vàứ ở ị ọ ườ ố ờ ạ

nhà dân đ o 2 xã Trình Xuyên, Ng c Thành. Vua cho là Trí tr c đây T ng đ cạ ở ọ ướ ổ ố

Đ nh Yên, dân tình v n tin ph c, bèn sai Trí đi đ n đ y x trí cho thanh th a; r iị ẫ ụ ế ấ ử ỏ ồ

chuy n v Hà N i li u đem toán quân m nh, đi l i tu n hành, đàn áp các h t Namể ề ộ ệ ạ ạ ầ ạ

Đ nh, H i D ng, B c Ninh.ị ả ươ ắ

Năm y, tu i Trí đ n l 70, dâng s cáo lui. Vui cho là tuy già nh ng làmấ ổ ế ệ ớ ư

đ c vi c, nên l u l i. L i th y Trí khi Nam Đ nh, vì dân ch n h ng vi c l i v nượ ệ ư ạ ạ ấ ở ị ấ ư ệ ợ ẫ

có ti ng t t, khen th ng cho Trí 1 cái kim bài có ch "v đ c, v dân" có dây thaoế ố ưở ữ ị ứ ị

đeo rũ xu ng và gia 1 c p trác d n a. Vua sai s quán so n bài văn bia giao t nhố ấ ị ữ ử ạ ỉ

Nam Đ nh kh c vào bia d ng lên. Trí dâng s xin t ch i, r i vi c y cũng ng ngị ắ ự ớ ừ ố ồ ệ ấ ừ

l i. B y gi , quân th mi n b c có lo n Ngô Côn, mà vi c phòng th đánh d pạ ấ ờ ứ ề ắ ạ ệ ủ ẹ

b n gi c đ n tây l i là vi c c n y u c a B c kỳ; nên đ i b S n b c quân thọ ặ ở ồ ạ ệ ầ ế ủ ắ ổ ổ ơ ắ ứ

Th ng đ c ti n b quân v đ i th n.ố ố ễ ộ ụ ạ ầ

Vua l i lo các đ o quân B c kỳ đ u t đóng quân l i, t ngăn ch n riêng,ạ ạ ở ắ ề ự ạ ự ặ

bèn h p S n H ng Tuyên l i làm m t đ o, cho Trí cai qu n t t c . R i sau Tríợ ơ ư ạ ộ ạ ả ấ ả ồ

cùng gi c đánh nhau đ n Man H b thua ph i giáng làm Đô th ng. L i vì đ n aặ ở ồ ạ ị ả ố ạ ể ử

tháng không ch u phái quân đi đ i đánh, nên l i giáng xu ng th ng ch ; nh ngị ộ ạ ố ố ế ư

v n sung vi c đ c v n.ẫ ệ ố ậ

Năm th 23, t ng n c Thanh là Phùng T Tài c n đi đ n thành Tuyên,ứ ướ ướ ử ầ ế

mà l ng th c, thu c đ n, chuy n v n không đ c k ti p. Tr ng Bình đem vi cươ ự ố ạ ể ậ ượ ế ế ọ ệ

y tâu lên. Vua sai t c h t ch c hàm c a Tr, l thu c vào quân th đ c g ng raấ ướ ế ứ ủ ệ ộ ứ ể ố ắ

s c chu c t i. Không bao lâu, Trí đ c khai ph c ch c lãnh binh. Tháng 7 năm y,ứ ộ ộ ượ ụ ứ ấ

vì già y u xin ngh , vua y cho. L i chu n cho Trí khai ph c ch ng v .ế ỉ ạ ẩ ụ ưở ệ

Trí tính nhanh nh n, th ng th n, thích văn ch ng. Tuy xu t thân v hàngẹ ẳ ắ ươ ấ ề

ngũ; nh ng th ng đón th y d y h c. Trí thích đ c Vũ kinh, h c qua kinh s .ư ườ ấ ạ ọ ọ ọ ử

Ph ng đình Nguy n Văn Siêu th ng khen là Trí tuy b ngoài thì võ, mà b trongươ ễ ườ ề ề

thì văn. Trí ngoài B c g n 18 năm, khi đ c su t vi c t nh, thì chính s đ cở ắ ầ ố ấ ệ ỉ ự ượ

ch nh đ n, khi th ng qu n vi c quân thì thao l c thông th o. Võ th n nh th ,ỉ ố ố ả ệ ượ ạ ầ ư ế

th c là ít có. Trí năm 80 tu i thì ch t.ự ổ ế

Cao H u B ngữ ằ

Nguyên tên là D c, tên t là Hy B ng, v sau kiêng qu c húy, nên l y tên tự ự ằ ề ố ấ ự

đ g i. Ng i huy n Phong Đi n, Th a Thiên, B ng là ng i thông minh, nhanhể ọ ườ ệ ề ừ ằ ườ

nh n có khí th c.ẹ ứ

Năm Minh M ng th 6, đ h ng ti n.ạ ứ ỗ ươ ế

eight="0">

Năm th 7, Th ng b o thi u khanh, qu n lý phòng văn th là Phan Đình Sĩứ ượ ả ế ả ư

dâng s xin ch n ng i sung làm Hành t u phòng y. B y gi h i c đ c 10ớ ọ ườ ẩ ấ ấ ờ ộ ử ượ

ng i, B ng đ c d tuy n; do làm Hàn lâm vi n đi n b , nhi u l n thăng đ nườ ằ ượ ự ể ệ ể ạ ề ầ ế

Lang trung B H .ộ ộ

Năm th 12, vâng phái đi h t ng n c Thanh v t nh Ph c Ki n.ứ ộ ố ạướ ề ỉ ướ ế

Năm th 14, ra làm án sát s Hà Tĩnh.ứ ứ

Năm th 15, thăng th B chính, H lý n quan phòng tu n ph . B y gi , cóứ ự ố ộ ấ ầ ủ ấ ờ

t ng gi c là Phan, l n tr n mi n r ng núi H ng S n, H u B ng thân đ c quânướ ặ ẩ ố ở ề ừ ồ ơ ữ ằ ố

dân ch n đánh b t s ng đ c h n 20 tên v a đ u m c gi c và b n lũ gi c; l i cóặ ắ ố ượ ơ ừ ầ ụ ặ ọ ặ ạ

h n 30 tên đ n thú n a. Vua xu ng d khen th ng cho th c th B chính, v nơ ế ữ ố ụ ưở ự ụ ố ẫ

gi ch c H lý.ữ ứ ộ

Năm th 18, sung làm khâm m ng tuy n tr ng Nam Đ nh. Tr c đây,ứ ạ ể ườ ở ị ướ

quan l i Tr n Tây đã có đ t ch c hi p, nh ng ch a ch n c đ c ng i sungạ ở ấ ặ ứ ệ ư ư ọ ử ượ ườ

ch c y. Đ n bây gi , vua b o là H u B ng có th đ ng n i ch c y. Bèn đ iứ ấ ế ờ ả ữ ằ ể ươ ổ ứ ấ ổ

B ng làm Th lang B Binh, hi p tán công vi c thành Tr n Tây, và ch c p cho nằ ị ộ ệ ệ ấ ế ấ ấ

quan phòng, phàm có vi c kh n c p, cho phép đ c làm t p tâu riêng. Khi y làệ ẩ ấ ượ ậ ấ

năm Minh M ng th 19. H u B ng khi m i đ n tr n y, dâng s dán kín nói :ạ ứ ữ ằ ớ ế ấ ấ ớ

Tr n Tây ch a th ngh đ c, vi c binh, các phiên thu c nay đã hành b hi n tênấ ư ể ỉ ượ ệ ộ ộ ệ

trong s , nên b t phong biên s ph i t v thú. L i xin tha các tù ph m giam c mổ ắ ứ ả ự ề ạ ạ ầ

thành ra, ghép vào làm binh đ n đi n. S dâng lên, vua chu n cho trích đem tùở ồ ề ớ ẩ

đ tha ra ghép sung vào đ n đi n. Còn nh ng i Man, Th , thì b t gi vi c ngoàiồ ồ ề ư ườ ổ ắ ữ ệ

biên, không chu n cho đi làm đ n đi n.ẩ ồ ề

L i d r ng : Ng i m i đ c ch n b , ph i th c l c làm vi c cho n đáng,ạ ụ ằ ườ ớ ượ ọ ổ ả ự ự ệ ẩ

ch nên ch ki n ngh tâu bày đ t khai mình.ớ ỉ ế ị ể ự

Năm th 20, H u B ng trình bày vi c biên gi i các đi u : Đ ng ru ng H iứ ữ ằ ệ ớ ề ồ ộ ở ả

Tây r t t t m u, xin trích thú binh đ n đ y khai kh n.ấ ố ầ ế ấ ẩ

Dân phiêu l u 6 t nh, ph n nhi u n ng m trong thành, tùy ch nào,ư ở ỉ ầ ề ẩ ầ ở ở ỗ

làm ăn đ y, xin d t i chiêu d l p thành làng, p. L i ng i n c Thanh đ nở ấ ở ạ ụ ậ ấ ạ ườ ướ ế

ng ph n nhi u b ng i Phiên nhũng nhi u; cũng xin nhân th mà ph d d nụ ầ ề ị ườ ễ ế ủ ụ ồ

thành h trong hàng bang. Đ i khi vi c làm ăn và c trú yên n, t i h p đông đúc,ọ ợ ệ ư ổ ớ ọ

sẽ bàn vi c đánh thu .ệ ế

T tr c, t c ng i Th , đ u m c đ u có ph n đ t, ph n dân. Ng i nàoự ướ ụ ườ ổ ầ ụ ề ầ ấ ầ ườ

làm dân, thì nh t thi t nghe theo ng i đ u m c. Xin t nay tr di, phàm ch c nàoấ ế ườ ầ ụ ừ ở ứ

có liên quan đ n công vi c binh dân, thì ph i do quan thành ch n xin, sẽ l ngế ệ ả ở ọ ượ

cho quan ch c. Vua khen l i tâu là ph i.ứ ờ ả

Năm th 21, H u B ng l i v khi tr c Hà Tĩnh thu riêng ti n thu láứ ữ ằ ạ ề ướ ở ề ế

tr u các quan i b n đò, bèn dâng s t trình bày t i mình. Vua khoan tha cho,ầ ở ả ế ớ ự ộ

l i b t ph i n p nguyên s sung vào nhà n c.ạ ắ ả ộ ố ướ

Năm y, B ng nghe tin thân ph b m, dâng s xin v quê thăm nom; sau vìấ ằ ụ ị ố ớ ề

vi c b n, vua không chu n y. Vua đ c ân phái ng y và ban cho sâm qu , thu cệ ậ ẩ ặ ự ế ố

thang v t n quê ch a tr cho. Đó là đ c cách v y. Tháng 8, B ng có tang cha. Vuaề ậ ữ ị ặ ậ ằ

cho là H u B ng Tr n Tây lâu năm, tình hình v n đã thu c h t, hãy t m l u l iữ ằ ở ấ ố ộ ế ạ ư ạ

làm hi p tr n đ y, đ i vi c b t gi c xong xuôi, sẽ chi u l cho v quê, cũngệ ấ ở ấ ợ ệ ắ ặ ế ệ ề

ch a mu n gì. Tháng y, th bi n ph H i Tây là Sa M c xua b n dân m i l p làmư ộ ấ ổ ề ủ ả ộ ọ ớ ậ

ph n, b đi ph gi t n Xà Năng. B n Su t cũng đ c su t lính th tr n đi. B nả ỏ ụ ữ ậ ồ ấ ố ấ ổ ố ọ

gi c n i lên t phía. Đình th n cho là H u B ng không bi t phòng gi , nghĩ x t iặ ổ ứ ầ ữ ằ ế ữ ử ộ

đ . Vua đ c ân xu ng d giáng làm viên ngo i lang B Binh, v n sung ch c Hi pồ ặ ố ụ ạ ộ ẫ ứ ệ

tán. Đ n tháng 10, vua th y B ng đ c su t bi n binh đánh d p có th c tr ng vàế ấ ằ ố ấ ề ẹ ự ạ

ph d gi c y, th ng cho k l c (gi ng nh quân công) 1 th . L i cùng v i banủ ụ ặ ấ ưở ỷ ụ ố ư ứ ạ ớ

bi n là Doãn U n tâu nói : T ng gi c Qu Lâm là Nguyên Na Tiên h p b n đ nệ ẩ ướ ặ ở ế ọ ọ ế

qu y h t ph S n Tĩnh. Quan quân ti n đánh thì gi c lui n trong r ng, đu iấ ạ ủ ơ ế ặ ẩ ở ừ ổ

theo thì không th y d u v t. L i x La K t giáp g n thành l ; gi c th ng nhân cấ ấ ế ạ ứ ế ầ ị ặ ườ ớ

ban đêm l n đ n đu i dân c p c a. Các th m c, th dân nguyên n i y th nẻ ế ổ ướ ủ ổ ụ ổ ở ơ ấ ầ

đã sai phá h t nhà c a, di c di ch khác, ch đ cho b n gi c ra vào t t p đ y.ế ử ư ỗ ớ ể ọ ặ ụ ậ ở ấ

Vua y theo, cho phép ph i xem c h i mà làm cho th a h p. Đ n khi Tr n Tâyả ơ ộ ỏ ợ ế ấ

không gi đ c, năm Thi u Tr th nh t, cho là B ng x trí trái phép, chu n choữ ượ ệ ị ứ ấ ằ ử ẩ

l y hàm b giáng, quy n lĩnh B chính An Giang. R i sau B Hình đem vi c Tr nấ ị ề ố ồ ộ ệ ấ

Tây phân bi t x t i. Vâng l i d r ng : H u B ng là quan to đ a ph ng chệ ử ộ ờ ụ ằ ữ ằ ở ị ươ ỉ m t m c d a d m, không thi th đ c chút nào. Tr c đây đã giáng làm hàmộ ự ự ẫ ố ượ ướ

Viên ngo i, quy n lĩnh Phiên ti An Giang. Nay chu n giáng làm T v ; l i cáchạ ề ẩ ư ụ ạ

ch c cho l u l i, v n quy n lĩnh Án sát An Giang.ứ ư ạ ẫ ề

H u B ng ph i đi thám tình hình c a gi c, tâu r ng : B n th ph t tr cữ ằ ả ủ ặ ằ ọ ổ ỉ ừ ướ

đ n nay ph n nhi u kh v n i mu i ăn và tr u cau không đ . Hi n nay n cế ầ ề ổ ề ỗ ố ầ ủ ệ ướ

Xiêm, n c Miên chia đóng T ng S n, Tham S n; quân c a tên Giun và Ch tướ ở ượ ơ ơ ủ ấ

Tri có 10.000 quân Khai Biên; ph m c là Tr n Sâm có quân c a ng i n cở ỉ ụ ầ ủ ườ ướ

Thanh, ng i Th h n 5.000 tên, các sách S c Trăn, Trà Tâm đ t đ n đ ch ngườ ổ ơ ở ố ặ ồ ể ố

c . Vua cho là l i tâu ph n nhi u ch nghe hão. Duy là đ a đ u quan y u, cũng nênự ờ ầ ề ỉ ị ầ ế

thám h t tình hình h th c c a gi c th nào. Sau đem các th dân đã đ n h pế ư ự ủ ặ ế ổ ế ợ

nh p y đi vi n c p l ng th c, khí gi i cho quân, đ u đ c thanh th a? Đ cậ ấ ệ ấ ươ ự ớ ề ượ ỏ ượ

khai ph c hàm Viên ngo i lang, v n lĩnh ch c ni t s . Tháng 6, đ c v quê li uụ ạ ẫ ứ ế ứ ượ ề ệ

lý vi c nhà. Khi xong vi c, đ i làm án sát Đ nh T ng; l i chu n cho H lý tu nệ ệ ổ ị ườ ạ ẩ ộ ầ

ph t nh y.ủ ỉ ấ

Năm th 3, chuy n đi Gia Đ nh. Năm th 4, thăng th Tuyên ph s Tâyứ ể ị ứ ự ủ ứ

Ninh. Tháng 8, v làm vi c g ng s c, đem th ng gia 1 c p.ề ệ ắ ứ ưở ấ

B y gi , th dân L p, Miên đ n 5.000 ng i, đem nhi u xe trâu đ n buônấ ờ ổ ở ạ ế ườ ề ế

bán Tây Ninh. H u B ng đem vi c y tâu lên. Vua b o r ng : Vi c ph d đãở ữ ằ ệ ấ ả ằ ệ ủ ụ

ti n có c đ y. L i xin g i l p p c p cho ng u canh, đi n khí, ra s c khai kh n,ệ ớ ấ ạ ọ ậ ấ ấ ư ề ứ ẩ

đ gi v ng biên c ng, Vua theo l .ể ữ ữ ươ ị

Năm th 5, đ c thăng b Th Lang B Binh, th tu n ph An Giang.ứ ượ ổ ị ộ ự ầ ủ

Năm T Đ c th nh t, đ c th ng 1 c p quân công.ự ứ ứ ấ ượ ưở ấ

Năm th 2, v Kinh kính đ i l t n tôn, đ c sung làm n i tán "đ i l bangứ ề ợ ễ ấ ượ ộ ạ ễ

giao", li n đ c b th tu n ph , nh ng quy n làm vi c b Hình. R i l i đ i điề ượ ổ ụ ầ ủ ư ề ệ ộ ồ ạ ổ

tu n ph Hà Tiên. Năm y đ c thăng th t ng đ c An Hà. Danh sách kì đ i kầ ủ ấ ượ ự ổ ố ạ ế

dâng lên, đ c th ng gia 1 c p.ượ ưở ấ

Năm th 4, mùa xuân, H u B ng tâu nói : qu c v ng Cao Miên là Sá Ôngứ ữ ằ ố ươ

Giun y cho th m c đ công văn đ n t nh : M t kho n xin chuy n lui 2 b o Bìnhủ ổ ụ ệ ế ỉ ộ ả ể ả

Di, Khánh An; m t kho n xin châm ch c tha thu thuy n, đ th dân đ c ti nộ ả ướ ế ề ể ổ ượ ệ

đi l i thông th ng. Vua sai B ng nghĩ làm t t trách h i vua Miên v nghĩaạ ươ ằ ờ ư ỏ ề

phiên th n, và n gây d ng, xem h n đáp l i th nào, r i tùy c li u làm. Sauầ ơ ự ắ ạ ế ồ ơ ệ

B ng l i tâu r ng : Dân Miên b m t mùa, Miên tr ng t t mu n đ n buôn g oằ ạ ằ ị ấ ưở ấ ố ế ạ

c a n c ta, thì giá g o s l i đ t thêm. Xin tr l i kh c t v i n c y t tr củ ướ ạ ợ ạ ắ ả ờ ướ ừ ớ ướ ấ ừ ướ

khi ch a có l thông th ng. N u dân Miên có nhân đói h p b n c p bóc, thì taư ệ ươ ế ọ ọ ướ

sẽ b t chém; th dân v quy thu n, thì cho sát nh p vào Ô Môn Ba Châu mà sinhắ ổ ề ậ ậ ở

s ng làm ăn đ t ra ý ki n v v yên h p. Vua khen là ph i, sai sao chép b n tâuố ể ỏ ế ỗ ề ọ ả ả

y giao cho Gia Đ nh, Đ nh T ng, Hà Tiên, thi hành m t th .ấ ị ị ườ ộ ể

Năm th 5, B ng làm t p đem các ph huy n là nhân viên xu t s c, b o cứ ằ ậ ủ ệ ấ ắ ả ử

lên. Đ c d r ng : Cao H u B ng, bi t ti n ng i hi n tài, không n gi u chútượ ụ ằ ữ ằ ế ế ườ ề ẩ ấ

nào, th c là đáng khen. Chu n th ng cho 3 t m sa màu, đ t ra khuy n khích.ự ẩ ưở ấ ể ỏ ế

Tháng 8, danh sách kỳ đ i k dâng lên; đ c d r ng : Cao H u B ng g p vi c h tạ ế ượ ụ ằ ữ ằ ặ ệ ế

s c th a hành không c u th , c n th n, siêng năng v ch c v , th ng gia m tứ ừ ẩ ả ẩ ậ ề ứ ụ ưở ộ

c p. Tháng 9 đ c tri u v Kinh ch u h u.ấ ượ ệ ề ầ ầ

Năm th 6, đ c thăng th T ng đ c An Hà. Tháng 9 năm y, B ng xin s cứ ượ ụ ổ ố ấ ằ ứ

cho n c Miên rút b đ n th th ng du. Vua không cho, d r ng : Đ y là lướ ỏ ồ ủ ở ượ ụ ằ ấ ệ

th ng gi n c, ch a có th l y vi c đó. S nhòm nom biên c nh, m m i h nườ ữ ướ ư ể ấ ệ ự ả ở ố ấ

khích mà trách h . V th ch th ng m n n c ngoài, c n ph i t ra lòng r ngọ ề ế ế ươ ế ướ ầ ả ỏ ộ

rãi.

B y gi , Kinh l c đ i s Nam Kỳ là Nguy n Tri Ph ng đem t p xét cácấ ờ ượ ạ ứ ễ ươ ậ

đ i viên tâu trình. Đ c d r ng : Th t ng đ c Cao H u B ng v n nghe nói là l iạ ượ ụ ằ ự ổ ố ữ ằ ố ạ

dân tín ph c, th c là đ ng đ u hàng đ i viên đ a ph ng 6 t nh, th ng cho giaụ ự ứ ầ ạ ở ị ươ ỉ ưở

m t c p, và 50 l ng b c, đ khuyên ng i h ng tu n l ng (3).ộ ấ ạ ạ ể ườ ạ ầ ươ

Tháng 12, H u B ng l i tâu nói : Vi c đ n đi n 6 t nh, c n ph i chiêu dữ ằ ạ ệ ồ ề ở ỉ ầ ả ụ

thong th , đ cho chúng có vi c làm và ch yên n; r i sau hu n luy n d n d n.ả ể ệ ỗ ở ổ ồ ấ ệ ầ ầ

Đ n nh ng ch lính các c hi n nay, hãy l y đài s mà thôi, c t can ch khôngế ư ạ ở ơ ệ ấ ố ố ở ỗ

phô tr ng s hào, và t nh b t l tr c tính t ng h ng, xóa tên đi, biên tên vào đươ ố ỉ ớ ệ ụ ừ ạ ể

ti n cho dân. Vua d r ng : L i tâu y tuy là có ý ki n ti n cho dân mà không đệ ụ ằ ờ ấ ế ệ ề

x ng ra. Nh ng không bi t r ng nói g n ph i, mà thành ra trái. Xét ra, binh dân,ướ ư ế ằ ầ ả

l y s làm đình ng ch. N u không có t c đi n xóa tên biên vào trong s , thì h uấ ổ ạ ế ụ ề ổ ầ

nh b thi u ng ch binh càng lâu ngày càng thi u mãi, l y gì mà trách cho cóư ỏ ế ạ ế ấ

thành hi u đ c ?ệ ượ ư

Năm th 8, B ng vì đ c s c các ph , huy n khuyên dân tr ng tr t khoai,ứ ằ ố ứ ủ ệ ồ ọ

s n, đ u, ngô, có công hi u, đ c th ng 1 c p.ắ ậ ệ ượ ưở ấ

Năm th 9, vì làm thanh th a đ c vi c b t binh lính, xét hình ng c, thuứ ỏ ượ ệ ắ ụ

l ng thu , nên th ng gia 2 c p và k l c 2 tươ ế ưở ấ ỷ ụ

Năm th 10, vì có công đ c bi n vi c kh i đ ng sông, đ c th ng 1 đ ngứ ố ệ ệ ơ ườ ượ ưở ồ

kim ti n "Phi long" h ng l n.ề ạ ớ

Năm th 12, tháng 7, B ng b b nh, ch t ch làm quan, tu i 61. H u B ngứ ằ ị ệ ế ở ỗ ổ ữ ằ

gi lòng thanh khi t chăm ch làm vi c, th o gi i. Ngày B ng ch t, vua th ngữ ế ỉ ệ ạ ỏ ằ ế ươ

l m, vâng l i đ c d r ng : Cao H u B ng k p th 3 tri u, m t lòng c n h u, tr iắ ờ ượ ụ ằ ữ ằ ị ờ ề ộ ẩ ậ ả

coi gi nhi u đ a ph ng, ph tr đúng phép, dân man di m n ph c. Chính đ ngữ ề ị ươ ủ ị ế ụ ươ

lúc n i biên c ng quan tr ng, thi t tha nh viên y giúp đ . Nay th mà tu i v aơ ươ ọ ế ờ ấ ỡ ế ổ ừ

61, m t l n b nh t bi t mãi mãi, r t đáng th ng ti c. T ng cho hàm Hi p bi nộ ầ ệ ừ ệ ấ ươ ế ặ ệ ệ

đ i h c sĩ, c p cho ti n tu t; gia c p cho m t ng qu c, sa màu và v i l a, cùngạ ọ ấ ề ấ ấ ấ ướ ố ả ụ

500 quan ti n đ chi tiêu v vi c làm ma. L i sai h t ng quan tài v quê, và saiề ể ề ệ ạ ộ ố ề

quan Khâm m ng đ n t .ạ ế ế

Con là H u Sung, nay l y hàm Tu n ph và h u trí; H u Hàm, l y hàm mữ ấ ầ ủ ư ữ ấ ấ

th làm quan đ n Tri huy n Nghi Xuân; H u Mỹ đăng vào danh sách anh danh,ụ ế ệ ữ

quan đ n Hi p qu n nha Tu lí. Cháu n i là H u L ng đ khoa thi h ng, làmế ệ ả ộ ữ ươ ỗ ươ

quan đ n Ki m th o N i các; H u Ch p m th Hàn lâm vi n đi n t ch.ế ể ả ộ ữ ấ ấ ụ ệ ể ị

Nguy n Đ c Ho tễ ứ ạ

Ng i huy n H i Lăng, khi tr c thu c ph Th a Thiên, nay đ i làườ ệ ả ướ ộ ủ ừ ổ

Năm Minh M ng th 6, Ho t đ h ng ti n. Năm th 9, b Hàn lâm vi nạ ứ ạ ỗ ươ ế ứ ổ ệ

ki m th o, sung làm Hành t u N i các, tr i thăng Th a ch , Th đ c, Th đN97;cể ả ẩ ộ ả ừ ỉ ị ộ ị

h c sĩ, tham bi n vi c Các. Vì tính siêng năng, c n th n, đ c th ng gia 1 c p.ọ ệ ệ ẩ ậ ượ ưở ấ

R i sung làm Giáp phó s sang n c Thanh; H lý n quan phòng ph N i v , đ iồ ứ ướ ộ ấ ủ ộ ụ ổ

làm lang trung B Binh, làm công vi c b , l i quy n bi n công vi c Bó H , vì cóộ ệ ộ ạ ề ệ ệ ộ

bàn đi u kho n quân đi n, đ c th ng 1 c p, thăng th B chính s Ngh An.ề ả ề ượ ưở ấ ự ố ứ ệ

Năm Thi u Tr th nh t, đ i làm H u th lang B L , l i sung làm Giáp phóệ ị ứ ấ ổ ữ ị ộ ễ ạ

s sang n c Thanh, sung bi n công vi c N i các.ứ ướ ệ ệ ộ

Năm th 2, thăng th T tham tri B L i, quy n gi n tri n vi n Đô sát.ứ ự ả ộ ạ ề ữ ấ ệ ệ

Tháng 9 năm y, có tai n n bão l t, Vua xu ng chi u c u l i ngay th ng. Ho tấ ạ ụ ố ế ầ ờ ẳ ạ

dâng nói r ng : Yêu dân là đ c t t c a ai làm vua, mà lo cho dân ăn dùng th a thãiằ ứ ố ủ ừ

càng là chính sách c a v ng gi nên làm tr c. Nay, 2 h t Th a Thiên, Qu ngủ ươ ả ướ ạ ừ ả

Tr , sau khi đau kh lâu ngày, l i b tai n n riêng, thì thu l năm nay cùng s thuị ổ ạ ị ạ ế ệ ố ế

tr n nhi u năm tr c, xin hoãn l i 1 năm đ cho l ng ăn c a dân đ c th aố ề ướ ạ ể ươ ủ ượ ừ

thãi. Vua cho là Đ c Ho t h ng ng l i chi u trình bày đ u tiên, không ph ch cứ ạ ưở ứ ờ ế ầ ụ ứ

v , th ng cho sa và l a.ụ ưở ụ

Năm th 5, Ho t l y b n hàm Hi p lý doanh Th y s kinh kỳ.ứ ạ ấ ả ệ ủ ư

Năm th 7, quy n H n quan phòng T ng đ c An Tĩnh; r i v làm T thamứ ề ộ ấ ổ ố ồ ề ả

tri B L i, quy n gi ch c Th ng th .ộ ạ ề ữ ứ ượ ư

Năm T Đ c th nh t, đ i đi H lý t ng đ c Đ nh Biên.ự ứ ứ ấ ổ ộ ổ ố ị

Năm th 2, Ho t ch t. Ho t tr i làm quan kh p trong ngoài, gi c n qui chứ ạ ế ạ ả ắ ữ ẩ ế

làm quan, không m l i, nhi u l n chuyên gi m t đ a ph ng v n t ra có đ cầ ỗ ề ầ ữ ộ ị ươ ẫ ỏ ứ

chính l ng thi n. Đ n lúc ch t, vua th ng Ho t là ng i hi n năng, công lao,ươ ệ ế ế ươ ạ ườ ề

chu n cho th c th . (Nguyên th hàm T tham tri); cho chi u theo hàm m i màẩ ự ụ ự ả ế ớ

c p ti n tu t, và cho thêm 3 cây g m Trung Qu c và v i l a, ti n n a.ấ ề ấ ấ ố ả ụ ề ữ

Vũ Phan

Tên t là Hoán Ph , tiên t ng i huy n Đ ng An, H i D ng; sau d iự ủ ổ ườ ở ệ ườ ả ươ ờ

đ n huy n Th S ng, B c Thành. T ng t là Di m, đ ti n sĩ đ i Lê, quan đ nế ở ệ ọ ươ ắ ằ ổ ễ ỗ ế ờ ế

hi n sát; cha là C u, n c d y h c.ế ử ẩ ư ạ ọ

Phan thu nh đ c h c cha nhà. Năm Minh M ng th 7, đ ti n sĩ, tr iở ỏ ượ ọ ở ạ ứ ỗ ế ả

thăng b Tham hi p Thái Nguyên. Làm quan ch c n l y nhân t , n hu . R i sauổ ệ ỉ ầ ấ ừ ơ ệ ồ

b giáng xu ng Đ c h c B c Ninh, cáo b nh v ngh , làm nhà h Hoàn Ki m, đ cị ố ố ọ ắ ệ ề ỉ ở ồ ế ọ

sách h u vui cha già. Nhi u ng i h c trò theo h c. Phan tu d ng, hòa nhã, h cầ ề ườ ọ ọ ưỡ ọ

trò su t ngày bên c nh ch a t ng th y Phan có s c gi n và l i x ng. Khi tr cố ở ạ ư ừ ấ ắ ậ ờ ẵ ướ

có khi Phan t kinh đô v t bi n v , g p gió to, ng i trong thuy n đ u s hãi,ự ượ ể ề ặ ườ ề ề ợ

đ c m t mình Phan ngâm v nh nh th ng. L i th ng làng xóm, b n c pộ ộ ị ư ườ ạ ườ ở ọ ướ

ch t đ n; Phan thong th b c ra, b n c p bi t m t răn b o nhau, không dámợ ế ả ướ ọ ướ ế ặ ả

xâm ph m. Ng i ta đ u ph c Phan là có l ng. Đ n khi Phan ch t, xa g n m yạ ườ ề ụ ươ ế ế ầ ấ

nghìn ng i tr lên đ n h i táng. B n sĩ lâm th ng m n l m. Tr c đây, ng iườ ở ế ộ ọ ươ ế ắ ướ ườ

huy n Đ ng An đ n nh p t ch huy n Th X ng, nh Ph m H i, m Hy L ng,ệ ườ ế ậ ị ệ ọ ươ ư ạ ộ ạ ượ

Vũ Nh (đ u có truy n chép v sau) l i có Hoàng Xuân H p, năm T Đ c th 4 đự ề ệ ề ạ ợ ự ứ ứ ỗ

Thám hoa, quan đ n Th gi ng h c sĩ vi n T p hi n. Ngô Phát cùng em ru t làế ị ả ọ ệ ậ ề ộ

D ng đ u đ h ng ti n.ạ ề ỗ ươ ế

Tô Trân

Ng i huy n Văn Giang, B c Ninh. Năm Minh M ng th 7 đ ti n sĩ, b tườ ệ ắ ạ ứ ỗ ế ắ

đ u b Hàn lâm vi n biên tu, tr i b H tào.ầ ổ ệ ả ổ ộ

Năm th 14, thăng b Tu n ph Đ nh T ng. Gi c Khôi đ n hãm thành,ứ ổ ầ ủ ị ườ ặ ế

Trân b t i, t c m t ch c và phái đi g ng s c báo hi u chu c t i.ị ộ ướ ấ ứ ắ ứ ệ ộ ộ

Đ u năm Thi u Tr , đ c kh i ph c b Án sát s Thái Nguyên.ầ ệ ị ượ ở ụ ổ ứ

Năm th 2, thăng Thái b c t khanh, sung ch c To n tu S quán.ứ ộ ự ứ ả ở ử

Năm T Đ c th nh t, thăng T tham tri B L , lĩnh ch c S quán nh cũ;ự ứ ứ ấ ả ộ ễ ứ ở ử ư

l i sung làm nh t gi ng quan Kinh diên. V a g p tu i 70, xin ngh vi c. Vua banạ ậ ả ở ừ ặ ổ ỉ ệ

cho vàng l a và cho v . R i sau ch t.ụ ề ồ ế

Trân, thanh liêm, ti t nghĩa, nghiêm ch nh. Khi tr c làm Tu n ph Đ nhế ỉ ướ ầ ủ ị

T ng, thân hào s mà m n yên. Đ n khi thành b hãm, Trân l n ng m dân gian,ườ ợ ế ế ị ẩ ầ ở

làm bài th đ l i r i đi.ơ ể ạ ồ

Th r ng:ơ ằ

Phiên âm:

D c b o b t năng ch vũ d ng,ụ ả ấ ử ươ

Phân đi n, phân th , b t phân v ng,ề ổ ấ ươ

Gia ng h u th t, hà tu th ,ư ữ ấ ỉ

L b t c u phong, ch d ng d ngễ ấ ầ ỉ ụ ươ

Đ t đ c chúng nhân, thôi h nh xu t,ạ ắ ạ ấ

Thao t n nh t th , t vô đ ng.ổ ấ ủ ự ươ

Ng du th o h , hòa biên n.ư ả ạ ổ

Ng c ch n di xa t y nh t đ ng.ọ ẩ ụ ấ ườ

D ch nghĩa:ị

Ch B o b ch năng, Ch ch v t ch vũ t c là ch th . Chia ch đi n, ch thữ ả ỏ ữ ữ ử ấ ữ ứ ữ ự ữ ề ữ ổ

không chia ch v ng t c là ch lý. Ch gia ch dùng ch th t, c n gì ch th t cữ ươ ứ ữ ữ ỉ ữ ấ ầ ữ ỉ ứ

là ch đ nh. Ch l ch ng c n ch phong, ch dùng ch d ng t c là ch t ng.ữ ị ữ ễ ẳ ầ ữ ỉ ữ ươ ứ ữ ườ

Ch đ t đ c 3 ch nhân, b ch h nh t c ch tu n. Ch thao gi l i nh t chữ ạ ượ ữ ỏ ữ ạ ứ ữ ầ ữ ữ ạ ấ ữ

th , đem ch vô vào t c ch ph . Ch ngãi d i ch th o bên c nh ch hòa,ủ ữ ứ ữ ủ ữ ở ướ ữ ả ạ ữ

bên t t t c ch tô. Ch ng c, ch ch n b ch xa r i h p l i làm m t t c chố ứ ữ ữ ọ ữ ẩ ỏ ữ ồ ợ ạ ộ ứ ữ

Trân. T c là nói kín 8 ch "ứ ữ

lý Đ nh T ng tu n ph Tô Trân" v y. Khi Trân Thái Nguyên, ty thu c, có ng iị ườ ầ ủ ậ ở ộ ườ

tham ô, Trân lúc m i đ n l , nghe bi t đã ghét r i. Ng i y c u xin y t ki nớ ế ỵ ế ồ ườ ấ ầ ế ế

nh ng không đ c, nên s l m, thác x ng có b nh mà đi. L i th y n i biên gi i yư ượ ợ ắ ư ệ ạ ấ ơ ớ ấ

ít văn h c, Trân th ng t h p các h c trò, làm th i khóa gi ng d y, đ ch nọ ườ ụ ọ ọ ờ ả ạ ể ấ

h ng vi c h c. Trân tu i già, s c c lâu ngày, so n thu t đ c nhi u, nên b yư ệ ọ ổ ở ử ụ ạ ậ ượ ề ấ

gi , ng i đ i tr ng v ng, suy tôn.ờ ườ ờ ọ ọ

Con là Châu, là m sinh, ph thí kinh s đ c đ , làm quan đ n Th đ cấ ụ ở ư ượ ỗ ế ị ộ

h c sĩ, sung ch c To n tu S quán.ọ ứ ả ở ử

Ng y Kh c Tu nụ ắ ầ

Tên t là Thi n Ph , ng i huy n Nghi Xuân, Hà Tĩnh.ự ệ ủ ườ ệ

Minh M ng năm th 7, đ ti n sĩ, b t đ u b Hàn lâm r i thăng mãi đ nạ ứ ỗ ế ắ ầ ổ ồ ế

Lang trung B H , tr i làm Tham hi p 2 t nh Ninh Bình, Thanh Ba.ộ ộ ả ệ ỉ

="black"> Năm th 13, th B chính s B c Ninh, r i chuy n đi Nam Đ nh.ứ ự ố ứ ắ ồ ể ị

Sau đ c tri u v kinh, b H u th lang B Công, r i b ra làm B chính s S nượ ệ ề ổ ữ ị ộ ồ ổ ố ứ ơ

Tây.

Năm th 19, đ i đi B chính H ng Hóa, H lý n quan phòng tu n ph .ứ ổ ố ư ộ ấ ầ ủ

Kh c Tu n tâu nói : Thu c h t y m d i t h u sông Đà v các châu Đà B c, M cắ ầ ộ ạ ấ ộ ả ả ữ ề ắ ộ

An, nguyên có dân xã Th ch Bi Ninh Bình l u tán đ y nhi u, t tr c v nạ ở ư ở ấ ề ừ ướ ẫ

không có đăng ký vào s . Xin ki m xét s ng i, l p làm thôn p, ph i ch u thu ,ổ ể ố ườ ậ ấ ả ị ế

cho vi c cai tr có th ng nh t. L i nói châu Ninh Biên giáp li n n c Nam Ch ng,ệ ị ố ấ ạ ề ướ ưở

xin d n l i l p thành đ i Ninh Biên, l thu c vào b o y. Vua y cho.ồ ạ ậ ộ ệ ộ ả ấ

Thi u Tr năm th nh t, Kh c Tu n dâng s xin đ t ph Đi n Biên. Tr cệ ị ứ ấ ắ ầ ớ ặ ủ ệ ướ

đây, n c Nam Ch ng đ n c p cõi ven. Vua sai Kh c Tu n xét kỹ tình hìnhướ ưở ế ướ ắ ầ

ngoài biên, trù nghĩ công vi c gi cho sau này đ c t t. Kh c Tu n bèn dâng sệ ữ ượ ố ắ ầ ớ

nói : Châu Ninh Biên thu c vào đ b n n c ta đã lâu r i, không ph i m i m tộ ổ ả ướ ồ ả ớ ộ

ngày thôi. Duy n c Nam Ch ng nh n làm đ t cũ, r i gây m i hi m khích. Khiướ ưở ậ ấ ồ ố ề

tr c, th quan m u c u cho vô s , nên đem vàng đút l h ; đ n khi đ t l uướ ổ ư ầ ự ễ ọ ế ặ ư

quan, thì h không đ c gì, m i vi n d n ng i Xiêm kéo đ n l n c p. V l i,ọ ượ ớ ệ ẫ ườ ế ấ ướ ả ạ

đ n châu y, không có thành trì v ng ch c, s c binh thì y u và ít, không đồ ở ấ ữ ắ ứ ế ủ

dùng; dân c thì không thành thôn tr i gì, v a m i nghe tin gi c đ n đã ch y tr nư ạ ừ ớ ặ ế ạ ố

li n ngay. N u không qua m t phen x p đ t thì m i lo cõi ven, còn ch a tr h tề ế ộ ế ặ ố ở ư ừ ế

đ c. Hu ng chi là châu y đ t r ng, ng i ít, l i th ng du, làm phên che choượ ố ấ ấ ộ ườ ạ ở ượ

10 châu phía b c sông Đà, thì không gì b ng m dân đ n n i y cho đông đở ắ ằ ộ ế ở ơ ấ ể

t phòng th l y, m i là k sách dài lâu. Nay xin đem n i đ n c a châu y đ t làmự ủ ấ ớ ế ơ ồ ủ ấ ặ

ph Đi n Biên, kiêm lý châu Ninh Vi n; và l y n i Lai Châu g n đ y, l i thêm vàoủ ệ ễ ấ ơ ầ ấ ạ

châu Tu n Giáo n a, đ t ch c tri ph , qu n ph , m 300 binh, dũng đóng gi . R iầ ữ ặ ứ ủ ả ủ ộ ữ ồ

l i chiêu t p dân l u tán, dân trú ng , cày và kh n ru ng đ i chác buôn bán, đạ ậ ư ụ ẩ ộ ổ ể

d n d n làm thành c ch , ngõ h u vi c phòng b cõi biên ngày có th hoàn toànầ ầ ơ ỉ ầ ệ ị ở ể

đ c. Vua y theo. Sau xu ng d r ng : Kh c Tu n v h p dân cõi biên, m thành 1ượ ố ụ ằ ắ ầ ỗ ọ ở

ph , có công ki n ngh ra tr c, vi c s p đ c thành, giao B bàn xét công y. R iủ ế ị ướ ệ ắ ượ ộ ấ ồ

Kh c Tu n v kinh theo tri u ban.ắ ầ ề ề

Năm th 3, mùa xuân đ i th Tu n ph Nam Ngãi, li n sung làm Tý quânứ ổ ự ầ ủ ề

v Qu ng Ngãi chiêu d b n s n man đ u hàng đ n 14 sách. Mùa đông năm y,ụ ả ụ ọ ơ ầ ế ấ

Man Chu Th y đ n quân môn hàng. Vua xu ng chi u th khen, ban cho 1 cái nh nủ ế ố ế ư ẫ

vàng và 1 đ ng kim ti n. L i tr v nguyên l coi vi c. Đ c ít lâu đ i đi Tu n phồ ề ạ ở ố ị ệ ượ ổ ầ ủ

B c Ninh; l i đ i đi th T ng đ c Bình Phú.ắ ạ ổ ự ổ ố

T Đ c năm th 4, b T ng đ c S n H ng Tuyên, trình bày 3 vi c, nói đ uự ứ ứ ổ ổ ố ơ ư ệ ề

m t thi t th ng th n. Kh c Tu n m y l n nh n ch c ph ng di n, đ n đâu cũngậ ế ẳ ắ ắ ầ ấ ầ ậ ứ ươ ệ ế

n i ti ng là gi i. B y gi l i gi ch c m t ph ng di n l n, nên vua yêu quí banổ ế ỏ ấ ờ ạ ữ ứ ở ộ ươ ệ ớ

cho bài th :ơ

Phiên âm:

Su đình thu t ch c tri n đan th m.ậ ứ ể ầ

B o ch ng hoàn kì l nhĩ khâm.ả ướ ệ

H c đ o dã năng suy t đ o,ọ ạ ự ạ

Dân tâm nh th , t c d tâm,ư ử ứ ư

Nh t ph ng tr ki n Cam đ ng hóa,ấ ươ ữ ế ườ

Tam kh n trùng thinh m ch tu âm,ẩ ạ ệ

Lô th y, T n s n vô h n h ng,ủ ả ơ ạ ứ

Cánh t ng nhã t c kí thanh ngâm.ươ ụ

D ch nghĩa:ị

V tri u thu t l i ch c vũ t h t lòng thành th c.ề ề ậ ạ ứ ỏ ế ự

Khuyên ng i khi ra coi m t đ a ph ng c g ng giúp đườ ộ ị ươ ố ắ ỡ

H c đ o đã hay suy ra làm đ o tr dân,ọ ạ ạ ị

Lòng dân nh th t c là lòng ta, th m nhu n giáo hóa c a ông,ư ế ứ ấ ầ ủ

M t ph ng sẽ th y cam đ ng hoá,ộ ươ ấ ườ

Thi u Công ngày x a, v n phá cây cam đ ng,ệ ư ẫ ườ

Ba t nh l i nghe th y câu hát lúa (4) ré nh ông Tr ng Tr m ngày x a.ỉ ạ ấ ư ươ ạ ư

Núi T n, sông Lô, bao c nh h ng thú,ả ả ứ

Đem c vi c nhã, vi c t c g i vào trang ngâm nga.ả ệ ệ ụ ử

Ý vua r t thi t tha l y vi c giúp đ che gi ba n i biên gi i y ký thác choấ ế ấ ệ ỡ ữ ơ ớ ấ

Tu n.ầ

Năm th 6, Tu n vào làm Th ng th B H . G p kỳ đ i k , chu n cho 1ứ ầ ượ ư ộ ộ ặ ạ ế ẩ

ng i con đ c m th làm T v .ườ ượ ấ ụ ư ụ

Năm th 7, Kh c Tu n vì b nh xin phép v làng. Vua sai s đ n thăm h i,ứ ắ ầ ệ ề ứ ế ỏ

và mang cho th thu c c a vua dùng. Năm y Kh c Tu n ch t, truy t ng hàmứ ố ủ ấ ắ ầ ế ặ

Hi p bi n đ i h c sĩ; sai quan đ n t . Sau đ c bày th vào đ n Hi n L ng.ệ ệ ạ ọ ế ế ượ ờ ề ề ươ

Con là Huy, b t đ u m th T v . Năm T Đ c th 15, B c Ninh có gi c,ắ ầ ấ ụ ư ụ ự ứ ứ ắ ặ

Huy cùng viên Tri ph Quì Châu là Phan Danh C theo viên B chính Khánh Hòa làủ ơ ố

Nguy n Đăng Hành m dũng đánh d p, cùng gi c đánh nhau b thua, đ u ch tễ ộ ẹ ặ ị ề ế

tr n. Huy đ c truy th hàm Hàn Lâm vi n tu so n. i cháu g i b ng bác làậ ượ ụ ệ ạ ườ ọ ằ

Kh c Đ n có truy n riêng.ắ ả ệ

Ng y Kh c Đ nụ ắ ả

Cha là Kh c Th n, đ u năm Gia Long đ h ng ti n, nhà d y h c. Kh cắ ậ ầ ỗ ươ ế ở ạ ọ ắ

Đ n thu nh thông minh. Năm T Đ c th 9, Đ n đ đ nh t giáp ti n sĩ c p đả ở ỏ ự ứ ứ ả ỗ ệ ấ ế ậ ệ

đ tam danh (t c là thám hoa) bài đ i sách c a Đ n nói nhi u câu kh n thi t. Vuaệ ứ ố ủ ả ề ẩ ế

xem r i khen, ví Đ n nh con h c đ ng trong đàn gà. B t đ u đ c b vào vi nồ ả ư ạ ứ ở ắ ầ ượ ổ ệ

Hàn lâm r i thăng mãi đ n Án sát s Qu ng Nam.ồ ế ứ ả

Năm th 16, ch n Đ n đi s Tây. Vua b o r ng : Vi c đi tùy câu h i mà trứ ọ ả ứ ả ằ ệ ỏ ả

l i l i, th c là khó l m, ph i có can đ m, m i có th nên vi c. Đình th n đem Phanờ ạ ự ắ ả ả ớ ể ệ ầ

Thanh Gi n, Ph m Phú Th và Kh c Đ n sung tuy n. Nh ng Kh c Đ n vì có mả ạ ứ ắ ả ể ư ắ ả ẹ

già, xin t ch i. Vua b o r ng : Đ o làm tôi, công nghĩa là tr c. Ng i c đi, cònừ ố ả ằ ạ ướ ươ ứ

m già ng i, tr m sai quan có ch c trách đ n thăm h i, cũng đ c. Năm sau Đ nẹ ươ ẫ ứ ế ỏ ượ ả

đi s v thăng B chính s Ngh An; l i khâm sai kinh lý Tr n Ninh, sung Tuyênứ ề ố ứ ệ ạ ấ

ph s ; r i th H u tham tri B H . G p dân h t t nh Ngh bi n đ ng, vi c giaoủ ứ ồ ự ữ ộ ộ ặ ạ ỉ ệ ế ộ ệ

thi p phi n ph c, vua chu n cho Đ n c l u đ y làm vi c.ệ ề ứ ẩ ả ứ ư ở ấ ệ

Năm th 25, Đ n đ c tri u v Kinh quy n lĩnh Th ng th B Binh; l iứ ả ượ ệ ề ề ượ ư ộ ạ

đ i làm quy n lĩnh B Công, sung Tham bi n vi n C m t. Sau vì b nh cáo v r iổ ề ộ ệ ệ ơ ậ ệ ề ồ

ch t. Vua chu n cho th c th hàm tham Tri, sai quan đ n t . Con là Kh c Khoan,ế ẩ ự ụ ế ế ắ

đ m th b quan đ n Tri huy n.ượấ ụ ổ ế ệ

Hoàng T Mỹế

Tên hi u là Ph c Đình, lúc tr c tên là Th nh, tiên t là ng i huy n Giaệ ụ ướ ạ ổ ườ ở ệ

Bình, B c Ninh. Cha là Th , đ ti n sĩ cu i đ i Lê, làm quan đ n hi p tr n L ngắ ự ỗ ế ố ờ ế ệ ấ ạ

S n.ơ

T Mỹ, thu nh đ n nhà h ngo i t i làng Đông Ng c, Hà N i, r i nh pế ở ỏ ế ở ọ ạ ạ ạ ộ ồ ậ

t ch vào sN93; làng y.ị ấ

Năm Minh M ng th 7, T Mỹ đ ti n sĩ, tr i b Tri ph , thăng Án sát sạ ứ ế ỗ ế ả ổ ủ ứ

H i D ng; r i b t i m t ch c, theo vào m c ph (n i làm vi c quân c ) c a Tả ươ ồ ị ộ ấ ứ ạ ủ ơ ệ ơ ủ ạ

Quang C , đi lên Thái Nguyên g ng s c báo hi u chu c t i. Khi gi c bình, Mỹ đ cự ắ ứ ệ ộ ộ ặ ượ

khai ph c r i thăng b chính s H i D ng. L i nhân có vi c b l i; h i lâu l i cụ ồ ố ứ ả ươ ạ ệ ị ỗ ồ ạ ử

đi Án sát s Cao B ng; r i vào làm H u th lang B Hình.ứ ằ ồ ữ ị ộ

Đ u năm Thi u Tr , T Mỹ đi theo vua đi tu n ra B c sung làm Tam phápầ ệ ị ế ầ ắ

t , l u l i khám vi c án các t nh B c kỳ. R i sau sung chánh s đi Yên Kinh; lúc trư ư ạ ệ ỉ ắ ồ ứ ở

v thăng T th lang, ti n lên H u tham tri B Binh.ề ả ị ế ữ ộ

Năm T Đ c th nh t, sung làm Nh t gi ng quan Kinh diên, kiêm n tri nự ứ ứ ấ ậ ả ở ấ ệ

Vi n Hàn lâm. Sau T Mỹ ch t, đ c t ng hàm Th ng th B L . Khi đ a ma vệ ế ế ượ ặ ượ ư ộ ễ ư ề

quê, s c sai quan đ n tắ ế ế

T Mỹ tính c ng tr c, lúc tu i già sung vào Kinh diên, vì là gi i văn h c,ế ươ ự ổ ỏ ọ

nên đ c vua bi t. Con là T ng Hi p.ượ ế ướ ệ

T ng Hi pướ ệ

Tên t là Thúc Ch t. Năm T Đ c th 18, đ ti n sĩ, b Tri ph Bình Giang,ự ấ ự ứ ứ ỗ ế ổ ủ

thăng Án sát s L ng S n. G p khi biên gi i m n B c đ ng binh, T ng Hi p t ngứ ạ ơ ặ ớ ạ ắ ộ ướ ệ ừ

giúp vi c quân.ệ

Năm th 35, đ c b Tu n ph Tuyên Quang. Kho ng năm Hàm Nghi, quânứ ượ ổ ầ ủ ả

c a tri u đình rút v , bèn theo cùng đi, đ n Vân Nam, ch t đ t Trung Qu c. Đ uủ ề ề ế ế ở ấ ố ầ

năm Đ ng Khánh đ c truy t ng hàm Th ng th .ồ ượ ặ ượ ư

Cha, con, ông, cháu T Mỹ đ đ i khoa liên ti p nhau, n c ta ít th y m yế ỗ ạ ế ướ ấ ấ

nhà đ c nh th .ượ ư ế

Đ ng Kặ Ng i huy n Văn Giang, B c Ninh, t là Thi u, làm T th s đ i Ti n Lê,ườ ệ ắ ổ ề ả ứ ử ờ ề

b th Đi n ti n đô hi u đi n ti.ổ ụ ệ ề ệ ể

Minh M ng năm th 7, Kh i thi đ Ti n sĩ, b t đ u đ c b Hàn lâm vi nạ ứ ả ỗ ế ắ ầ ượ ổ ệ

biên tu, nh c lên Tri ph Diên Khánh, thăng Viên ngo i lang B L .ắ ủ ạ ộ ễ

> Năm th 9, b th Thái th ng t thi u khanh, sung làm phó s đi sangứ ổ ụ ườ ự ế ứ

Yên Kinh; r i vì có l i l i m t ch c, phái đi theo thuy n công đi Lã T ng, đ n Tânồ ỗ ạ ấ ứ ề ố ế

Gia Ba b b nh ch t. Đ c truy th L b viên ngo i lang.ị ệ ế ượ ụ ễ ộ ạ

Con là Si n, do m sinh tr i b Kinh l ch L ng S n. Em ru t là Kham, để ấ ả ổ ị ạ ơ ộ ỗ

h ng ti n, quan đ n Án sát, vì có vi c b m t ch c.ươ ế ế ệ ị ấ ứ

Vũ Đ c M nứ ẫ

Ng i huy n Nghi Xuân, Hà Tĩnh. Năm Minh M ng th 7, đ ti n sĩ, b t đ uườ ệ ạ ứ ỗ ế ắ ầ

b Hàn lâm vi n biên tu; r i do tri ph , vào làm Lang trung B Hình.ổ ệ ồ ủ ộ

Năm th 14, đ c thăng án sát Phú Yên. R i sau b giáng làm Đ c h c 2 t nhứ ượ ồ ị ố ọ ỉ

Ninh Bình, Nam Đ nh.ị

Đ u năm Thi u Tr , đ c gia hàm Th gi ng h c sĩ, tri u vào kinh b ít lâuầ ệ ị ượ ị ả ọ ệ ổ

thăng Án sát s Ninh Bình.ứ

T Đ c năm th 3, làm bi n lý B Hình sung vào ch c To n tu h i đi n; r iự ứ ứ ệ ộ ứ ả ộ ể ồ

lĩnh B chính s Khánh Hòa, b t i, m t ch c. Đ c M n v quê làm nhà d y h c,ố ứ ị ộ ấ ứ ứ ẫ ề ạ ọ

h c trò theo h c nhi u. Năm M n ch t, tu i 73.ọ ọ ề ẫ ế ổ

Chu Văn Nghị

Tên ch là Lê Ph , ng i huy n An Phong, B c Ninh. Thu nh có cao ti t.ữ ủ ườ ệ ắ ở ỏ ế

Năm Minh M ng th 7, đ ti n sĩ, nhi u l n t ch i không ra làm quan, ch l yạ ứ ỗ ế ề ầ ừ ố ỉ ấ

s n th y, văn ch ng sách v làm vui, không m đ n vinh l i. H c trò đ n theoơ ủ ươ ở ộ ế ợ ọ ế

h c nhi u. Năm Ngh ch t, m i 56 tu i.ọ ề ị ế ớ ổ

Con là Văn Gi ng, cũng có ti ng văn ch ng. Năm T Đ c th 17, Gi ;ng đả ế ươ ự ứ ứ ả ỗ

h ng ti n, thăng mãi đ n Th gi ng, sung làm Đ n đi n phó s .ươ ế ế ị ả ồ ề ứ

Ngô B nh Đ cỉ ứ

Tên t là Tuy t Gi , lúc tr c tên là L nh Đ c, ng i huy n Đông Ngàn, B cự ế ả ướ ệ ứ ườ ệ ắ

Ninh. Thu nh , c s c h c.ở ỏ ố ứ ọ

Minh M ng năm th 6, đ h ng ti n, . quê đ c sách h n 10 năm, m i raạ ứ ỗ ươ ế ở ọ ơ ớ

làm quan. Lúc đ u b Tri huy n An Bác; khi đ l , xét công, đ c vào làm Giám sátầ ổ ệ ủ ệ ượ

ng s , th ng th ng nói vi c, cùng v i Lê Di Qu ng Bình, đ u có ti ng là canự ử ườ ườ ệ ớ ở ả ề ế

ngăn nói th ng. Sau đ c nh c lên Án sát s H i D ng, r i thăng b chính sẳ ượ ắ ứ ả ươ ồ ổ ứ

Ngh An. L i đ c tri u v b Th lang b Hình.ệ ạ ượ ệ ề ổ ị ộ

T Đ c năm th 5, đ c b B chính s Nam Đ nh.ự ứ ứ ượ ổ ố ứ ị

B nh Đ c, tính c ng ngh , quan siêng năng, c n th n, đi đ n đâu, cũng cóỉ ứ ươ ị ở ẩ ậ ế

ti ng là chính ti t gi i. Vua khen th ng, đ c ân ban cho kim khánh đ nêu tên.ế ế ỏ ưở ặ ể

Năm th 8, thăng lên T tham tri B H , r i cáo b nh v quê, ch t nhà.ứ ả ộ ộ ồ ệ ề ế ở

Lê Danh Đề

Tên t là Th c Ph , ng i huy n Lôi D ng, Thanh Hóa. Năm Minh M ngự ạ ủ ườ ệ ươ ạ

th 6, đ h ng ti n, b Tri huy n Nam Sang; sau tr i làm Lang trung b L i, Ánứ ỗ ươ ế ổ ệ ả ộ ạ

sát s H i D ng.ứ ả ươ

Đ u năm T Đ c, m y l n thăng lên B chính s 2 t nh Bình Đ nh, Khánhầ ự ứ ấ ầ ố ứ ỉ ị

Hòa, r i đ i đi Qu ng Ngãi. Tr c đây, Man Th ch Bích Qu ng Ngãi, c y chồ ổ ả ướ ạ ở ả ậ ỗ

hi m, đi c p bóc, th ng làm tai n n cho dân. Quan quân đ n đánh, nh ng núiể ướ ườ ạ ế ư

cao, khí núi đ c, các man ch n ch hi m, quân không ti n đ c Khi Danh Đ đãộ ẹ ỗ ể ế ượ ề

đ n t nh l , dâng s xin đi đánh. Vua y cho. Đ bèn thân đ c thúc l i t t, v n s nế ỉ ị ớ ề ố ạ ố ị ườ

núi leo trên cây, n i ti p nhau mà lên, h n 3 tháng thì b t đ c tên tù tr ng b nố ế ơ ắ ượ ưở ọ

Man. R i sau Tr ng Đăng Qu dâng s c ng i liêm cán, Đ chuy n đi B chínhồ ươ ế ớ ử ườ ề ể ố

s S n Tây.ứ ơ

Năm th 10, Đ đ c c đi Tu n ph Ninh Bình. G p b n th ph n i lo n.ứ ề ượ ử ầ ủ ặ ọ ổ ỉ ổ ạ

Danh Đ đánh l y l i đ c thành ph Nho Quan, r i l n l t trù tính đánh d p,ề ấ ạ ượ ủ ồ ầ ượ ẹ

b t gi c có m u k .ắ ặ ư ế

Năm th 15, vì b nh ch t n i làm quan, tu i 68.ứ ệ ế ở ơ ổ

Phan Thanh Gi nả

Tên t là Tĩnh Bá, l i t là Đ m Nh , tên hi u là L ng Khê, bi t hi u là Maiự ạ ự ạ ư ệ ươ ệ ệ

Xuyên. Tiên t là ng i Trung Qu c, cu i đ i Minh, di chuy n sang n c Nam,ổ ườ ở ố ố ờ ể ướ

làm nhà t nh Bình Đ nh. Đ n khi lo n Tây S n, thì ông t đem c gia quy n đ nở ỉ ị ế ạ ơ ổ ả ế ế

nh p t ch Vĩnh Bình, t nh Vĩnh Long.ậ ị ở ỉ

Thanh Gi n thu nh có ti ng là văn ch ng. Năm Minh M ng th 7, Gi n đả ở ỏ ế ươ ạ ứ ả ̕i n sĩ,ế

là đ; kh i đ u cho Nam Kỳ. Do Hàn lâm vi n biên tu, tr i thăng đ n Lang trungỗ ở ầ ệ ả ế

B Hình. Ra làm tham hi p Qu ng Bình.ộ ệ ả

Năm th 9, quy n nhi p vi c tr n Ngh An. Ch a bao lâu l i tr v Qu ng Bình.ứ ề ế ệ ấ ệ ư ạ ở ề ả

Năm th 10, th Ph doãn ph Th a Thiên, vào ch u. Vua cho là Thanh Gi nứ ự ủ ủ ừ ầ ả

tr c Ngh An, nhân h i đ n vi c Tr n Ninh. Thanh Gi n th a r ng : Tr n Ninhướ ở ệ ỏ ế ệ ấ ả ư ằ ấ

cũng là m t s lo bên ngoài. Nay không nhân lúc vi c ch a phát hi n ra, mà trộ ự ở ệ ư ệ ị ngay đi, thì v sau th đã thành, l i khó làm vi c. Vua b o r ng : Tr vi c lúcề ế ạ ệ ả ằ ị ệ ở

ch a hi n ra, thì dùng s c ít mà thành công d ; lo vi c lúc đã phát ra, thì dùngư ệ ứ ễ ệ ở

s c b i lên, mà thành công khó. L i tâu c a ng i, chính h p ý tr m. Sau Thanhứ ộ ờ ủ ươ ợ ẫ

Gi n thăng Th lang b L , sung vi c N i các, l i thăng Hi p tr n Ninh Bình.ả ị ộ ễ ệ ộ ạ ệ ấ

Năm th 12, đ i v Qu ng Nam, g p b n ác Man đ n c p nguyên Chiên Đàn.ứ ổ ề ả ặ ọ ế ướ

Thanh Gi n đem quân ti n đánh, b n gi c Man đánh úy l i, quân ta b thua, Gi nả ế ọ ặ ạ ị ả

b t i, ph i cách ch c, g ng s c báo hi u chu c t i.ị ộ ả ứ ắ ứ ệ ộ ộ

Năm th 13, đ c kh i ph c Ki m th o, sung Hành t u N i các, r i thăng Viênứ ượ ở ụ ể ả ẩ ộ ồ

ngo i lang B H , th ph th a Th a Thiên; l i thăng lên H ng lô t khanh, sungạ ộ ộ ự ủ ừ ừ ạ ồ ự

làm phó s sang n c Thanh. Đ n lúc v , đ c nh c lên Đ i lí t khanh, kiêmứ ướ ế ề ượ ắ ạ ự

bi n công vi c B Hình, sung C m t vi n đ i th n.ệ ệ ộ ơ ậ ệ ạ ầ

Năm th 16, khâm phái đi Tr n Tây làm vi c công. Lúc tr v qua Bình Thu n l uứ ấ ệ ở ề ậ ư

l i đánh gi c Man, bình đ c h t c . Đ i b làm B chính Qu ng Nam, H lí nạ ặ ượ ế ả ổ ổ ố ả ộ ấ

quan phòng tu n ph .ầ ủ

Năm th 17, mùa xuân, vua cho là Nam B c bình yên, tri u đình nhàn h , xu ngứ ắ ề ạ ố

chi u đ n tháng 5, đi Qu ng Nam. Thanh Gi n tâu bày r ng : Nhà vua tu n du, dânế ế ả ả ằ ầ

h t nghe tin, ai ch ng vui s ng. Nh ng năm nay, lúa chiêm m t mùa; mà kho ngạ ẳ ướ ư ấ ả

tháng 4, 5, l i đ ng mùa cày c y; m t phen cung ng, nhìn ch này thì h ng chạ ươ ấ ộ ứ ỗ ỏ ỗ

kia. Xin hãy t m đình, đ cho dân đ c chuyên vi c đ ng ru ng. Vua xem l i tâu,ạ ể ượ ệ ồ ộ ờ

không b ng lòng, b o C m t r ng : Thanh Gi n ng m đem vi c M nh Kha th aằ ả ơ ậ ằ ả ầ ệ ạ ư

v i T v ng, mà chê bai (5) bèn chu n cho đình cu c tu n du. R i phái cho ngớ ề ươ ẩ ộ ầ ồ ự

s là Vũ Duy Tân đ n đ y xét h i. Khi Duy Tân v tâu r ng : Dân đ u mong nhàử ế ấ ỏ ề ằ ề

vua đi tu n di. L i trích ra nh ng tình tr ng vi c t nh l i b , quan l i nhũng t ;ầ ạ ữ ạ ệ ỉ ườ ỏ ạ ệ

nên Gi n b giáng làm thu c viên l c ph m, theo t nh Qu ng Nam g ng s c làmả ị ộ ụ ẩ ỉ ả ắ ứ

vi c báo hi u. M i đ c 2 tháng, đ c nh c lên làm th a ch N i các, đ i sangệ ệ ớ ượ ượ ắ ừ ỉ ộ ổ

Lang trung B H , bi n lý vi c b ; r i th Th lang, sung C m t vi n.ộ ộ ệ ệ ộ ồ ự ị ơ ậ ệ

Năm th 19, vua sai đi duy t binh Hà Tĩnh, Ngh An, Thanh Hóa. Khi duy t xongứ ệ ở ệ ệ

tr v , chuyên bi n vi c B . Ch t có ch ng s c a đ a ph ng, thu c v B H ,ở ề ệ ệ ộ ợ ươ ớ ủ ị ươ ộ ề ộ ộ

đã đ c vua phê, mà quên không đóng n. Thanh Gi n vì là b th n, l i g p phiênượ ấ ả ộ ầ ạ ặ

đ ng tr c, không bi t ki m xét ra, b giáng làm Lang trung, bi n lí vi c b . R iươ ự ế ể ị ệ ệ ộ ồ

sau vâng phái đ n mi n núi nguyên Chiên Đàn. thu c Qu ng Nam, đ thuê hế ề ở ộ ả ể ộ

l y vàng khai nh t vàng cám. Thanh Gi n nói là vi c khó, đ c đ i đi Thái Nguyênấ ặ ả ệ ượ ổ

khai l y m b c. Gi n tâu r ng : Hai m b c T ng Ngân (6), Nhân S n ch t b cấ ỏ ạ ả ằ ỏ ạ ố ơ ấ ạ

ch a đ c phong v ng l m, nh t l y không đ c m y.ư ượ ượ ắ ặ ấ ượ ấ

Năm th 20, mùa đông, vua nghĩ : Thanh Gi n đi đã lâu ngày cho tri u v , đ i bứ ả ệ ề ổ ổ

làm Thông chính s ty phó s , r i chuy n sang Th lang B H . B y gi , V ngứ ứ ồ ể ị ộ ộ ấ ờ ươ

H u Quang vì vi c tâu bày càn b y, b can nghĩ x , đình th n mu n khép H uữ ệ ậ ị ử ầ ố ữ

Quang vào t i n ng vì Thanh Gi n và H u Quang là ng i cùng làng, nên nghộ ặ ả ữ ườ ị riêng bi t theo t i nh . Vua ghét Gi n là che ch bênh v c cho nhau, l i giáng làmệ ộ ẹ ả ở ự ạ

Thông chính phó s , h lí công vi c kho tàng.ứ ộ ệ ở

Năm th 21, sung làm Phó ch kh o tr ng thi Th a Thiên. Có c nhân là Maiứ ủ ả ườ ừ ử

Trúc Tùng, bài phú b trùng v n. B L duy t l i, Thanh Gi n vì đi m duy t khôngị ầ ộ ễ ệ ạ ả ể ệ

tinh, b giáng 1 c p. Ch a bao lâu, đ c thăng Th lang B Binh.ị ấ ư ượ ị ộ

Thi u Tr năm th nh t, thăng Tham tri, l i kiêm vi c vi n.ệ ị ứ ấ ạ ệ ệ

Năm th 3, tháng 2, có mây tr ng hi n ra ngang tr i. Vua xu ng chi u c u l i nóiứ ắ ệ ờ ố ế ầ ờ

th ng. Thanh Gi n dâng s đ i l c nói r ng : Gi a kho ng tr i và ng i r t đángẳ ả ớ ạ ượ ằ ữ ả ờ ườ ấ

s . Ngôi c a thánh nhân ng i tr , thì g i là ngôi c a tr i; dân c a thánh nhân caiợ ủ ồ ị ọ ủ ờ ủ

tr , thì g i là dân c a tr i; v đ ng l i hành chính, thì g i là đ o c a tr i. Khôngị ọ ủ ờ ề ườ ố ọ ạ ủ ờ

có gì khác đâu, ch lòng thánh nhân mà thôi. Lòng y đ ng tác vi c gì, đ u thôngỉ ở ấ ộ ệ ề

c m đ n tr i. Cho nên ph i c n th n các vi c gì mà mình không trông th y, s hãiả ế ờ ả ẩ ậ ệ ấ ợ

nh ng đi u mà mình không nghe th y. T ch huy n vi đ n ch rõ r t, t thânữ ề ấ ừ ỗ ề ế ỗ ệ ự

mình mà đ n m i ng i, không m t vi c gì là không h p lẽ tr i, thì dân nh đ yế ọ ườ ộ ệ ợ ờ ờ ấ

mà sinh s ng, mà tr i giáng cho Ph c v y. Hoàng th ng ta, bu i m i n i ngôi,ố ờ ướ ậ ượ ổ ớ ố

hi u thành r t m c, kính s m t lòng, dâng th dán kín nói các vi c, có nêuế ấ ự ợ ộ ư ệ

th ng b ng l a màu; quan gi vi c can ngăn, có th ng cho bó l a. n to th mưở ằ ụ ữ ệ ưở ụ Ơ ấ

kh p c thiên h , Ph c l n lan r ng thiên đ n hoàn c u nên đ c h p v i lòngắ ả ạ ướ ớ ộ ế ầ ượ ợ ớ

tr i, đi m lành th ng ng. Th mà, còn có l khí l u hành, t ng tr i răn b o.ờ ề ườ ứ ế ệ ư ượ ờ ả

Ho c gi , đ ng ngôn lu n tuy m r ng, mà dân tình khó th u lên trên; vi cặ ả ườ ậ ở ộ ấ ệ

quyên, xá tuy khoan h ng, mà n tr ch, khó th m đ n d i. Lòng đ i th n mổ ơ ạ ấ ế ướ ạ ầ ở

b o, hãy còn có s lo ng i r t rè, ch c thú m c các đ a ph ng không đ ý đ n l iả ự ạ ụ ứ ụ ị ươ ể ế ợ

h i c a sinh dân, mà đ n th chăng? Năm g n đây, cõi Tây có lo n, b cõi ch aạ ủ ế ế ầ ạ ờ ư

yên, quân l huy đ ng luôn luôn, sinh dân ít đ c th a đ i s ng. Xin hoàngữ ộ ượ ỏ ờ ố

th ng nh ng khi r i vi c, tuyên tri u 5, 3 viên tu i già đ c t t vào h i v kượ ữ ỗ ệ ệ ổ ứ ố ỏ ề ế

ho ch trong n c, m u tính ngoài biên, cùng nhau bàn b c xác đáng cho vi c đ uạ ướ ư ạ ệ ề

t t c . L i d rõ cho th n liêu trong ngoài, phàm s đau kh c a dân gian, đ uế ả ạ ụ ầ ự ổ ủ ề

đ c nói h t, ch n đi u nào đáng dùng thì cho thi hành. Th thì thói t c a quanượ ế ọ ề ế ệ ủ

l i đ c trong s ch, quân lính đ c th c d ng vi c biên phòng v ng m nh màạ ượ ạ ượ ự ụ ệ ữ ạ

th n c tôn nghiêm. Vua khen l i tâuế ướ ờ

Năm th 7, kỳ đ i k , vua d r ng : Thanh Gi n làm vi c n i c y u, trù nghĩứ ạ ế ụ ằ ả ệ ở ơ ơ ế

vi c biên c ng, b o v n i cung s nh, làm xong công vi c, thăng cho Th ng thệ ươ ả ệ ơ ả ệ ượ ư

B Hình, sung C m t vi n đ i th n.ộ ơ ậ ệ ạ ầ

T Đ c năm th nh t, đ i sang B L i. B y gi Kinh s và các đ a ph ng ít m a.ự ứ ứ ấ ổ ộ ạ ấ ờ ư ị ươ ư

Gi n cùng vi n th n dâng s xin nh n t i, (chép truy n Đăng Qu ).ả ệ ầ ớ ậ ộ ở ệ ế

Năm th 2, b t đ u m Kinh diên, sung làm gi ng quan. Ch t g p dân T kỳ bứ ắ ầ ở ả ợ ặ ở ả ị d ch l nhi u, l i cùng Nguy n Tri Ph ng trình bày 5 vi c (chép truy n Triị ệ ề ạ ễ ươ ệ ở ệ

Ph ng). Vua t ch n l y Gi n sung Kinh l c đ i s T kỳ, lĩnh T ng đ c Binhươ ự ọ ấ ả ượ ạ ứ ở ả ổ ố

Phú kiêm coi đ o Thu n Khánh. Thanh Gi n mang c ti t đi Nam, dâng s trìnhạ ậ ả ờ ế ớ

bày 2 vi c v th tu t bình dân. Vua khen, th ng cho 20 l ng b c.ệ ề ể ấ ưở ạ ạ

Năm th 4, mùa xuân, đ i sung làm Kinh l c phó s Nam kỳ; nh ng lĩnh Tu nứ ổ ượ ứ ư ầ

ph Gia Đ nh, kiêm coi t nh Biên Hòa và các đ o Long T ng, An Hà.ủ ị ỉ ạ ườ

Năm th 5, cùng Kinh l c chánh s là Nguy n Tri Ph ng dâng s trình bày 8ứ ượ ứ ễ ươ ớ

vi c (chép truy n Tri Ph ng), xin đem c s ti t tr l i. Nh ng vua d l u l iệ ở ệ ươ ờ ứ ế ả ạ ư ụ ư ạ

và th ng cho 1 chi c kim khánh h ng l n có ch "liêm bình c n cán".ưở ế ạ ớ ữ ầ

Năm th 6, tháng 8, vua th y Thanh Gi n khó nh c mãi ngoài, bèn g i v choứ ấ ả ọ ở ọ ề

thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ, lĩnh Th ng th b Binh, v n sung ch c C m tự ệ ệ ạ ọ ượ ư ộ ẫ ứ ở ơ ậ

kinh diên nh cũ. Thanh Gi n bèn tâu bày v công vi c làm cho Nam kỳ sau nàyư ả ề ệ

đ c t t, nh : V yên n c Cao Miên, ch a h i b nh đau kh c a dân, r ng banượ ố ư ỗ ướ ữ ồ ệ ổ ủ ộ

ân đi n, ch nh đ n thói quen c a sĩ phu, ch t o xe trâu, s a đ p ph n m c aể ỉ ố ủ ế ạ ử ắ ầ ộ ủ

công th n, c p cho phu coi m , g m có 6 đi u, đ u đ c đem ra thi hành c . Sauầ ấ ộ ồ ề ề ượ ả

sai trông coi làm T ng m c b Vi t s thôngổ ụ ộ ệ ử

Năm th 9, kỳ đ i k , vua khen Thanh Gi n là thanh liêm, c n th n, th ng choứ ạ ế ả ẩ ậ ưở

bài theo b ng th ng c t t.ằ ứ ọ ố

Năm th 12, Đà N ng cùng Đ nh Biên có lo n, Thanh Gi n cùng viên th n tâu bàyứ ẵ ị ạ ả ầ

m u k chi n, hòa và phòng th (chép truy n Đăng Qu ), Thanh Gi n l i tư ế ế ủ ở ệ ế ả ạ ự

dâng s đ i l c r ng : Thiên h r t r ng, các vi c r t nhi u, cai tr t dân r tớ ạ ượ ằ ạ ấ ộ ệ ấ ề ị ự ấ

nhi u, đ ng tr ch r t r ng, c n làm cho yên mà thôi. Nhân ng i mà d y, thìề ể ự ị ỗ ấ ộ ầ ườ ạ

không nh c mà nên công, d a vào pháp lu t mà tr , thì quan l i t t mà dân yên.ọ ự ậ ị ạ ố

Cho nên vi c l i không đ c trăm ph n thì không thay đ i phép; công không đệ ợ ượ ầ ổ ủ

10 ph n, thì không đ i khí d ng. Làm ph ng k ngày nay, b vi c nuôi dân chămầ ổ ụ ươ ế ỏ ệ

cày c y, thì không còn vi c nào là tr c h n; b vi c nuôi quân, trù l ng th c, thìấ ệ ướ ơ ỏ ệ ươ ự

không còn vi c nào c n kíp h n n a. C đ ý đ n nh ng vi c y thì s c dân h iệ ầ ơ ữ ứ ể ế ữ ệ ấ ứ ơ

th a, mà quân có giáo hu n; đ a l i không b , mà l ng ăn có s n xu t; binh gi iư ấ ị ợ ỏ ươ ả ấ ỏ

l ng đ , nh n c ngu n ch y mãi không h t, thì ho c chi n, ho c th , khôngươ ủ ư ướ ồ ả ế ặ ế ặ ủ

vi c gì là không đ c c . Dùng đ d p gi c, yên dân, tiêu tai h a đ n tr bình,ệ ượ ả ể ẹ ặ ọ ế ị

ho c có b ích đ c chút ít. Vua b o r ng : L i nói đ u có thi t y u, không ph iặ ổ ượ ả ằ ờ ề ế ế ả

b n tâu ti n có th làm đ c. Ch mong ng i th c tâm, th c l c giúp tr m, sẽ cóọ ế ể ượ ỉ ươ ự ự ự ẫ

ti ng đ l i đ i sau.ế ể ạ ờ

Năm th 15, t ng Pháp Gia Đ nh mang th đ n ngh hòa. Đình th n xin cho sứ ướ ở ị ư ế ị ầ ứ

đi l i là ph i. Thanh Gi n cùng Lâm Duy Thi p xin đi. Vua chu n cho 2 viên yạ ả ả ế ẩ ấ

sung làm Chánh, phó s toàn quy n đ i th n. Vua rót r u ng ban cho, và b oứ ề ạ ầ ượ ự ả

nên bi n bác cho khéo. Khi các viên đ n Gia Đ nh, t ng Pháp b c bách ta ph iệ ế ị ướ ứ ả

nh ng giao đ t đai ba t nh Gia Đ nh, Đ nh T ng, Biên Hòa và ph i ch u ti n b iườ ấ ỉ ị ị ườ ả ị ề ồ

là 4.000.000 đ ng. Vi c đ n tai vua, xu ng d khi n trách nghiêm ngh , đ i làmồ ệ ế ố ụ ể ị ổ

lĩnh T ng đ c Vĩnh Long, cùng t ng Pháp bàn làm, đ chu c t i. Sau vì th ngổ ố ướ ể ộ ộ ươ

thuy t không công tr ng, b cách ch c, l u lế ạ ị ứ ư

Năm th 16, đ c tri u v , sung làm Chánh s đi Tây. Vua h i Gi n v vi c 3 t nh,ứ ượ ệ ề ứ ỏ ả ề ệ ỉ

qu là cân nh c nh n ng mà làm, hay là có ý riêng gì? Gi n th a r ng : Th n xemả ắ ẹ ặ ả ư ằ ầ

kỹ th i th , không th không đ c. Th n nay ph ng m nh đi s , thành s hayờ ế ể ượ ầ ụ ệ ứ ự

không thành, là 2 n c y. Th n ch bi t h t tâm l c thôi.ở ướ ấ ầ ỉ ế ế ự

Năm sau, đi s tr v đ c, đ i lĩnh Th ng th B H . G p có Toàn quy n n cứ ở ề ượ ổ ượ ư ộ ộ ặ ề ướ

Pháp là Hà Ba Lí đ n Kinh. Vua l i chu n cho Thanh Gi n sung làm Toàn quy nế ạ ẩ ả ề

đ i th n, đ cùng ng i Pháp ch c l ng bàn đ nh. T i lúc Thanh Gi n đi, vuaạ ầ ể ườ ướ ượ ị ớ ả

làm bài th ban cho, khuyên l y làm cho xong vi c đi s . Th r ng :ơ ấ ệ ứ ơ ằ

Phiên âm:

Có nhân kiêm tr ng ph , L i đ n c tiên t tọ ụ ợ ộ ự ấ

Duy dĩ thành kh n phu, Qu th n t kh ch t.ổ ỉ ầ ự ả ấ

B o h do đ hà, Cu ng ng c di c t th t,ạ ổ ộ ồ ạ ệ ỉ ấ

Th n phù b h u tri, Hà lo n h c ng ph t.ẩ ỉ ữ ạ ồ ưỡ ậ

Gia danh, nhân s hi u, Chí lý, nhân s khu t,ở ế ở ấ

Thi n ngôn, nhân s ph c, Nghĩa khí phân s tru t,ệ ở ụ ở ậ

Thi t th ch chung b t di, Khê hác yên năng d t,ế ạ ấ ậ

An nguy t i th c , Kh ng tích kinh luân thu tạ ử ử ẳ ậ

Vô ngôn dĩ m c h i, Niên lai, c u thân m t.ặ ộ ử ậ

D ch:ị

C nhân nh n ký thác gánhố ậ

L i h i không ch c tr c đ c đâu,ợ ạ ắ ướ ượ

Duy có lòng thành tín thông c m,ả

H có th đ i v i qu th n đ c,ệ ể ố ớ ỷ ầ ượ

Tay không đánh bò cũng nh tay không lôi sang,ư

Qu th n t ng c u,ỉ ầ ự ứ ầ

Hu ng chi k kia có tri giác,ố ẻ

C điên cu ng cũng ph i d i đi ch khác.ả ồ ả ờ ỗ

Ti ng t t, ng i v n thích,ế ố ườ ẫ

Lẽ ph i, ng i ph i ph c,ả ườ ả ụ

Nói đi u thi n, ng i s ph c,ề ệ ườ ợ ụ

Có nghĩa khí, ng i ch t dườ ộ ạ

Lòng ph i s t đá không đ i đ iả ắ ổ ờ

Dù ngòi l ch sao đ y đ c?ạ ầ ượ

An, nguy chuy n đi này,ở ế

Sao ch u ti c m u k thi th ,ị ế ư ế ố

Tuy không nói ra cũng hi u ng m trong b ngể ầ ụ

Thân m t đã lâu đ n m y năm nay.ậ ế ấ

Năm th 18, tháng 2, t Giao, vua sai Thanh Gi n đi t thay. Năm y, Thanh Gi n,ứ ế ả ế ấ ả

64 tu i, dâng s xin ngh , đ i lnói r ng : Th n sinh hình v n không tài năng gì, tổ ớ ỉ ạ ằ ầ ố ự

nghĩ mình ch a báo b đ c chút đ nh nào, đ ng nghĩ c hăng, mong đ báoư ổ ượ ỉ ươ ố ể

đ n. Nh ng vì tu i già nh bóng chi u g n x . T nghĩ tinh l c không đ c b ngề ư ổ ư ề ầ ế ự ự ượ ằ

tr c nhi u, mà th n trông coi đ a ph ng phi n k ch, vi c quên sót nhi u. Tướ ề ầ ở ị ươ ề ị ệ ề ự

nghĩ l i r ng : Ng i ta s ng đ n 70 tu i, nh cây b li u đã tr i qua mùa thu.ạ ằ ườ ố ế ổ ư ồ ễ ả

Tuy có tình sâu luy n ái vua, nh ng s c ng a đã ki t r t s làm không xong vi cế ư ứ ự ệ ấ ợ ệ

đ l m l . Vua yên i r ng : Ng i nên c g ng, đ khuy n khích b n h u ti n, vàể ầ ỡ ủ ằ ươ ố ắ ể ế ọ ậ ế

Kinh Thi có câu r ng: "Văn, vũ x a th m nh, có ng i nh ông Thi u công, ngàyằ ư ụ ệ ườ ư ệ

m mang trong n c đ c trăm d m. Nay thì trong n c, ngày h t đi trăm d m vìở ướ ượ ặ ướ ụ ặ

ng i đ i nay, không còn có ai đ c nh x a". M i khi đ c đ n đ y, đau lòngườ ờ ượ ư ư ỗ ọ ế ấ

khôn xi t. G p đ c th n Vĩnh Long là Tr ng Văn Uy n xét tâu tình hình 3 t nhế ặ ố ầ ươ ể ỉ

Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Vua nói r ng : N i biên vi n ch v xa cách, th cằ ơ ễ ơ ơ ự

khó coi gi . N u đ c ng i nào, h tín ph c s n, ho c có th yên đ c chăng?ữ ế ượ ườ ệ ụ ẵ ặ ể ượ

Đoan Th , Tr n Ti n Thành đem Thanh Gi n ng c . Vua sai Thanh Gi n sungọ ầ ễ ả ứ ử ả

làm Kinh l c đ i th n, tha cho t i cách l u, đ mong báo hi u v sau. Thanhượ ạ ầ ộ ư ể ệ ề

Gi n đã đ c khai ph c, l i dâng s t trình bày r ng : Th n cùng viên Lâm Duyả ượ ụ ạ ớ ự ằ ầ

Thi p đã ch t r i là tình đ ng s v i nhau; mà th n không có công tr ng mayế ế ồ ồ ự ớ ầ ạ

đ c khai ph c, còn viên đã ch t kia d i đ t, m t mình t quay m t vào xóượ ụ ế ở ướ ấ ộ ự ặ

nhà mà khóc. Trong kho ng u minh, lòng không t yên đ c. V y th n xin l y l iả ự ượ ậ ầ ấ ạ

ân m nh c a th n cho đ c nh tr c, g ng s c t chu c t i l y.ệ ủ ầ ượ ư ướ ắ ứ ự ộ ộ ấ

Vua b o r ng: Lòng tr m đ i v i b tôi có lòng th t t trách cho thành hi u, lòngả ằ ẫ ố ớ ề ể ấ ệ

thành c a khanh t trách mình, nghĩ đ n b n cũ, th c là hai đ ng đ u h t lẽ. Duyủ ự ế ạ ự ằ ề ế

có Thi p vi c ch a thành mà đã ch t tr c. Tr m ngày mong khanh l p công, đế ệ ư ế ướ ẫ ậ ể

ti n cho n k p đ n viên đã ch t. N u khanh có lòng y, thì s mong h n khôngệ ơ ị ế ế ế ấ ự ẹ

ph i là ít. Khanh nên c g ng m u tính đi.ả ố ắ ư

Năm th 19, Thanh Gi n l i l y c già y u xin ngh . Vua qu r ng đ ng b t ph iứ ả ạ ấ ớ ế ỉ ở ằ ươ ắ ả

làm cho có thành hi u, mà ch a làm xong, ý ki n c a lão th n sao l i phát ra câuệ ư ế ủ ầ ạ

y.ấ

Năm th 20, tháng 5, phái viên c a Pháp đem binh, thuy n đ n b n sông Vĩnhứ ủ ề ế ế

Long, sai ng i đ th l i nói v vi c nh ng giao 3 t nh Vĩnh Long, An Giang, Hàườ ệ ư ạ ề ệ ượ ỉ

Tiên. Thanh Gi n đ n, cùng ng i Pháp bi n lu n vi c y, sau cũng không th ănả ế ườ ệ ậ ệ ấ ể

thua gì. Bèn khuyên h ch làm kinh đ ng qu y nhi u nhân dân, cùng ti n, l ngọ ớ ộ ấ ễ ề ươ

hi n ch a kho tàng, v n do ta chi u qu n. T ng Pháp thu n nghe. Không baoệ ứ ở ẫ ế ả ướ ậ

lâu, Gi n tr v thì quân Pháp đã kéo 4 m t vào thành. B ng l i có tin báo 2 t nhả ở ề ặ ỗ ạ ỉ

An, Hà, quân Pháp cũng làm nh th . Không đ y 5 ngày, 13 t nh k ti p nhauư ế ầ ỉ ế ế

không gi đ c. Thanh Gi n t cho mình là không công tr ng gì, m i đem hi n sữ ượ ả ự ạ ớ ệ ố

ti n, l ng 3 t nh y, chi u tính kh u tr vào s b c b i th ng năm yề ươ ỉ ấ ế ấ ừ ố ạ ồ ườ ấ

1.000.000 đ ng. L i đem c áo ch u, n tri n và t s đ đ a v n p. S r ng :ồ ạ ả ầ ấ ệ ừ ớ ể ư ề ộ ớ ằ

Hi n nay g p c n gian bĩ, gi c d kh i giao, đi n; khói l a c a gi c kh p cệ ặ ơ ặ ữ ở ở ệ ử ủ ặ ắ ả

biên c ng. Đ t đai Nam kỳ m t khi đ n nh th , mau chóng quá, tình thươ ấ ở ộ ế ư ế ế

không th ngăn n i. Th n nghĩa đáng ch t, không dám c u s ng, đ cái h choể ổ ầ ế ầ ố ể ổ

vua, cha Hoàng th ng ta r ng xem kim, c , xét kỹ tr lo n; thân, hi n trong ngoài,ượ ộ ổ ị ạ ề

m t lòng giúp đ ; kính c n vi c răn c a tr i, v th ng nhân dân cùng kh ; loộ ỡ ẩ ệ ủ ờ ỗ ươ ổ

tr c nghĩ sau, thay d y, đ i l i; th l c còn có th làm đ c. Th n đ n lúc tuy tướ ậ ổ ố ế ự ể ượ ầ ế ệ

m nh, ngh n l i không bi t nói sao n a; ch r n c m t trông nh , khôn xi tệ ẹ ờ ế ữ ỉ ỏ ướ ắ ớ ế

nguy n v ng mà thôi. R i Thanh Gi n không ăn, u ng thu c đ c ch t. B y giệ ọ ồ ả ố ố ộ ế ấ ờ

Gi n 71 tu i.ả ổ

Năm th 21, Gi n b truy t c ch c hàm, đ c bia tên bia ti n sĩ.ứ ả ị ướ ứ ụ ở ế

Đ ng Khánh năm th nh t, chu n cho khai ph c nguyên hàm, l p bia nh cũ.ồ ứ ấ ẩ ụ ậ ư

Thanh Gi n là ng i ngay th c, gi lòng liêm khi t làm quan th n c n, g p vi cả ườ ự ữ ế ậ ầ ặ ệ

dám nói. Tr i th ba tri u, v n đ c yêu quý. Đ n khi mang c ti t đi Nam, thả ờ ề ẫ ượ ế ờ ế ế

không làm sao đ t t i, t u ng thu c đ c ch t. Th c là vào ch ng i ta khóượế ộ ự ố ộ ộ ế ự ở ỗ ườ

x . Xem t s đ l i thì lòng trung ái, ch a chan ngoài l i nói. V l i Thanh Gi nử ờ ớ ể ạ ứ ở ờ ả ạ ả

h c nhi u, l i r ng. Khi D c Tông Anh hoàng đ lúc r i vi c, bàn đ n vi c cácọ ề ờ ộ ự ế ỗ ệ ế ệ

quan làm văn, t ng khen văn c a Gi n là c nhã. Các danh th n Nam và Trungừ ủ ả ổ ầ ở

sau này, ít ng i h n đ c. Gi n bình sinh tr c thu t, có t p "Thi văn L ngườ ơ ượ ả ướ ậ ậ ươ

khê" l u hành đ i.ư ở ờ

Con có 2 ng i : Thanh Liêm làm quan đ n Th ng th ; Thanh Tôn làm quan đ nườ ế ượ ư ế

H ng lô t thi u khanh. Con c a Thanh Liêm là Thanh Khai đ c m th , tr iồ ự ế ủ ượ ấ ụ ả

thăng đ n Viên ngo i lang vi n C m t.ế ạ ệ ơ ậ

Nguy n Nh Thăngễ ư

Ng i huy n Qu ng Đi n, Th a Thiên. Lúc đ u Thăng l thu c vào s lính doanhườ ệ ả ề ừ ầ ệ ộ ổ

Long Vũ.

Minh M ng năm th 7, theo Tham tán đ i th n là Nguy n (khuy t tên) đi Gia Đ nhạ ứ ạ ầ ễ ế ị

làm vi c b t gi c Tr n Tây th ng tr n, chém đ c th c p c a gi c c t l y tai,ệ ắ ặ ở ấ ắ ậ ượ ủ ấ ủ ặ ắ ấ

đ c thăng b đ i tr ng; tr i thăng đ n cai đ i, phó qu n c , phó v úy.ượ ổ ộ ưở ả ế ộ ả ơ ệ

="Times New Roman">Năm T Đ c th nh t, thăng b T ch p v Kim ngô.ự ứ ứ ấ ổ ả ấ ệ

Năm th 4, nh c lên Ch ng v trung doanh Th y s ; r i thăng Th ng ch H uứ ắ ưở ệ ủ ư ồ ố ế ữ

d c, doanh Vũ lâự

Năm th 10, cùng v i Binh B tham tri là Tr n (khuy t tên) đem quân đóng giứ ớ ộ ầ ế ữ

c a bi n Thu n An, đánh nhau v i thuy n Tây D ng, Thăng b n súng l n đánhử ể ậ ớ ề ươ ắ ớ

trúng vào thuy n y thuy n y b ch y ra phía đông. Đ c th ng 1 c p quânề ấ ề ấ ỏ ạ ượ ưở ấ

công, gia hàm Đô th ng và th ng 1 đ ng ti n, 30 l ng b c.ố ưở ồ ề ạ ạ

Năm th 16, đ c b th Đô th ng ph Đô th ng Ti n quân. Sau m ch t.ứ ượ ổ ụ ố ủ ố ở ề ố ế

QUY N 27Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIIỆ Ụ

Lâm Duy Thi pế

Khi tr c g i là Duy Nghĩa, tên t là Chính L , hi u là Th t Trai, tiên t t Trungướ ọ ự ộ ệ ấ ổ ừ

Qu c sang làm nhà huy n Tuy Vi n, t nh Bình Đ nh. Thu nh có ti ng là thôngố ở ệ ễ ỉ ị ở ỏ ế

minh nhanh nh ;n, năm Minh M ng th 9, đ h ng ti n, t ng làm tri huy n, triẹ ạ ứ ỗ ươ ế ừ ệ

ph , có ti ng là chính tr gi i.ủ ế ị ỏ

Năm th 18, thăng b Th đ c h c sĩ, tham bi n vi c N i các, r i c t lên làm Thứ ổ ị ộ ọ ệ ệ ộ ồ ấ ị lang v n sung bi n vi cẫ ệ ệ

"48">Thi u Tr năm th nh t, t i kỳ xét công, vua cho Thi p vâng ch tínhệ ị ứ ấ ớ ế ỉ

đ ng,làm vi c siêng năng nhanh chóng, gia hàm Tham tri, chu n cho ăn l ngườ ệ ẩ ươ

tòng nh ph m.ị ẩ

Năm th 2, vua đi tu n ra B c, sung làm N i các n i hành t i. Khi tr v , th ngứ ầ ắ ộ ở ơ ạ ở ề ưở

cho 1 đ ng kim ti n "Phan long ph ph ng” h ng 3, có dây đeo, và 8 l ng b c, bồ ề ụ ượ ạ ạ ạ ổ

làm H u tham tri B Binh. Tháng 11 năm y, đi duy t binh 6 t nh Nam Kỳ.ữ ộ ấ ệ ở ỉ

Năm th 6, th Th ng th B Công, ch a bao lâu đ i sang B L , kiêm qu n cứ ự ượ ư ộ ư ổ ộ ễ ả ả

th v .ị ệ

Năm th 7, tháng 9, vâng chi u đ l i sung làm Ph chính đ i th n. Khi D c Tôngứ ế ể ạ ụ ạ ầ ự

Anh hoàng đ lên ngôi, thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ, v a g p ng i buôn n cế ụ ệ ệ ạ ọ ừ ặ ườ ướ

Thanh là Lý Thái, ch thuy n vào c a Thu n. Duy Thi p g i tâu xin phái thêmở ề ử ậ ế ở

nhân viên nh n ch c a công sang Qu ng Đông đ i chác. Đình th n tham h c,ậ ở ủ ả ổ ầ ặ

ngh ph i cách ch c. Vua đ c cách gia n cho giáng ch c đ c l u l i, b kiêmị ả ứ ặ ơ ứ ượ ư ạ ỏ

hàm qu n lĩnh, ch chuyên làm vi c b . B y gi Kinh s và các đ a ph ngả ỉ ệ ở ộ ấ ờ ở ư ị ươ

hi m m a. Thi p cùng đình th n dâng s xin nh n t i (đã chép truy n Đăngế ư ế ầ ớ ậ ộ ở ệ

Qu ).ế

Năm th 3, sung vào vi n C m t, kiêm ch c S quán phó t ng tài, và làm c côngứ ệ ơ ậ ứ ử ổ ả

vi c doanh Th y s Kinh kỳ, t i kỳ xét công danh sách dâng lên, vua cho Duyệ ủ ư ở ớ

Thi p là b c kỳ c u gi i giang trung thành s n ti t, th ng gia cho 2 c p. R i sauế ậ ự ỏ ẵ ế ưở ấ ồ

cùng v i Tr ng Đăng Qu , Vũ Văn Gi i dâng s xin thôi ch c hàm Ph chính, vuaớ ươ ế ả ớ ứ ụ

không cho. Mùa đông năm y, trong kinh kỳ m a rét nhi u, Thi p dâng phong thấ ư ề ế ư

m t vi c dán kín, đ i l c r ng : Nên c n th n m t đ c đ h ng Ph c tr i, nênộ ệ ạ ượ ằ ẩ ậ ộ ứ ể ưở ướ ờ

khen quan l i gi i đ khuy n khích các ng i gi vi c, ch n ng i hi n tài đ thuạ ỏ ể ế ườ ữ ệ ọ ườ ề ể

đ c th c d ng, và b cái t án đã thành còn bác đi tra xét, t n ng giam c m lâuượ ự ụ ỏ ệ ừ ặ ấ

ngày. Vua khen là có th đem ra thi hành l a d ng đ c. Duy Thi p cùng b nể ự ụ ượ ế ọ

Đăng Qu nh c l i l i xin t c, vua bèn y cho.ế ắ ạ ờ ướ

Năm th 6, xin v thăm quê, vua cho 40 l ng b c và d l y ý giao hi u đ khuy nứ ề ạ ạ ụ ấ ế ể ế

trung; l i m th cho m t ng i con làm ch s . Khi tr l i kinh, đ i làm T ngạ ấ ụ ộ ườ ủ ự ở ạ ổ ổ

đ c Hà Ninh, chuyên trông coi m kẽm 3 t nh : H i D ng, Thái Nguyên và B cố ỏ ở ỉ ả ươ ắ

Ninh. G p tên th tù Ninh Bình là Đinh Công Mỹ làm lo n, Duy Thi p xin c p choặ ổ ở ạ ế ấ

b n Lê Đ t Ký, nguyên bang H ng Nghĩa ng i n c Thanh t p h p phu mọ ạ ở ươ ườ ướ ậ ọ ỏ

đ ch ng l i. Vua không cho, nói r ng : Đem quân c ng m nh c a ta mà đánh lũể ố ạ ằ ứ ạ ủ

ti u ph ví nh lò than h ng cháy ngay cái lông, hà t t ph i m n ng i ngoài l iể ỉ ư ồ ấ ả ượ ườ ạ

sinh ra tr ng i khác. R i v kho n che ch cho thu c bi n, giáng làm Tu n ph ,ở ạ ồ ề ả ở ộ ề ầ ủ

v n đ c lĩnh ch c cũ. B y gi trong t nh h t gió l t ra tai, dân nhi u ng iẫ ượ ứ ấ ờ ở ỉ ạ ụ ề ườ

ng i đói khát xanh xao. Duy Thi p ngày th ng không bi t d phòng tr c, lúcườ ế ườ ế ự ướ

lâm th i l i không h t s c ch n t . Khâm phái Khoa đ o là Tr ng Ý đem vi cờ ạ ế ứ ẩ ế ạ ươ ệ

tham h c lên, ph i cách ch c đ c l u l i, r i giáng làm Tham tri B Binh.ặ ả ứ ượ ư ạ ồ ộ

Năm th 12, l i sung đ i th n C m t vi n, có trình bày xin khuyên răn viênứ ạ ạ ầ ở ơ ậ ệ

th ng ch ng, răn b o các quan coi vi c kinh hai vi c. Vua khen là thành th cố ưở ả ệ ệ ự

kh n thi t, nh c b làm Th ng th .ẩ ế ắ ổ ượ ư

Năm th 15, Nam Kỳ có vi c, sai sung làm ngh hòa Phó toàn quy n đ i th n,ứ ở ệ ị ề ạ ầ

cùng v i Thanh Gi n đi th ng thuy t, khi vào t hành tr c m t vua, vua thânớ ả ươ ế ừ ướ ặ

rót r u ng ban cho. R i sau không có công tr ng gì (đã chép truy n Thanhượ ự ồ ạ ở ệ

Gi n), vua qu trách, đ i làm Tu n ph Thu n Khánh, nh ng ph i cách l u,ả ở ổ ầ ủ ở ậ ư ả ư

cùng bàn b c v i t ng Pháp đ chu c t i. Ch a đ c bao lâu r i ch t. Vua nghĩạ ớ ướ ể ộ ộ ư ượ ồ ế

là b c c u th n, c p thêm cho vóc l a ti n nong đ chôn c t.ậ ự ầ ấ ụ ề ể ấ

Năm th 21, ph i truy đo t l i ch c hàm. Năm Đ ng Khánh th 1 viên th n làứ ả ạ ạ ứ ồ ứ ầ

Nguy n H u Đ vì Duy Thi p, xin cho khai ph c hàm Th lang B Binh. Con là Duyễ ữ ộ ế ụ ị ộ

Ch m l y công chúa, cháu là Duy Đi n, đ c m hàm C m y hi u úy.ạ ấ ệ ượ ấ ẩ ệ

Hoàng Thụ

Ng i huy n Qu ng Đi n, ph Th a thiên. Năm Minh M ng th 16, đ ti n sĩ doườ ệ ả ề ủ ừ ạ ứ ỗ ế

hàm Hàn lâm vi n bi n tu, sung ch c biên t p b "Ti u bình ph ng l c" r i bệ ệ ứ ậ ộ ễ ươ ượ ồ ổ

làm Tri ph Th ng Tín, có ti ng v chính tr gi i, đ c vào làm Giám sát ng sủ ườ ế ề ị ỏ ượ ự ử

Kinh, r i th L khoa ch ng n c p s trung, l i sung thanh tra N i v phóở ồ ự ễ ưở ấ ấ ự ạ ộ ụ

đ ng lý.ổ

Năm th 20, nh c lên Án sát s H ng Hóa. Đ u năm Thi u Tr , đ i v873; Ngh An,ứ ắ ứ ư ầ ệ ị ổ ệ

chuy n làm Th lang 2 b Binh, Hình, ph i làm B chính s Đ nh t ng, Vĩnhể ị ở ộ ả ố ứ ị ườ

Long, An Giang, l i thăng th Tu n ph Đ nh T ng.ạ ự ầ ủ ị ườ

T Đ c năm th nh t, b Tham tri B Hình kiêm qu n vi n Đô sát, ch a bao lâu,ự ứ ứ ấ ổ ộ ả ệ ư

đ i sang B L i, sung C m t vi n đ i th n. Tâu xin : Phàm các quan viên có tangổ ộ ạ ơ ậ ệ ạ ầ

3 năm, cho ngh ch c đ n h t kỳ, đ làm h u phong t c, c l h nh ki m. Vua choỉ ứ ế ế ể ậ ụ ổ ệ ạ ể

là ph i, r i vì có tang m đ c ngh ch c.ả ồ ẹ ượ ỉ ứ

Năm th 9, án b Tham tri B H , sung ch c Kinh duyên nh t gi ng quan. Mùaứ ổ ộ ộ ứ ậ ả

đông năm y, nh c b T ng đ c An Tĩnh, r i đ i đi Hà Ninh.ấ ấ ổ ổ ố ồ ổ

Năm th 15, chuy n v làm Th ng th B H , r i m ch t công th (n i dinhứ ể ề ượ ư ộ ộ ồ ố ế ở ự ơ

th công).ự

Th có tài làm c, làm quan tr i kh p trong ngoài, chăm ch c n th n, c n kípụ ệ ả ắ ỉ ẩ ậ ầ

công vi c. Khi làm T ng đ c An Tĩnh, vua có làm bài th ban cho, th r ng :ệ ổ ố ở ơ ơ ằ

Phiên âm:

Kinh đ a nhân tài chân hãn đ c,ị ắ

H u kỳ kh n ký l ng phú khinh,ữ ổ ượ

Tr khan b tr ch đi n ng u mãi,ữ ồ ạ ề ư

H u ti n thôn đ ng trúc mã nghênh.ư ế ồ

Tr c th y ngã tiên đôn nhã tháo,ướ ủ

V ng bi th y b t h thâm tình,ọ ủ ấ ệ

Nh t ph ng b o ch ng kỳ tăng tráng,ấ ươ ả ướ

M c ph tam tri u tr ng tránh thànhạ ụ ề ọ

D ch nghĩa:ị

Nhân tài n i kinh kỳ th c ít có,ở ơ ự

Nhân ký thác coi đ a ph ng H u kỳị ươ ữ

(Thanh Hóa, Ngh An, Hà Tĩnh) trách nhi m không ph i là nh .ệ ệ ả ẹ

Sẽ th y Ch m B mua trâu v cày (7)ấ ằ ồ ề

Ch ng i tr trong đám ng i ng a b ng đo n tre đi đón.(8)ớ ườ ẻ ườ ự ằ ạ

Rót n c su i (9) ra hãy làm cho nhã tháo đ c h uướ ố ượ ậ

Trông bia (10) ai ch ng có m i c m tình tha thi t.ẳ ố ả ế

Che ch m t ph ng thêm v ng m nh,ở ộ ươ ữ ạ

Ch ph s trách thành c a ba tri u.ớ ụ ự ủ ề

Đ c vua yêu quá quy n luy n là nh th đ y. Hôm Th ch t, Vua r t ti c, chiượ ế ế ư ế ấ ụ ế ấ ế

g m Trung Qu c sa l a b c ti n, sai ph th n vâng m nh đ n t . Con là Văn Đấ ố ụ ạ ề ủ ầ ệ ế ế ễ

cũng đ h ng ti n, sau can án v không có luân th ng, b giam ch t ng c.ỗ ươ ế ề ườ ị ế ở ụ

Ngô Kim Liên

Tên cũ là Lân, ng i huy n H ng Trà, ph Th a Thiên. Thu nh thông minh,ườ ệ ươ ủ ừ ở ỏ

đ c sách qua m t m t l t là nh . nhà hi u thu n, cùng v i anh là Kim Thanhọ ắ ộ ượ ớ Ở ế ậ ớ

d c chí đ c sách.ố ọ

Minh M ng năm th 7, vì có văn h c đ c sung c ng sinh Qu c t giám.ạ ứ ọ ượ ố ở ố ử

Năm th 9, có kỳ thi diên b trúng h ng u, đ c làm h u b B c thành, tr iứ ổ ạ ư ượ ậ ổ ở ắ ả

quy n th 3 huy n : S n D ng, Tam D ng và Th y Anh, có ti ng là chính trề ự ệ ơ ươ ươ ụ ế ị gi i đ c th c th L khoa c p s trung.ỏ ượ ự ụ ễ ấ ự

Năm th 15, phái vào Nam Kỳ tra xét vi c án c a ng y Khôi, Kim Liên cho là t cáoứ ệ ủ ụ ố

ra có dây đ a đ n nhi u ng i khác, xin cho đình vi c tra b t, vì trái ch c a nênư ế ề ườ ệ ắ ỉ ủ

b bi m.ị ế

Năm th 17, g p kỳ b ng mãn (đ l 6 năm) x p vào hàng bình, đ c k l c 2ứ ặ ổ ủ ệ ế ượ ỷ ụ

th , r i b Lang trung, tr i làm bi n lý công vi c 2 b Công và H .ứ ồ ổ ả ệ ệ ở ộ ộ

Năm th 20, thăng b Chính s H i D ng. Năm Thi u Tr th nh t, đ i đi H lýứ ổ ứ ả ươ ệ ị ứ ấ ổ ộ

Tu n ph H ng yên.ầ ủ ư

T Đ c năm th nh t, dâng b "Đ i h c di n nghĩa" đ c th ng kim ti n, r iự ứ ứ ấ ộ ạ ọ ễ ượ ưở ề ồ

ch t n i làm quan.ế ở ơ

Con là Kim Vi n đ c m th bát ph m, và Kim D đ c m sinh. Con Vi n làệ ượ ấ ụ ẩ ư ượ ấ ệ

Hoán đ C nhân, nay làm Ng s đ o T tr c, con D là Đi n làm Thông phánỗ ử ự ử ạ ả ự ư ể

t nh Khánh Hòa, anh Liên là Kim Thanh đ sinh đ , làm quan đ n Án sát, con là Mỹỉ ỗ ồ ế

Tri đ tú tài làm quan t i Tham tri B Binh.ỗ ớ ộ

Phan Kh c Th nắ ậ

Ng i huy n Bình S n, tr n Qu ng Ngãi.ườ ệ ơ ấ ả

Năm Minh M ng, đ tú tài 2 khoa v năm t d u và M u tý.ạ ỗ ề Ấ ậ ậ

Năm th 11, ng h ch vào h ng binh, tr i làm giáo ch c huy n ph B o An vàứ ứ ạ ạ ả ứ ở ệ ủ ả

Tân An.

Năm Thi u Tr th nh t, quy n nhi p công vi c ph Tây Ninh. B y gi có tên đệ ị ứ ấ ề ế ệ ủ ấ ờ ầ

gi&#7863;c là Đinh Tuân, t x ng Thiên th ng t ng, t h p đem h n 700ự ư ươ ướ ụ ọ ơ

ng i Man, Chàm ti n sát t i đ n ph Tây Ninh. Th n h t s c c g ng th bánườ ế ớ ồ ủ ậ ế ứ ố ắ ủ

gi t đ c tên Tuân, gi c bèn v ch y. Vi c đ n tai vua, xu ng chi u th khenế ượ ặ ỡ ạ ệ ế ố ế ư

ng i, và th ng cho m t c p quân công, 1 đ ng kim ti n, ch a bao lâu, b làmợ ưở ộ ấ ồ ề ư ổ

Giám sát ng s đ o Kinh kỳ, và th công khoa Ch ng n c p s trung.ự ử ạ ự ưở ấ ấ ự

Năm th 4, th Án sát s 2 t nh Bình Đ nh và Vĩnh Long. Năm y, t i kỳ xét công,ứ ự ứ ở ỉ ị ấ ớ

đ c d h ng u, r i đ i đi làm Tuyên ph s Tây Ninh, tr i làm B chính s ượ ự ạ ư ồ ổ ủ ứ ả ố ứ ở

Nam Đ nh, Hà N i.ị ộ

T Đ c năm th 5, quy n Ch ng n Tu n ph quan phòng L ng Bình. G pự ứ ứ ề ưở ấ ầ ủ ở ạ ặ

b n th ph n c Thanh vào c p thôn Đông Long tr n L ng S n, Kh c Th n d pọ ổ ỉ ướ ướ ấ ạ ơ ắ ậ ẹ

tan đ c, th ng tr n to, th ng thêm cho quân công 1 c p, kim ti n 1 đ ng.ượ ắ ậ ưở ấ ề ồ

Năm th 6, t i kỳ xét công, vua cho là Th n thân ch u ch c trách ngoài biên, v vứ ớ ậ ị ứ ỗ ề

ch ng ch i ph i lẽ, kh g i là b tôi bi t gi b cõi, th ng gia 1 c p, đ i làm Tố ọ ả ả ọ ề ế ữ ờ ưở ấ ổ ả

tham tri B H .ộ ộ

Năm th 11, ng i Pháp gây h n c a bi n Đà N ng, sai Kh c Th n đem quân raứ ườ ấ ở ử ể ẵ ắ ậ

ch ng c l i đánh nhau sông C m L b thua, ph i giáng 3 c p đ c l u ch c.ố ự ạ ở ẩ ệ ị ả ấ ượ ư ứ

Năm th 12, vua cho là Kh c Th n tr c đã nh n ch c Nam Kỳ, đ a th nhânứ ắ ậ ướ ậ ứ ở ị ế

tình v n đã am hi u, đ i Kh c Th n làm Tu n ph An Giang, đem quân t i Baố ể ổ ắ ậ ầ ủ ớ

Xuyên d p gi c Man đ c th ng tr n, th ng cho quân công k l c 2 th , b làmẹ ặ ượ ắ ậ ưở ỷ ụ ứ ổ

T ng đ c An Giang. B y gi quân Pháp đã chi m c thành Gia Đ nh, b n gi c thổ ố ấ ờ ế ứ ị ọ ặ ổ

Man Vĩnh Đ nh, Kiên Giang tràn sang c p Ba Xuyên. Th n thân đem các t ngở ị ướ ậ ướ

h u chia đi d p tan h t.ầ ẹ ế

Năm th 19, Nam Kỳ kinh l c s là Phan Thanh Gi n tâu nói : Tên Man m c là Aứ ượ ứ ả ụ

Xoa gây vi c, do t ph Tĩnh Biên là Hoàng Khoán làm cho chúng kéo đ n, mà đ cệ ự ủ ế ố

than là Kh c Th n cũng hùa theo vào đ y. Nay tên Ă Xoa đã tr n vào Th t S n,ắ ậ ấ ố ấ ơ

t nh th n y nói là ngăn ch n, là hùng b t, toàn là nói hão c , đ cho t ng Phápỉ ầ ấ ặ ắ ả ể ướ

ch a kh i h t ng . Th n bèn b cách ch c r i trách ph i b t đ c tên Ă Xoa (t cư ỏ ế ờ ậ ị ứ ồ ả ắ ượ ứ

Ông B m) Th t S n gi i giao cho t ng Pháp; l i đ c khôi ph c Binh bướ ở ấ ơ ả ướ ạ ượ ụ ộ

Th ng th , lĩnh Tu n ph Nam Ngãi, vua b o Th n là thu cùng v lúc bóng chi uượ ư ầ ủ ả ậ ề ề

đã ngã nên ph i c g ng.ả ố ắ

Năm th 21, b n th ph n c Thanh là Ngô Côn l n nhi u các t nh Thái, L ng,ứ ọ ổ ỉ ướ ấ ễ ỉ ạ

quan quân b thua, vua sai Th n sung làm Th o ngh ch h u t ng quân, Kh cị ậ ả ị ữ ướ ắ

Th n m i đ n quân th , m c b nh r i ch t. Vua r t th ng, xu ng d r ng :ậ ớ ế ứ ắ ệ ồ ế ấ ươ ố ụ ằ

Kh c Th n ngày th ng công lao khá nhi u, nay ch ng may v i ch t, nên cho uắ ậ ườ ề ẳ ộ ế ư

h u. T ng hàm Hi p bi n đ i h c sĩ, sai quan đ a ph ng b t dân phu đ a quanậ ặ ệ ệ ạ ọ ị ươ ắ ư

c u v quê, chi u theo hàm đ c t ng mà c p cho ti n tu t g p hai.ữ ề ế ượ ặ ấ ề ấ ấ

Nguy n Báiễ

Tên t là Phong Đình, ng i huy n Phú Vang ph Th a Thiên, có s c m nh, lúcự ườ ệ ủ ừ ứ ạ

nh t p võ ngh . Đ u năm Minh M ng ra đ u quân, tr i làm đ i tr ng su t đ i.ỏ ậ ệ ầ ạ ầ ả ộ ưở ấ ộ

Kho ng năm T Đ c nhi u l n thăng đ n Phó Lãnh binh Nam Đ nh, đ i đi quânả ự ứ ề ầ ế ở ị ổ

th H ng Hóa. Vì có chi n công c t làm C m binh v úy lĩnh Ch ng v th y sứ ở ư ế ấ ấ ệ ưở ệ ủ ư

H u doanh. G p b n gi c m t n c đ n c p H i Yên, vua sai sung làm khâmữ ặ ọ ặ ở ặ ướ ế ướ ả

phái quân v qu n đ c binh chuy n đ o th y k p th i i l i đánh d p. Bái cùngụ ả ố ề ạ ủ ị ờ ộ ạ ẹ

gi c đánh nhau ngoài kh i Ng c Mai, c phá đ c quân gi c, đ c c t làm Đặ ở ơ ọ ả ượ ặ ượ ấ ề

đ c Nam Đ nh.ố ở ị

Năm th 30, đ i làm Đ đ c Th y s Kinh kỳ.ứ ổ ề ố ở ủ ư

Năm th 36, b th Đô th ng, b y gi Bái đã 70 tu i vi n l xin v h u. Vua choứ ổ ụ ố ấ ờ ổ ệ ệ ề ư

Bái là ng i đ c vi c quen th o, không cho ngh . R i sau l i v b m, chu n choườ ượ ệ ạ ỉ ồ ạ ề ị ố ẩ

h u trí, năm Đ ng Khánh th 3, th 77 tu i th i ch t. Ph th n tâu lên, vua c pư ồ ứ ọ ổ ờ ế ủ ầ ấ

thêm cho ti n tu t 200 quan. Con là Văn Mỹ theo h c, đ c m th Hàn lâm vi nề ấ ọ ượ ấ ụ ệ

biên tu.

Nguy n Hoàngễ

Ng i huy n Đăng X ng, ph Th a Thiên, khi tr c tên là Văn Hoàng. Minhườ ệ ươ ủ ừ ướ

M ng năm th 7, đăng vào sách Anh danh, ra B c Kỳ b t gi c, b th đ i tr ng,ạ ứ ắ ắ ặ ổ ụ ộ ưở

nhi u l n thăng làm Qu n c c Trung ch n.ề ầ ả ơ ơ ấ

Năm th 21, b Phó V úy v Kỳ vũ, t i Tr n Tây, r i cùng quan quân đánh d pứ ổ ệ ệ ớ ấ ồ ẹ

b n th ph Ô Môi, chém đ c tên đ u gi c là D ng t t i tr n, đ n khi ti nọ ổ ỉ ở ượ ầ ặ ươ ấ ạ ậ ế ế

đánh c a Vinh Đà. Hoàng hăng hái lên tr c, cùng gi c đánh nhau, li n đ cử ướ ặ ề ượ

th ng tr n. Vì có công đ c lên ch c V úy.ắ ậ ượ ứ ệ

Thi u Tr năm th nh t, đ i b Lãnh binh Vĩnh Long, cùng v i b n Nguy n Ti nệ ị ứ ấ ổ ổ ớ ọ ễ ế

Lâm đánh nhau v i gi c Súc Sâm. B y gi , các đ o quân đánh giáp lá cà, gi c t aớ ặ ở ấ ờ ạ ặ ự

vào lũy ch ng c l i, Hoàng cùng gi c đ u ch i sát nhau, chém đ c m t th c pố ự ạ ặ ấ ọ ượ ộ ủ ấ

c t l y tai, b gi c b n trúng tay bên t , Hoàng b c v t th ng l i thân ra đ cắ ấ ị ặ ắ ả ọ ế ươ ạ ố

quân đem h t s c đánh, gi c bèn v ch y. Đ n khi tâu th ng tr n Súc Sâm, vuaế ứ ặ ỡ ạ ế ắ ậ ở

nghe tin khen ng i th ng cho quân công 1 c p, nh n đeo tay b ng vàng, th bàiợ ưở ấ ẫ ằ ẻ

b ng b c, và b c tr ng các h ng.ằ ạ ạ ắ ạ

Năm th 3, đ i b làm Lãnh binh quan An Giang.ứ ổ ổ ở

Thi u Tr năm th 4, b làm Ch ng v , H lý n quan phòng c a Đ đ c Anệ ị ứ ổ ưở ệ ộ ấ ủ ề ố

Giang.

Năm th 5, coi đem binh thuy n do đ o Ti n Giang đánh d p, c phá v b n thứ ề ạ ề ẹ ả ỡ ọ ổ

ph Ba Bam. Tin th ng tr n tâu lên, vua cho Hoàng th ng tr n chuy n này, làmỉ ở ắ ậ ắ ậ ế

cho ti ng tăm c a quan quân l ng l y lên tr c, r t đáng khen ng i, gia cho quânế ủ ừ ẫ ướ ấ ợ

công m t c p và th ng cho m t đ ng kim ti n có ch "long vân khánh h i" v iộ ấ ưở ộ ồ ề ữ ộ ớ

m t chi c nh n đeo tay b ng vàng. R i Hoàng cùng v i Doãn U n chia đ ng đ nộ ế ẫ ằ ồ ớ ẩ ườ ế

đánh l y đ n Kha Đ c đánh phá đ n Thi t Th ng, th ng t i thành Nam Vang, Vìấ ồ ố ồ ế ằ ẳ ớ

có công đ c phong th Đ đ c, l i gia quân công gia c p k l c và th ng cho cáiượ ự ề ố ạ ấ ỷ ụ ưở

nh n đeo tay m vàng kh m m t kim c ng trân châu, m t cái b ng ng c quý cóẫ ạ ả ặ ươ ộ ằ ọ

dây thao xâu ng c san hô đeo r xu ng, m t cái khánh vàng ghi công, r i sung làmọ ủ ố ộ ồ

Bang bi n quân v Tr n Tây.ệ ụ ấ

Năm th 7, n c Cao Miên sang tri u, vi c Tr n Tây đã đ c yên. Vua d th ngứ ướ ề ệ ấ ượ ụ ưở

các t ng đi đánh d p Tr n Tây. Vua cho là Hoàng tr i cho đánh d p t thân điướ ẹ ấ ả ẹ ự

tr c quân lính, xông pha tên đ n, gi t gi c l p công, ban cho m t cái bài đeoướ ạ ế ặ ậ ộ

b ng vàng có ch : "An tây tu n ki n t ng" và m t cái bài đeo b ng ng c quýằ ữ ấ ệ ướ ộ ằ ọ

hình con chim ng bay có dây rũ xu ng xâu h t trân châu. Tháng 5, vâng chi uư ố ạ ế

đem quân v . Khi vào ch u, vua cho cái áo l a s c đ m t mát và cái qu t c a vuaề ầ ụ ắ ỏ ặ ạ ủ

dùng. Đ n hôm sau, cho tri u vào đi n C n Chánh tuyên d ng úy l o, sai hoàngế ệ ệ ầ ươ ạ

t là Gia H ng Công rót r u đem cho. L i cho m t chi c nh n đeo tay b ngử ươ ượ ạ ộ ế ẫ ằ

vàng dát m t ng, m t cái hình con g u m nh b ng vàng, đ t ra nh con g uặ ộ ấ ạ ằ ể ỏ ư ấ

kh e m nh đáng khen. S c cho làm Ân Tây tu n ki n t ng, r i b làm Th ngỏ ạ ắ ấ ệ ướ ồ ổ ố

ch doanh Ti n phong. Mùa thu năm y, xét công nh ng ng i có công đánh Tr nế ề ấ ữ ườ ấ

Tây, đ c t n phong Vũ xá t . Đ n khi võ công cáo thành, vua sai đúc kh u súngượ ấ ử ế ẩ

l n đ ghi công s c cho kh c tên vào súng báu "Th n uy ph c vi n" th hai, d ngớ ể ắ ắ ầ ụ ễ ứ ự

bia Vũ mi u đ nêu quân công.ở ế ể

T Đ c năm th 2, ra làm T ng đ c Đ nh Biên, ch a bao lâu, đ i th T ng đ cự ứ ứ ổ ố ị ư ổ ự ổ ố

Long T ng.ườ

T Đ c năm th 4, v a đúng kỳ xét công, thăng th H u quân đô th ng, nh ngự ứ ứ ừ ự ữ ố ư

v n kiêm T ng đ c.ẫ ổ ố

Năm th 5, tri u v , r i thôi ch c v tr n, nh ng th vào quân ph . Mùa xuânứ ệ ề ồ ứ ụ ở ấ ư ự ủ

năm y có kỳ đi m duy t quân lính to, sung làm chánh t ng duy t. Vua khen quânấ ể ệ ổ ệ

sĩ đ c ch nh túc. Mùa thu năm y c kỳ xét công, vua cho là Hoàng có công đánhượ ỉ ấ ổ

d p rõ r t, vi c tr h i quen th o, chu n cho th c th c kiêm gi n tri u c a Ti nẹ ệ ệ ị ơ ạ ẩ ự ự ữ ấ ệ ủ ề

quân ph Đô th ng. Đ n sau ch t, t ng làm H u quân Đô th ng ph Đô th ngủ ố ế ế ặ ữ ố ủ ố

ch ng ph s , cáo th đ c ti n tráng vũ t ng quân, cho tên th y là Vũ Ngh ,ưở ủ ự ụ ặ ế ướ ụ ị

chi u hàm c p cho ti n tu t.ế ấ ề ấ

Năm th 11, đ c li t vào th đ n Hi n L ng.ứ ượ ệ ờ ở ề ề ươ

Khi tr c, Hoàng còn là t ng hi u nh , b y gi ch ng ph là T Quang C bi tướ ướ ệ ỏ ấ ờ ưở ủ ạ ự ế

tài c a Hoàng có th đ i d ng đ c, bèn ti n c lên tri u đình. T i khi theo điủ ể ạ ụ ượ ế ử ề ớ

đánh d p, th ng l p chi n công, Hi n T Ch ng Hoàng đ khen ng i, choẹ ườ ậ ế ế ổ ươ ế ợ

Quang C là bi t ng i, mà Hoàng th c không ph ng i đ c ra v y.ự ế ườ ự ụ ườ ề ử ậ

Con là Trân, đ c l y Mỹ Du công chúa, cháu là L ng Phác lúc đ u b làm Hi uượ ấ ệ ươ ầ ổ ệ

úy, làm vi c quan nhi u l n thăng đ n Quang l c t khanh, bi n lý công vi c Bệ ề ầ ế ộ ự ệ ệ ộ

L . R i ch t, truy th lang.ễ ồ ế ụị

Lê Đình Lý

Ng i huy n Phù Mỹ, t nh Bình Đ nh, thu nh nhà nghèo lên núi ki m c i d cườ ệ ỉ ị ở ỏ ế ủ ọ

đ ng có cây đàm hoa xanh t t, Đình Lý ng i d i g c hóng mát m t chút, ch t cóườ ố ồ ướ ố ộ ợ

cái hoa to r ng xu ng tr c m t, nh t l y ăn, đ c vài tháng kh m t khác h n,ụ ố ướ ặ ặ ấ ượ ổ ặ ẳ

ng i làng l y làm l .ườ ấ ạ

Minh M ng năm th 10, ra đ u quân, phái t i hai tr n Đ nh Biên, An Giang đánhạ ứ ầ ớ ấ ị

d p gi c Man, có công thăng cai đ i.ẹ ặ ộ

>Thi u Tr năm th nh t, tr i thành V úy th ng theo Ph m Văn Đi n và Doãnệ ị ứ ấ ả ệ ườ ạ ể

U n li n m y tr n, phá đ c th ph ng i L p, Man, có chi n công to; l i ti nẩ ề ấ ậ ượ ổ ỉ ườ ạ ế ạ ế

phá đ n Thi t Th ng, th ng t i thành Nam Vang, đ c th ng tr n luôn. Vuaồ ệ ằ ẳ ớ ượ ắ ậ

chu n cho gia hàm Lãnh binh, th ng cho quân công m t c p và kim ti n, th bàiẩ ưở ộ ấ ề ể

b ng vàng tía, đ nêu công tr ng.ằ ể ạ

Năm th 5, b Lãnh binh An Giang.ứ ổ

Năm th 7, quy n Ch ng n quan phòng c a Đ đ c An Giang. Tr n Tây vi cứ ề ưở ấ ủ ề ố ấ ệ

yên, thăng th Ch ng v , v n h lý n quan phòng Đ đ c. Ch a bao lâu, xétự ưở ệ ẫ ộ ấ ề ố ư

công Tr n Tây, vua d r ng : Đ đ c là Lê Đình Lý tr c sau theo đánh d p, côngấ ụ ằ ề ố ướ ẹ

lao rõ r t, t n phong làm Th ng công nam. Năm y võ công s c cho ghi công kh cệ ấ ắ ấ ắ ắ

tên vào súng đ ng "Th n uy ph c vi n" v th 5.ồ ầ ụ ễ ị ứ

T Đ c năm th 4, thăng th Th ng ch .ự ứ ứ ự ố ế

Năm th 5, th H u quân lĩnh T ng đ c Đ nh T ng.ứ ự ậ ổ ố ị ườ

Năm th 8, th H u quân lĩnh T ng đ c Đ nh T ng.ứ ự ậ ổ ố ị ườ

Năm th 8, vào Kinh và ra m t vua. Tâu nói : Dân đ o Phú Qu c rình b t đ cứ ắ ở ả ố ắ ượ

con ba ba to còn s ng, nuôi đ đem dâng, có ph n khó nh c, phí t n. Vua cho làmố ể ầ ọ ổ

nh c dân mi n đi.ọ ễ

Năm th 11, thăng th Đô th ng ph ch ng ph s . G p lúc c a bi n Đà N ng ứ ự ố ủ ưở ủ ự ặ ử ể ẵ ở

Qu ng Nam có lo n, đ c ch n sung làm T ng th ng ti u b quân v đ i th n,ả ạ ượ ọ ổ ố ễ ộ ụ ạ ầ

đem quân đ n ch ng c l i. T i khi đánh nhau, trúng đ n b th ng r i ch t, thế ố ự ạ ớ ạ ị ươ ồ ế ọ

68 tu i.ổ

Đình Lý xu t thân võ b , là ng i dũng c m, tr c kia Tr n Tây, th ng l pấ ở ị ườ ả ướ ở ấ ườ ậ

chi n công, th ng kim bài cho nêu khen, súng đ ng ghi tên, mình gi n h phù,ế ưở ồ ữ ấ ổ

tr nh m cõi xa, th c là b c t ng quân, vi c g n đây vì b th ng n ng xin vị ậ ự ậ ướ ệ ầ ị ươ ặ ề

làng, vua nghĩ th ng tình phái th y thu c đi u tr . đ n khi ch t nhà, h u c pươ ầ ố ề ị ế ế ở ậ ấ

cho g m vóc b c ti n, và vua làm câu đ i văn t ban cho, sai t nh th n s a l t iấ ạ ề ố ế ỉ ầ ử ễ ớ

t đi n, m t t m trung h n, đ th m t đi p x a, th c là đ c cách h n c m iế ệ ộ ấ ồ ể ơ ờ ệ ư ự ặ ơ ả ọ

ng i. Năm T Đ c th 32, đ c li t vào th đ n Trung Nghĩa. Con là Đình Thiườ ự ứ ứ ượ ệ ờ ở ề

đ c th a m đ ph ng t , cháu là Đình Th ng làm C m binh su t đ i.ượ ừ ấ ể ụ ự ườ ấ ấ ộ

Nguy n Bá Nghiễ

Tên t là S Ph n, ng i huy n M Đ c, t nh Qu ng Ngãi.ự ư ầ ườ ệ ộ ứ ỉ ả

Minh M ng năm th 13, thi h i đ t khoa (Phó b ng), tr i làm tri huy n, tri ph ,ạ ứ ộ ỗ ấ ả ả ệ ủ

k ti p li t vào hàng gián quan, đ c ti ng nói th ng. Đ i ra th Án sát s Vĩnhế ế ệ ượ ế ẳ ổ ự ứ ở

Long. Vì x án c u th , b c t ch c cho g ng s c báo hi u, r i l i kh i ph c bử ẩ ả ị ắ ứ ắ ứ ệ ồ ạ ở ụ ổ

d ng.ụ

Đ u năm Thi u Tr , th Gi ng h ;c sĩ, tham bi n vi c N i các, ch a bao lâu thăngầ ệ ị ự ả ọ ệ ệ ộ ư

th Th lang b L i, vì có vi c l i giáng xu ng Hàn lâm vi n th gi ng, ph i đi theoự ị ộ ạ ệ ạ ố ệ ị ả ả

thuy n Thanh loan sang Qu ng Đông làm vi c. Khi thuy n b cháy, theo đ ng bề ả ệ ề ị ườ ộ

v tr c, l i b th ph n c Thanh c p bóc. Vua nghĩ th ng, c t làm Th đ cề ướ ạ ị ổ ỉ ướ ướ ươ ấ ị ộ

h c sĩ tham bi n vi c N i các.ọ ệ ệ ộ

Năm th 4, th B chính s An Giang. B y gi Xiêm m c an ph đ n nói : N cứ ự ố ứ ấ ờ ụ ủ ế ướ

L p Man ý mu n b n tri u ta b o h nh tr c, Đ c th n là Nguy n Tri Ph ngạ ố ả ề ả ộ ư ướ ố ầ ễ ươ

th ng l ng y cho Bá Nghi t i Tr n Tây đ th ng thuy t, gi c Man hãy cònươ ượ ủ ớ ấ ể ươ ế ặ

nghiêm m t phòng b đ đ i. Bá Nghi đ n, ng i yên, Xiêm m c là Phi Nhã, Đ uậ ị ể ợ ế ồ ụ ầ

Ròng cùng quan Phiên đ u nói : Ông Giun ngày đêm nh m , n u đ c tha về ớ ẹ ế ượ ề

(năm tr c qu c tr ng n c y là Ng c V n b quân ta b t v giam gi ), th i hướ ố ưở ướ ấ ọ ạ ị ắ ề ữ ờ ọ

xin làm th n b c, mà t đó tr đi n c Xiêm cùng v i b n tri u ta, c 3 năm l iầ ộ ừ ở ướ ớ ả ề ứ ạ

sai s sang hòa hi u nh x a. Bá Nghi b o : Nay Thánh tri u l y trung tín tr thiênứ ế ư ư ả ề ấ ị

h , n u ông Giun cũng l y trung tín làm lòng, quy t không có nhẽ nào không b ngạ ế ấ ế ằ

lòng, nh ng ph i có th đ a đ n, m i có th x p đ t đ c V sau qu nhiênư ả ư ư ế ớ ể ế ặ ượ ề ả

không có th đ a t i.ăm th 6, b Th lang L b , sung làm vi c N i các.ư ư ớ ứ ổ ị ễ ộ ệ ở ộ

Năm th 7, kỳ xét công, danh sách dâng lên, vua d r ng : Bá Nghi khi tr nh m ứ ụ ằ ị ậ ở

An Giang, có d bàn vi c quân và v n ch ti p t , t i khi các vâng gi chi u s cự ệ ậ ở ế ế ớ ữ ế ắ

cũng đ c c n th n rõ ràng, chu n c p cho l ng tòng nh ph m.ượ ẩ ậ ẩ ấ ươ ị ẩ

T Đ c năm th nh t, Nghi tâu nói: "Phàm các th n công (các quan) tâu vi c, n uự ứ ứ ấ ầ ệ ế

không ph i m u tính vi c quân qu c và nh ng vi c không th ti t l u đ c, thìả ư ệ ố ữ ệ ể ế ậ ượ

không c n ph i làm t p kín, đ ngăn m i t ”. Vua cho là ph i, xu ng chi u b làmầ ả ậ ể ọ ệ ả ố ế ổ

Tu n ph H ng Hóa; l i cho tr n Hà Tiên là n i đ a đ u quan y u Bá Nghi tr c ầ ủ ư ạ ấ ơ ị ầ ế ướ ở

An Giang, bi t h t tình th , đ i b đi Hà Tiên. Khi đã t i nh n ch c, làm t p trìnhế ế ế ổ ổ ớ ậ ứ ậ

bày vi c thăm dò tình hình ngoài biên và nghĩ đ phòng ki m soát xét h i các vi cệ ề ể ỏ ệ

quan y u. Vua đ u nghe theo, m i đ c đ u năm, H lý t ng đ c Bình Phú, r i l iế ề ớ ượ ầ ộ ổ ố ồ ạ

v Tham tri B L i, sung Kinh duyên nh t gi ng quan C m t vi n đ i th n.ề ộ ạ ậ ả ơ ậ ệ ạ ầ

Năm th 6, có kỳ đ a k xét công qu . Vua cho Nghi chăm siêng, c n th n, c n kípứ ị ế ả ẩ ậ ầ

vi c công. nh c lên làm T ng đ c S n H ng Tuyên. Các h t y n c l t luôn m yệ ắ ổ ố ơ ư ạ ấ ướ ụ ấ

năm, tình hình qu n bách. Bá Nghi xin cho ch n c p c u t , và đem s ru ng đ tẫ ẩ ấ ứ ế ố ộ ấ

b cát b i, n c v , c ng 1296 m u, cho xóa g ch mi n thu , Vua đ u cho c .ị ồ ướ ỡ ộ ẫ ạ ễ ế ề ả

Năm th 12, tri u v làm Th ng nh B H , nh ng sung vào C m t vi n.ứ ệ ề ượ ư ộ ộ ư ơ ậ ệ

Năm th 13, vua cho tai d th ng phát ra, và đói khát luôn luôn; l i nhân Đà Tr nứ ị ườ ạ ấ

cùng Đ nh Biên đang có vi c, chu n cho vi n th n đem đem ý ki n m u l c li tị ệ ẩ ệ ầ ế ư ượ ệ

ra ch ng s tâu bày lên.ươ ớ

Bá Nghi tâu nói : Vua đã ra chính l nh, th i b tôi theo đó mà làm, n u có chínhệ ờ ề ế

thiên l ch hình oan u ng, cũng đ trái v i hòa khí đem l i tai d . Nh ng chính hìnhệ ổ ủ ớ ạ ị ư

mu n đ c quân bình, cũng r t là khó, t c trong thì b , các, vi n, ngoài th iố ượ ấ ứ ở ộ ệ ở ờ

các tr c, t nh, d u có đi n hình đ c , đ u gi ch c mà làm; nh ng nhân ph mự ỉ ẫ ể ủ ả ề ữ ứ ư ẩ

không gi ng nhau, tài năng ki n th c l i khác nhau, đ n vi c thi hành đ u theo ýố ế ứ ạ ế ệ ề

ki n riêng, khó gi đ c không có cái hi m ng i này thì khoan, ng i kia thìế ữ ượ ế ườ ườ

mãnh, k giáp khi m khuy t s l c, k t hà kh c nh nh t. Các nha có quan h ,ẻ ế ế ơ ượ ẻ ấ ắ ỏ ặ ệ

n u không gi lẽ công b ng đ so sánh t ng vi c cho minh b ch, mà làm lá phi uế ữ ằ ể ừ ệ ạ ế

Ph c l i; quan có trách nhi m đ c nói, l i phong tùy t ng vi c s a ch a l i, chướ ạ ệ ượ ạ ừ ệ ử ữ ạ ỉ thiên v yêu ghét riêng, thì chính thiên l ch hình oan u ng không th tránh kh iề ệ ổ ể ỏ

đ c. Khi x a có ng i ch u oan ph i b ng c, đ n n i 3 năm không m a (11) vàượ ư ườ ị ả ỏ ụ ế ỗ ư

tháng 6 có s ng bay xu ng (12), đ nghi m là hình ph t m t công b ng, th iươ ố ủ ệ ạ ấ ằ ờ

thiên tai hi n nay. Nay mu n tiêu tai bi n đ n đ c trì tr , ch mong các quan giệ ố ế ế ượ ị ỉ ữ

ch c đ u theo lòng công b ng, không thiên v yêu ghét riêng. Thi hành chính l nh,ứ ề ằ ề ệ

c t ph i quân bình. M t vi c hình danh, trong ng c sâu có k b oan u ng lâuố ả ộ ệ ụ ẻ ị ổ

ngày. D i ng n bút làm cho ng i s ng hay ch t, càng nên m t lòng gi côngướ ọ ườ ố ế ộ ữ

b ng, rõ ràng c n th n vào. L i nh đi n l c a qu c tri u ta, v hai vi c binh vàằ ẩ ậ ạ ư ể ệ ủ ố ề ề ệ

tài, vi c nào cũng chép rõ ràng, duy có m nh hay y u đ hay thi u thì th ng tùyệ ạ ế ủ ế ườ

th i c nhân cũng theo đó là lý h i. Đ i đ binh, tài đ u dân mà ra, dân yên vuiờ ổ ộ ạ ế ề ở

th i n c giàu binh m nh, đó là ph n g c. B t s khó nh c đ chăm gi ng luy n,ờ ướ ạ ầ ố ớ ự ọ ể ả ệ

s n tiêu dùng đ kh i phí hao, đó là ph ng pháp. V y mu n dân yên vui thìẻ ể ỏ ươ ậ ố

ng i gi vi c chăn nuôi dân ch ng i trong tâm ph i khó nh c; mu n cho bìnhườ ữ ệ ớ ạ ả ọ ố

tài đ y đ th i ng i làm vi c b t lính thu thu , tr c h t không nên nhũngầ ủ ờ ườ ệ ắ ế ướ ế

nhi u. N u không xét đ n g c, tìm l y ph ng pháp thì d u đ c trách chăm, kỳễ ế ế ố ấ ươ ẫ ố

h n ng t, ch a th y đã là ph i v y. Hi n nay 6 t nh Nam Kỳ, ngo i qu c m uạ ặ ữ ấ ả ậ ệ ỉ ạ ố ư

mu n lâu gi c Man n hi n qu y. nhi u cõi ven. Th c a ta càng chia, tình hố ở ặ ẩ ệ ấ ễ ế ủ ọ

ch a đ p, mu n s m xong vi c, đã khó càng khó. T ng th ng là Nguy n Triư ẹ ố ớ ệ ổ ố ễ

Ph ng uy v ng đ n m t v n l ng l y, ng i ngoài cũng v n bi t ti ng. Nay đãươ ọ ế ộ ố ừ ẫ ườ ẫ ế ế

chuyên làm th ng soái, th i công quá t m th ng b t t t trách h i, mà ch tráchố ờ ầ ườ ấ ấ ỏ ỉ

xét các t ng có đúng hay không? L i quân không có hình th th ng th ng mãi,ướ ạ ế ườ ườ

ph n chi u nhân đ ch mà ch bi n. H n n a, đ ng xa đi l i ph i đ n hàng tu n,ầ ề ị ế ế ơ ữ ườ ạ ả ế ầ

tháng m i ti p t i. N u gi y t c a b không thi hành, thì vi c đã kém cho nênớ ế ớ ế ấ ờ ủ ộ ệ

th ng th y không đ u nhau. V c nghi trong quân t a h không ph i ra h tườ ấ ề ề ơ ự ồ ả ế

th y xu t nhà binh, mà ch trách lâm c ng bi n cho đúng thôi. V l i, vi cả ấ ở ỉ ơ ứ ế ả ạ ệ

binh đã l n l i khó, không ph i ng i nào cũng bàn đ c ng i nào cũng nóiớ ạ ả ườ ượ ườ

đ c, ki n th c nông n i, l i bàn cóp nh t, ph n nhi u không có ích ch th cượ ế ứ ổ ờ ặ ầ ề ỗ ự

d ng, xin nên nh t khai b đi, b t t t giao h i, đ a duy t, đ đ văn t b b n ụ ấ ỏ ấ ấ ỏ ư ệ ể ỡ ừ ề ộ ở

quân th , cho đ c h t tài thi th , thì thành công ch c có th đ t đ c.ứ ượ ế ố ắ ể ạ ượ

Năm th 14, quân Pháp đánh hãm đ n l n Gia Đ nh, Tri Ph ng đã trúng đ n bứ ồ ớ ở ị ươ ạ ị th ng, đ c cách ch n Bá Nghi làm Khâm sai đ i th n th ng lĩnh c bi n binhươ ặ ọ ạ ầ ố ả ề

m i phái đ n, h i đ ng v i các th th n (các quan quân th ) tính toán mà làm.ớ ế ộ ồ ớ ứ ầ ở ứ

Bá Nghi mang c ti t t i n i quân th , cho vi c đánh hay gi đ u không ti n c ,ờ ế ớ ơ ứ ệ ữ ề ệ ả

y ng i đ n gi ng hòa, làm k hoãn binh. L i đem s tr ng hi n làm, vi t vàoủ ườ ế ả ế ạ ự ạ ệ ế

t p tâu lên. Đ c vua d b o : ho c có ch ý gì cho đ c c th ng tâu bày lên.ậ ượ ụ ả ặ ủ ượ ứ ẳ

Nghi l i tâu nói : S th Nam Kỳ ch duy có gi ng hòa là h n, không th thì sẽạ ự ế ở ỉ ả ơ ế

sinh tr ng i khác. Đ i l c nói : Th n v n nghe nhà binh nói : tàu c a Pháp ch yở ạ ạ ượ ầ ẫ ủ ạ

b ng h i n c nhau nh bay, súng c a h b n v thành đá đ c vài nh n (m iằ ơ ướ ư ủ ọ ắ ỡ ượ ậ ỗ

nh n 7,8 th c khi x a) và b n xa đ c vài m i d m, h có nh ng khí gi i y,ậ ướ ư ắ ượ ươ ặ ọ ữ ớ ấ

đánh hay gi hai đ ng đ u khó c . Lúc b y gi , trong tâm c a th n ch a tin, đ nữ ằ ề ả ấ ờ ủ ầ ư ế

năm Thi u Tr th 7, mùa xuân tàu c a Pháp t i Đà N ng không đ c vài kh c, đãệ ị ứ ủ ớ ẵ ượ ắ

b n v 5 chi c thuy n đ ng l n c a ta. L n y th n Qu ng Nam, đ c m c kíchắ ỡ ế ề ồ ớ ủ ầ ấ ầ ở ả ượ ụ

rõ ràng. Ba b n năm nay, quân ta không ph i không m nh, súng c a ta không ph iố ả ạ ủ ả

không mãnh li t, đ n b o ta không ph i không kiên c , nh ng không th đánhệ ồ ả ả ố ư ể

đ c h là vì tàu súng c a h chi m đ c s tr ng, mà thu c đ n b n xa d d i,ượ ọ ủ ọ ế ượ ở ườ ố ạ ắ ữ ộ

có th v y. Ch vì các quan quân th không so sánh h v i mình, v n g ng épể ậ ỉ ở ứ ọ ớ ẫ ượ

mà làm, nên l i có nh ng tr n thua y. Th n đ n t nh Biên Hòa, xét th y tình thạ ữ ậ ấ ầ ế ỉ ấ ế

đ u nguy bách, b t đ c dĩ ph i t ti n phái ng i đ n t ng Pháp v n h i, d uề ấ ắ ả ự ệ ườ ế ướ ặ ỏ ẫ

r ng t m m n k đ hoãn binh, th c ra ý ki n ngu th n th y s th đánh hayằ ạ ượ ế ể ự ế ầ ấ ự ể

gi đ u không th làm đ c. Không hòa thì không đ nh đ c th i cu c, nên t pữ ề ể ượ ị ượ ờ ộ ậ

tâu tr c, và l i t tr c c a th n đ u cho là tr cái k y ra, th n ch duy ch uướ ờ ư ướ ủ ầ ề ừ ế ấ ầ ỉ ị

t i thôi. L i nói là hòa d u là thua kém, nh ng s th Nam Kỳ còn có th làmộ ạ ẫ ư ự ế ở ể

đ c. Không th th th i th n không rõ đ i t i ch nào? L i nói là tình th nhượ ể ế ờ ầ ợ ộ ở ỗ ạ ế ư

th , d u binh thuy n có nhi u cũng ch a ch c dùng đ c. Vì là ng i Pháp cho taế ầ ề ề ư ắ ượ ườ

đãi h lãnh đ m đã lâu, h b các lân bang khinh b , nên l y binh hi p bách đọ ạ ọ ị ỉ ấ ế ể

mong ph i hòa. Xem nh nh ng khi th ng th ng sai ng i đ n gi ng hòaả ư ữ ườ ườ ườ ế ả

tr c, thì vi c hòa có th nghi m đ c. L i, b bi n n c ta dài su t, mà t lúcướ ệ ể ệ ượ ạ ờ ể ướ ố ự

dùng binh đ n gi binh thuy n c a th y s , v n tránh ngh s tr ng c a h ,ế ờ ề ủ ủ ư ẫ ề ở ườ ủ ọ

nh t phái đ đó không dùng. Th là binh l c c a ta đã gi m b t m t n a r i, chấ ể ế ự ủ ả ớ ộ ữ ồ ỉ c y k súng l n và lũy làm k đánh gi , mà vi c đánh và gi l i là khó nói. Nayậ ế ớ ế ữ ệ ữ ạ

n u không hòa, h không thôi, thì binh luôn luôn gây nhi u n i h a, ngu th n th cế ọ ề ỗ ọ ầ ự

quá lo vi c y, cho nên nói là tr k hòa ra, th n ch xin ch u t i, là th . L i kínhệ ấ ừ ế ầ ỉ ị ộ ế ạ

xét kho ng năm Minh M ng, Thi u Tr , ti t th đ p yên đ c gi c Khôi cùng 2ả ạ ệ ị ế ứ ẹ ượ ặ

n c Xiêm, Man, là vì Nam kỳ đ t nhi u sông ngòi, th y binh cùng ng ti p v iướ ấ ề ủ ứ ế ớ

nhau. V đ ng binh thì các h ng thuy n ô, thuy n lê nhanh nh n l i càng là thề ườ ạ ề ề ẹ ạ ứ

dùng, c t y u v súng to đ n n ng, thì dùng thuy n l n do đ ng bi n t i đ nố ế ề ạ ặ ề ớ ườ ể ả ế

cùng c p. H t th y các h ng ti n g o, súng ng, khí gi i, thuy n ghe thì có 6 t nhấ ế ả ạ ề ạ ố ớ ề ỉ

cung ng đ c d đ . Nh ng đem toàn l c nh th mà d p m t tên gi c Khôiứ ượ ư ủ ư ự ư ế ẹ ộ ặ

cũng ph i 3 năm m i xong vi c, và d p 1 n c Cao Miên cũng ph i 2 năm m iả ớ ệ ẹ ướ ả ớ

đ c gi ng gi i. Nay 6 t nh thì 2 t nh Gia Đ nh và Đ nh T ng trên t Man núi,ượ ả ả ỉ ỉ ị ị ườ ừ ở

d i t a bi n, h đã chi m c c ; mà 2 t nh Vĩnh Long, Biên Hòa cách tr khóướ ớử ể ọ ế ứ ả ỉ ở

không. V l i t nh Biên Hòa giáp gi i v i h , đ ng sau l ng có r ng l n, k ti pả ạ ỉ ớ ớ ọ ằ ư ừ ớ ế ế

đ t Man, là n i r t xung y u cách tuy t. V 4 t nh y d u đ u có thuy n, nh ngấ ơ ấ ế ệ ề ỉ ấ ẫ ề ề ư

khó đ i đ ch v i tàu c a h . Nên nói là d u binh thuy n có nhi u cũng ch a cóố ị ớ ủ ọ ẫ ề ề ư

th dùng đ c, là th . Hi n gi ng i Pháp đã chi m c Gia Đ nh, hòa hay khôngể ượ ế ệ ờ ườ ế ứ ị

hòa, ch nh th đã kém thua r i. Ví b ng gi ng hòa mà h v n không giao tr , thìỉ ư ế ồ ằ ả ọ ẫ ả

s kém thua ch có th , mà 3 t nh Biên Hòa, Vĩnh Long, An Giang còn v ph n ta,ự ỉ ế ỉ ề ầ

đ ng tr m đ ng bi n v n thông đ ng, đ đ nguy c p tr c m t, mà đ i m uườ ạ ườ ể ẫ ồ ể ỡ ấ ướ ắ ợ ư

toan sau này. N u cho là kém thua mà không hòa v i h , thì h há ch u ng i yên;ế ớ ọ ọ ị ồ

ch c là 6 t nh Nam Kỳ sẽ t đây mà b m t, mà buôn bán v n ch đ ng sôngắ ỉ ừ ỏ ấ ậ ở ườ

bi n, cũng sẽ t đây mà c t đ t. Vi c đáng lo ch khó nói, th n không dám nóiể ừ ắ ứ ệ ở ỗ ầ

quá. Cho nên nói là hòa gi i d u có kém thua, nh ng s th Nam Kỳ còn có thả ẫ ư ự ế ở ể

làm đ c. N u không thì th n không bi t đ i t i ch nào, là th . Hi n nay, thượ ế ầ ế ợ ộ ở ỗ ế ệ ế

n c ngoài nh th kia, mà 6 t nh hi n tình nh th này, phàm vi c công và giướ ư ế ỉ ệ ư ế ệ ữ

đ u không th thi hành đ c. Đã không có th c s đánh hay gi đ c, ch t choề ể ượ ự ự ữ ượ ỉ ỏ

đ ch l y cái hình th c, th i ch khi n h chóng gây binh, và thêm t n h i thôi. Nênị ấ ứ ờ ỉ ế ọ ổ ạ

th n t tr c đ n nay, không đ p đ n lũy, gi m b t s đòi thêm binh l ng làầ ừ ướ ế ắ ồ ả ớ ự ươ

th . Đó là ch ý c a th n nh th , cúi mong quy t đoán thi hành, đ c u cái khế ủ ủ ầ ư ế ế ể ứ ổ

cho binh, dân t Nam Ngãi tr vào Nam. N u không quy t đoán mà làm c haiừ ở ế ế ả

đ ng, thì th n s a th t qua l i h i han, mà quân th cùng các t nh thì khôngằ ở ầ ử ư ừ ạ ỏ ở ứ ỉ

dám trái l i b , ho c phái ng i lén t i chiêu d binh; ho c s a san đ n lũy, tờ ở ộ ặ ườ ớ ụ ặ ử ồ ỏ

ra tình tr ng công th , ng i ngoài h nhòm bi t ý ta không th c, l i c ý hi pạ ủ ườ ọ ế ự ạ ố ế

ch , b y gi đánh không đ c gi không đ c, hòa cũng không đ c, th n loế ấ ờ ượ ữ ượ ượ ầ

không bi t x trí ra sao. T s dâng lên. Vua d r ng : S th khó làm ta đã bi t rõế ử ờ ớ ụ ằ ự ế ế

r i, khanh có lòng cáng đáng công vi c, nên h t s c mà làm, đ rõ ra g p gióồ ệ ế ứ ể ặ

m nh m i hay c c ng là ph i. R i Bá Nghi l i dâng s xin truy quan ch c choạ ớ ỏ ứ ả ồ ạ ớ ứ

nguyên t nh th n Gia Đ nh là Vũ Duy Ninh và Lê T , cùng gia tng cho tu t m.ỉ ầ ở ị ừ ấ ấ

Vua xu ng d qu m ng và ph t b ng 9 tháng. R i thì Bá Nghi cùng v i t ngố ụ ở ắ ạ ổ ồ ớ ướ

Pháp gi ng thuy t, bí m t đem ý h n c n gi ng hòa tâu lên. Vua l i d r ng :ả ế ậ ắ ầ ả ạ ụ ằ

Khanh t khi sai đi đ n gi , ch th y ch ý ngh hòa. Khanh là ng i thông đ từ ế ờ ỉ ấ ủ ị ườ ạ

m n cán, tr m đã ch n y cho, s mong m i không ph i là ít nên h t lòng báoẫ ẫ ọ ủ ự ỏ ả ế

n c, đ s m dâng công thì đ c th ng h u. Bá Nghi l i xin ch n phái đ i th nướ ể ớ ượ ưở ậ ạ ọ ạ ầ

t i làm t ng th ng. Vua sai h i là : N u khanh t li u có th gi ng gi i đ c đớ ổ ố ỏ ế ự ệ ể ả ả ượ ể

làm trót vi c đã mu n tính, cho c trình bày lên; n u khanh t li u là hòa đã khóệ ố ứ ế ự ệ

thành, mà đánh gi cũng không làm đ c, cũng cho bày t s th c sẽ li u cách xữ ượ ỏ ự ự ệ ử

trí. Bá Nghi cùng v i tán t ng là Tr n Đình Túc dâng t p tâu v tình hình Biênớ ươ ầ ậ ề ở

Hòa y u t, không th đánh gi đ c, mà hòa l i không thành, xin gi m b t quânế ớ ể ữ ượ ạ ả ớ

th , phái ng i c u vi n n c khác. Vua truy n d qu m ng, nh ng sai h iứ ườ ầ ệ ướ ề ụ ở ắ ư ộ

đ ng bàn nghĩ có m u k gì có th gi v ng đ c Biên Hòa, An Giang; l i m u thuồ ư ế ể ữ ữ ượ ạ ư

ph c l i 2 t nh Gia Đ nh, Đ nh T ng, thì làm t p tâu lên.ụ ạ ỉ ị ị ườ ậ

Mùa đông năm y, Bá Nghi l i cho là lui binh phân tán, không th gi đ c. Xinấ ạ ở ể ữ ượ

nh n t i. Vua xu ng chi u cho đem quân v đóng Bình Thu n.ậ ộ ố ế ề ở ậ

Năm th 1, t nh Biên Hòa không gi đ c giáng làm Tham tri, nh ng v n ph iứ ỉ ữ ượ ư ẫ ả

cách ch c l u nhi m, sung làm Ph tá quân v , hi p cùng v i T ng th ng đ iứ ư ệ ụ ụ ệ ớ ổ ố ạ

th n Nguy n Tri Ph ng bàn làm công vi c quân th Bình Thu n. Đ n khi hòaầ ễ ươ ệ ở ứ ậ ế

c c đã đ nh, đ i sung làm tham tán quân th ngoài B c; r i H lý t ng đ c S nụ ị ổ ở ứ ắ ồ ộ ổ ố ơ

H ng Tuyên kiêm tiêu bi n vi c quân, mi n cho cách l u.ư ệ ệ ễ ư

Năm th 17, Man Mèo n i lên qu y nhi u t nh Tuyên Quang, các b bi n đ u bứ ổ ấ ễ ỉ ộ ề ề ị thua, Bá Nghi đem binh và voi t i d p. Nghe có dân Man là Bàn Văn Nh ra thú,ớ ẹ ị

nh ng con nó còn tr n, t nh th n đem giam l i. Bá Nghi t c thì c p cho qu n áo vàư ố ỉ ầ ạ ứ ấ ầ

tha v , l i nghiêm xích khóa phái viên c a t nh đã qu y nhi u nhà ng i Man y,ề ạ ủ ỉ ấ ễ ườ ấ

r i đem vi c tâu lên. Vua cho vi c làm ph i lẽ, chu n cho tùy c mà làm cho th aồ ệ ệ ả ẩ ơ ỏ

đáng, đ ng i Man c m chiêu d nh ng Man khác ra thú. Mùa h năm y, Báể ườ ả ụ ữ ạ ấ

Nghi m xin v h u. Vua nói : Bá Nghi có trách nhi m đánh d p, đã lâu nay khôngố ề ư ệ ẹ

làm đ c m t vi c gì, l i báo m xin v h u, r t quái l . Giáng 3 c p, v n ph iượ ộ ệ ạ ố ề ư ấ ạ ấ ẫ ả

l u l i đánh d p.ư ạ ẹ

Năm th 18, t cho mình c m quân đã 3 năm, d p gi c không có công tr ng gì xinứ ự ầ ẹ ặ ạ

ch u t i. Vua nói : đã t bi t l i t t có lòng hăng g ng đ bù vào cái l i. Gia nị ộ ự ế ỗ ấ ắ ể ỗ ơ

chu n cho cách l u, nh ng ph i hô đ c làm vi c, b t ph i trù tính đánh d p b nẩ ư ư ả ố ệ ắ ả ẹ ọ

gi c còn l i Tam Tuyên. R i thì Bá Nghi tâu bày công vi c nên khu x . Vua cho làặ ạ ở ồ ệ ử

công d p gi c c a Bá Nghi ph n nhi u đáng ghi chép, duy đám gi c nh m n yẹ ặ ủ ầ ề ặ ỏ ọ ấ

ch a tr đ c là đáng ti c thôi. Gia h n cho 6 tháng ph i m u tính c t đ c yênư ừ ượ ế ạ ả ư ố ượ

n, r i cùng các đ o bàn công ban th ng. Bá Nghi l i dâng s nói : Nghĩa trongổ ồ ạ ưở ạ ớ

kinh Xuân thu, trách v ch suý là n ng h n, tr c đây đ n l n Gia Đ nh khôngề ủ ặ ơ ướ ồ ớ ở ị

gi đ c, th n xin ch u t i; còn các viên bi n xin đ u mi n cho h . Vua nói : M uữ ượ ầ ị ộ ề ề ễ ọ ư

tính thì trách nhi m th ng suý, mà đánh hay gi cũng do các t ng nh ; th ngệ ở ố ữ ướ ỏ ưở

t i, ph t l i không t i, thì có quân binh không? R i sau vì thu ph c đ c thànhớ ạ ạ ớ ồ ụ ượ

Tuyên, v yên h t S n Tây, mi n cho cách l u, thăng b làm Th ng đ c.ỗ ạ ơ ễ ư ổ ố ố

B y gi , các t nh B c Kỳ xin đ t thành trì cho các ph huy n, chu n giao cho Báấ ờ ỉ ở ắ ặ ủ ệ ẩ

Nghi và Kinh l c Vũ Tr ng Bình th ng l ng bàn đ nh, đ u nói là lao phí (l iượ ọ ươ ượ ị ề ờ

nói y chép truy n Tr ng Bình). Vua nghe l i bàn.ấ ở ệ ọ ờ

Năm th 19, đ ng Su i B c Tuyên Quang gi c Mèo c y hi m, nên lâu ch a ch uứ ộ ố ố ở ặ ậ ể ư ị

hàng. Bá Nghi cho là phí t n r ng khó nh c nhi u, đánh d p không b ng v yên,ổ ộ ọ ề ẹ ằ ỗ

xin nghiêm h ch, phái ng i đ n chiêu d . Vua cho là ph i.ị ườ ế ụ ả

Năm th 21, g p ti t t tu n đ i khánh, đ c thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ, lĩnhứ ặ ế ứ ầ ạ ượ ự ệ ệ ạ ọ

T ng đ c nh cũ. Bá Nghi t nh S n lâu ngày, nhân th có t u ru ng nhà, t choổ ố ư ở ỉ ơ ế ậ ộ ự

là mình can vào pháp lu t, xin ch u t i. Vua cho là đã bi t t trình bày ra, mi nậ ị ộ ế ự ễ

cho. Nhân d r ng : Khép t i nh , là lòng nhân t c a vua th t t cho th n công,ụ ằ ộ ẹ ừ ủ ể ấ ầ

mà gi pháp là chính đ o c a ng i làm tôi gi tr n ph n th n t . Ng i nay đãữ ạ ủ ườ ữ ọ ậ ầ ự ươ

lão thành, có l i t t ph i đ i, h t lòng làm vi c c ng cho s m yên vi c ngoài biên,ỗ ấ ả ổ ế ệ ộ ớ ệ

v ch u sẽ có ngày; l i thêm ti ng chính tr l ng thi n, m n ti c còn mãi, th iề ầ ạ ế ị ươ ệ ế ế ờ

dân Đ ng H ng th ph ng (13) còn h n g p v n ru ng nhà, ch l i làm s l i.ồ ươ ờ ụ ơ ấ ạ ộ ớ ạ ự ỗ

Năm th 23, ch suý n c Thanh là Phùng T Tài kh n t cho thành Tuyên giúpứ ủ ướ ử ẩ ư

vi c d p gi c. Bá Nghi cùng v i Đào Trí, hi p trù vi c l ng th c không đ c kệ ẹ ặ ớ ệ ệ ươ ự ượ ế

ti p, Phùng súy có phàn nàn, Tr ng Bình đem vi c tâu lên. Vua bèn l y l i ch cế ọ ệ ấ ạ ứ

t c, g ng s c báo hi u chu c t i. Tr ng Bình l i tâu nói : Bá Nghi đã b cách saiướ ắ ứ ệ ộ ộ ọ ạ ị

b o không ti ng, khó mà d n đ c l i; và t đó t i nay, gi i bi n l ng và thu cả ế ồ ượ ỗ ự ớ ả ệ ươ ố

đ u đã khá đ , cũng là có tâm c g ng; Vua chu n cho khai ph c B chính S nề ủ ố ắ ẩ ụ ố ở ơ

Tây, Bá Nghi cho vi c khai ph c là do l i xin c a Tr ng Bình, t bày t ch a cóệ ụ ờ ủ ọ ự ỏ ư

th c tr ng, xin t . Vua nói : Th ng ph t t tri u đình, há có ph i ng i xinự ạ ừ ưở ạ ở ự ề ả ườ

đ c ? Không cho. Tháng 4 năm y, ch t ch làm quan, vua r t th ng, choượ ư ấ ế ở ỗ ấ ươ

khai ph c l i hàm T ng đ c, c p ti n tu t, cho quan đ a ph ng b t dân h t ngụ ạ ổ ố ấ ề ấ ị ươ ắ ộ ố

quan tài v quê.ề

Bá Nghi tr i làm quan kh p trong ngoài, h u 40 năm, tri u gi vi c cáo s c nhàả ắ ầ ở ề ữ ệ ắ

vua, ra ngoài coi m t ph ng di n. văn h c đ dùng, chính thu t kh quan, haiộ ươ ệ ọ ủ ậ ả

l n T ng đ c h t S n Tây, công lao t rõ, t i nay ng i dân đ a ph ng y v nầ ổ ố ạ ơ ỏ ớ ườ ị ươ ấ ẫ

còn truy n t ng.ề ụ

>

Nguy n Tr ng Thaoễ ọ

Ng i tr n Thanh Hóa, t là Đ ng làm T đô đ c Dĩnh qu n công đ i Lê, cùng v iườ ấ ổ ố ả ố ậ ờ ớ

Th ng đ c Đình Ph là anh em con chú con bác h . Tr ng Thao năm Gia Long thố ố ổ ọ ọ ứ

14, ra đ u quân.ầ

Minh M ng năm th 5, làm su t m , b làm su t đ i 5, c Hi u thu n nh t. Nhi uạ ứ ấ ộ ổ ấ ộ ơ ệ ậ ấ ề

l n có công t ng thăng Phó qu n c l i Phó v úy T v Nam Đ nh, r i b Qu nầ ừ ả ơ ạ ệ ở ả ệ ị ồ ổ ả

c T c , phái theo vi c quân S n Âm thu c Ninh Bình.ơ ả ơ ệ ở ơ ộ

Năm th 20, thiên Phó v úy v Di u vũ thu c doanh Long vũ .ứ ệ ệ ệ ộ

color="black">Đ u năm Thi u Tr , tr i làm Phó Lãnh binh 2 t nh Hà Tĩnh, Ninhầ ệ ị ả ở ỉ

Bình; l i b Phó Lãnh binh S n Tây, ti n d p đám th ph là Nhàn Th ch có công.ạ ổ ơ ế ẹ ổ ỉ ạ

Năm đ u T Đ c, cho tri u v b làm Ch huy s ty Đô ch huy s v C m y, r iầ ự ứ ệ ề ổ ỉ ứ ở ỉ ứ ệ ẩ ồ

thăng làm Ch ng v , Quy n ch ng Kinh thành đ đ c, kiêm lý công vi c phưở ệ ề ưở ề ố ệ ở ủ

Th a Thiên.ừ

Năm th 7, ra lĩnh Đ đ c Hà N i, chuy n lĩnh Tr n ph H ng Yên.ứ ề ố ộ ể ấ ủ ư

Năm th 12, vào Kinh b làm Th ng ch doanh Hùng nhu .ứ ổ ố ế ệ

G p lúc Trà Úc có bi n đ ng, đem quân đ n phòng gi c a i H i Vân; r i sauặ ở ế ộ ế ữ ử ả ả ồ

đ i đi quân th Gia Đ nh, sung làm Đ đ c quân v , ch t n i quân th , th 59ổ ứ ị ề ố ụ ế ở ơ ứ ọ

tu i, sau li t vào th đ n Hi n L ng.ổ ệ ờ ở ề ề ươ

H Viêmồ

Ng i huy n Phong Phú, t nh Qu ng Bình. Viêm s c kh e h n ng i, m i b a ănườ ệ ỉ ả ứ ỏ ơ ườ ỗ ữ

b ng b y tám ng i ăn, thu nh t p võ ngh .ằ ả ườ ở ỏ ậ ệ

Minh M ng năm th 4, ra đ u quân làm binh t nh y, r i đ i d n vào đ i 5 Vạ ứ ầ ỉ ấ ồ ổ ồ ộ ở ệ

th y s Kinh kỳ, tr i làm đ i tr ng, su t đ i thăng mãi đ n Phó V úy.ủ ư ả ộ ưở ấ ộ ế ệ

Kho ng năm T Đ c, thăng V úy v Long thuy n.ả ự ứ ệ ệ ề

Năm th 11, c t b Ch ng v , quy n Ch ng n tri n doanh H uy.ứ ấ ổ ưở ệ ề ưở ấ ệ ở ổ

Năm th 14, phái đi khám xét các n i phòng th ngoài bi n, t Qu ng Bình trứ ơ ủ ở ể ừ ả ở

ra, g p có b n quân gi c m t n c thu c Qu ng Yên t h p c p bóc các ph nặ ọ ặ ở ặ ướ ộ ả ụ ọ ướ ầ

ngoài kh i. Vua cho Viêm là ng i m nh gi i t ng am luy n đ ng th y, sai kípơ ườ ạ ỏ ườ ệ ườ ủ

t i qu n lĩnh binh thuy n c a Ngh An, Thanh Hóa, ch t i Qu ng Yên trù li u cớ ả ề ủ ệ ở ớ ả ệ ơ

m u đánh d p. Đ n khi gi c m t n c t m yên, cho rút v đ c thăng Th y sư ẹ ế ặ ặ ướ ạ ề ượ ủ ư

đ đ c.ề ố

Năm th 18, sung làm B c tào chuy n v n s .ứ ắ ể ậ ứ

Năm th 21, c t làm Th ng ch doanh H uy quy n Ch ng t quân, kiêm qu nứ ấ ố ế ổ ề ưở ả ả

H u quân. Ch a bao lâu, vì m xin ngh vi c r i ch t, th 71 tu i. Con là Huân nayậ ư ố ỉ ệ ồ ế ọ ổ

làm su t đ i kinh binh; cháu là To i đ tú tài.ấ ộ ở ạ ỗ

Nguy n Th Trễ ế ị

Ng i huy n Thu n X ng, t nh Qu ng Tr , là con Th Chân làm Đ lĩnh Qu ngườ ệ ậ ươ ỉ ả ị ế ề ả

Tr .ị

Minh M ng năm th 16, đ đ ng ti n sĩ th hàm Hàn lâm vi n biên tu.ạ ứ ỗ ồ ế ụ ệ

Năm th 17, phái đi h u b Bình Đ nh.ứ ậ ổ ở ị

Năm th 18, quy n nhi p vi c ph An Nhân, r i lĩnh Tri ph , khi đ h n, thăngứ ề ế ệ ủ ồ ủ ủ ạ

làm Ch s , đ i v làm Ng s đ o Nam Nghĩa.ủ ự ổ ề ự ử ở ạ

Năm th 21, thăng th L khoa ch ng n.ứ ự ễ ưở ấ

Thi u Tr năm th nh t, lĩnh án sát s An Giang, đ i sang Vĩnh Long.ệ ị ứ ấ ứ ở ổ

Năm th 3, có đ i tang v quê r i ch t nhà.ứ ạ ề ồ ế ở

Con là Th Tr ch m sinh tú tài, làm Tri huy n H ng S n.ế ạ ấ ệ ở ươ ơ

>

Nguy n Đ c Hoanễ ứ

Ng i An Th , ph H i Lăng đ c nhân khoa M u Tý. Năm Minh M ng th 16,ườ ở ư ủ ả ỗ ử ậ ạ ứ

khoa t mùi đ đ ng ti n sĩ, t lúc b t đ u th hàm Biên tu, tr i làm quan đ nẤ ỗ ồ ế ự ắ ấ ụ ả ế

Tu n ph t nh Khánh Hòa, b vi c ph i mi n quan. Con là Di đ c nhân. Tr cầ ủ ỉ ị ệ ả ễ ỗ ử ướ

đây ch a có ai đ ti n sĩ, khoa y Đ c Hoan cùng Th Tr cùng đ m t b ng, th cư ỗ ế ấ ứ ế ị ỗ ộ ả ự

là kh i đ u khoa ti n sĩ t nh y.ở ầ ế ở ỉ ấ

nt>

QUY N 28Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XVIII.Ệ Ụ

Thân Văn Quy nề

Tên t là D ng Trung, ng i huy n Phong Đi n, ph Th a Thiên. Tiên t tr cự ụ ườ ở ệ ề ủ ừ ổ ướ

làm nhà xã Nguy t Bi u, huy n H ng Th y. Quy n lúc nh thông minh ba đ iở ệ ề ệ ươ ủ ề ỏ ờ

có ti ng là văn hay. G p lo n Tây S n, không ch u ra làm quan, n c d y h c,ế ặ ạ ơ ị ẩ ư ạ ọ

chuyên tâm v lý h c, h c trò nhi u ng i theo h c. Đ u năm Minh M ng, Đ iề ọ ọ ề ườ ọ ầ ạ ạ

h c sĩ là Tr nh Hoài Đ c cho đem tên Quy n tâu lên, 73; c b th làm Giáo thọ ị ứ ề ượ ổ ụ ụ

ph Thăng Hoa, là đ c cách ch n b v y. Văn Quy n làm Giáo th , chu ng chínhủ ặ ọ ổ ậ ề ụ ộ

h c t p t c c a k phu c bi n đ i, nên trong bài kh i m ng, có câu r ng:ọ ậ ụ ủ ẻ ả ế ổ ả ừ ằ

"Nguy t Bi u nh t đái th y, b c lai chi cu ng lãng nan dao; hoa c k gian s ng,ệ ề ấ ủ ắ ồ ố ỷ ươ

tây h chi mê tr n b t nhi m", nghĩa là : m t d i n c Nguy t Bi u, sóng d tạ ầ ấ ễ ộ ả ướ ệ ề ữ ừ

B c l i khó mà lay chuy n, mây làm nhà che s ng, b i mê Tây xu ng khôngắ ạ ể ươ ụ ở ố

nhu m b n, c nh câu y đ bi t đ c đ i khái. B y gi Qu c t giám Tố ẩ ứ ư ấ ủ ế ượ ạ ấ ờ ố ử ư

nghi p là Nguy n Đ ng S vì khóa mùa xuân cân nh c m t công b ng ph i bi mệ ễ ồ ở ắ ấ ằ ả ế

ch c, Tham tri b L là Hoàng Kim Hoán đ n Quy n sung c đ i th T nghi p,ứ ộ ễ ế ề ử ổ ự ư ệ

t i kỳ kh o h ch, không có ai đ c h ng u. Vua cho Văn Quy n rèn luy n khôngớ ả ạ ượ ạ ư ề ệ

đôn đ c, giáng làm L i b ch s ; r i thăng làm Th a ch sung ch c Gi ng t p ố ạ ộ ủ ự ồ ừ ỉ ứ ả ậ ở

D ng chính đ ng. Ch a đ c qua m t năm, c t làm Th đ c qu n lý phòng vănưỡ ườ ư ượ ộ ấ ị ộ ả

th .ư

M t hôm vua cùng các quan bàn lu n nghĩa lý trong kinh, có b o Văn Quy n r ng:ộ ậ ả ề ằ

"Sách Lu n ng có câu nói : "Ta không th đi b đ l y xe c a ta mà làm cáiậ ữ ể ộ ể ấ ủ

quách", th th i nhà đ c Kh ng t không có v t gì khác n a ? C ph i xin cái xeế ờ ứ ổ ử ậ ữ ư ứ ả

y làm đ c ". Quy n th a : Ph n chú thích cho là mua cái xe y. Vua nói : Vấ ượ ư ề ư ầ ấ ề

chú thích ngày x a đã đành là th , nh ng tr m t ng là xin cái xe là xin g cái xeư ế ư ẫ ưở ỗ ở

y làm cái quách, chú thích đ i c không có ý y, nên m i nghi đó thôi!ấ ờ ổ ấ ớ

Năm th 8, c t làm Th ng b o khanh, v n coi Văn Th phòng nh cũ.ứ ấ ượ ả ẫ ư ư

Năm th 9, đ i b Th lang B H , thăng th H u tham tri, g p có tên buôn x oứ ổ ổ ị ộ ộ ự ữ ặ ả

quy t là Li u Ninh Thái (tên ng i khách buôn n c Thanh) l p m u mu n lĩnhệ ệ ườ ướ ậ ư ố

tr ng quan thu B c Kỳ, t Tham tri là Lý Văn Ph c h i l 100 l ng b c, vì hư ế ở ắ ả ứ ố ộ ạ ạ ọ

đ đ t thay h . Vi c v ra Ph c b t c ch c, mà Quy n thì sau khi vi c xong m iề ạ ộ ệ ỡ ứ ị ướ ứ ề ệ ớ

nh n ti n, ph i giáng làm Hàn Lâm th đ c.ậ ề ả ị ộ

Năm th 11, ra làm Tham hi p Qu ng Bình, r i Th hi p tr n, sung Phó chứ ệ ở ả ồ ự ệ ấ ủ

kh o tr ng Gia Đ nh, l i đ i sang Th langả ườ ị ạ ổ ị

Tr c đây, c c B o tuyên B c thành đúc ti n ph n nhi u thi u h t, B H đ uướ ụ ả ở ắ ề ầ ề ế ụ ộ ộ ề

ghép vào t i. Quy n cho Viên ngo i là L u Công Ngh và T v là Nguy n Doãnộ ề ạ ư ị ư ụ ễ

Thông m i ti p làm vi c đúc ti n. Ch a đ c bao lâu, tâu xin li u gi m cho Vuaớ ế ệ ề ư ượ ệ ả

b o Quy n là l p bè lũ đ mua chu c ti ng th m, ph i cách ch c đ g ng s cả ề ậ ể ộ ế ơ ả ứ ể ắ ứ

chu c t i. R i l i khai th hàm biên tu, sung ch c giáo t p nhà Qu ng Ph c, 2ộ ộ ồ ạ ụ ứ ậ ở ả ướ

v v ng là Th ng S n, Vỹ Dã lúc nh cũng đ u t i h c. Tr i thăng Th đ c h cị ươ ươ ơ ỏ ề ớ ọ ả ị ộ ọ

sĩ, ra làm Án sát s Tuyên Quang; đ c h n m t tháng c t lên b Th lang Bứ ở ượ ơ ộ ấ ổ ị ộ

H , sung bi n vi c N i các.ộ ệ ệ ộ

Năm th 15, Án sát s H ng Yên là Nguy n Tr , nh d nghe l i d ch rút b tứ ứ ở ư ễ ữ ẹ ạ ạ ị ớ

kh u cung c a k ph m. Tu n ph là Phan Bá Đ t ch tên tham h c, án ngh ph iẩ ủ ẻ ạ ầ ủ ạ ỉ ặ ị ả

t i đ . Vua cho không có tang ch ng h i l , đ c cách cho đ i hàm, cách ch c b tộ ồ ứ ố ộ ặ ổ ứ ắ

ph i g ng s c báo hi u chu c t i. Văn Quy n cho Tr là Ti n sĩ xu t thân, tâu xinả ắ ứ ệ ộ ộ ề ữ ế ấ

gi m cho nh h n. Vua l i ghét là che ch , sai v sĩ lôi ra s p chém b ng sai đemả ẹ ơ ạ ở ệ ắ ỗ

giam khóa, ch đ n mùa thu xét x , r i đ c tha ra, đi theo tàu th y sang Lã T ngờ ế ử ồ ượ ủ ố

ra s c chu c t i.ứ ộ ộ

Năm th 17, l i kh i ph c hàm T v . Năm th 18, c t làm Án sát s Gia Đ nh,ứ ạ ở ụ ư ụ ứ ấ ứ ở ị

đ i th B chính s Đ nh T ng, r i ch t. Th 67 tu i, đ c truy th làm Bổ ự ố ứ ở ị ườ ồ ế ọ ổ ượ ụ ố

chính.

V văn h c Văn Quy n ch tr ng nghĩa lý, th văn không làm nhi u, nh ng cũngề ọ ề ủ ươ ơ ề ư

có câu hay, nh bài "Ký s khi đi sang đông" có câu r ng :ư ự ằ

Phiên âm :

“H i đ u Lã T ng s u biên nguy t.ồ ầ ố ầ ệ

Ti n l Trà S n m ng lý xuân"ề ộ ơ ộ

D ch nghĩa:ị

Ngo nh l i Lã T ng th y trăng ngoài biên mà s u,ả ạ ố ấ ầ

Trà S n tr c m t v n m ng t ng luôn.ơ ướ ặ ẫ ộ ưở

L i có câu r ng:ạ ằ

Phiên âm :

"San lĩnh l ng phiêu thôi vi n lãm,ươ ễ

Hà ky tàn nguy t chi u lai ch ”,ệ ế ư

D ch nghĩa :ị

Gió mát núi San h th i l i nh gi c thuy n xa d t dây v ,ở ổ ổ ạ ư ụ ề ắ ề

Trăng tàn b n đã soi vào chi c thuy n xa đ n.ở ế ế ề ở ế

D u không do chân khoa c mà văn thân quy n quý đ u bi t ti ng c . Sau khiẫ ử ề ề ế ế ả

ch t, Th ng S n v ng có l i vi ng r ng: "Đ o v tiên sinh th , danh tòng h uế ươ ơ ươ ờ ế ằ ạ ị ủ ậ

b i khoa" d ch nghĩa : Đ o đ c thì tiên sinh gi , danh ti ng thì b n h u b i suyố ị ạ ứ ữ ế ọ ậ ố

tôn lên. Vĩ Dã v ng cũng khen là hi u rõ ý nghĩa sâu s c c a các kinh, y đ cươ ể ắ ủ ấ ượ

ng i ta tôn m n là th . Con là Văn Duy, Văn Nhi p đ u có truy n riêng. T i nayườ ế ế ế ề ệ ớ

con cháu v n k ti p đ đ t làm quan là m t h có danh ti ng Xuân Kinh.ẫ ế ế ỗ ạ ộ ọ ế ở

Văn

Văn Duy lúc nh thông minh khác th ng, năm 12 tu i, th ng làm bài th "T oỏ ườ ổ ườ ơ ả

mai" (mai n s m) có câu r ng :ở ớ ằ

Phiên âm: "Song đi p v tri h ng lĩnh tín, bách hoa ph ng h n chi m xuân trì".ệ ị ươ ươ ậ ế

D ch nghĩa: Đôi b m ch a hay tin hoa đ nh núi h ng đã ngát. Trăm hoa đ ngị ướ ử ỉ ươ ươ

gi n là chi m xuân ch m h n. Ng i ta đ u ch c là ít có.ậ ế ậ ơ ườ ề ắ

Gia Long năm th 18, đ h ng ti n (c nhân) m i 24 tu i do Hành t u B H ,ứ ỗ ươ ế ử ớ ổ ẩ ộ ộ

tr i thăng đ n Thiêm s .ả ế ự

Minh M ng năm th 7, sung làm Đ ng lý thanh tra s N i t o.ạ ứ ổ ở ở ộ ạ

B y gi B Hình ph n nhi u hình ph t không đúng m c t i c . Vua cho Văn Duyấ ờ ở ộ ầ ề ạ ắ ộ ả

đ i b sang Thiêm s b Hình, nhân b o Duy r ng : “Ng i ta nói: "k sĩ thi khôngổ ổ ự ộ ả ằ ườ ẻ

may ph i làm hình quan" n u đúng nh l i nói y, thì B Hình ch nên đ t n a,ả ế ư ờ ấ ộ ả ặ ữ

mà ng i làm tôi có ch n vi c đ làm trung . Đó là l i nói không có b ng c đ yườ ọ ệ ể ư ờ ằ ứ ấ

thôi. T tr m xem ra, n i lao tù là nhà Ph c đ ng, ng i làm hình quan bi t giự ẫ ơ ướ ườ ườ ế ữ

lòng công b ng khoan th , có ng i nào oan u ng ph i xét cho rõ lý, th i cácằ ứ ườ ổ ả ờ

Ph c c u s ng ng i còn h n d ng ngôi tháp 7 t ng nhi u l m. Ng i B H ,ướ ứ ố ườ ơ ự ừ ề ắ ườ ở ộ ộ

có ti ng là m n cán, tr m bi t đã lâu. Nay pháp t nên vì tr m chia lo, ch th yế ẫ ẫ ế ở ư ẫ ớ ấ

ng i tr c b t i mà s n lòng”. Ch a bao lâu, thăng th Th lang.ườ ướ ị ộ ờ ư ự ị

Năm th 8, th ph Nam Đ nh là Phan Bá Vành ngông cu ng kh i lo n, quanứ ổ ỉ ở ị ồ ở ạ

quân đánh d p lâu ch a yên đ c. Văn Duy m nh b o dâng s xin đ i l c r ng :ẹ ư ượ ạ ạ ớ ạ ượ ằ

"Nay th ph B c thành t h p qu y nhi u c p bóc, x p đ t công vi c, l iổ ỉ ở ắ ụ ọ ấ ễ ướ ế ặ ệ ạ

phi n nhà vua lo nghĩ; s dĩ sai t ng đem quân th c mu n d p gi c yên dân, thề ở ướ ự ố ẹ ặ ế

mà b n gi c v a tan l i t ngay, th n ch a th hi u đ c c đó. V l i, 2 h t Đôngọ ặ ừ ạ ụ ầ ư ể ể ượ ả ạ ạ

Nam, đói th i v a bán thóc ra, v a cho vay, kém th i thu khóa tha gi m. Là ng iờ ừ ừ ờ ế ả ườ

v n có l ng tâm tr i phú cho, há l i không có b ng tôn thân ? Hu ng h b nố ươ ờ ạ ụ ư ố ồ ọ

gi c nh gi ng qu , gi ng h u chóng h p, chóng tan, không so sánh nh đ chặ ư ố ạ ố ươ ợ ư ị

qu c đ c. Mà t ng lão luy n, quân tinh nhu c a tri u đình, không ph i làố ượ ướ ệ ệ ủ ề ả

không có khí khái kình đ ch v i gi c, th mà vi c thành công còn ch m đ n hàngị ớ ặ ế ệ ậ ế

năm hàng tháng. Đó l i là ch th n ch a hi u ra sao? Th n d u vi c quân l ch aạ ỗ ầ ư ể ầ ẫ ệ ữ ư

h c, nh ng tình tr ng c a h dân ho c có th h i han đ c, oai đ c c a tri uọ ư ạ ủ ạ ặ ể ỏ ượ ứ ủ ề

đình ho c có th tuyên d ng đ c, xin đ c theo đi làm vi c n i hàng tr n, đặ ể ươ ượ ượ ệ ở ơ ậ ể

mong báo hi u chút đ nh m t ph n trong muôn ph n chăng?”.ệ ỉ ộ ầ ầ

Vua khen là gi i và cho đi đ i sang th B Binh quy n bi n binh tào B c thànhỏ ổ ự ộ ề ệ ở ắ

kiêm tham bi n vi c tr n m c. Đ n khi bình h t gi c, tri u đình nghĩ đ n vi cệ ệ ậ ạ ế ế ặ ề ế ệ

làm cho sau này đ c t t, cho Th ng ch lĩnh tr n th Ngh An là Nguy n Vănượ ố ố ế ấ ủ ệ ễ

Hi u và Hình B Th ng th là Hoàng Kim Sán sung làm Kinh l c chánh phó s ,ế ộ ượ ư ượ ứ

cho Duy làm Tham bi n đ v yên nh ng n i điêu tàn, s a sang l i quan l i, vi cệ ể ỗ ữ ơ ử ạ ạ ệ

đi u đâu ra đó (đã chép truy n Kim Sán). Khi xong vi c tri u v úy l o vàề ở ệ ệ ệ ề ạ

th ng thêm 1 c p đ i làm Th lang 2 b Hình và L i.ưở ấ ổ ị ở ộ ạ

Năm th 9, ra làm B Tào B c Thành, r i đ i làm Hi p tr n Thanh Hóa. Ch aứ ộ ở ắ ồ ổ ệ ấ ở ư

bao lâu, b m ch t, th 33 tu i. Vua r t ti c, cho 50 l ng b c, 100 quan ti n và 30ị ố ế ọ ổ ấ ế ạ ạ ề

t m v i l a, sai tr n th n cho quân đi đ ng b đ a quan c u v chôn c t.ấ ả ụ ấ ầ ườ ộ ư ữ ề ấ

Văn Duy l y tài h c, đ c vua bi t đ n, c t nh c không theo th t , cùng ngangấ ọ ượ ế ế ấ ắ ứ ự

ti ng v i Hà Tôn Quy n, Lý Văn Ph c B c thành. Ng i b y gi có câu ca r ng :ế ớ ề ứ ở ắ ườ ấ ờ ằ

"H Thân, h Lý, h Hà trong n c không có nhi u, h Thân, h Hà, h Lý trongọ ọ ọ ướ ề ọ ọ ọ

n c không có m y, h Hà, h Lý, h Thân trong n c không ai b ng", đ c m iướ ấ ọ ọ ọ ướ ằ ượ ọ

ng i bàn khen nh th , n u tr i đ cho s ng thêm ít năm n a thì tác d ng há cóườ ư ế ế ờ ể ố ữ ụ

th l ng đ c ? C là Tr ng Ti t, năm T Đ c th 4, đ tam giáp Ti n sĩ, làmể ườ ượ ư ọ ế ự ứ ứ ỗ ế

quan đ n T p hi n th gi ng; con Tr ng Ti t là Tr ng Đi m, Tr ng Khoái, Tr ngế ậ ề ị ả ọ ế ọ ề ọ ọ

L m đ u đ H ng ti n; Đi m làm đ n Quang l c t thi u khanh, H lý ph N iẫ ề ỗ ươ ế ề ế ộ ự ế ộ ủ ộ

v , Khoái làm Giám sát ng s đ o H u tr c (đã chua trên) và L m làm Tri phụ ự ử ạ ữ ự ở ẫ ủ

ph Tuy Hòa.ủ

Văn Nhi pế

Tên t là Ng ng Chi, hi u là L Đình. Lúc nh chăm h c, phóng khoáng, có chí l n.ự ư ệ ỗ ỏ ọ ớ

Thi u Tr năm th nh t, đ h ng ti n, do h u b t nh Khánh Hòa, r i lĩnh Triệ ị ứ ấ ỗ ươ ế ậ ố ỉ ồ

huy n huy n Tân Đ nh, t nh cho là ng i thanh liêm tài gi i, đ c lên, b Hànệ ệ ị ở ỉ ườ ỏ ề ử ổ

lâm vi n tr c tác, sung N i các hành t u. Hôm vào Các, vua ra ng Đông Cácệ ướ ộ ẩ ự ở

cho tuyên tri u vào d r ng : Ng i là con th m y c a Thân Văn Quy n? Tu iệ ụ ằ ươ ứ ấ ủ ề ổ

bao nhiêu? Có bi t làm th không? L i ngo nh l i b o viên các tr ng là Nguy nế ơ ạ ả ạ ả ưở ễ

C u Tr ng r ng : Nhi p làm con nhà th gia có h c, m i vào các ho c có s t iử ườ ằ ế ế ọ ớ ặ ự ớ

lui ch a quen, nên b o cho bi t. Năm T Đ c th nh t, thăng Th a ch .ư ả ế ự ứ ứ ấ ừ ỉ

Năm th 2, m ;i đ t Tam kinh duyên, đ i làm Th gi ng vi n T p hi n sungứ ớ ặ ổ ị ả ở ệ ậ ề

ch c Kh i c trú. Vua th ng đi du h nh quan kinh duyên, dâng s can có câuứ ở ư ườ ạ ở ớ

r ng : Thôi di t v ly D c th t, du quan dĩ kh i h u h , nghĩa là sô gai ch a r iằ ệ ị ư ụ ấ ở ư ậ ồ ử ờ

n i D c th t, ch i xem đã ch m n i h u h . Vua s c b o : L i là th bút (tayơ ụ ấ ơ ớ ở ơ ậ ồ ắ ả ạ ủ

vi t) c a Văn Nhi p. R i thăng Th đ c đ i làm Đ c h c Giaế ủ ế ồ ị ộ ổ ố ọ

Năm th 5, th Án sát s Bình Thu n, l i đ i đi Bình Đ nh. Có dâng s trình bàyứ ự ứ ở ậ ạ ổ ị ớ

v chính tr khi m khuy t đ i l c r ng : nhà th y t h ng mát, d u r ng t mề ị ế ế ạ ượ ằ ủ ạ ứ ẫ ằ ạ

th i tiêu khi n, mà kéo dài đ n hàng tu n. V n sau đua ng a, d u r ng t p khóờ ể ế ầ ườ ự ẫ ằ ậ

nh c, h c ngh võ, mà th c thì rong ru i làm vui. Đ n nh vi c công tác, nói làọ ọ ề ự ổ ế ư ệ

đình hoãn r i có lúc l i th y làm. G cây h t, không đ c đ t giá mua c a dân, đ tồ ạ ấ ỗ ế ượ ặ ủ ặ

giá mua thì h dân càng t ra qu n bách; s c binh m i, không đ c không tr nạ ỏ ẫ ứ ỏ ượ ố

tránh, tr n tránh thì s binh càng th y không h . L i g n đây, mua hàng hóa c aố ố ấ ư ạ ầ ủ

n c Thanh, hàng năm k có b c v n; h i han đ châu báu, kh p c các t nh.ướ ể ạ ạ ỏ ồ ắ ả ỉ

Khoa đ o tâu nói thì th ng s c h i b t tâu tr l i. K ra, có ng i can ngănạ ườ ứ ỏ ắ ả ờ ể ườ

ch ng th ng, càng th y thánh nhân bi t khoan dung; có ng i can ngăn u t i, càngứ ẳ ấ ế ườ ố

th y thánh nhân hay h i, d u ý ki n c a k th p hèn, đâu dám đ v i b c caoấ ỏ ẫ ế ủ ẻ ấ ọ ớ ậ

minh, mà l i nói trái ng c cũng có b ích đ c tý chút. N u m i khi v n h i, ph iờ ượ ổ ượ ế ỗ ặ ỏ ả

t i cùng l i, sau mu n dâng nói, l i s ph i t i, không ph i là đ thông đ o tr màớ ờ ố ạ ợ ả ộ ả ể ạ ị

su t h t tình d i v y. Nay xin tri t nhà th y t , bãi h t công d ch, h y v n h uố ế ướ ậ ệ ủ ạ ế ị ủ ườ ậ

ph mà ch ng c n ng a hay, b vi c đ t giá mua đ th s đau kh cho dân, xaố ẳ ầ ự ỏ ệ ặ ể ư ự ổ

con hát, đ s tăng nghe đ c đoan chính. Các th n công tâu can đi u gì nên dùngể ự ượ ầ ề

thì ti p nh n, đi u gì không dùng đ c thì b đó. Ng i ta b o r ng "c u tr i ế ậ ề ượ ỏ ườ ả ằ ầ ờ ở

tr i, chi b ng c u tr i tâm". T s dâng vào, vua qu và b o là trình bày nh ngờ ằ ầ ờ ở ờ ớ ở ả ữ

vi c cũ, nh ng câu sáo h , nh ng không b t t i. Văn Nhi p l i trình bày xin t nayệ ữ ủ ư ắ ộ ế ạ ự

h xét án đinh l u thì trong khi l y kh u cung b t k có gia s n hay không, camễ ậ ấ ẩ ấ ể ả

k t cho rõ, n u có gia s n thì chi u l cho đăng vào s không có gia s n thì chi uế ế ả ế ệ ổ ả ế

án phát l c, giao v n i nguyên ng b t ph i qu n nh n. Vua cho l i xin có thạ ề ơ ụ ắ ả ả ậ ờ ể

dùng đ c. Giao B Hình Ph c bàn l i cho thi hành.ượ ộ ướ ạ

Năm th 6, đ i th H ng lô t khanh, tham bi n vi c Các. Ch a bao lâu, đình th nứ ổ ự ồ ự ệ ệ ư ầ

đ c làm Qu c t t t u. Vua b o : Nhi p m i vào Các, làm vi c cũng chăm khá,ề ử ố ử ế ử ả ế ớ ệ

không nên v ch c khác. Ch a đ c đ y năm, đ i làm Bi n lý B L , đ ng đ cộ ứ ư ượ ầ ổ ệ ộ ễ ứ ố

xây d ng b o thành Hi u Lăng; l i kiêm gi n tri n t Đ i lý. B y gi Tham triự ả ở ế ạ ữ ấ ệ ự ạ ấ ờ

B L i là Hoàng Thu có đ i tang, chu n cho ngh 4 tháng. Nhi p cho trái l , có h iộ ạ ạ ẩ ỉ ế ệ ạ

đ n l giáo, xin cho theo l (12 tháng) đ tang, khi n cho k d i nghe th y đ uế ễ ệ ể ế ẻ ướ ấ ề

rõ chí ý v giáo đi u tác trung c a tri u đình. Vua cho là ph i. V a g p có cái ánề ề ủ ề ả ừ ặ

dân hai t nh Thanh Hóa, Ninh Bình tranh nhau tr ng ru ng đ t. Hai t nh yở ỉ ư ộ ấ ỉ ấ

khám xét phân x h n 10 năm ch a xong. Vua sai Nhi p t i tra xét ch h n 20ử ơ ư ế ớ ỉ ơ

hôm là xong. Khi v b làm H ng lô t khanh, lĩnh B chính s Vĩnh Long. Ch aề ổ ồ ự ố ứ ở ư

bao lâu, thăng Thái b c t khanh, r i đ i v bi n lý B Binh, đ i đi th B chínhộ ự ồ ổ ề ệ ộ ổ ự ố

Qu ng Nam.ả

Năm th 11, mùa thu, tàu Pháp ch t i c a bi n Đà N ng, quan quân đ i đ i ngănứ ở ớ ử ể ẵ ạ ộ

d p đang lúc kh n c p, Nhi p ngày đêm m u tính n th a. Nhi p Qu ng Namẹ ẩ ấ ế ư ổ ỏ ế ở ả

ba năm có nh ng bài s nh tâu xin đem ti n thóc dân đã vay y, c p cho dân làmữ ớ ư ề ấ ấ

v n đ làm kho c a xã, và phát ch n c u t cho dân đói, l i c ch p l i tâu tr cố ể ủ ẩ ứ ế ạ ố ấ ờ ướ

v vi c phái nhân viên ki m tra các thuy n sông và xin đình phái viên đi muaề ệ ể ề ở

các v t h ng, cho buôn bán có n i. Vua ph n nhi u ti p nh n cho thi hành.ậ ạ ơ ầ ề ế ậ

Năm th 14, Nam Kỳ có bi n đ ng, viên Ph th a ph Th a Thiên là Nguy n Túcứ ế ộ ủ ừ ủ ừ ễ

Tr ng trình bày xin cho m lính nghĩa dũng tòng quân, l i cho Nhi p là ng i tàiư ộ ạ ế ườ

năng, s c kh e, trí th c đ c , tr c đây Đ nh Long sĩ phu v n tín ph c, xin choứ ỏ ứ ủ ả ướ ở ị ẫ ụ

cùng đi. Vua bèn đ i b Nhi p làm Binh b Th lang sung làm Hi p tán quân thổ ổ ế ộ ị ệ ở ứ

Biên Hòa. Nhi p t i quân th , đem tình hình và s th ch ng gi tâu lên. Vua choế ớ ứ ự ể ố ữ

là l i tâu bày có ki n th c thao l c, l i hay c m kích hăng hái. nên cho đ c h tờ ế ứ ượ ạ ả ượ ế

lòng mà làm cho n th a. R i sau t nh Biên Hòa không gi đ c ph i cách l u. K pổ ỏ ồ ỉ ữ ượ ả ư ị

lúc hòa ngh đã thành, đ i làm b chính s Bình Đ nh. Nhi p v t i Bình Thu n,ị ổ ố ứ ở ị ế ề ớ ậ

b b nh xin v quê.ị ệ ề

Năm th 16, Vua cho Nhi p là ng i c ng ng nh có h c th c, đ i làm Th lang Bứ ế ườ ứ ạ ọ ứ ổ ị ộ

L i, tham bi n công vi c vi n C m t.ạ ệ ệ ở ệ ơ ậ

Năm th 17, cùng v i Bi n lý b Binh là Nguy n Văn T ng đi kh p 9 châu trongứ ớ ệ ộ ễ ườ ắ

h t Qu ng Tr đò xét dân tình đ a th . Khi xong vi c tr v , th Tham tri B Binh,ạ ả ị ị ế ệ ở ề ự ộ

H lý t ng đ c Bình Phú. B y gi dân Qu ng Ngãi, Bình Đ nh b đói ph i l u tánộ ổ ố ấ ờ ở ả ị ị ả ư

ki m ăn, l i nhân m a l t ph n nhi u m c b nh. Nhi p thông s c cho s t i đ aế ạ ư ụ ầ ề ắ ệ ế ứ ở ạ ư

đ t ng i m v ngh quán ch , chi ti n công mua thu c đ ch a và n u c mặ ườ ố ề ỉ ở ợ ề ố ể ữ ấ ơ

cháo nuôi n ng; r i đem tình hình tâu lên.ấ ồ

Năm th 18, đình th n bàn b c m thu c phi n mà đánh thu n ng. Nhi p ba,ứ ầ ỏ ấ ố ệ ế ặ ế

b n l n trình bày cho là không nên. Nh ng các t s y b đó, không thi hành.ố ầ ư ờ ớ ấ ỏ

Nhi p l i dâng s nói v công vi c s a sang đ n b o Th N i, hi n đã khám xétế ạ ớ ề ệ ử ồ ả ở ị ạ ệ

trù tính r i, đ n nh vi c thuê thu c phi n không nên nghe theo th nh c u chútồ ế ư ệ ố ệ ỉ ầ

nào, đ ng i lĩnh tr ng tr l i không thu n p n a. Đó là nhân gi ch c đ choể ườ ư ả ạ ộ ữ ữ ứ ể

thu khóa c a nhà n c thi u h t và vì tình hình m đau xin cáo. T s dâng lên,ế ủ ướ ế ụ ố ờ ớ

Vua phê b o : T nh Bình Đ nh là m t đ a ph ng l n T Kỳ (14) ng i là dòngả ỉ ị ộ ị ươ ớ ở ả ươ

dõi th th n, cũng có th làm n i công vi c trên th i tr m chuyên y thác cho,ế ầ ể ổ ệ ờ ẫ ủ

d i th i thu c đ u tín tr ng, c t nên h t s c m u đ báo đáp, m i ph i. Th màướ ờ ộ ề ọ ố ế ứ ư ể ớ ả ế

sau khi ng i t trong Nam tr v , th ng cáo m tránh vi c, t a h có ý b tươ ừ ở ề ườ ố ệ ự ồ ấ

mãn, sao l i trái ng c mà l i kiêu ng o trách móc. C m t vi c y, đã không ph iạ ượ ạ ạ ứ ộ ệ ấ ả

nghĩa c a ng i làm tôi, l i không ph i là ng i có đ o h c. H n n a, l i lẽ trongủ ườ ạ ả ườ ạ ọ ơ ữ ờ

t s ph n nhi u lúc câu kín h , nh vi c s a sang phòng b c a bi n, là ch cờ ớ ầ ề ở ư ệ ử ị ở ử ể ứ

ph n nên làm; không cho ng i khách ng i n c Thanh t ti n t i nhà, dân thuậ ườ ườ ướ ự ệ ớ

thu thu c phi n cũng là ph i. Nh ng cái ý chia bai x ng d ng ng m, ch th yế ố ệ ả ư ươ ượ ầ ỉ ấ

là ng i h p hòi b c bẽo, tr m r t không b ng lòng. B c tiên nho th ng nói:ườ ẹ ạ ẫ ấ ằ ậ ườ

D u có đ c nghi p công lao nh Chu Công, cũng ch ng qua ph n s là ng i làmẫ ứ ệ ư ẳ ậ ự ườ

tôi. L i nh Hàn Kỳ đ i T ng, t ng c s c can ngăn v vi c làm phá không h p, cóạ ư ờ ố ừ ố ứ ề ệ ợ

câu nói r ng: "Kỳ là c u th n vì nghĩa không th im l ng đ c". T i khi khôngằ ự ầ ể ặ ượ ớ

th y nghe thì l p t c hi u d thu c viên tuân hành. L i nói: "Kỳ là m t ch c Qu nấ ậ ứ ế ụ ộ ạ ộ ứ ậ

thú, dám đâu không theo l nh," sao mà thu n th . So v i Chu Công c nhiên khôngệ ầ ế ớ ố

th bì t , nh ng ng i ví v i Hàn Công thì nh th nào? Đã nhi u l n phê b o, háể ỵ ư ườ ớ ư ế ề ầ ả

không bi t ? Sao ch bi t trách ng i, mà không bi t t xét mình. Nên nghĩ l iế ư ỉ ế ườ ế ự ạ

cho kỹ. N u m không th làm vi c đ c, cho t m ngh tĩnh d ng, công vi c t mế ố ể ệ ượ ạ ỉ ưỡ ệ ạ

giao cho b , án h i làm. Khi ng i kh i m l i cung ch c nh cũ, quy t không nênố ộ ươ ỏ ố ạ ứ ư ế

l y vi c t làm tr ng i vi c công, bàn x ng can t i.ấ ệ ư ở ạ ệ ằ ộ

Năm th 19, thăng b Tu n ph , nh ng v n h đ c. T i khi nghe trong Kinh cóứ ổ ầ ủ ư ẫ ộ ố ớ

bi n lo n v tên Tr ng, tên Tr c, dâng s trình bày v k t c ng t tr , đ iế ạ ề ư ự ớ ề ế ự ườ ự ị ạ

l c r ng : Th n nghe nh ng vi c ngang ng c, là giúp cho ng i quân t đ cượ ằ ầ ữ ệ ượ ườ ử ượ

ti n đ c. Nhà n c ta tám chín năm nay g p bi n c luôn, trong n c thì th yế ứ ướ ặ ế ố ở ướ ủ

h n t t d ch, dân trông nhìn vào đâu mà s ng đ c, ngoài thì Nam, B c xâm l nạ ậ ị ố ượ ở ắ ấ

t i b i, b i ti n c t đ t. Đây chính là lúc k th n t ph i hi n thân h t s c, mà làơ ờ ồ ề ắ ấ ẻ ầ ử ả ế ế ứ

ngày nhà vua nên n m gai n m m t v y. Th mà g p vi c l i cho là ng u nhiên,ằ ế ậ ậ ế ặ ệ ạ ẫ

ch a th y th c s tu t nh b c u. Mà pháp l nh thay đ i, ch suy bì v l i, khôngư ấ ự ự ỉ ổ ứ ệ ổ ỉ ề ợ

lo tính xa. G n đây, ngay Kinh s phát ra nh ng ngh ch án không ph i là vi cầ ở ư ữ ị ả ệ

nh . K ra, bi n c sinh ra không c vi c gì mà kh i ra, không c m t vi c gì màỏ ể ế ố ứ ệ ở ứ ộ ệ

thôi đi đ c. Ch có vi c nào cũng kính c n, lúc nào cũng kính c n. Kinh Th cóượ ỉ ệ ẩ ẩ ư

câu nói : Oan t sinh ra há n i sáng t , nên s không th y ph i tính đ n. Nay đãự ở ơ ỏ ự ấ ả ế

sáng t r i há ch ng g p m u toan ? Ch c t trong tâm thôi. Mà chính s c a taỏ ồ ẳ ấ ư ư ỉ ố ở ự ủ

hay hay d , n c láng gi ng ch a t ng ch ng rình ch h c a ta, đ xen vào cái loở ướ ề ử ừ ẳ ỗ ở ủ ể

c a ta, r t đáng s . Cúi mong nhà vua d c ý c g ng đ tâm lo nghĩ n i cungủ ấ ợ ố ố ắ ể ở ơ

khuy t 9 l n tôn nghiêm, thì nghĩ đ n x Nam kỳ c a nhà b thiêu h y, ng mế ầ ế ứ ử ị ủ ắ

nghía l u gác lăng t m r c r thì nên nghĩ đ n m m c a dân Nam kỳ b pháầ ở ẩ ự ỡ ế ồ ả ủ ị

h y; ăn đ ng c th c c a Th ng ph ng dâng ti n, thì nghĩ đ th s n Namủ ồ ọ ự ủ ượ ươ ế ế ổ ả ở

kỳ có còn gì không? V v dân đâu há n i kỳ ph , thì nghĩ đ n dân Nam Kỳ cóỗ ề ở ơ ụ ế ở

ai ch n tu t không? Nghĩ đi r i l i nghĩ l i, t nhiên có th c m đ ng đ c lòngẩ ấ ồ ạ ạ ự ể ả ộ ượ

thánh th ng, hăng hái lo xa, phàm vi c gì không c n c p, chính sách không ti nượ ệ ầ ấ ệ

l i, cho đ n vi c dùng ng i nuôi quân, b xa x , chu ng ki m c l n l t thayợ ế ệ ườ ỏ ỉ ộ ệ ướ ầ ượ

dây đ i v t bánh, đ đ c hay c . Nh ng tr c h t ph i bãi vi c đi Đông đi Tây,ổ ế ể ượ ả ư ướ ế ả ệ

tri u các nhân viên đi mua nh ng ph m v t tr v , tàu máy rút v c a bi nệ ữ ẩ ậ ở ề ề ử ể

Thu n An đ phòng b tu n ti u. Nh ng lính sai đi làm vi c, khoan cho s c làm,ậ ể ị ầ ễ ữ ệ ứ

ch đ c trách quá, c t mong th c b ng thi hành. Ti ng tăm đ n đ n đâu đ u th aớ ố ố ự ụ ế ồ ế ề ỏ

thu n lòng ng i. Lòng ng i đã c m theo, thì lòng tr i cũng thu n giúp, mà g cậ ườ ườ ả ờ ậ ố

n c đ c v ng b n yên n mãi vô cùng. X a có câu nói r ng : Nhi u n n m iướ ượ ữ ề ổ ư ằ ề ạ ớ

d ng đ c n c, lo nghĩ nhi u m i sinh ra thánh đ c, là th đó. N u coi là t mự ượ ướ ề ớ ứ ế ế ầ

th ng, thì cái lo sau này s ch a thôi đâu. Th n tu i già l i m, há dám nghĩ đ nườ ợ ư ầ ổ ạ ố ế

vi c rút lui, vì t m lòng khuy n mã không th thôi đ c. Cúi mong r lòng soi xét,ệ ấ ể ể ượ ủ

n u có đ c câu gì thì xin kíp cho thi hành. N u cho là cu ng r nói càn, thì cáchế ượ ế ồ ỡ

ch c, làm tôi cũng không dám trách.ứ

Vua phê b o : Nói đ n gi n mà thi t th c, có th g i là kỳ v ng cho vua bi t khóả ơ ả ế ự ể ọ ọ ế

làm đ c. Tâm l c c a ta th nào? Đã có m t tr i soi xét và m i ng i đ u bi t,ượ ự ủ ế ặ ờ ọ ườ ề ế

không dám nói gì.

Năm th 21, thăng th T ng đ c. B y gi , vua th ng đi ch i ng công vi c xâyứ ự ổ ố ấ ờ ườ ơ ự ệ

d ng k ti p. Nhi p l i tâu nói : "T x a ng i tr qu c gia, mà bi t lo l ng siêngự ế ế ế ạ ừ ư ườ ị ố ế ắ

chăm thì th ng th y nguy bi n, n u nhàn r i vui ch i thì th ng th y yên n.ườ ấ ế ế ỗ ơ ườ ấ ổ

Th ng th y nguy bi n là g c tri tr , th ng th y yên vui là m m h a lo n. Mãườ ấ ế ố ị ườ ấ ầ ọ ạ

Chu đ i Đ ng dâng s có nói r ng : "Khi x a đ i Tùy lúc ch a lo n, t cho làờ ườ ớ ằ ư ờ ư ạ ự

không bao gi có lo n; ch a m t n c, t cho là không bao gi m t n c". Thờ ạ ư ấ ướ ự ờ ấ ướ ế

mà lo n v ng theo ngay, vi c chia ra an nguy, t n vong, là ch do b c nhân chạ ọ ệ ồ ỉ ở ậ ủ

m t lòng kính s hay càn gi đó thôi. Th n cúi th y s th ngày nay, là th i đ i nàoộ ợ ở ầ ấ ự ờ ạ

? B cõi cũ chìm m t, gi c B c lan tràn, n ng l t gió bão, ch nào cũng báo có taiư ờ ấ ặ ắ ắ ụ ỗ

bi n s c ki t, c a h t, dân không l y gì mà s ng đ c. L i nói Kỳ ph lay đ ng,ế ứ ệ ủ ế ấ ố ượ ạ ụ ộ

lo n l c n i lên, cái th an nguy, th c không nh ng trăm đi u lo mà thôi đâu. Thạ ạ ổ ế ự ữ ề ế

mà g n đây công vi c xây d ng k ti p tha h xa x không thôi, làm ngôi lăng "V nầ ệ ự ế ế ổ ỉ ạ

niên c " so v i lăng Thiên Th không nh ng t n g p 10 l n; l i ngói đen g i muaơ ớ ụ ữ ố ấ ầ ạ ở

H Châu, gi y m ng làm trò g i mua n c Thanh, g m bóng, đ u ng, nhi uở ạ ấ ỏ ở ở ướ ấ ồ ố ề

năm phái đi mua s m, đ n Tây D ng, v i Tây D ng, năm nào cũng có thanh đ nắ ờ ươ ả ươ ơ

tr ti n. L i khi tu n hành, cung n chèo thuy n, đó đ u là t tr c t i gi ch aả ề ạ ầ ữ ề ề ừ ướ ớ ờ ư

t ng có, mà th y luôn trong kho ng 4, 5 năm nay. L i, nay l u trong cung m iừ ấ ả ạ ầ ở ớ

xong, l n đ thuy n sông m i làm. Đ ng lúc h n hán tai ng, g o thóc cao giá,ầ ể ề ớ ươ ạ ươ ạ

mà ch ng chút gi m b t. X a kia, Hán Văn đ ti c trăm l ng vàng không xây lẳ ả ớ ư ế ế ạ ộ

đài, và nói: "Ta ph ng th tiên đ qu là th ng v n s th n, xây đài làm gì?"ụ ờ ế ả ườ ẫ ợ ẹ

Hoàng th ng ngày th ng v n mong b t ch c nh Văn đ , th mà hi n nayượ ườ ẫ ắ ướ ư ế ế ệ

hành đ ng l i trái ng c quá. Cho dân lao kh đ làm vui, vung ti n c a đ choộ ạ ượ ổ ể ề ủ ể

thích. C t mu n v t khuôn phép tr c, đ khoa mẽ sau này. Sẽ mu n kéo dàiố ố ượ ướ ể ố

vi c ch i b i đ h ng h t tu i tr i, ch ng cũng b o r ng có th ng h i gì đâuệ ơ ờ ể ưở ế ổ ờ ẳ ả ằ ươ ạ

? Mà không bi t b ng nghĩ y đã l u vi c làm ph n hoa du đãng, lòng ng i taư ế ụ ấ ư ở ệ ồ ườ

oán, đ ng sá vang r m, sẽ không th c u ch a đ c. Th n, s lòng ng i ly tán,ườ ầ ể ứ ữ ượ ầ ợ ườ

đ n lúc y d u có l u r ng gác cao, không nhàn h đâu mà du th ng n a. Nhàế ấ ẫ ầ ộ ạ ưở ữ

vua có n c mà không bi t th ng xót, thì th n dân đâu ch u ti c cái ch t. Đãướ ế ươ ầ ị ế ế

nhi u l n dâng s , ch a th y đ i thay. Nay l i xúc ph m nh ng đi u kiêng k , xinề ầ ớ ư ấ ổ ạ ạ ữ ề ỵ

giao cho quan t khâm k t th n t i ch t, đ chính cái t i c a th n, mong th yư ế ầ ộ ế ể ộ ủ ầ ấ

đ ng đ n nhà vua!ộ ế

Vua nói : L i ng i th ng trách, đ u là l i c a tr m v y, sai Vi n th n m t chépờ ươ ố ề ỗ ủ ẫ ậ ệ ầ ậ

đ bi t. R i chu n cho đ c th c th .ể ế ồ ẩ ượ ự ụ

Năm th 24, H i phòng s Bình Đ nh ch tên tham h c vi c Nhi p làm khôngứ ả ở ị ỉ ặ ệ ế

đúng, ph i giáng 2 c p đ i đi, nhân đ ng m xin l i ch a r i ch t, th 69 tu i.ả ấ ổ ươ ố ở ạ ữ ồ ế ọ ổ

Vua cho Nhi p là ng i c ng tr c đ c vi c quen th o, v n có công lao tài năng,ế ườ ươ ự ượ ệ ạ ố

m c t i cũng không ph i là tham tang h i l , gia n cho truy ph c hàm cũ, c p choắ ộ ả ố ộ ơ ụ ấ

ti n tu t, và b t tr m phu d c đ ng ph i h đ a v an táng; l i cho Ph doãnề ấ ắ ạ ở ọ ườ ả ộ ư ề ạ ủ

Th a Thiên vâng m nh đ n t m t tu n.ừ ệ ế ế ộ ầ

Văn Nhi p gi tính c ng x ng qu quy t, h c v n sâu r ng, làm quan tr i kh pế ữ ứ ẵ ả ế ọ ấ ộ ả ắ

trong ngoài đ n 30 năm. Nh ng ch ng s t u ngh , vi n d n đ ch ng c , l i r tế ữ ươ ớ ấ ị ệ ẫ ủ ứ ớ ờ ấ

th ng thi t, d u ph m đ n đi u kiêng k cũng không tránh, có phong cách c a bố ế ẫ ạ ế ề ỵ ủ ề

tôi đ i x a can ngăn vua. Khi làm T ng đ c Bình Phú, vua th ng phái th vờ ư ổ ố ườ ị ệ

mang cho sâm qu , l c nhung và đem vi c c m t h i. Nhi p g p vi c dám nói.ế ộ ệ ơ ậ ỏ ế ặ ệ

Vua t ng khen r ng : Văn Nhi p cùng ta v n không ph i đã quen bi t cũ, nh ngừ ằ ế ố ả ế ư

l y lòng thành th c c m thông nhau, hay nói nh ng câu ng i ta khó nói, khôngấ ự ả ữ ườ

th n ti ng trung th c, h n n a có lòng liêm khi t, l y b ng thành tín đãi ng iẹ ế ự ơ ữ ế ấ ụ ườ

d i, nên nhi u ng i yêu m n. Sau khi ch t, Ph m Ý thay chân. Vua s c b o ýướ ề ườ ế ế ạ ắ ả

r ng : Ch đ Thân Văn Nhi p m t mình chuyên đ c ti ng hay v tr c. C l iằ ớ ể ế ộ ượ ế ề ướ ứ ờ

nói đó đ bi t là đã ch n s n r i.ủ ế ọ ẵ ồ

Con có 3 ng i : Tr ng Tr làm quan đ n Tri ph ph Tuy An; Tr ng Hu làm Bườ ọ ữ ế ủ ủ ọ ề ố

chính s Qu ng Nam; Tr ng Thu n l y m sinh sung Ký l c, r i đ h ng ti n.ứ ở ả ọ ậ ấ ấ ụ ồ ỗ ươ ế

Con Tr là Tr ng C nh, Tr ng H t. Tr ng C nh cũng đ h ng ti n làm Đ c h cữ ọ ả ọ ố ọ ả ỗ ươ ế ố ọ

đ o Ninh Thu n; Tr ng H t lúc đ u đ h ng ti n t i trúng li n Phó b ng.ở ạ ậ ọ ố ầ ỗ ươ ế ớ ề ả

Nhã Bá Sĩ

Tên t là Nguyên L p, ng i huy n Mỹ Hóa, t nh Thanh Hóa. Ông cao t (t 5 đ i)ự ậ ườ ệ ỉ ổ ổ ờ

là Hi n, làm Đô th ng ch v C m y đ i Lê. Bá Sỹ năm Minh M ng th 2, đề ố ế ệ ẩ ờ ạ ứ ỗ

h ng c ng, b làm Tri huy n Tiên L , nhi u l n thăng lên viên Ngo i lang Bươ ố ổ ệ ữ ề ầ ạ ộ

Hình.

Năm th 11, th Lang trung, ra trông coi thu đ ng Qu ng Ngãi, b vi c ph iứ ự ế ườ ở ả ị ệ ả

c t ch c, phái đi theo sang Qu ng Đông ra s c báo hi u chu c t i. R i sau khaiấ ứ ả ứ ệ ộ ộ ồ

ph c ki m th o, lĩnh hu n đ o huy n An L c, thăng Giáo th ph Hoài Đ c, giaụ ể ả ấ ạ ở ệ ạ ụ ủ ứ

làm Hàn lâm vi n tu so n, vì m ngh vi c. Đ u năm T Đ c, đ c các quan đ c ,ệ ạ ố ỉ ệ ầ ự ứ ượ ề ử

nên th ng xu ng chi u cho kh i ph c, đ u cáo m xin t .ườ ố ế ở ụ ề ố ừ

Năm th 6, thăng hàm tr c tác, lĩnh Đ c h c t nh y. Đ c ít lâu, xin v h u,ứ ướ ố ọ ở ỉ ấ ượ ề ư

Vua cho, g p khi gi c ngoài bi n không yên, nhi u l n dâng s bày tâu.ặ ặ ở ể ề ầ ớ

N59;m th 17, l i m t tr n 3 ch c "tiên nghi". Vua nói r ng : Ng i y mà tu iứ ạ ậ ầ ướ ằ ườ ấ ổ

già đáng ti c. Chu n cho cùng v i 2 t nh th n Thanh, Ngh th ng ngh vi c công.ế ẩ ớ ỉ ầ ệ ươ ị ệ

Năm th 20, b m ch t, th go tu i. Bá Sỹ nhà h n 10 năm, d y b o h c trò,ứ ị ố ế ọ ổ ở ơ ạ ả ọ

trong châu trong làng đ u m n thanh giáo c a ông. Sau khi m t, Vua th ng dề ế ủ ấ ườ ụ

b o các quan sai ti n c ng i nào h c hành thu n chính nh Nhã Bá Sỹ, đ cả ế ử ườ ọ ầ ư ượ

vua ch n bi t yêu quí. Bá Sỹ có tr c tác : Đ i h c đ thuy t, 1 quy n; Thanh Hóaọ ế ướ ạ ọ ồ ế ể

t nh chí, 2 t p; Vi t hành t p th o, 2 t p; Ngh âm hãn h ng 2 t p. Và nh ngỉ ậ ệ ạ ả ậ ị ươ ậ ữ

quy n : V nh Vi t s thi t p, Đ m trai thi văn, cùng nh ng t p : Đ m trai quanể ị ệ ử ậ ạ ữ ậ ạ

ngh , Ngh âm bi t l c v.v... em là , con là Dĩ Huy n, Tri Thu t cháu là Duy C đ uị ị ệ ụ ố ễ ậ ơ ề

đ h ng ti n.ỗ ươ ế

Nguy n Thuễ

Khi x a tên là B o, t là Đ nh Ph , ng i huy n Nông C ng, t nh Thanh Hóa. C làư ả ự ị ủ ườ ệ ố ỉ ụ

Hi u, ông là Ho n, kho ng năm Chính Hòa (đ i Lê Hy Tông) k ti p đ Ti n sĩ,ệ ả ả ờ ế ế ỗ ế

đ u làm đ n Tham t ng. Minh M ng năm th 2, đ h ng ti n, lúc đ u b Triề ế ụ ạ ứ ỗ ươ ế ầ ổ

huy n Thanh Hà, r i thăng Tri ph Kinh Môn, b vi c ph i giáng làm T v B L ,ệ ồ ủ ị ệ ả ư ụ ộ ễ

nhi u l n thăng t i Lang trung.ề ầ ớ

Năm th 21, b làm Án sát s H i D ng. Đ u năm Thi u Tr l i giáng làm Hànứ ổ ứ ả ươ ầ ệ ị ạ

lâm vi n th đ c, sung vào S quán biên tu.ệ ị ộ ử

Năm th 4, pho "Th c l c ti n biên" làm xong, c t lên Th gi ng h c sĩ, r i giaứ ự ụ ề ấ ị ả ọ ồ

H ng lô t khanh, sung vào To n tu.ồ ự ả

T Đ c năm th nh t, thăng Quang b c t khanh, sung Phó s sang Yên Kinh. Khiự ứ ứ ấ ộ ự ứ

xong vi c tr v sung làm công vi c N i các; r i b H u th lang B L i, tr i làmệ ở ề ệ ộ ồ ổ ữ ị ộ ạ ả

B chính 2 t nh Bình Đ nh và Phú Yên, đ i v T th lang B H .ố ỉ ị ổ ề ả ị ộ ộ

Năm th 7, b B chính t nh Khánh Hòa, khi vào t bi t tr c m t vua đ đi, vuaứ ổ ố ỉ ừ ệ ướ ặ ể

d b o : M u tính công vi c gi đã. Năm sau b m ch t ch làm quan, th 57ụ ả ư ệ ữ ị ố ế ở ỗ ọ

tu i.ổ

Vua b o : Thu làm quan đi m tĩnh đáng khen, sai c p thêm ti n tu t đ làm ma.ả ề ấ ề ấ ể

Thu là ng i yên tĩnh ch c ch n, chăm v so n thu t, m i khi công đ ng luiườ ắ ắ ề ạ ậ ỗ ở ườ

v , th i ng i yên l ng tr n ngày, bên t đ h a, bên h u sách v , tay không r iề ờ ồ ặ ọ ả ồ ọ ữ ở ờ

quy n sách. Tr c tác có nh ng b : S y u, Hoàn vũ k văn, S c c lo i biên,ể ướ ữ ộ ử ế ỷ ử ụ ạ

Qu c s ký biên, Đi n l l c kh o, Kinh môn ph chí, Thanh Hà huy n chí,ố ử ể ễ ượ ả ủ ệ

Ph ng S n t chí l c, Th ch đ m ng thuy t, Tinh thi n tùy bút, S trình t pươ ơ ừ ượ ạ ề ộ ế ề ứ ậ

ký, Anh vũ h c ngôn, Bi n l t p văn, T p cú thi kh o, c ng 14 t p. Con là Gi n,ọ ề ệ ạ ạ ả ộ ậ ả

em là Nhân; cháu h là Vỹ đ u đ c n i ti ng.ọ ề ượ ổ ế

Gi nả

Tên t là Tuân Ph , T Đ c năm th nh t, đ h ng ti n, b làm Tri huy n ự ủ ự ứ ứ ấ ỗ ươ ế ổ ệ ở

Th y Đ ng. G p t nh H i D ng có gi c c p, Gi n m quân nghĩa dũng theoủ ườ ặ ỉ ả ươ ặ ướ ả ộ

quân th đi b t d p.ứ ắ ẹ

Năm 19, lĩnh Tri ph Kinh Môn và tr c kia theo quân có công, b Hàn lâm vi nủ ở ướ ổ ệ

th đ c nh ng vãn lĩnh Tri ph . R i đình th n xét ra có cán l c, sung làm Bangị ộ ư ủ ồ ầ ượ

bi n H i D ng t nh v và tham tán vi c tu n phòng ngoài biên.ệ ả ươ ỉ ụ ệ ầ

Năm th 24, sung làm Th ng bi n s n h i phòng Thanh Hóa, kiêm khuyên b oứ ươ ệ ơ ả ở ả

khai kh n đ t b hoang mi n th ng du. Năm sau đ c gia Th gi ng h c sĩ, r iẩ ấ ỏ ở ề ượ ượ ị ả ọ ồ

sung làm S n phòng s Thanh Hóa, b vi c ph i m t ch c, g ng s c báo hi uơ ứ ở ị ệ ả ấ ứ ắ ứ ệ

chu c t i. R i sau ti n quân t i 2 châu Quan, đ c th ng tr n, l i khai ph c Hànộ ộ ồ ế ớ ượ ắ ậ ạ ụ

lâm vi n tr c tác, đ i làm ch s B L thăng đ n Lang trung.ệ ướ ổ ủ ự ộ ễ ế

Năm th 33, sung qu n lý Th ng chính Hà N i, tr i làm Án sát s Hà N i, sauứ ả ươ ộ ả ứ ộ

chuy n v Hà Tĩnh, vì nhi u l n b giáng nên cáo b nh v r i ch t. Con th là L iể ề ề ầ ị ệ ề ồ ế ứ ợ

C p đ h ng ti n.ấ ỗ ươ ế

Nhân

Gia Long năm th 12, đ h ng c ng, tr i b Tri huy n Nga S n. Nhân tính v nứ ỗ ươ ố ả ổ ệ ơ ố

hi n lành, làm vi c chu ng khoan hòa gi n d , không nh n đ đ a l ; r i b Triề ệ ộ ả ị ậ ồ ư ễ ồ ổ

ph Hà Trung, v n trong s ch ki m c nh tr c. Dân có vi c đ n ki n, đemủ ẫ ạ ệ ướ ư ướ ệ ế ệ

nghĩa lý hi u b o, ng i cũng tin l i, không n d i trá. V hình ng c càng c nể ả ườ ờ ỡ ố ề ụ ẩ

th n, khi khám xét nh ng án n ng r t ph i chăng s ch m t đ o, Sau làm đ nậ ữ ặ ấ ả ạ ậ ả ế

Lang trung B H .ộ ộ

Vĩ

New Roman">Tên t là Phong Ph , cháu c a Nhân, b là Nho, đ h ng c ng, Tự ủ ủ ố ỗ ươ ố ự

Đ c năm th 11 Vỹ cũng thi đ làm Tri huy n Nam Tr c thăng tri ph Đ c Th ,ứ ứ ỗ ệ ự ủ ứ ọ

r i tri u vào Ch ng n c p s trung; r i lĩnh án sát s Ngh An. Vỹ có ti ng làồ ệ ưở ấ ấ ự ồ ứ ở ệ ế

tài cán. Năm th 31, sung bi n công vi c N i các, đ i làm bi n lý B L i; sau lĩnhứ ệ ệ ở ộ ổ ệ ộ ạ

B chính s B c Ninh, r i ch t. Con là L đ u năm Đ ng Khánh làm bang bi nố ứ ắ ồ ế ệ ầ ồ ệ

huy n v Nông C ng, ch t v qu c s , đ c t ng hàm Cung ph ng.ệ ụ ố ế ề ố ự ượ ặ ụ

Nguy n Qu c Tr chễ ố ạ

es New Roman">

Khi tr c tên là Qu c C m, ng i huy n Tiên Du, t nh B c Ninh. Minh M ng nămướ ố ẩ ườ ệ ỉ ắ ạ

th 2 đ h ng ti n, do t v B L , b ra Tri huy n Nam X ng, tr i thăng Viênứ ỗ ươ ế ư ụ ộ ễ ổ ệ ươ ả

ngo i lang B L i.ạ ộ ạ

Năm th 17, c t lên làm Án sát s Bình Thu n và H lý tu n ph quan phòng t nhứ ấ ứ ậ ộ ầ ủ ỉ

y.ấ

Năm th 21, thăng th Th lang B H .ứ ự ị ộ ộ

Đ u năm Thi u Tr , chuy n làm T th lang, nhi u l n thăng đ n Tu n ph 2 t nhầ ệ ị ể ả ị ề ầ ế ầ ủ ỉ

H ng Yên và Hà Tĩnh.ư

Năm T Đ c th 6, quy n h T ng đ c An, Tĩnh, r i vào làm T tham tri B H ;ự ứ ứ ề ộ ổ ố ồ ả ộ ộ

vâng phái đi Tham bi n công vi c đê đi u ngoài sông B c Kỳ. Khi xong vi c trệ ệ ề ở ắ ệ ở

v , b làm T ng đ c H i Yên. G p b n gi c m t n c thu c t nh Qu ng Yên làmề ổ ổ ố ả ặ ọ ặ ở ặ ướ ộ ỉ ả

r i lo n, lan tràn đ n 2 h t Đông và B c, t i vây sát đ; n t nh thành ng. Thố ạ ế ạ ắ ớ ế ỉ ươ ế

gi c ngông cu ng. Qu c Tr ch khuy n khích t ng t t bày cách c gi . Tr i h n 5ặ ồ ố ạ ế ướ ố ố ữ ả ơ

tháng, quân c u vi n t i, vòng vây m i gi i đ c. Khi tr c đ c tin báo có gi c,ứ ệ ớ ớ ả ượ ướ ượ ặ

Qu c Tr ch b khép t i v ch ng ch i không có công tr ng ph i m t ch c. Sauố ạ ị ộ ề ố ọ ạ ả ấ ứ

T ng th ng là Nguy n Tri Ph ng cho là có công gi đ c thành tâu rõ lên, đ cổ ố ễ ươ ữ ượ ượ

khai ph c Th gi ng h c sĩ, nhân m xin cáo ngh r i ch t.ụ ị ả ọ ố ỉ ồ ế

Phan Tĩnh

Khi tr c tên là Vĩnh Đinh, ng i huy n Tân Long, thành Gia Đ nh. Minh M ngướ ườ ệ ị ạ

năm th 12, đ h ng ti n, đ u năm T Đ c nhi u l n thăng đ n Th lang B L ,ứ ỗ ươ ế ầ ự ứ ề ầ ế ị ộ ễ

sung làm Chánh s sang n c Thanh. Khi đi s v , đ i làm B chính s Qu ngứ ướ ứ ề ổ ố ứ ả

Nam. Ch a bao lâu c t làm Tu n ph H ng Hóa.ư ấ ầ ủ ư

Năm th 7, đ i làm H u tham tri B H ; r i vì tr c Qu ng Nam đòi l y thuứ ổ ữ ộ ộ ồ ướ ở ả ấ ế

b c l u, vi c phát giác ra, b giáng 3 c p đ i xu ng làm tham bi n quân v ạ ậ ệ ị ấ ổ ố ệ ụ ở

Qu ng Ngãi, đ n làm Th b chính s . B y gi b n ác Man Th ch Bích c pả ế ự ố ứ ấ ờ ọ ở ạ ướ

b o Thanh Lâm, Tĩnh cùng Lãnh binh là Nguy n Tr ng Duy t d p đ c yên.ả ễ ườ ệ ẹ ượ

Năm th 12, quân Pháp đánh hãm thành Gia Đ nh, đ i sung làm tham tán. Tr nứ ị ổ ậ

đánh đ n t Phú Th , Tĩnh trúng đ n b th ng. Vi c đ n tai vua, c p cho sâmở ồ ả ọ ạ ị ươ ệ ế ấ

qu , x h ng, băng phi n và 30 l ng b c; chu n cho cách l u v n sung tham tánế ạ ươ ế ạ ạ ẩ ư ẫ

ng i trong tr ng bày m u l p k , r i đ i làm tán </font>ồ ướ ư ậ ế ồ ổ

Mùa đông năm y, m ch t trong quân.ấ ố ế ở

Tĩnh v n có danh v ng vua r t th ng, truy t ng hàm Tham tri, sai quan đ n tố ọ ấ ươ ặ ế ế

và c p thêm cho 1 cây g m Trung Qu c, 5 t m l a, 10 t m v i và 80 l ng b c,ấ ấ ố ấ ụ ấ ả ạ ạ

cùng b d ng cho các con.ổ ụ

Nguy n Hiênễ

Ng i huy n Phù Mỹ, t nh Bình Đ nh, lúc nh đ c sách có trí l c. Kho ng nămườ ệ ỉ ị ỏ ọ ượ ả

Minh M ng ra đ u quân, b t đ u b làm đ i tr ng, theo đi quân th thànhạ ầ ắ ầ ổ ộ ưở ứ ở

Phiên An, có công c t làm su t đ i, l i đi Tr n Tây, đánh phá đ n Thi t Thăng c tấ ấ ộ ạ ấ ồ ế ấ

làm qu n c .ả ơ

T Đ c năm th 5, tr i làm Phó Lãnh binh Đ nh T ng, An Giang, r i thăng Vự ứ ứ ả ở ị ườ ồ ệ

úy.

Năm th 12, c a bi n Đà N ng có bi n đ ng, Hiên l y hàm Ch ng v sung quânứ ử ể ẵ ế ộ ấ ưở ệ

th tán t ng.ứ ươ

Năm th 15, H lý t ng đ c Nam Ngãi.ứ ộ ổ ố

Năm th 17, thăng b Th ng ch doanh Long Vũ, kiêm qu n H u quân, tr i coi Tứ ổ ố ế ả ậ ả ả

h u quân. G p lúc Nam kỳ có vi c sung làm H i phòng s T tr c kỳ, y choữ ặ ệ ả ứ ở ả ự ủ

hu n luy n các bi n binh và vi c s a sang các đ n b o.ấ ệ ề ệ ử ồ ả

"48">Năm th 21, mùa thu, gi c Ngô bên nhà Thanh đánh hãm t nh Cao B ng,ứ ặ ỉ ằ

quan quân b th ng, Vua cho sung làm Khâm sai Thái Nguyên đ o Th o ngh chị ươ ạ ả ị

T t ng quân và cho 80 l ng b c, cùng thanh g m Vua dùng đ long tr ngả ướ ạ ạ ươ ể ọ

quy n hành. Hiên t i quân th , cùng v i Bình kh u t ng quân và Đoàn Th tâuề ớ ứ ớ ấ ướ ọ

bày k sách đ p v tình hình ngoài biên (l i nói chép truy n Đoàn Th ). Vuaế ẹ ỗ ở ờ ở ệ ọ

khen và nh n l i, đ i sung làm Hi p th ng quân th L ng S n; r i lĩnh T ng đ cậ ờ ổ ệ ố ứ ạ ơ ồ ổ ố

Đ nh Yên.ở ị

Năm th 2, phái viên c a Pháp là quan ba An Nghi p đã l y Hà Thành, đem binhứ ủ ệ ấ

thuy n r i xu ng Nam Đ nh. B y gi hòa c ch a đ nh, Hiên y cho Lãnh binh làề ờ ố ị ấ ờ ướ ư ị ủ

Nguy n Văn L i và Th ng bi n là Ph m Văn Ngh đón đánh đ n Đ c B , khôngễ ợ ươ ệ ạ ị ở ồ ộ ộ

đ ch n i, tàu Pháp ch y th ng lên sông V Hoàng b n phá r i chi m gi l y thành.ị ổ ạ ẳ ỵ ắ ồ ế ữ ấ

Hiên b cách ch c g ng s c báo hi u chu c t i. R i sai các quan quân th choị ứ ắ ứ ệ ộ ộ ồ ở ứ

Hiên là v n có công lao, tâu xin cho khai ph c hàm Phó qu n c , v quê r i mố ụ ả ơ ề ồ ố

ch t, th 82 tu i, con là Oanh đ c t p viên t .ế ọ ổ ượ ậ ử

QUY N 29Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XIXỆ Ụ

H Uyồ

Ng i huy n Phong Đi n, ph Th a Thiên. Kho ng năm Minh M ng, ra đ u quân,ườ ệ ề ủ ừ ả ạ ầ

trích sung vào vi n Th ng Trà, Thi u Tr năm th 6, b làm Th b c th 5, vì sátệ ượ ệ ị ứ ổ ị ậ ứ

h ch vào h ng bình, tr i thăng lên b c th 2.ạ ạ ả ậ ứ

T Đ c năm th 12, phái đ n quân th Qu ng Nam. Tr n đánh H i Châu cóự ứ ứ ế ứ ả ậ ở ả

công, b làm C m binh phó v úy; r i đ i sang v Khinh k vi n Th ng t sungổ ẩ ệ ồ ổ ệ ỵ ệ ượ ứ

làm Hi p lĩnh Th v ban tr c. H i lâu, thăng Ch ng v , quy n gi n tri nệ ị ệ ở ự ồ ưở ệ ề ữ ấ ệ

doanh Long vũ.

Năm th 19, gian dân là Đoàn Tr ng, Đoàn Tr c h p b n lũ gây bi n, b c hi p thứ ư ự ọ ọ ế ứ ế ợ

làm x ng D ng Xuân kở ưở ươ ̓5; có nghìn ngư i, s n vào c a Ng môn, chuy n t iờ ấ ử ọ ể ớ

c a T d ch. Viên th v là Nguy n Th nh, Ch huy s là Ph m Vi t Trang đóng c aử ả ị ị ệ ễ ị ỉ ứ ạ ế ử

ch ng c , đ u b th ng. Gi c phá cánh c a vào đ n nhà Duy t Th , Uy ngănố ự ề ị ươ ặ ử ế ệ ị

ch ng, Tr c chém ph i Uy b th ng tai bên ph i. Uy hô to b o N i giám kíp đóngố ự ả ị ươ ả ả ộ

c a chái bên t ; t c thì ra hi u l nh g i nh ng ng i túc tr c x Th v , ty C nử ả ứ ệ ệ ọ ữ ườ ự ở ứ ị ệ ẩ

tín t i b t gi c. B y gi gi c Tr ng đem bè lũ c năm, sáu trăm ng i t i tr cớ ắ ặ ấ ờ ặ ư ướ ườ ớ ướ

đi n Thái Hòa s p nghi v g i v loan giá đem ki u ra đón Đinh Đ o. Ki u n aệ ắ ệ ọ ệ ệ ạ ệ ử

đ ng, Uy g p hét lên b t lui; l i tr bi n binh s công tác m ng r ng : "B nườ ặ ắ ạ ỏ ề ở ở ắ ằ ọ

ng i cam ch u theo gi c ?" Chúng đ u rút lui tan đi, Uy s n đ n đâm, tên gi cươ ị ặ ư ề ấ ế ặ

Tr c ngã xu ng, r i b bi n k ti p đ n, Tr ng cũng b b t, b t h t đ c c b nự ố ồ ộ ề ế ế ế ư ị ắ ắ ế ượ ả ọ

lũ. Đ n khi đình th n xét tâu công tr ng, c t b Uy làm Đô th ng doanh Long Vũ,ế ầ ạ ấ ổ ố

t n phong là Dũng nghĩa t , nh ng v n sung làm qu n lĩnh Th v đ i th n; giaấ ử ư ẫ ả ị ệ ạ ầ

th ng cho 1 cái bài vàng có 5 ch "S c t Trung dũng t ng", 1 cái bài đeo b ngưở ữ ắ ứ ướ ằ

ng c quý 1 cái nh n đeo b ng vàng dát m t ng c kim c ng li n nhau và 10 l ngọ ẫ ằ ặ ọ ươ ề ạ

vàng, l i gia cho 1 c p trác d ; vào tri u đ ng hàng d i ban văn th hi p bi n.ạ ấ ị ề ứ ướ ự ệ ệ

R i sau đ i làm Ti n quân đô th ng, kiêm Ch ng T quân.ồ ổ ề ố ưở ả

Năm th 23, quân th B c kỳ th ng b thua, Uy xin theo đi đánh d p. Vua choứ ứ ở ắ ườ ị ẹ

là bên ban vũ đ ng c n ng i,ươ ầ ườ

Năm th 26, Hà thành có vi c sai sung làm T ng th ng quân v , đem đ i binh t iứ ệ ổ ố ụ ạ ớ

đ u đ a gi i cõi Thanh Hóa, Ninh Bình nghiêm m t đóng đ n xem c h i mà làm.ầ ị ớ ậ ồ ơ ộ

G p t nh Ngh An có tên Tr n T n kh i lo n, đ i làm An Tĩnh T ng th ng đ iặ ỉ ệ ầ ố ở ạ ổ ổ ố ạ

th n. Tháng 4 năm y, b m, vua sai th v đi ng a tr m c p cho sâm qu c aầ ấ ị ố ị ệ ự ạ ấ ế ủ

vua dùng. R i sau vì phái đi không có công tr ng gì, cho tri u v giáng làm ch ngồ ạ ệ ề ưở

v , nh ng quy n ch ng Ti n quân. Năm th 28 th i ch t.ệ ư ề ưở ề ứ ờ ế

Uy v n có dũng l c, vua suy nghĩ cho ph c l i nguyên hàm Đô th ng. Con có 3ố ượ ụ ạ ố

ng i, Tr c t p t c làm đ n C m binh su t đ i; Ti n vào danh sách anh danh,ườ ự ậ ướ ế ẩ ấ ộ ế

tr i thăng Phó qu n c ; Ch t vào l tùy, tr i thăng Chánh th t ph m sung S quanả ả ơ ấ ệ ả ấ ẩ ử

đ ng l c.ằ ụ

Nguy n Chíễ

Ng i huy n Duy Xuyên, t nh Qu ng Nam, ông là Ti n Tr c đ c ân t th dân.ườ ệ ỉ ả ế ự ượ ứ ọ

Chí có dũng l c, Minh M ng năm th 9, ra đ u quân, th ng theo tàu th y t i Tânự ạ ứ ầ ườ ủ ớ

Ba và ti u Tây D ng làm vi c công. Vì am hi u đ ng đi bi n, b chánh đ iể ươ ệ ể ườ ể ổ ộ

tr ng, tr i thăng Qu n c v úy.ưở ả ả ơ ệ

T Đ c năm th 20, thăng làm Ch ng v sung Thu n An đ c phòng; r i c t lênự ứ ứ ưở ệ ậ ố ồ ấ

b Th y s đ đ c.ổ ủ ư ề ố

Năm th 24, thăng th Đô th ng, vì coi gi thuy n r ng không c n th n b bãi,ứ ự ố ữ ề ồ ẩ ậ ị

m t h i lâu l i b Đô th ng.ộ ồ ạ ổ ố

Năm th 30, cáo b nh xin v h u. Vua cho là Chí giúp vi c lâu ngày có ph n khóứ ệ ề ư ệ ầ

nh c, n ban cho sa l a m i th đ u 3 t m, và 50 l ng b c. Ch a bao lâu th iọ ơ ụ ỗ ứ ề ấ ạ ạ ư ờ

ch t, th 73 tu i.ế ọ ổ

eight="0">

Vũ Lã

Tên t là Tr ng Đ nh, ng i huy n L D ng, t nh Qu ng Nam. Lã là ng i c ngự ọ ỉ ườ ệ ễ ươ ỉ ả ườ ươ

tr c, có ki n th c m u l c. Năm Minh M ng ra đ u quân. Đ u năm T Đ c tr iự ế ứ ư ượ ạ ầ ầ ự ứ ả

làm cai đ i, chuy n làm hi p qu n. Đ c khá lâu, r i lĩnh Phó lãnh binh Qu ngộ ể ệ ả ượ ồ ở ả

Ngãi.

Năm th 21, đ i b V úy kiêm qu n ty Tr n ph ; r i c t lên b Đô ch huy s ứ ổ ổ ệ ả ấ ủ ồ ấ ổ ỉ ứ ở

v C m y.ệ ẩ

Năm th 26 b Th ng ch doanh Ti n phong. B y gi có toán th ph n cứ ổ ố ế ề ấ ờ ổ ỉ ở ướ

Thanh t H ng Hóa lan tràn qu y nhi u mi n th ng du Thanh Hoá. Vua cho t nhừ ư ấ ễ ề ượ ỉ

Thanh là tr ng đ a H u Kỳ, sai Lã sung là Đ đ c quân v , cùng v i Tham tán làọ ị ở ữ ề ố ụ ớ

Nguy n Chính đem lính kinh đ n ngay đ c thúc đánh d p, K p khi toán gi c tr nễ ế ố ẹ ị ặ ố

tránh, Lã cùng Chính m u tính vi c làm cho t t v sau. Xin đ t nha S n phòng, đư ệ ố ề ặ ơ ể

th i th ng thay phiên nhau đi tu n phòng cho m nh thanh th . Vua y theo. Khiờ ườ ầ ạ ế

v vào ra m t. Vua d r ng : Chuy n đi này d u không có công lao m y, nh ngề ắ ụ ằ ế ẫ ấ ư

m i th qua m t tý đã có th m u tính s m đ c yên tĩnh, r t là khen ng i,ớ ử ộ ể ư ớ ượ ấ ợ

th ng cho 1 đ ng kim ti n.ưở ồ ề

N27, An Tĩnh có lo n Mai T n vua sai Lã sung làm Hi p đ c, cùng v i Th ng đ cở ạ ấ ệ ố ớ ố ố

là Lê Bá Thân đem binh thuy n t i Linh Giang phòng gi đánh d p. Khi thành Hàề ớ ữ ẹ

Tĩnh đã thu ph c đ c, cho tri u v thăng b Th ng ch quy n ch ng H u quânụ ượ ệ ề ổ ố ế ề ưở ậ

sung làm H i phòng phó s Kinh kỳ. R i sau m ch t, th 68 tu i, truy t ng hàmả ứ ở ồ ố ế ọ ổ ặ

Đô th ng, chi u l c p cho ti n tu t.ố ế ệ ấ ề ấ

Lê Ch Tínỉ

Ng i huy n H i Lăng, t nh Qu ng Tr . Lúc m i ra đ u quân, khi y Hi n t ch aườ ệ ả ỉ ả ị ớ ầ ấ ế ổ ư

lên làm vua, ch n vào h u trong. Vì là thân c n, đ c tin yêu, h u h h n 10 năm,ọ ầ ẩ ượ ầ ạ ơ

tr i thăng đ n cai đ i. Khi Hi n t lên ngôi năm đ u, b làm Th v b c 3, lâu nămả ế ộ ế ổ ầ ổ ị ệ ậ

làm t i Ch ng v .ớ ưở ệ

T Đ c năm th nh t, quy n Ch ng n tri n doanh H uy qu n lính Th v đ iự ứ ứ ấ ề ưở ấ ệ ổ ả ị ệ ạ

th n; tr i làm Th ng ch đô th ng, r i đ n Ti n quân Đô th ng ph đô th ng.ầ ả ố ế ố ồ ế ề ố ủ ố

Năm th 9, vi n l xin v h u. Vua cho Ch Tín s c l c còn th theo làm vi c quanứ ệ ệ ề ư ỉ ứ ự ể ệ

đ c, c l u l i.ượ ố ư ở ạ

Năm th 13, ch t ch làm quan, gia ân cho ti n, l a r t h u, sai quan đ n t .ứ ế ở ỗ ề ụ ấ ậ ế ế

Năm th 33, vua l i nghĩ Ch Tín là th n b c c a tri u tr c chu n cho đ c li tứ ạ ỉ ầ ộ ủ ề ướ ẩ ượ ệ

t đ ;ng Ph ng gia ngoài c a Khiêmự ở ườ ươ ử

Khi tr c, v Ch Tín là Hoàng Th sung làm n quan N i đình phong làm Th cướ ợ ỉ ị ữ ở ộ ụ

nhân. Con có 2 ng i, con l n là Ch Hi u l y Nghĩa Ch ng công chúa, b làm Phòườ ớ ỉ ế ấ ưở ổ

mã đô úy làm đ n Phó v úy; con th là Ch Trung đ c võ, làm Vi n khanh ế ệ ứ ỉ ỗ ử ệ ở

vi n Vũ b ; cháu là Phái đ c m th Hàn lâm vi n ki m th o.ệ ị ượ ấ ụ ệ ể ả

Nguy n Kh c Tr chễ ắ ạ

Tên t là An Ph , ng i huy n Đông An, t nh H ng Yên.ự ủ ườ ệ ỉ ư

Minh M ng năm th 6, đ h ng ti n, tr i làm Huy n th a huy n Yên L c, b Triạ ứ ỗ ươ ế ả ệ ừ ệ ạ ổ

huy n huy n Yên L c.ệ ệ ạ

Năm th 19, đ i làm đ ng Tri ph Yên Khánh, r i vào làm Viên ngo i lang Bứ ổ ồ ủ ồ ạ ộ

Hình.

Đ u năm Thi u Tr đ i làm Lang trung, nhi u l n thăng đ n Án sát s Hà Tĩnh vàầ ệ ị ổ ề ầ ế ứ

H i D ng.ả ươ

T Đ c năm th nh t, đ i làm án sát s Hà N i. Tr ch đi đ n đâu cũng thíchự ứ ứ ấ ổ ứ ộ ạ ế

khuy n d y các sĩ t , các h c trò tài vào b c nào thành đ t vào b c y, h c t pế ạ ử ọ ậ ạ ậ ấ ọ ậ

th ng đ n vài trăm ng i.ườ ế ườ

Năm th 2, b B chính s Gia Đ nh; r i H lý tu n ph Đ nh T ng. R i l iứ ổ ố ứ ở ị ồ ộ ầ ủ ở ị ườ ồ ạ

b B chính sổ ố ứ

height="0">

Năm th 8, l y hàm Hàn lâm tr c h c sĩ, sung ch c S quán to n tu. T i năm sau,ứ ấ ự ọ ứ ử ả ớ

67 tu i, s p xin cáo lão, nhi u ng i cho là ch a t i l , khuyên nên l i. Tr chổ ắ ề ườ ư ớ ệ ở ạ ạ

nói: "Ng i x a chu ng m nh b o rút lui, Nhà theo chí h ng c a mình". Bènườ ư ộ ạ ạ ướ ủ

dâng s tr n tình xin v . Vua y cho, và ban cho áo tri u bào đ v vang khi vớ ầ ề ề ể ẻ ề

làng.

Kh c Tr ch đã đ c an nhàn, l y v n r ng t thích. Năm tu i đ n 80, đ c dắ ạ ượ ấ ườ ừ ư ổ ế ượ ự

ban c p b c l a; l i vì có con là Vỹ đ c vinh hi n. Năm th 31 g p kỳ khánh ti tấ ạ ụ ạ ượ ể ứ ặ ế

ban ân, l i đ c th ng cho đ v t. R i ch t, th 91 tu i. Con là Ph , Gi ng, Vỹạ ượ ưở ồ ậ ồ ế ọ ổ ổ ả

đ u đ h ng ti n, Ph , Gi ng tr i làm Thú l nh; Vỹ hi n nay b Hi p bi n đ iề ỗ ươ ế ổ ả ả ệ ệ ổ ệ ệ ạ

h c sĩ, sung làm Th ng bi n Ph thông s B c kỳ; còn Nghiêm, Trình, X ngọ ươ ệ ở ủ ứ ắ ứ

cũng do t p m b quan, Bình thì đ tú tài.ậ ấ ổ ỗ

Nguy n H u Tháiễ ữ

Ng i huy n Ho ng Hóa, t nh Thanh Hóa.ườ ệ ằ ỉ

Minh M ng năm th 6, đ h ng ti n, b t đ u b Tri huy n Th y Anh, r i đ i điạ ứ ỗ ươ ế ắ ầ ổ ệ ụ ồ ổ

2 huy n : Kim S n, Đông Tri u; tr i thăng đ ng Tri ph Bình Giang; r i tri u vàoệ ơ ề ả ồ ủ ồ ệ

b Giám sát ng s .ổ ự ử

T Đ c năm th 5, cáo b nh v h u.ự ứ ứ ệ ề ư

H u Thái làm quan có chính sách nhân hu , sau khi m t, các th n p : Tuy L c, Anữ ệ ấ ầ ấ ộ

Hòa Kim S n và Hoàng Kinh An sinh Đông tri u đ u l p đ n th .ở ơ ở ề ề ậ ề ờ

L i có ng i cùng huy n v i H u Thái là Lê_Vi t Huy và ng i xã Vĩnh L c làạ ườ ệ ớ ữ ế ườ ở ộ

Đ Thi n K , cùng vì kính c n ch c v làm đ n n quan. Vi t Huy tên t làỗ ệ ế ẩ ứ ụ ế ấ ế ự

Nguyên Thông. Năm T Đ c th 8, đ h ng ti n, b Tri huy n Thanh Ch ng,ự ứ ứ ỗ ươ ế ổ ệ ươ

chuy n làm Tri ph hai ph Nam Sách, Kinh Môn; k ti p giám sát kho tàng t nhể ủ ở ủ ế ế ỉ

Hà N i; r i c t lên hàm Hàn lâm vi n th đ c, lĩ;nh án sát Ngh An. Tr i thăngộ ồ ấ ệ ị ộ ệ ả

Quang l c t khanh, lĩnh B chính s . Thi n K , năm T Đ c th 28, đ phó b ng,ộ ự ố ứ ệ ế ự ứ ứ ỗ ả

nhi u l n thăng làm Bi n lý 2 b Hình và L . Khi ch t t ng Hàn lâm vi n Thề ầ ệ ở ộ ễ ế ặ ệ ị gi ng h c sĩ.ả ọ

Đào Đình B oả

Ng i huy n Ân Thi, t nh H ng Yên. Minh M ng năm th 6, đ h ng ti n, b tườ ệ ỉ ư ạ ứ ỗ ươ ế ắ

đ u b Tri huy n Thiên L c, thăng t i Tri ph Thiên Tr ng.ầ ổ ệ ộ ớ ủ ườ

Năm th 14, thăng làm Đ c h c Hà Tĩnh, ti p thu bè b n, chăm ch d y b o,ứ ố ọ ở ế ạ ỉ ạ ả

đ c sĩ t theo h c nhi u.ượ ử ọ ề

Năm th 18, gia hàm Hàn lâm vi n Th gi ng h c sĩ, văn lĩnh ch c nh cũ r i ch t,ứ ệ ị ả ọ ứ ư ồ ế

th 67 tu i.ọ ổ

V sau, ng i cùng qu n là D ng Duy Thanh và Lê Sâm huy n Đông Yên, cùngề ườ ậ ươ ở ệ

Đào Danh Văn huy n Tiên L , đ u là h c th c có ti ng. Duy Thanh, năm Minhở ệ ữ ề ọ ứ ế

M ng th 9, đ h ng ti n, b Tri huy n Kim Anh, nhi u l n thăng hàm Hàn lâmạ ứ ỗ ươ ế ổ ệ ề ầ

vi n Th đ c, sung S quán biên tu.ệ ị ộ ử

Thi u Tr năm th 7, b Đ c h c Hà N i. Duy Thanh tính r t hi u, đ tang theoệ ị ứ ổ ố ọ ộ ấ ế ể

h t l , tr i mùa rét, mùa nóng không thay đ i. Ng i đ u khen.an>ế ễ ả ổ ườ ề

Lê Sâm

B t đ u b văn hàm, r i ra ng thí. Minh M ng năm th 9, cùng Duy Thanh đắ ầ ổ ồ ứ ạ ứ ỗ

h ng ti n, b làm Tri huy n Mỹ L ng thăng làm Tri ph T S n, t i ch c đ cươ ế ổ ệ ươ ủ ừ ơ ạ ứ ượ

8 năm, đ i làm Tri ph Qu c Oai. Năm T Đ c th 6, b làm Đ c h c Hà N i.ổ ủ ố ự ứ ứ ổ ố ọ ộ

Đào Danh Văn

Thi u Tr năm th nh t, đ ti n sĩ, do chân Hàn lâm b làm Tri ph L ng Giang,ệ ị ứ ấ ỗ ế ổ ủ ạ

r i b Đ c h cT Đ c năm th 5, l y hàm Th đ c, sung làm S quán biên tu,ồ ổ ố ọ ự ứ ứ ấ ị ộ ử

thăng lên Th gi ng h c sĩ, lĩnh Đ c h c Ngh An, r i ch t ch làm quan. Con làị ả ọ ố ọ ệ ồ ế ở ỗ

To i đ C nhân, b Tri huy n Mỹ L c r i v h u.ạ ỗ ử ổ ệ ộ ồ ề ư

Tr n Tú Dĩnhầ

Ng i huy n Kim Đ ng, t nh H ng Yên.ườ ệ ổ ỉ ư

es New Roman">Minh M ng năm th 6, đ h ng ti n, do chân hành t u B H ,ạ ứ ỗ ươ ế ẩ ộ ộ

nhi u l n thăng t i Lang trung.ề ầ ớ

Năm th 13, b làm Kinh tri u doãn, b vi c ph i m t ch c, vâng phái theo chi cứ ổ ệ ị ệ ả ấ ứ ế

thuy n đ ng l n thay đ i đi Vi t Đông, Giang L u Ba làm vi c quan, tr c sau tr iề ồ ớ ổ ệ ư ệ ướ ả

h n 10 năm đi đ ng bi n c ng 9 l n, n m đ mùi gian hi m, sau khai ph c đ nơ ườ ể ộ ầ ế ủ ể ụ ế

Lang trung ph N i v .ủ ộ ụ

Thi u Tr năm th 7, vì còn m già, tu i g n 80, đ c xin v ph ng d ng. Túệ ị ứ ẹ ổ ầ ượ ề ụ ưỡ

Dĩnh đ t tên hi u là Kim S n quan đ o lão nhân. T c tác có quy n Gia l vàặ ệ ơ ạ ướ ể ễ

quy n "Quan đào th t p" th 60 tu i thì ch t.ể ị ậ ọ ổ ế

Tr n Liên Huyầ

t="0">

Tên t là B o Quang, ng i huy n Gia Bình, t nh B c Ninh.ự ả ườ ệ ỉ ắ

Minh M ng năm th 6, đ h ng c ng tu i m i 18, có ti ng khen là anh tu n. B tạ ứ ỗ ươ ố ổ ớ ế ấ ắ

đ u b Tri huy n, kỳ kh o mãn đ 3 năm xét công, đ c thăng Tri ph Ki nầ ổ ệ ả ủ ượ ủ ế

Th y, vì cha m già xin v ph ng d ng.ụ ẹ ề ụ ưỡ

T Đ c năm đ u, b làm Đ c h c Bình Đ nh, tri u v thăng làm H ng lô tự ứ ầ ổ ố ọ ở ị ệ ề ồ ự

thi u khanh, sung S quán to n tu.ế ử ả

Năm th 17, gia hàm Quang l c t thi u khanh, lĩnh ch c S quan nh cũ r i bứ ộ ự ế ứ ử ư ồ ị m ch t.ố ế

Nguy n Công H pễ ợ

Khi x a tên là Công Thuyên, ng i huy n V B n, t nh Nam Đ nh. Minh M ng nămư ườ ệ ụ ả ỉ ị ạ

th 6, 3; h ng ti n, làm Tri huy n An Đ nh, r i thăng làm Đ c h c Thanh Hóa,ứ ỗ ươ ế ệ ị ồ ố ọ ở

Hà Tĩnh; tr i 12 năm đ c ti ng là x ng đáng v i ch c v , gia Hàn lâm vi n thả ượ ế ứ ớ ứ ụ ệ ị gi ng h c sĩ, r i tri u vào làm Ch ng n ng s đ o Kinh kỳ, đ i sang Qu c tả ọ ồ ệ ưở ấ ự ử ạ ổ ố ử

giám t nghi p, r i thăng làm T t u.T Đ c năm th 4, cáo b nh v h u r iư ệ ồ ế ử ự ứ ứ ệ ề ư ồ

ch t, th 63 tu i. Công H p là ng i có h c v n, làm giáo ch c lâu, chăm vi c d yế ọ ổ ợ ườ ọ ấ ứ ệ ạ

d , h c trò đ c thành t u khá nhi u, sĩ phu đ u suy tôn. Ngày th ng c x l yỗ ọ ượ ự ề ề ườ ư ử ấ

h nh nghĩa, đ c tín v i làng m c cùng v i 2 em hòa thu n thân yêu, con cái đ uạ ượ ớ ạ ớ ậ ề

theo l phép, li t vào h ng thanh khâm (tràng áo xanh t c là h c trò) có 9 ng i;ễ ệ ạ ứ ọ ườ

em là Duy Thành có ti ng là h nh nghĩa, có truy n chép riêng.ế ạ ệ

Ngô Văn Đ chị

<span>Ng i huy n B ch H c, t nh S n Tây. B là Bát, đ h ng ti n, làm quanườ ở ệ ạ ạ ỉ ơ ố ỗ ươ ế

đ n Đ c h c Qu ng Tr . Văn Đ ch, Minh M ng năm th 8, đ tú tài sung b vàoế ố ọ ở ả ị ị ạ ứ ỗ ổ

Qu c t giám sinh, đ c b Tri huy n Kim S n, thăng đ ng Tri ph Yên Khánh,ố ử ượ ổ ệ ơ ồ ủ ở

đ i làm Giám sát ng s , Hình khoa ch ng n c p s trung; tr i làm án sát ổ ự ử ưở ấ ấ ự ả ở

H ng Hóa, H ng Yên và Qu ng Ngãi.ư ư ả

Đ u năm Thi u Tr , th Hình b t Th lang, b giáng làm Binh b viên ngo i lang;ầ ệ ị ự ộ ả ị ị ộ ạ

k đ i làm Thái b c t khanh, bi n lý công vi c B Công.ế ổ ộ ự ệ ệ ộ

Năm th 4, th B chính s Phú Yên l i đ i đì Biên Hòa, r i vào làm H u thứ ự ố ứ ở ạ ổ ồ ữ ị lang B H .ộ ộ

T Đ c năm th nh t, làm Tu n ph Biên Hòa.ự ứ ứ ấ ầ ủ ở

Văn Đ ch tr i làm quan có ti ng là tài năng m n cán, r i sau b vi c giáng 4 c pị ả ế ẫ ồ ị ệ ấ

không đ c làm n a. Năm th 7, t nh Cao B ng có bi n đ ng, vua b o là đ t Caoượ ữ ứ ỉ ằ ế ộ ả ấ

B ng vùng th ng du, trong yên dân ngoài ch ng gi c, ph i nh đ n tay có tàiằ ở ượ ố ặ ả ờ ế

chính tr , bèn kh i ph c cho Đ ch làm H ng lô t khanh, lĩnh B chính s Caoị ở ụ ị ồ ự ố ứ ở

B ng. Khi t i nh n ch c, dâng k sách m u tính ngoài biên, r i ch t, đ c truyằ ớ ậ ứ ế ư ồ ế ượ

th B chính s Cao B ng. Con là To i, đ h ng ti n làm quan đ n H b langụ ố ứ ằ ạ ỗ ươ ế ế ộ ộ

trung.

"0">

Bùi Quỹ

Tên t là H u Trúc, ng i huy n Tiên L , t nh H ng Yên. Ông là Vinh Th n đự ữ ườ ệ ữ ỉ ư ậ ỗ

h ng c ng đ i Lê. Quỹ, Minh M ng năm th 10, đ ti n sĩ, do hàm Hàn lâm vi nươ ố ờ ạ ứ ỗ ế ệ

biên tu, b làm Tri ph Tri u Phong, đ i làm Viên ngo i lang B Công, tr i thăngổ ủ ệ ổ ạ ộ ả

đ n Lang trung.ế

Năm th 17, c t b làm án sát s Qu ng Tr ; r i tri u v làm Bi n lý B Công,ứ ấ ổ ứ ở ả ị ồ ệ ề ệ ộ

thăng lên H u th lang, l i chuy n sang B Hình.ữ ị ạ ể ộ

Đ u năm Thi u Tr , th Hình b h u tham tri.ầ ệ ị ự ộ ữ

T Đ c năm th 1, đ i làm L b h u tham tri , sung làm chánh s đi sang Yênự ứ ứ ổ ễ ộ ữ ứ

Kinh. Năm sau, Trung tri u sách phong s là Lao Sùng Quang t i đô thành Phúề ứ ớ

Xuân, Quỹ cũng t Yên Kinh v t i. Đ c b làm T phó đô ng s vi n Đô sát.ừ ề ớ ượ ổ ả ự ử ở ệ

Khi t i ch c, gi phong hóa pháp đ , th ng dâng s tham h c các đ i th n; l iạ ứ ữ ộ ườ ớ ặ ạ ầ ạ

tâu xin cho hi u chính b "Đ i Vi t s ký", s a l i b "Đ i Nam nh t th ng chí" vàệ ộ ạ ệ ử ử ạ ộ ạ ấ ố

qu ng t p "Đ i Nam phong nhã th ng biên", đ sáng t vi c văn tr . Các l i trìnhả ậ ạ ố ể ỏ ệ ị ờ

bày ý ki n, ph n nhi u đ u đ c thi hành. R i sau có vi c ph i giáng làm S quánế ầ ề ề ượ ồ ệ ả ử

biên tu.

Năm th 4, th Án sát s Tuyên Quang, r i b H ng lô t khanh sung S quánứ ự ứ ở ồ ổ ồ ự ử

to n tu; nhi u l n thăng đ n Hàn lâm vi n tr c h c sĩ, thăng L i b t tham tri,ả ề ầ ế ệ ự ọ ạ ộ ả

sung ch c nh cũ.ứ ư

<font size="3" face="Times New Roman">Năm th 12, sung đi công cán, khi t S nứ ừ ơ

Tây tr v có dâng t m t s trình bày v các công vi c đ phòng ngăn gi , và tở ề ờ ậ ớ ề ệ ề ữ ừ

Qu ng Tr tr ra B c, các quan l i hay hay d ; nh ng đ n c a bi n nào hi mả ị ở ắ ạ ở ữ ồ ở ử ể ể

hay d , nói r t rõ ràng đ y đ . Vua cho là l i nói th ng các quan l y đó làm răn.ễ ấ ầ ủ ờ ẳ ấ

Năm y, đ i làm Tu n ph h lý T ng đ c Bình Phú. T nh Bình Đ nh g p luônấ ổ ầ ủ ộ ổ ố ỉ ị ặ

m y năm m y mùa. Quỹ đ n nh n ch c thung dung v v , s đau kh lâu đã h iấ ấ ế ậ ứ ỗ ề ự ổ ồ

t nh l i.ỉ ạ

Năm th 14, b m ch t ch làm quan, th 66 tu i, đ c truy th T ng đ c.ứ ị ố ế ở ỗ ọ ổ ượ ụ ổ ố

Quỹ s ch c lâu ngày, noi theo phép thánh hi n hay s a đ i đi, càng đ ý tìm tòi.ở ứ ứ ề ử ổ ể

Tính gi ch t phác m c m c không thích bóng b y b ngoài. Th ng nói: H c giữ ấ ộ ạ ẩ ề ườ ọ ả

tr c h t c t ph i m t lòng thành th c làm đ u, b n sĩ phu đ u khen. Khi đi sướ ế ố ả ộ ự ầ ọ ề ứ

có tr c tác t p "Yên đài anh tho i". Con là Chúc, đ Tú tài; Liêm làm quan đ nướ ậ ạ ỗ ế

tòng l c ph m.ụ ẩ

Ph mạ

Ng i huy n Võ Giàng, t nh B c Ninh. Ông là D , đ ti n sĩ đ i Lê C nh H ng, làmườ ệ ỉ ắ ư ỗ ế ờ ả ư

quan đ n Đông bình ch ng s . Khôi, Minh M ng năm th 10, cũng đ ti n sĩ, doế ươ ự ạ ứ ỗ ế

Hàn lâm biên tu b Tri ph Diên Khánh, đ i sang Lang trung b Binh.ổ ủ ổ ộ

Năm th 17, th Án sát s L ng S n, vì có vi c b giáng, b làm Giám sát ng s .ứ ự ứ ạ ơ ệ ị ổ ự ử

Th ng hay nói vi c, cùng v i ng i cùng vi n là L u Quỹ can ngăn vi c vua ngườ ệ ớ ườ ệ ư ệ ự

h T nh Tâm, (chép truy n L u Quỹ) r i làm h lý cho Vũ kh ; tr i làm Án sátồ ị ở ệ ư ồ ộ ố ả

t nh Bình Đ nh và làm ph th a ph Th a Thiên. Đ u năm Thi u Tr , b làmỉ ị ủ ừ ở ủ ừ ầ ệ ị ổ

Kinh tri n doãn thăng lên h u Th lang B Binh, quy n H tu n ph Tr Bình r iệ ữ ị ộ ề ộ ầ ủ ị ồ

tri u v Kinh.ệ ề

Năm th 7, xây d ng X ng lăng, bàn d ng thêm l u gác và thành b c ngoài, côngứ ự ươ ự ầ ọ

trình n ng l n, không ai dám nói c . Khôi dâng s đ i l c r ng : Đ i x a, ch đặ ớ ả ớ ạ ượ ằ ờ ư ế ộ

v lăng t m c a các đ v ng đ u theo gi n c, không ph i là s khó nh c,ề ẩ ủ ế ươ ề ả ướ ả ợ ọ

không ph i là ti t ki m ti n, ch theo l cho x ng đáng mà thôi. Đ o hi u l y h pả ế ệ ề ỉ ễ ứ ạ ế ấ ợ

l là quí, huy t chôn, đ ng d i đ t; thành bao chung quanh, đ n th m , biễ ệ ườ ướ ấ ề ờ ở ả

đình, đ u là l ph i t t c . Còn nh thành xây cho r ng rãi, l u gác cho nguy nga,ề ễ ả ấ ả ư ộ ầ

dù nhi u ch ng ph i là phong, dù ít ch ng ph i là ki m. X a, Hán Văn đ d ng Báề ẳ ả ẳ ả ệ ư ế ự

Lăng, Đ ng Thái tôn xây Hi n lăng, mà Tr ng Thích Chí, Ngu Th Nam đ u canườ ế ươ ế ề

nên ki m c, hai vua y theo làm, đ ti ng khen nghìn thu . L i, Hán Quang Vũệ ướ ấ ể ế ở ạ

làm Nguyên lăng, xu ng chi u theo gi n c, sau Minh đ mu n tăng thêm chút ít,ố ế ả ướ ế ố

v sau ng i hi u rõ ý l , còn có câu ngh lu n. C xem th , th i các đ v ngề ườ ể ễ ị ậ ứ ế ờ ế ươ

đ c g i là đ i hi u là do đó (t c là d ) mà không ph i kia (t c là xa phí) r t làượ ọ ạ ế ứ ễ ả ở ứ ấ

rõ ràng. Cúi mong nhà vua c t theo gi n c, v huy t chôn, đ ng d i đ t đ uố ả ướ ề ệ ườ ướ ấ ề

theo quy ch nh Hi u lăng, còn đi n th , viên đình, s núi, đá gi , nên ph ngế ư ở ế ệ ờ ở ả ỏ

theo Thiên th mà châm ch c. Xây d ng, đ cho thiên h muô sau đ u rõ ý c aụ ướ ự ể ạ ề ủ

nhà vua b t xa x t ra c n ki m. T s dâng lên, vua d r ng : B t xa x theo ki mớ ỉ ỏ ầ ệ ờ ớ ụ ằ ớ ỉ ệ

c là th nh ti t c a đ v ng, song không ph i nh th , há có lẽ l y c a c n cướ ị ế ủ ế ươ ả ư ế ấ ủ ả ướ

mà ti t ki m v i cha m hay sao? Chu n giao cho đình th n bàn đ nh cho th aế ệ ớ ẹ ẩ ầ ị ỏ

h p, n u xét nh ngh tr c còn có kho n nào nên xét nghĩ l i chu n cho c th cợ ế ư ị ướ ả ạ ẩ ứ ự

trình bày, c t mong th a đáng, ch th y l i d nh th mà không dám nói. L i tâuố ỏ ớ ấ ờ ụ ư ế ờ

c a Ph m Khôi có đúng hay không? Chuy n cho xét rõ trình bày tâu lên.ủ ạ ể

T Đ c năm th nh t, đ c th H u tham tri B L .ự ứ ứ ấ ượ ự ữ ộ ễ

Năm th 7, quy n h T ng đ c H i Yên, r i l i v h lý vi c b .ứ ề ộ ổ ố ả ồ ạ ề ộ ệ ộ

Năm th 10, th T ng đ c Bình Phú. R i sau Trà Úc có bi n đ ng, Khôi gi ch cứ ự ổ ố ồ ở ế ộ ữ ứ

c ra s c m u tính ngăn ch ng.ố ứ ư ố

Năm th 12, b m ch t ch làm quan. Vua xu ng s c cho quan có ch c trách ứ ị ố ế ở ỗ ố ắ ứ ở

n i y cho đ a đám tang v và sai quan đ n t .ơ ấ ư ề ế ế

Khôi tính c ng tr c, tr i làm quan h n 30 năm ch a t ng t u ru ng, nhà, rănươ ự ả ơ ư ừ ậ ộ

b o con cháu nên gi thanh b ch nh th ng. Con là Đ n đ c m th làm đ nả ữ ạ ư ườ ả ượ ấ ụ ế

Tri ph .ủ

Tr ng Qu c D ngươ ố ụ

Khi tr c tên là Khánh, tên t là Dĩ Hà1;i huy n Th ch Hà, t nh Hà Tĩnh.ướ ự ệ ạ ỉ

Minh M ng năm th 10, đ ti n sĩ, b Hàn lâm vi n biên tu, d n d n thăng đ nạ ứ ỗ ế ổ ệ ầ ầ ế

Hình b lang trung, b vi c ph i mi n quan, theo B L i ra s c báo hi u chu c t i.ộ ị ệ ả ễ ộ ạ ứ ệ ộ ộ

Năm th 14, đ c kh i ph c T v theo quân th Phiên An; l i theo Tham tánứ ượ ở ụ ư ụ ứ ở ạ

đ i th n ngăn lui đ c quân Xiêm. Khi vi c yên, l i làm ch s , c t lên làm Viênạ ầ ượ ệ ạ ủ ự ấ

ngo i lang B H , r i đ i làm án sát s hai t nh Qu ng Ngãi, và H ng Yên. Dângạ ộ ộ ồ ổ ứ ở ỉ ả ư

t u ch ng cho là dân gian áo m c quá qui ch , l i ru ng nhà mua bán đã lâuấ ươ ặ ế ạ ộ

năm, th ng th ng gây ra ki n cáo, quan có ch c trách đ u l y ý đoán, rút t iườ ườ ệ ứ ề ấ ạ

không có đ nh chu n. Tâu xin s c nh c rõ l i th áo m c và niên h n c m chu cị ẩ ứ ắ ạ ứ ặ ạ ầ ộ

ru ng đ t. Vi c giao xu ng có trách nhi m bàn l i đ thi hành. Bu i đ u nămộ ấ ệ ố ệ ạ ể ổ ầ

Thi u Tr , quy n bi n công vi c B L , thăng b T th lang tr i đ i sang L i,ệ ị ề ệ ệ ộ ễ ổ ả ị ả ổ ạ

Hình, Công ba b .ộ

Năm th 6 th t Tham tri B Công.ứ ự ả ộ

T Đ c năm đ u, dâng s trình bày v 4 vi c; dè d t tài đ ng, th ng sót vi cự ứ ầ ớ ề ệ ặ ụ ươ ệ

hình ng c, t nh gi m s tiêu phí vô ích, và s a đ i thói t t c a sĩ phu. Vua khenụ ỉ ả ự ử ổ ậ ủ

nh n l i. R i sung làm Kinh duyên gi ng quan, coi Khâm thiên giám kiêm gi nậ ờ ồ ả ữ ấ

tri n vi n Đô sát, thăng lên Th ng th B Hình, sung Qu c t giám t ng tài.ệ ệ ượ ư ộ ố ử ổ

<div height="0">

Năm th 15, b n gi c H i Yên kh i lo n vây sát đ n t nh thành H i D ng. Vuaứ ọ ặ ở ả ở ạ ế ỉ ả ươ

theo l i đình th n đ c , sai Qu c D ng sung làm H i Yên th ng đ c quân v đ iờ ầ ề ử ố ụ ả ố ố ụ ạ

th n, đ c quân ti n đánh. Khi Qu c D ng t i n i quân th , bàn đ nh cùng v i Đàoầ ố ế ố ụ ớ ơ ứ ị ớ

Trí và Ph m Tam T nh, t t nh H ng Yên đem quân sang đông, chuy n đánh l yạ ỉ ừ ỉ ư ể ấ

l i ph Bình Giang; l i chia quân t i h l u sông Nghĩa Tr làm c u n i đánh pháạ ủ ạ ớ ạ ư ụ ầ ố

đ n gi c, Qu c D ng t đem t ng sĩ ti n đ n c u vi n t nh thành, b n gi c thuaồ ặ ố ụ ự ướ ế ế ứ ệ ỉ ọ ặ

rút lui. Qu c D ng theo c a tây vào thành, đóng đ n tr i, gi c l i h đ n vây. R iố ụ ử ồ ạ ặ ạ ọ ế ồ

sau, Qu c D ng t trong thành bày k cho quân ra đánh, c phá v quân gi c, gi iố ụ ừ ế ả ỡ ặ ả

đ c vây.ượ

Năm th 16, thăng Hi p bi n đ i h c sĩ, Th ng đ c quân v nh cũ.ứ ệ ệ ạ ọ ố ố ụ ư

Năm th 17, đánh gi c Qu ng Yên, quan quân b th t th , quân th y b c a gi cứ ặ ở ả ị ấ ế ủ ộ ủ ặ

4 m t ùa c đ n, Qu c D ng cùng Tán lý là Văn Đ c Khuê, Tán t ng là Tr n Duyặ ả ế ố ụ ứ ươ ầ

San đ u b h i (chép truy n Văn Đ c Khuê). Vi c đ n tai vua, vua r t c m đ ngề ị ạ ở ệ ứ ệ ế ấ ả ộ

th ng xót s c cho đ a đám v , sai quan đ n t ; l i sai đình th n bàn rõ côngươ ắ ư ề ế ế ạ ầ

qu . Đã lâu ch a th y dâng lên. Vua d r ng : Năm ngoái quân th H i Yên, tr nả ư ấ ụ ằ ứ ở ả ậ

đánh t i La Khê, Linh Đ ng, Tr ng Qu c D ng suy tính th t cách, t i y c nhiênạ ỗ ươ ố ụ ấ ộ ấ ố

khó t ch i đ c, nh ng tr m nghĩ Qu c D ng là ng i giúp vi c cũ, mà t i gi cừ ố ượ ư ẫ ố ụ ườ ệ ụ ặ

m t n c nh nh t y, không ph i là ch thành nhân th nghĩa (t ti t đ tr nở ặ ướ ỏ ặ ấ ả ỗ ủ ử ế ể ọ

nghĩa), mà b dao ngăn đ n l c đ n n i b m ng n i chi n tr ng, r t là đángị ạ ạ ế ỗ ỏ ạ ơ ế ườ ấ

ti c. Chu n cho truy t ng hàm Đông các đ i h c sĩ. Năm th 33, đ c li t vào thế ẩ ặ ạ ọ ứ ượ ệ ờ

đ n Trung nghĩa.ở ề

Qu c D ng là ng i tr m tĩnh, d u làm quan ch a t ng r i quy n sách, ng iố ụ ườ ầ ẫ ư ừ ờ ể ườ

đ u suy tôn là h c r ng. T ng truy n là nhà làm l ch b th t truy n, Qu c D ngề ọ ộ ươ ề ị ị ấ ề ố ụ

làm qu n lĩnh Khâm thiên giám hàng ngày tuy n d y cho, đ n nay m i n i đ cả ề ạ ế ớ ố ượ

ngh h c y. Qu c D ng ngày th ng có ki n văn đ c đi u gì đ u ghi chép c ,ề ọ ấ ố ụ ườ ế ượ ề ề ả

có t p "Thoái th c ký văn l c”, truy n l i đ i.ậ ự ụ ề ạ ở ờ

Con là Qu c Quán, đ h ng ti n, vì m quân nghĩa dũng theo đi quân th , nênố ỗ ươ ế ộ ứ

đ c đ c cách b làm Ch s .ượ ặ ổ ủ ự

Văn Đ c Khuê đã có truy n riêng.ứ ệ

Tr n Huy Sanầ

Ng i huy n Chí Linh, t nh H i D ng, năm T Đ c th 9, đ ti n sĩ b l y hàmườ ệ ỉ ả ươ ự ứ ứ ỗ ế ổ ấ

Hàn lâm th đ c, sung làm Tán t ng quân th H i Yên.ị ộ ươ ứ ả

Tr n Huy Phácầ

Ng i huy n Đông Thành, t nh Ngh An. Minh M ng năm th 10, đ ti n sĩ, bườ ệ ỉ ệ ạ ứ ỗ ế ổ

làm Tri ph Ninh Thu n, vào làm Viên ngo i lang B L i, thăng Lang trung.ủ ở ậ ạ ộ ạ

Năm th 14, đ i làm Án sát s L ng S n, g p b n th kh u t châu Th t Truy nứ ổ ứ ạ ơ ặ ọ ổ ấ ừ ấ ề

b c đ n t nh thành, Tu n ph là Hoàng Văn Quy n đem quân ra ch ng ch i, bứ ế ỉ ầ ủ ề ố ọ ị gi c b t đ c, Huy Phác m t mình trong thành, quy t đóng ch t c a thành cặ ắ ượ ộ ở ế ặ ử ố

gi . Hàng ngày th ng gi ng l ng đi tu n coi trên thành, gi c b n m t b n vàoữ ườ ươ ọ ầ ặ ố ặ ắ

nh m a, Huy Phác không đ ng đ y. Tr i h n m t tháng, gi c b vây đi. Vi c đ nư ư ộ ậ ả ơ ộ ặ ỏ ệ ế

tai vua, xu ng chi u khen ng i, gia cho hàm B chính, th ng m t c p quân công.ố ế ợ ố ưở ộ ấ

size="3" face="Times New Roman">Năm th 17, b Cao B ng, nh m ch c đ c baứ ổ ằ ậ ứ ượ

năm, b vi c ph i giáng làm Viên ngo i lang B L , đ c m t th i gian lâu, b làmị ệ ả ạ ộ ễ ượ ộ ờ ổ

Án sát s Qu ng Bình.ứ ả

Thi u Tr năm th nh t, đ i làm Án sát s Thanh Hóa; r i b đ c th n tâu lênệ ị ứ ấ ổ ứ ồ ị ố ầ

tham h c, ph i c t ch c, theo b ra s c chu c t i.ặ ả ấ ứ ộ ứ ộ ộ

Năm th 2, phái đi Tân Gia Ba, b gió bão trôi d t không rõ sau ra sao. T Đ c nămứ ị ạ ự ứ

đ u, truy t ng L b ch s .ầ ặ ễ ộ ủ ự

Huy Phác là ng i kháng tr c, cùng v i b n đ ng liêu ph n nhi u không h p, đ nườ ự ớ ạ ồ ầ ề ợ ế

đâu đ u có ti ng là ng i liêm cán. Cháu (g i b ng ông) là Chi u đ h ng ti n.ề ế ườ ọ ằ ể ỗ ươ ế

Nguy n Đăng Huânễ

Tên t là Hy Khiêm, ng i huy n Th ch Th t, t nh S n Tây. Minh M ng năm thự ườ ệ ạ ấ ỉ ơ ạ ứ

10, đ ti n sĩ, do Hàn lâm b làm Tri ph Đi n Bàn. Tính ng i thanh liêm c nỗ ế ổ ủ ệ ườ ẩ

th n, bình d g n dân, m i khi đi đ u th ng đi b , x đoán h t tình, th ng cóậ ị ầ ỗ ề ườ ộ ử ế ườ

ng i ki n v ru ng, tr c h t m b o cho hai bên bi t, r i ch nói m t câu là xườ ệ ề ộ ướ ế ở ả ế ồ ỉ ộ ử

đoán xong, hai bên nguyên, b đ u ph c; vi c khác cũng th . Coi ch c vài năm,ị ề ụ ệ ế ứ

ng i trong qu n yêu nh b m . Vì có tang b xin v , ai đ a đ ti n bi u đ uườ ậ ư ố ẹ ố ề ư ổ ễ ế ề

kh c t . Sau lĩnh Lang trung B L , theo xa giá đi tu n qua h t cũ, nhân dân đónướ ừ ộ ễ ầ ạ

đ ng y t ki n, nhi u ng i đ a bi u ti n l a, đ u không nh n. R i ch t, túi làmườ ế ế ề ườ ư ế ề ụ ề ậ ồ ế

quan v n r ng t ch, duy có m t cái áo mùa đông m i ban cho đ khâm li m. Đ iẫ ỗ ế ộ ớ ể ệ ạ

thân (t c Ng s đài) đem vi c tâu lên, Vua r t ti c.nói r ng : Đáng gi n là lúcứ ự ử ệ ấ ế ằ ậ

Đăng Huân s ng không có ai đ c đ n; truy th cho hàm Lang trung, sai h u c pố ề ử ế ụ ậ ấ

cho gia đình; l i sai quan có ch c trách đ a ph ng th ng h i thăm ng i m .ạ ứ ở ị ươ ườ ỏ ườ ẹ

Sau dân Đi n Bàn truy nh ph th vào Văn t c a qu n. Con là Đi n do quânở ệ ớ ụ ờ ừ ủ ậ ệ

công đ c b Tri huy n.ượ ổ ệ

Ngô Th Vinhế

height="4">

Tên t là Tr ng D c, tiên t tr c Ái Châu, là dòng dõi ti n Lê khai qu c côngự ọ ự ổ ướ ở ề ố

th n Ch ng Khánh công. Sau d i đ n S n Nam, nay là ng i huy n Nam Tr c,ầ ươ ờ ế ơ ườ ệ ự

t nh Nam Đ nh. Th Vinh t ch t thông minh nhanh nh n, đ c b d y b o r tỉ ị ế ư ấ ẹ ượ ố ạ ả ấ

nghiêm, nên t thu nh không thích gì khác, ch chăm h c thôi.ừ ở ỏ ỉ ọ

Minh M ng năm th 10, đ ti n sĩ, b Hàn lâm vi n biên tu, b Tri ph ph Đ nhạ ứ ỗ ế ổ ệ ổ ủ ủ ị

Vi n, chuy n v viên ngo i lang B L i, thăng Lang trung B L .ễ ể ề ạ ộ ạ ộ ễ

Năm th 15, sung làm Giám kh o tr ng thi h ng Hà N i, vì duy t quy nứ ả ườ ươ ở ộ ệ ể

không ki m xét kỹ ph i t c ch c.ể ả ướ ứ

Th Vinh v làng, s m t i h u m , d ng nhà riêng đ đ c sách, g i là D ng đình.ế ề ớ ố ầ ẹ ự ể ọ ọ ươ

H c trò b n ph ng nghe tin đ u đ n, tr i 18 năm, th ng cáo t m nh l nh choọ ố ươ ề ế ả ườ ừ ệ ệ

g i ra. Kho ng năm T Đ c, vua th ng sai trung s đ n nhà l y nh ng th vănọ ả ự ứ ườ ứ ế ấ ữ ơ

tr c tác ra dâng lên đ xem. R i sau T ng đ c Đ nh Yên là Nguy n Đình Tânướ ể ồ ổ ố ở ị ễ

dâng s xinng ngoài cách l , Vua cho đòi t i Kinh. Khi đ n, cho t i nhà Duy t thì,ớ ệ ớ ế ớ ệ

Vua sai ng ch trình bày c ng 4 làn. Th Vinh c s h c trình th a. V ch nghứ ế ọ ế ứ ở ọ ư ề ế ệ

th i t ch i là không bi t làm, cùng các sách ngày th ng ch a đ c đ n, đ uờ ừ ố ế ườ ư ọ ế ề

không dám su t l c vua trình th a. Quy n văn đ u đ l i trong N i. R i gia nấ ượ ư ể ề ể ạ ộ ồ ơ

cho khai ph c s cũ là ti n sĩ, cho v làng đ yên vi c đi m đ m rút lui. Các côngụ ở ế ề ể ệ ề ạ

khanh ph n nhi u làm th văn ti n bi t. V đ n nhà r i ch t, th 54 tu i.ầ ề ơ ễ ệ ề ế ồ ế ọ ổ

Th Vinh v h c l c ph n nhi u có ch đ c đáo, th ng ghét l i h c thi c cũế ề ọ ự ầ ề ỗ ộ ườ ố ọ ử

h p hòi. Khi làm Lang trung B L , có nói v i tr ng quan tâu xin đ i đ nh phépẹ ộ ễ ớ ưở ổ ị

thi. V cách th c làm văn đ c ban ra, đ u chính t ông l a ch n c . L i thích d yề ứ ượ ề ự ự ọ ả ạ ạ

b o k ti n không m i. Khi quan và sau khi v đi n viên ch a t ng b gi ngả ẻ ế ỏ ở ề ề ư ừ ỏ ả

t p. Các h c trò đ u li u t ch t mà m b o, có nhi u ng i đ c hi n đ t. Cóậ ọ ề ệ ư ấ ở ả ề ườ ượ ể ạ

tr c tác nh ng t p thi văn; l i th ng san đ nh hai b Đ i h c, Trung dung, cùngướ ữ ậ ạ ườ ị ộ ạ ọ

t p "Trúc đ ng tùy bút", "N hu n tâu th ”. Còn các t p lúc tu i già th o ra ch aậ ườ ữ ấ ứ ậ ổ ả ư

k p hi u chính.ị ệ

Ph m Th Trungạ ế

Ng i huy n Giao Th y, t nh Nam Đ nh, lúc nh thông minh l th ng. Minhườ ệ ủ ỉ ị ỏ ạ ườ

M ng năm th 10, đ ti n sĩ, b t đ u b Hàn lâm vi n biên tu, lĩnh Tri ph Tạ ứ ỗ ế ắ ầ ổ ệ ủ ư

Nghĩa; tr i b Viên ngo i lang B L , chuy n sang Lang trung B L i, thăng b Ánả ổ ạ ộ ễ ể ộ ạ ổ

sát Bình Đ nh, thăng b Chính s .ị ổ ứ

Năm th 17, b T th lang B L , sung Chánh s sang Yên Kinh khi t i B c Kinh,ứ ổ ả ị ộ ễ ứ ớ ắ

g p ngày v n th khánh ti t, dâng th chúc, đ c gia h u th ng. Khi đi s v ,ặ ạ ọ ế ơ ượ ậ ưở ứ ề

đ i làm T th lang B Hình, chuy n làm Ph doãn Th a Thiên. Hi n t Ch ngổ ả ị ộ ể ủ ừ ế ổ ươ

Hoàng đ khi còn đông cung, đ c ch n và chú ý riêng, vì ch ng ng i vi c côngế ở ượ ọ ướ ạ ệ

ph i thiên sang t . Thi u Tr năm đ u c t làm Bi n lý B H , b ng đ i làm Bả ả ệ ị ầ ấ ệ ộ ộ ỗ ổ ố

chính s H ng Hóa, r i ti n th H u tham tri B H , l i đ i sang B L i. Tứ ở ư ồ ế ự ữ ộ ộ ạ ổ ộ ạ ự

Đ c năm đ u, các đ i th n có đi u ti ng b t hòa, b ngôn quan (t c Ng s đànứ ầ ạ ầ ề ế ấ ị ứ ự ử

h c quan) đ c tâu lên, vi c giao xu ng B L i, th i Trung c lu t d n đoán bànặ ề ử ệ ố ộ ạ ờ ứ ậ ẫ

đ nh dâng lên, vua khen cho là không kiêng n ng i quy n quý, B L i đã cóị ể ườ ề ộ ạ

ng i; r i k sung Kinh duyên gi ng quan, kiêm qu n Vi n hàn lâm. Năm th 3,ườ ồ ế ả ả ệ ứ

do Tu n ph làm H lý Ninh Thái t ng đ c, ch c hai năm vì m c vi c b mi nầ ủ ộ ổ ố ở ứ ắ ệ ị ễ

ch c ph i v , ch t năm 84 tu i, v n tên là Th L ch, sau vua cho tên nh ngàyứ ả ề ế ổ ố ế ị ư

nay, t hi u là Ch Trai.ự ệ ỉ

height="0">

T H u Khuêạ ữ

Tên t là Th y Ph , ng i huy n Đông Thành, t nh Ngh An, b là H u Đ , thự ụ ủ ườ ệ ỉ ệ ố ữ ộ ờ

m r t hi u, đ c vua xu ng s c cho nêu khen, đã có truy n chép H u Khê tínhẹ ấ ế ượ ố ắ ệ ữ

không ch u bó bu c, Minh M ng năm th 9, đ h ng gi i, do ch c Hành t u Bị ộ ạ ứ ỗ ươ ả ứ ẩ ộ

H , chuy n làm Tri huy n T Liêm, b m c t i v dân huy n m t tr m vàộ ể ệ ừ ị ắ ộ ề ở ệ ấ ộ

không đ phòng đ đê v ph i v b nghe đ i. Năm th 14, l i đ i Tri h n T Kỳ,ề ể ỡ ả ề ộ ợ ứ ạ ổ ệ ứ

Thiên tri ph Thu n An, t nh th n cho là liêm cán đ c lên, b tri u ra m t đ iủ ậ ỉ ầ ề ử ị ệ ắ ố

đáp t ng đi u đ c x ng ch , th ng cho k l c hai th v n v ph nh n ch c.ừ ề ượ ứ ỉ ưở ỷ ụ ứ ẫ ề ủ ậ ứ

Thi u Tr năm th 4, vào làm Giám sát ng s đ o Kinh kỳ, thăng H khoa ch ngệ ị ứ ự ử ạ ộ ưở

n c p s trung. Năm T Đ c th 2, th Án sát s Qu ng Bình, ch a bao lâu cóấ ấ ự ự ứ ứ ự ứ ở ả ư

ch đ i t i Qu ng Tr , vì dân m và b o l u l i nên l i v Qu ng Bình, r i c t làmỉ ổ ớ ả ị ộ ả ư ạ ạ ề ả ồ ấ

Quang l c t khanh bi n lý công vi c B L i, quy n gi kho th ng tr ng, l iộ ự ệ ệ ộ ạ ề ữ ươ ườ ạ

đ i sang B Công. Năm y có thi H i sung Tri c ng c , l i ra làm B chính s ổ ộ ấ ộ ố ử ạ ố ứ ở

Qu ng Bình, b m c vi c ph i giáng b n c p và d i đi n i khác. Năm th 16, bả ị ắ ệ ả ố ấ ờ ơ ứ ổ

Hàn lâm vi n th gi ng sung S quán biên tu, r i m c t t v h u.ệ ị ả ử ồ ắ ậ ề ư

H u Khuê có tài tr s nên đ n đâu cũng đ c ti ng, sau khi v khuyên dân s aữ ị ự ế ượ ế ề ử

c a c ng, l p nghĩa th ng dân l y làm thu n ti n, sau vì m ch t.ử ố ậ ươ ấ ậ ệ ố ế

Khi tr c H u Khuê coi ph Thu n An th y ph ch a có Văn t , H u Khuê xu tướ ữ ủ ậ ấ ủ ư ừ ữ ấ

b ng l c làm quan đ ng lên x ng l p, sau khi ch t, ng i ta nh đ c, ph th ổ ộ ứ ướ ậ ế ườ ớ ứ ụ ờ ở

Văn t . Con có ba ng i, Đĩnh đ tú tài, D c là viên t và Gia là m sinh.ừ ườ ỗ ự ử ấ

Doãn U nẩ

Ng i huy n Th Trì, t nh Nam Đ nh, Minh M ng năm th 9, đ h ng ti n, lúcườ ệ ư ỉ ị ạ ứ ỗ ươ ế

đ u b Hàn lâm vi n đi n b , r i th B ch s , chuy n Viên ngo i lang. Nămầ ổ ệ ể ạ ồ ự ộ ủ ự ể ạ

th 14 th Án sát s Vĩnh Long; gi c Khôi làm ph n gi thành Phiên An, k đ nứ ự ứ ở ặ ả ữ ế ế

hãm t nh Vĩnh Long, U n ra trú n i thu c p bí m t h p quan l i sĩ t t và quânỉ ẩ ơ ộ ấ ậ ọ ạ ố

nghĩa dũng th a c đánh úp, thu l i t nh thành. Vua khen cho công chu c t i l iừ ơ ạ ỉ ộ ộ ạ

gi ch c cũ, r i chuy n bi n lý B Hình, l i đ i Án sát s Thái Nguyên. B y giữ ứ ồ ể ệ ộ ạ ổ ứ ấ ờ

các đ o binh h i h p đ đánh gi c Vân Trung, U n đ c coi quân l ng B cạ ộ ọ ể ặ ở ẩ ố ươ ở ắ

C n, tùy li u v n ch ti p t , l i li u đ t đ n đ ng đ truy n đ tin t c vàạ ệ ậ ở ế ế ạ ệ ặ ồ ở ườ ể ề ệ ứ

yên h p th dân, cùng v i B chính là Lê Tr ng Danh dâng s xin cho b n huy nọ ổ ớ ố ườ ớ ố ệ

: Bình Xuyên, Phú L ng, Văn Lũng, Đ i T ph Bình Phú, đ t làm ph Tòngươ ạ ừ ở ủ ặ ủ

Hóa, vua theo. Năm th 17, thiêm L i b h u Th Lang, l i đ i sang B Hình; g pứ ạ ộ ữ ị ạ ổ ộ ặ

th ty Thanh Hóa không đ c yên tĩnh, Vua sai Hi p bi n đ i h c sĩ là Tr ngổ ở ượ ệ ệ ạ ọ ươ

Đăng Qu làm Kinh l c, U n cùng Nguy n Đăng Giai làm phó, U n đ c coi đ oế ượ ẩ ễ ẩ ố ạ

Nông C ng đem quân đánh lũy gi c Th Thăng phá v đ c, chu n gia quânố ặ ở ọ ỡ ượ ẩ

công k l c hai th . Năm th 18, cho vi c kinh l c đã ra manh m i, l i v bi n lýỷ ụ ứ ứ ệ ượ ố ạ ề ệ

vi c b . Năm th 20, ti n th H u tham tri B H , cùng v i Hi p bi n đ i h c sĩệ ộ ứ ế ự ữ ộ ộ ớ ệ ệ ạ ọ

là Vũ Xuân C n t i Bình Đ nh thi hành cách quân đi n (đã nói truy n Vũ Công).ẩ ớ ị ề ở ệ

Năm th 21, sung phó Khâm sai cùng v i Lê Văn Đ c t i Tr n Tây h i ý mà làm.ứ ớ ứ ớ ấ ộ

Năm đ u Thi u Tr đi công cán tr v th r i bàn đ nh t i l i các t ng bi n ầ ệ ị ở ề ế ồ ị ộ ỗ ướ ề ở

Tr n Tây, U n vì m i t i ti p bi n ch a đ c bao lâu đ c mi n ngh , r i quy nấ ẩ ớ ớ ế ệ ư ượ ượ ễ ị ồ ề

lĩnh T ng đ c Thanh Hóa, l i tri u v . Năm th 3, mùa xuân có khí tr ng kh pổ ố ở ạ ệ ề ứ ắ ắ

tr i, Vua xu ng chi u c u l i nói th ng, U n dâng s nói: "Nhân đinh Nam Kỳờ ố ế ầ ờ ẳ ẩ ớ ở

còn ít, mà binh đao h i n ng nên đông tây tr n tránh t n c , xin hoãn l i m t l nơ ặ ố ả ư ạ ộ ầ

tuy n duy t, cùng b thu quan tân đ kh i lo cho dân", Vua theo.ể ệ ỏ ế ể ỏ

Năm th 4, b Tu n ph An Giang cùng v i T ng đ c Nguy n Tri Ph ng dâng sứ ổ ầ ủ ớ ổ ố ễ ươ ớ

xin d i đ t đ n Tr n Tây, l i tâu nói vi c Tr n Tây khi lâm th i xin cho g iờ ặ ồ ụ ở ấ ạ ệ ở ấ ờ ọ

lính đ đ dùng.ể ủ

Mùa thu năm y Kinh s có gió m a l n b l t, sai trăm quan nói vi c đ c th t,ấ ở ư ư ớ ị ụ ệ ắ ấ

U n cùng Tri Ph ng đi u tr n ba vi c (l i nói th y truy n Tri Ph ng). Nămẩ ươ ề ầ ệ ờ ấ ở ệ ươ

th 5, l i cùng Tri Ph ng, Nguy n Hoàng m t tâu vi c đ nh li u ngoài biên, vuaứ ạ ươ ễ ậ ệ ị ệ ở

giao xu ng đình ngh . Tháng 5 năm y, U n t Thông Bình ti n quân li n b tố ị ấ ẩ ừ ế ề ạ

đ c đ n gi c V nh Bích, l i ti n phá quân L p sách Sô, quân đ ch l i ph nượ ồ ặ ở ị ạ ế ạ ở ị ạ ả

đánh đ n sách Sô, U n đ t ph c binh chia ra t h u mà đánh, phá v l n; vua dồ ẩ ặ ụ ả ữ ỡ ớ ụ

r ng : “Doãn U n m u tính ph i kh p, t khi xu t s đ n gi ba l n tâu công r tằ ẩ ư ả ớ ừ ấ ư ế ờ ầ ấ

là khen ng i, gia luôn quân công c ng ba c p". Tháng 7 cùng Tri Ph ng b t đ cợ ộ ấ ươ ạ ượ

đ n Thi t Th ng th a th ng l y l i Tr n Tây, tin th ng tr n tâu lên, th ng giaồ ế ằ ừ ắ ấ ạ ấ ắ ậ ưở

hàm Binh b Th ng th , l i gia quân công m t c p, k l c hai th và bài đeoộ ượ ư ạ ộ ấ ỷ ụ ứ

b ng ng c có hai ch "Ph c th ", nh n đeo tay b ng ng c kim c ng, kim ti cóằ ọ ữ ướ ọ ẫ ằ ọ ươ

b n ch "long vân khẽ h i", kim khánh có hai ch "k công" m i th đ u m t cái,ố ữ ộ ữ ỷ ỗ ứ ề ộ

cùng tuyên ch úy l o, d b o nên đem đ i quân chi m c l y đ t cho chí h t cõiỉ ạ ụ ả ạ ế ứ ấ ấ ế

L p Man. Tháng 9 ti n th Binh B Th ng th , sung Tham tán đ i th n; thángạ ế ự ộ ượ ư ạ ầ

y, cùng Tri Ph ng ti n đánh Vĩnh Long, l i đánh đ c quân L p thành Ôấ ươ ế ạ ượ ạ ở

Đông, vua ban cho chi c áo "đoàn long" vua m c và nhân sâm vua dùng. Tháng 11,ế ặ

tên Xiêm m c là Ch t Tri cùng tên N c Ông Giun n c Cao Miên xin gi ng hòa, vuaụ ấ ặ ướ ả

sai đ a quân v Tr n Tây đóng đ n.ư ề ấ ồ

Năm th 7, s Cao Miên l i tri u c ng, vua d r ng : Doãn U n tr n đánh Thôngứ ứ ạ ề ố ụ ằ ẩ ậ ở

Bình sách Sô đã d ng công đ u cho chí th ng t i Thi t Th ng, đ nh Tr n Tây, ti nự ầ ẳ ớ ế ằ ị ấ ế

t i Vĩnh Long, b c g n Ô Đông đ u là b y m u l ch ng ch b ng đ c, s c choớ ứ ầ ề ầ ư ạ ố ế ằ ượ ắ

bài vàng "An tây m u l c t ng". Vi c võ công Tr n Tây cáo xong, cho t u kh iư ượ ướ ệ ở ấ ấ ả

ban s , b An Hà t ng đ c, d báo cái ý nên bình đ nh an t p, l i sai trung s điư ổ ổ ố ụ ị ậ ạ ứ

ng a tr m cho cái qu t vua ng trong có đ bài th : "bình đ nh Xiêm L p" (bìnhự ạ ạ ự ề ơ ị ạ

đ nh đ c n c Xiêm n c Chân L p) và m t t p "Ng ch chinh Tây k ti p"ị ượ ướ ướ ạ ộ ậ ự ế ỷ ệ

(t p sách vua làm ghi vi th ng tr n Tr n Tây), cùng m t chi c chén rót r uậ ệ ắ ậ ở ấ ộ ế ượ

b ng ng c v i m t con báo có v n tròn b ng vàng. Vua nói: "chén r u b ng ng cằ ọ ớ ộ ằ ằ ượ ằ ọ

t ra ôn nhu n c ng r n, ôn hòa nh hòn ng c; con báo có v n tròn b ng vàng làỏ ậ ứ ắ ư ọ ằ ằ

nêu gi ng y có th th th vi, bi t c văn c võ". Tháng 6, ghi công Tr n Tây,ố ấ ể ủ ế ế ả ả ở ấ

đ c t n phong Tuy Th nh t .ượ ấ ị ử

Tháng 7, m i hai c b o pháo hoàn thành, vua làm bài minh ghi công U n vào cườ ỗ ả ẩ ổ

pháo Th n uy ph c vi n đ i t ng quân th nh t, l i văn là : "Mong quân Vua t i,ầ ụ ễ ạ ướ ứ ấ ờ ớ

nên ph i d y binh, ph n đ u đi tr c, ba tr n tâu công, văn th n m u l c, s mả ấ ấ ấ ướ ậ ầ ư ượ ớ

đã ph công, tr i sinh uy t ng, d p yên cõi xa, ghi công v t báu, đ c muônụ ờ ướ ẹ ậ ể ứ

đ i". L i sai đình th n bàn công các t ng đánh Tr n Tây đ d ng bia đá Vũờ ạ ầ ướ ở ấ ể ự ở

mi u, có 6 ng i đ c ghi công là : Vũ Văn Gi i, Nguy n Tri Ph ng, Doãn U n,ế ườ ượ ả ễ ươ ẩ

Đoàn Văn Sách, Nguy n Hoàng và Tôn Th t Ngh . Năm T Đ c th 2, ch t n iễ ấ ị ự ứ ứ ế ở ơ

làm quan, th 55 tu i, t ng Hi p bi n đ i h c sĩ, th y Văn Ý và li t t đ n Hi nọ ổ ặ ệ ệ ạ ọ ụ ệ ự ở ề ề

L ng.ươ

U n, tr c tên là Ôn, sau vua cho tên nh ngày nay, con là Chính đ c n i phongẩ ướ ư ượ ố

Tuy Th nh nam, do L i b ch s th Tri ph Phú Bình, g p quân th kháu vâyị ạ ộ ủ ự ự ủ ặ ổ

b c ph thành c th đ c m t tháng có l , tuy t đ ng c u vi n h t c l ngứ ủ ố ủ ượ ộ ẻ ệ ườ ứ ệ ế ả ươ

th c, bèn gieo mình xu ng sông ch t. Vi c đ n tai vua, Vua nói : r t khó đ cự ố ế ệ ế ấ ượ

ng i nh th , th t không th n v i ng i x a, cũng không th n con cháu b cườ ư ế ậ ẹ ớ ườ ư ẹ ậ

danh th n, t ng Hàn lâm vi n th đ c h c sĩ, t p m cho ng i con đ c Chánhầ ặ ệ ị ộ ọ ậ ấ ườ ượ

c u ph m văn giai sau đ c li t t vào đ n Trung Nghĩa.ử ẩ ượ ệ ự ề

>

Hà Ng c H iọ ả

Tên t là S n Ph , ng i huy n H ng S n, t nh Hà Tĩnh, tính c ng tr c, m i 20ự ơ ủ ườ ệ ươ ơ ỉ ươ ự ớ

tu i đã có ti ng văn hay. Minh M ng năm th 9, đ h ng ti n, nhà gi ng đ c,ổ ế ạ ứ ỗ ươ ế ở ả ọ

sau m i ra giáo ch c. Thi u Tr năm th 7, đ i Tri huy n Duy Xuyên, gi liêm bìnhớ ứ ệ ị ứ ổ ệ ữ

đ c lòng dân. T Đ c năm đ u, sung S c c, dân huy n t i c a khuy t xin choượ ự ứ ầ ử ụ ở ệ ớ ử ế

l i, Vua cho tri u ra m t và ra bài sách "lý nhân" (tr nhân) cho thi th , vua b o :ở ạ ệ ắ ị ử ả

"đ i v i dân không sách nhi u, đó ch a đ đ c nhi u”, b cho th a ch , nh ngố ớ ễ ư ủ ượ ề ổ ừ ỉ ư

v n lĩnh huy n, ch c đ c 4 năm, Kinh l c s là Đ ng Văn Thiêm l i đemẫ ệ ở ứ ượ ượ ứ ặ ạ

thành tích v chính tr tâu lên, vua khen, r i ch t ch làm quan, truy th Hànề ị ồ ế ở ỗ ụ

lâm vi n th đ c.ệ ị ộ

Ph m Chi H ngạ ươ

Tên t là Sĩ Nam, ng i huy n Đ ng An, t nh H i D ng, ông c là Chi Nghi mự ườ ệ ườ ỉ ả ươ ụ ễ

đ h ng c ng đ i Lê, làm quan đ n Tham chính. Chi H ng, Minh M ng năm thỗ ươ ố ờ ế ươ ạ ứ

9, đ h ng gi i, do H u thông phán Qu ng Ngãi, b làm Tri huy n M Đ c,ỗ ươ ả ữ ở ả ổ ệ ộ ứ

chuy n làm Ch s ty H b , r i đ i làm Viên ngo&#7841;i lang, b m c vi cể ủ ự ở ộ ộ ồ ổ ị ắ ệ

ph i mi n ch c, r i kh i ph c d n d n thiên đ n Lang trung B L i. Đ u nămả ễ ứ ồ ở ụ ầ ầ ế ộ ạ ầ

Thi u Tr , b Hàn lâm vi n th đ c h c sĩ, sung S quán biên tu. Năm th 5, đ iệ ị ổ ệ ị ộ ọ ử ứ ổ

làm H ng lô t khanh, sung Phó s sang Yên Kinh, khi v b Lang trung ty inhồ ự ứ ề ổ

ch ng B Hình, kiêm Ch ng đ i lý t Năm đ u, T Đ c c t làm Án sát s S nươ ộ ưở ạ ự ầ ự ứ ấ ứ ở ơ

Tây, thiên B chính s Thanh Hóa, vào làm T th lang B L . Năm th 5 (15)ố ứ ở ả ị ộ ễ ứ

sung Chánh s sang Yên Kinh, năm y xen hai kỳ đ u ti n c ng, Chi H ng cùngứ ấ ề ế ố ươ

Phan Huy V nh đ u đi, tr i 3 năm m i v n c, đ c th ng l o thêm lên (đã nóiị ề ả ớ ề ướ ượ ưở ạ

truy n Huy V nh), r i ti n H u tham tri B Công, sung S quán to n tu, kiêmở ệ ị ồ ế ữ ộ ử ả

Ch ng đô sát vi n. Năm th 13, vì là ch c ngôn quan mà im l ng không nói, ph iưở ệ ứ ứ ặ ả

Thiên t h u th lang B Công. Năm th 14, ra khám đê sông Thiên Đ c, b làmả ữ ị ộ ứ ứ ổ

Tu n ph L ng Bình, đ t biên gi i năm năm báo đ ng có gi c luôn, g p quân thầ ủ ạ ấ ớ ộ ặ ặ ổ

B c Ninh kh i ng y, t nh L ng S n b tr tr i, th gi c l i càng bành tr ng, Chiở ắ ở ụ ỉ ạ ơ ị ơ ọ ế ặ ạ ướ

H ng đ t ph ng l c ngăn gi tr n v n đ c t nh thành, l i ti n quân đánhươ ặ ươ ượ ữ ọ ẹ ượ ỉ ạ ế

d p thu ph c đ c t nh thành Cao B ng, có ch b Ninh Thái T ng đ c vì th yẹ ụ ượ ỉ ằ ỉ ổ ổ ố ấ

Tu n ph thi u ng i v n đ làm vi c, r i ghi công d p gi c thành Ti n B o,ầ ủ ế ườ ẫ ể ệ ồ ẹ ặ ở ề ả

gia cho m t c p quân công và cái khánh vàng có b n ch : "Liêm bình c n cán".ộ ấ ố ữ ầ

Năm th 17, sung H i An quân th tham tán quân v , thu ph c đ c ph thànhứ ả ứ ụ ụ ượ ủ

H i Ninh, l i đ c th ng tr n t ng gia ban th ng, l i Th ng binh chuy n t i Caoả ạ ượ ắ ậ ừ ưở ạ ố ể ớ

B ng đánh d p.ằ ẹ

Năm th 19, mùa xuân, vì quan quân thu đ c đ n C u Phong gia cho m t c pứ ượ ồ ầ ộ ấ

quân công. Tháng 7, làm Ninh Thái t ng đ c kiêm tri c vi c biên phòng L ngổ ố ả ệ ở ạ

Bình. Mùa đông năm y võ công cáo thành, đ c ban th ng nh ng h ng: Ph cấ ượ ưở ữ ạ ướ

th ng c, kim ti n và trân b o.ọ ọ ề ả

Năm th 21, làm T ng th ng L ng Bình quân v , đám gi c l i đánh Quy n A, Chiứ ổ ố ạ ụ ặ ạ ể

H ng h i binh đánh đ c, th a th ng gi i vây L c D ng. Tháng 6, ti n lênươ ộ ượ ừ ắ ả ở ạ ươ ế

đ n Phú Th Cao B ng đ c coi đánh d p, th r i m n đ ng tr v , gi c đemồ ứ ở ằ ố ẹ ế ồ ượ ườ ở ề ặ

h t quân đón đánh, Chi H ng g p gi c d ng l i, nhân đó d hàng, tên đ u gi c làế ươ ặ ặ ừ ạ ụ ầ ặ

Ngô Côn xin cho v r i đN thành, Chi H ng bèn trình bày trong tr ng tâu lên. Vuaề ồ ươ ạ

sai các b tôi n i quân th xét bàn, Chi H ng v t nh L ng đ i án, chu n choề ơ ứ ươ ề ỉ ạ ợ ẩ

Th ng bi n B c th quân v . Năm th 23, án xét ph i l y l i ch c t c, r i khaiươ ệ ắ ứ ụ ứ ả ấ ạ ứ ướ ồ

ph c Th gi ng h c sĩ lĩnh B chính s Thái Nguyên, năm sau ch t ch làmụ ị ả ọ ố ứ ở ế ở ỗ

quan, th 67 tu i, có tr c tác quy n "Tinh thi u” (đi s ) t p đ u và t p th hai.ọ ổ ướ ể ề ứ ậ ầ ậ ứ

QUY N 30Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXỆ Ụ

Nguy n Cễ ư

T là D ch Ph , ng i huy n Thanh Trì, t nh Hà N i, t ng t công là Th m, đự ị ủ ườ ệ ỉ ộ ằ ổ ẩ ỗ

ti n sĩ năm Vĩnh Th nh (1705-1719) đ i Lê D Tông, t ng giúp vi c chính ph , bế ị ờ ụ ừ ệ ủ ố

là Kh c Gia g p nhà Lê lúc cu i v n không ra làm quan. C b m tính chân th t thắ ặ ố ậ ư ẩ ậ ờ

cha m có hi u. Minh M ng năm th 12 (1831) ông đ h ng ti n, b Tri huy nẹ ế ạ ứ ỗ ươ ế ổ ệ

H ng Nhân, tr i làm đ ng Tri ph hai phân ph : Nam Sách, An Khánh. Trongư ả ồ ủ ở ủ

năm Thi u Tr (1841-1847) vào làm Giám sát ng s th ng trình bày công vi cệ ị ự ử ườ ệ

đ u thi t th c, th ng th n.ề ế ự ẳ ắ

T Đ c năm đ u (1848) t h t i thu hi m m a, ông có dâng s xin hi u su t n iự ứ ầ ừ ạ ớ ế ư ớ ể ố ỗ

kh c a dân, s a l i vi c hình ng c đ ch m tr , ti t ki m vi c dùng ti n tài, l iổ ủ ử ạ ệ ụ ể ậ ễ ế ệ ệ ề ạ

bàn vi c xây d ng ngôi th ph n c a Thái tr ng công chúa, b dân phu làm vi cệ ự ọ ầ ủ ưở ắ ệ

nhi u phi n nhi u c n h l nh cho B Công bãi đi, và đ i th n là Nguy n Triề ề ễ ầ ạ ệ ộ ạ ầ ễ

Ph ng th ng cùng v i b n đ ng liêu cãi c không hòa. C trình bày trong b nươ ườ ớ ạ ồ ọ ư ả

tham h c tâu lên. Vua d r ng: "L i nói có th th ng, th ng cho 10 l ng b c đặ ụ ằ ờ ể ố ưở ạ ạ ể

khuy n khích ng i trung th c dám nói”.ế ườ ự

Năm th 2 (1849), b y gi đ ng có vi c bang giao s mà công vi c xây d ng liênứ ấ ờ ươ ệ ứ ệ ự

ti p n ng n , C bèn cùng v i ng i đ ng niên vi n Đô sát là Vũ Nguyên Oanhế ặ ề ư ớ ườ ồ ệ

dâng s trình bày tình tr ng t t kh ; c a dân nh ng h t: Th a Thiên, Qu ngớ ạ ậ ổ ủ ở ữ ạ ừ ả

Bình, Hà Tĩnh và Ngh An. S r ng : "b c đ ng qu c tr ng th n ch bi t chămệ ớ ằ ậ ươ ố ọ ầ ỉ ế

vi c xu ph gi ch c ph n c a mình mà dân sinh m ng hay lo không h đoái t i;ệ ụ ữ ứ ậ ủ ừ ề ớ

v quan l i đ a ph ng ch bi t thúc thu gi y t r m rà là h t b ng, mà n i nị ạ ị ươ ỉ ế ế ấ ờ ườ ế ụ ỗ ẩ

tình c a làng quê ch ng th y tâu lên, ông l i nói : năm tr c hi m m a, đình th nủ ẳ ấ ạ ướ ế ư ầ

xin l i, mà trong t p trình bày các kho n đã bi t nguyên do m c l i cho nên khôngỗ ậ ả ế ắ ỗ

đ c m a hòa, nh ng nhìn l i ch là l i nói suông, xem vi c làm ngày này, t ngượ ư ư ạ ỉ ờ ệ ưở

cũng nh các t khi x a; l i nói : ph Th a Thiên là căn b n, n i S t i xin đ như ệ ư ạ ủ ừ ả ơ ở ạ ị

li u tha gi m nh ng thu đ t và đinh, còn các h t xin lo nghĩ tr c dân đ c banệ ả ữ ế ấ ạ ướ ượ

gia ch n t v.v...". Ông đ c ch cho xu ng các t nh chi u s trình bày trong t pẩ ế ượ ỉ ố ỉ ể ự ở ậ

tra h i r i kíp g i gi y má vào tâu, l i s c cho châm ch c xét đ nh tha mi n thuỏ ồ ử ấ ạ ứ ướ ị ễ ế

khóa có h n kém; Nguy n C còn sung vào vi c đi công cán Gia Đ nh, khi v nói :ơ ễ ư ệ ở ị ề

"nhân dân t Qu ng Nam tr vào nam đ n 6 t nh b điêu tàn t t d ch, ph n nhi uừ ả ở ế ỉ ị ậ ị ầ ề

đi Ô- đông H -châu (có lẽ là vùng nam Campuchia), hi n v không có m y mà l iạ ệ ề ấ ạ

đi càng nhi u, b i vì nh ng ng i đi u hành không khéo th t t đ c ý c a tri uề ở ữ ườ ề ể ấ ứ ủ ề

đình l i thu khóa làm vi c n ng n phi n ph c; ông nói h t c tình hình trong,ạ ế ệ ặ ề ề ứ ế ả ở

gây h n ngoài, tình tr ng đáng lo, vì đ ng lúc này ngoài vi c tai ng t nấ ở ạ ươ ệ ươ ố

thi u, mà lo ng i d n d p; v y xin ra n t t đ p, v v , b o v , ch ng gì c n thi tế ạ ồ ậ ậ ơ ố ẹ ỗ ề ả ệ ẳ ầ ế

b ng dân y; ho c tróc nã trói bu c ph c tòng duy trì ch ng gì c p bách b ng lúcằ ấ ặ ộ ụ ẳ ấ ằ

này; xin s c cho các t nh theo ân chi u khám rõ, c th c xét làm; l i xin chia banắ ỉ ế ứ ự ạ

cho các tù ph m đ u đóng riêng t ng sách";ạ ề ừ

T t u dâng lên, vua xem xong bèn sai các t nh theo y l i chi u d l p t c trù li uờ ấ ỉ ờ ế ụ ậ ứ ệ

mà làm, còn kho n chia ban tù ph m cho B Hình xét rõ trình bày tâu lên đ i chả ạ ộ ợ ỉ s a đ i. Mùa đông năm y l i dâng s nói : "t Qu ng Tr tr ra b c l khí ch aử ổ ấ ạ ớ ừ ả ị ở ắ ệ ư

h t, l i g p khóa kỳ thanh tra, đ ng tr m cung ng không kh i phi n ph c m tế ạ ặ ườ ạ ứ ỏ ề ứ ệ

nh c xin đình mi n cho l n này". Vua theo.ọ ễ ầ

C ngày th ng gi ch c Đài gián, tr i 3 năm tùy vi c bàn lu n trình bày, ph nư ườ ữ ứ ả ệ ậ ầ

nhi u th y đ c thu nh n, th r i b vi c ph i mi n ch c, v ngh ch t nhà.ề ấ ượ ậ ế ồ ị ệ ả ễ ứ ề ỉ ế ở

Sau đ c con là Tr ng H p làm quan to nên đ c t ng là L b Th ng th .ượ ọ ợ ượ ặ ễ ộ ượ ư

Nguy n Tr ng H pễ ọ ợ

Tên là Tuyên, sau l y tên t là Hành, hi u là Kim Giang, bi t hi u là Qu Bình, tínhấ ự ệ ệ ệ ế

thông minh, kháu kh nh, lúc nh cha m ch t c , quy t chí h c hành ch u kh , nhàỉ ỏ ẹ ế ả ế ọ ị ổ

nghèo, v n nh th ng. Năm M u Ng - T Đ c th 11 (1858) đ h ng ti n,ẫ ư ườ ậ ọ ự ứ ứ ỗ ươ ế

b y gi Nguy n Tr ng H p 21 tu i, đi thi h i dân s ch a đ , nên b sung vàoấ ờ ễ ọ ợ ổ ộ ố ư ủ ổ

ph Tùng Thi n Công (16) đ tu th (so n sách). Vì th đ c h c t p càng r ng,ủ ệ ể ư ạ ế ượ ọ ậ ộ

ý nghĩa càng sâu, Tùng Thi n Công th ng khen có tài t t ng. Năm t s u Tệ ườ ể ướ Ấ ử ự

Đ c th 18 (1865) đ ti n sĩ, b làm tu so n Vi n T p hi n, chuy n đi Tri phứ ứ ỗ ế ổ ạ ệ ậ ề ể ủ

Xuân Tr ng, đ i làm Th đ c N i các, đ c h u h n i c m c n nên văn h cườ ổ ị ộ ở ộ ượ ầ ạ ơ ấ ậ ọ

chính s đ c bi t nhi u, r i tuy n làm ph Th a Thiên, r i lĩnh Ph doãn, cóự ượ ế ề ồ ể ủ ừ ồ ủ

ti ng v chính tr .ế ề ị

Tr c đây trong Kinh kỳ các lò nung mà dân ph c d ch h ng năm k có hàngướ ụ ị ằ ể

nghìn, chi phí cũng b c v n, Tr ng H p cùng v i B Công trao đ i ch tr ng xinạ ạ ọ ợ ớ ộ ổ ủ ươ

gi m b t s đó. Vua cho l i tâu là ph i, vì th kho tàng c a nhà n c hàng năm cóả ớ ố ờ ả ế ủ ướ

dôi ra.

Năm th 26 (1873) mùa đông, n c Pháp phái tên An Nghi p đánh úp l y Hàứ ướ ệ ấ

Thành, Đông Nam Ninh cũng k ti p không gi đ c; vua cho Tr ng H p là ng iế ế ữ ượ ọ ợ ườ

có tài cán, sai làm tán lý k p th i t i h i h p mà làm, th r i An Nghi p có ý gi ngị ờ ớ ộ ọ ế ồ ệ ả

gi i, nên có ch thăng Tr ng H p làm Tu n ph Hà N i cùng v i viên T ng đ cả ỉ ọ ợ ầ ủ ộ ớ ổ ố

m i là Tr n Đình Túc cùng t i bàn vi c gi ng hòa. Khi t i Hà Thành, An Nghi pớ ầ ớ ệ ả ớ ệ

phái ng i đón vào thành ngh ng i, có quân đi tu n phòng. N i tr s , Tr ng H pườ ỉ ơ ầ ơ ụ ở ọ ợ

c��ng Đình Túc yên l ng đ i ch ; b y gi nh ng quân Vi t gian b An Nghi pặ ợ ờ ấ ờ ữ ệ ị ệ

l i d ng m u toan ngăn tr công vi c đêm mu n gây bi n, trong b n chúng cóợ ụ ư ở ệ ố ế ọ

ng i bi t ngăn đi m u y bèn thôi. An Nghi p đem vi c khai th ng ra h i vàườ ế ư ấ ệ ệ ươ ỏ

b o : "Tân quân đã đ n đây đ nh gi ng hòa đã đ c ch a?", b n Tr ng H p đáp :ả ế ị ả ượ ư ọ ọ ợ

"Vì ch a có toàn quy n, ch bi t vâng l nh cho ra đây, nh nghe theo là may ho cư ề ỉ ế ệ ư ặ

nói v vi c hòa hi u thôi". An Nghi p nghe xong b ng đ c yên, cùng nhauề ệ ế ệ ụ ượ

th ng c. Sáng s m mai quân th S n Tây cho b n C đen đ n d i thànhươ ướ ớ ứ ơ ọ ờ ế ướ

khiêu chi n, tên An Nghi p nghe báo lên ng a ra đón đánh b gi t ch t C uế ệ ự ị ế ế ở ầ

Gi y, nh ng phái viên Pháp nghi ng , vi c th ng l ng n a ch ng bi n đ i, tênấ ữ ờ ệ ươ ượ ử ừ ế ổ

quan hai Pháp là Biên (tên ng i), n i các công vi c, có yêu c u rút quân v , sauườ ố ệ ầ ề

m i ch u thâu c. B n Tr ng H p qua l i th ng gi i không ch u theo, tên quanớ ị ướ ọ ọ ợ ạ ươ ả ị

hai Khoanh bi t không th h đ c, l i h ng v b n Tr ng H p nói: "Cũngế ể ạ ượ ạ ướ ề ọ ọ ợ

chuyên gi nh b ng An Nghi p tr c, đ i khai th ng bàn đ nh xong, t c thìữ ư ụ ệ ướ ợ ươ ị ứ

giao tr các t nh". Tr ng H p bàn riêng v i Đình Túc r ng : "H đã mu n thôiả ỉ ọ ợ ớ ằ ọ ố

chi n tranh, n u L u đoàn (17)<> ch a rút lui, s m t hòa khí c toàn c c", bènế ế ư ư ợ ấ ả ụ

t i th ng l ng cùng viên Th ng đ c tam Tuyên là Hoàng Tá Viêm đóng quânớ ươ ượ ố ố

không đ ng v i, r i v thành th ng gi ng. Tên quan hai Khoanh d bàn c,ộ ộ ồ ề ươ ả ự ướ

r ng ph i nh l i h n mu n m i thôi. B n Tr ng H p l y làm khó, luôn m y hômằ ả ư ờ ắ ố ớ ọ ọ ợ ấ ấ

ch tr ng bàn đ nh ch a quy t, g p lúc khâm sai là Nguy n Văn T ng t Giaủ ươ ị ư ế ặ ễ ườ ừ

Đ nh đi v i tên Th ng s Pháp là Phi L c (có tên g i Ho c Đ o Sinh) (18) t i h iị ớ ố ứ ặ ọ ắ ạ ớ ộ

đ ng bàn b c đính c giao l i thành. Tr ng H p cùng v i vài ng i đi theo, đápồ ạ ướ ạ ọ ợ ớ ườ

ph chi c tàu th y t i nh n t nh Ninh Bình và y thác tr c cho viên án sát m i làụ ế ủ ớ ậ ỉ ủ ướ ớ

Tr ng Gia H i t i B c Ninh g i lính r i chuy n t i cùng ph thu c coi gi . V aươ ộ ớ ắ ọ ồ ể ớ ụ ộ ữ ừ

khi đi th i quân B c Ninh ch a t i mà phái viên ng i Pháp đã giao thành r i đi,ờ ắ ư ớ ườ ồ

còn nguyên lính m vài nghìn ng i mà phái viên Pháp đã m , còn đ ng đ y kh pộ ườ ộ ứ ầ ắ

ngoài thành. H th y m t mình Tr ng H p c i ng a t i, đ u nhìn nhau ngọ ấ ộ ọ ợ ưỡ ự ớ ề ơ

ngác. Tr ng H p tuyên d uy đ c c a tri u đình, h m i chút yên, xin cùng giọ ợ ụ ứ ủ ề ọ ớ ữ

thành. Khi quân B c Ninh t i, đ u t n mát quay v . Tr ng H p l i xin c n th nắ ớ ề ả ề ọ ợ ạ ẩ ậ

l a ch n quan l i có tài năng đ v yên dân chúng. Tr ng H p v a đ m t tu nự ọ ạ ể ỗ ọ ợ ở ừ ủ ộ ầ

(12 hôm), chuy n làm Tu n ph Nam Đ nh, H lý Đ nh An T ng đ c; H p cho n iể ầ ủ ị ộ ị ổ ố ợ ơ

y đ t thì tr ng mà t c p l i vi c dâng s xin cho ng i khác thay, vua d r ng:ấ ấ ọ ư ấ ạ ệ ớ ườ ụ ằ

"Nhà ng i khi còn làm Kinh tri u, ta nghe đ c lòng dân, nên c g ng cùng v iươ ệ ượ ố ắ ớ

ng i đ ng s ch n ch nh l i m i vi c m i x ng l a c t lên".ườ ồ ự ấ ỉ ạ ọ ệ ớ ứ ự ấ

Tr ng H p bèn tâu nói: "V vùng Nam, sông b dài su t mà đ t v a r ng v aọ ợ ề ể ố ấ ừ ộ ừ

m n, d u không có v t s n phì nhiêu, nh ng ru ng đ t g p nhi u ph i l y cungặ ẫ ậ ả ư ộ ấ ấ ề ả ấ

c p cho các n i. Nay m i b t đ u hoàn ph c, vi c s a sang khó khăn. Vâng l i dấ ơ ớ ắ ầ ụ ệ ử ờ ụ

ch , c t v yên khi n binh dân s m có hy v ng yên n t h p, nh ng vì quân phíỉ ố ở ỗ ế ớ ọ ổ ụ ọ ư

B c biên ch a t nh gi m, nhân viên nông nghi p g p vi c đ c đi n. V t th ngở ắ ư ỉ ả ệ ấ ệ ạ ề ế ươ

tàn t hãy còn, n u không đ c khoan cho gi h n khó mong sinh s ng; v Namệ ế ượ ả ạ ố ả

h t th c là m t ngo i h B c Kỳ, ngày c cùng v i ngo i qu c giao h i khôngạ ự ộ ạ ộ ở ắ ướ ớ ạ ố ộ

nên, không bày t hình th . Vùng S n B c (19) vào th ng du d m nh lên, cònỏ ế ơ ắ ở ượ ễ ạ

vùng Nam h t (20) thu c vào h du là n i xung y u, không có r ng núi hi m trạ ộ ạ ơ ế ừ ể ở

ch c y có binh l c thôi. T khi g i b t lính nhi u n i, lính đã không t p luy n s nỉ ậ ự ừ ọ ắ ề ơ ậ ệ ẵ

sàng, l i dân gian làng m c sinh s ng ch a yên, tình quân càng th y ng t nghèo,ạ ạ ố ư ấ ặ

chính là lúc nên cho hoàn t . V y mong nhà vua vì toàn kỳ chú ý x p đ t hình thụ ậ ế ặ ế

s t i thu c ph n h t sau này. Xin khoan cho vi c tr ng thu giao d ch đ đ cở ạ ộ ầ ạ ệ ư ị ể ượ

chút th thái. Đ n nh đám th ph ven biên, vì núi khe cây c l n l n, l y dânư ế ư ổ ỉ ở ỏ ẫ ộ ấ

S n B c, thêm vào lính Th - dũng cũng đ t tr đ c vi c. Còn Nam h t và dânơ ắ ổ ủ ư ợ ượ ệ ạ

H i D ng g n bi n dùng vào vi c binh trái h n tính tình, d u nhi u cũng vô ích,ả ươ ầ ể ệ ẳ ẫ ề

xin bãi cho v , nuôi l y toàn l c đ c i thi n tr n v n đã, sau sẽ b vào vi c b tề ấ ự ể ả ệ ọ ẹ ổ ệ ắ

gi v ng "b cõi".ữ ữ ờ

L i có t p bí m t nói: "D ng n c ph i có th có quy n. Hi n nay v đ i c c cáiạ ậ ậ ự ướ ả ế ề ệ ề ạ ụ

nghĩa theo th i sao cho vi c b t ng i yên r t là to l n. Vi c th ng c v i n cờ ệ ớ ườ ấ ớ ệ ươ ướ ớ ướ

Thanh, không đ c p t i Đi n Trung (21), đó là không mu n có ngh đ nh thôngề ậ ớ ề ố ị ị

sang t nh Vân Nam, song ta cũng cùng v i n c Pháp hòa hi u đã lâu, kho n đóỉ ớ ướ ế ả

không có gì trái l . Hi n nay quân Thanh đóng 10 dinh Cao L ng, th l c 2 t nhạ ệ ở ạ ế ự ỉ

y đ n nh c, n u ta t m đ quân khách đóng đó, đ ta chuyên lo v các đ ngấ ơ ượ ế ạ ể ể ề ườ

Tuyên Thái cũng là đ c sách. Đ n nh đoàn B o Th ng Th ng đ o là L u Vĩnhắ ế ư ả ắ ươ ạ ư

Ph c, khó b đ c cái l i là m n c có danh có nghĩa. Th là ngang, xin li uướ ỏ ượ ợ ượ ớ ế ệ

ch cho đóng đ đ c yên n kh i sinh ph c t p." Vua đ u cho là ph i.ỗ ể ượ ổ ỏ ứ ạ ề ả

Tr ng H p l i cho đoàn thuy n t nh Nam, không t p quen đ ng bi n th ngọ ợ ạ ề ỉ ậ ườ ể ườ

th ng b th t l i, nên m n m thuy n Vi t Đông (22) ch đ đoàn v n t iườ ị ấ ợ ướ ộ ề ệ ở ể ậ ả

đ c nhanh chó. Vua phê b o và khen ng i.ượ ả ợ

B y gi có th ng nhân do B H cho đ t các công ty làm s i bông, tre, g , g o,ấ ờ ươ ộ ộ ặ ợ ỗ ạ

mu i, lò sát sinh, đ g m và vóc l a t nh Nam, xin ch u thu và xin vì dân n pố ồ ố ụ ở ỉ ị ế ộ

thay thu l ng, ph n p c ti n sung công. Vua giao xu ng t nh xét. Tr ng H pế ươ ụ ộ ả ề ố ỉ ọ ợ

Ph c tâu l i có nói : "Đ t ra công ty có m t hai ng i ch là đ c khoét thôi, vàướ ạ ặ ộ ườ ỉ ụ

cách sinh s ng đ n ph i tiêu s . Nay sông C m đã cho khai th ng đ thông l iố ế ả ơ ấ ươ ể ợ

v i tàu ngo i qu c đ n đ . V vi c th ng m i c a n c ta đ c t h i, n m l yớ ạ ố ế ỗ ề ệ ươ ạ ủ ướ ượ ụ ộ ắ ấ

quy n l i ch Nam Đ nh làm c t y u. V y thu khóa c a nhà n c không nên đề ợ ỉ ở ị ố ế ậ ế ủ ướ ể

sát l u, nh ng ph i tính tr c đ ti n l i cho nhà buôn, th i thu khóa m i đ yậ ư ả ướ ể ệ ợ ờ ế ớ ầ

đ ; n u kho n y kho n khác b bó bu c thu c , thì l i vào nhà n c có ít màủ ế ả ấ ả ị ộ ả ợ ướ

ng i buôn ch u t b nh r t nhi u, cho thi hành r t không ti n, v thu thóc làườ ị ệ ệ ấ ề ấ ệ ả ế

thu chính, cũng t dân thu n p đã có cách th c s n có, n u cho ng i buôn c uế ự ộ ứ ẵ ế ườ ầ

l i n p thay l i cùng v i ng i coi kho thông đ ng v i nhau, th i di đ ng ra vàoợ ộ ạ ớ ườ ồ ớ ờ ộ

m i t đ trăm khoanh. Nói tóm l i đ u làm t cho dân mà r t không có ích choố ệ ủ ạ ề ệ ấ

nhà n c". T s dâng vào, vua cho là ph i và b o đ a ph ng ph i nh th m iướ ờ ớ ả ả ị ươ ả ư ế ớ

x ng.ứ

Năm th 29 (1876) ông dâng s nói : "C g ng giúp vi c s p đ c 3 năm, t xét tứ ớ ố ắ ệ ắ ượ ự ừ

khi gi ch c, noi theo công lý, v yên dân m t ph ng, kính ph c đ c m nhà vua,ữ ứ ỗ ộ ươ ụ ứ ấ

không dám không g ng. Đ n nh tuyên d ng uy đ c c a nhà vua, thân minh vi cắ ế ư ươ ứ ủ ệ

quân l , khi n t ng hi n gi m nh l nh, quân lính đ u m nh gi i, th i tài c aữ ế ướ ệ ữ ệ ệ ề ạ ỏ ờ ủ

tôi th c không k p, mong nhà vua soi xét l a ch n ng i l ng cán khác, mayự ị ự ọ ườ ươ

đ c đ i t i cho m t ch c giúp b , ngõ h u con ng a xoàng đ c ra s c giongượ ớ ộ ộ ứ ở ộ ầ ự ượ ứ

ru i đ m u báo đáp".ổ ể ư

Vua không b ng lòng phê d r ng: "Ng i cũng là m t ng i có tài tr dân, cằ ụ ằ ươ ộ ườ ị ố

g ng nh ng vi c ch a t i là khó đó". Th r i l i trích tâu "Phiên ni t là Phan Minhắ ữ ệ ư ớ ế ồ ạ ế

Huy và Tôn Th t Th n làm vi c trái phép và kho t nh đ thi u tình t qu th c".ấ ậ ệ ở ỉ ể ế ệ ả ự

Vua khen.

Khi tr c đ n c a bi n Trà Lý (23) th ng có quân buôn gian l n ra vào, Tr ngướ ồ ở ử ể ườ ậ ọ

H p lo lâu ngày sẽ k t bè đ ng, th ng v n nói luôn. T i b y gi qu có đ n kêuợ ế ả ườ ẫ ớ ấ ờ ả ơ

c p bóc. Tr ng H p bèn phái quân đ t b ph sá đ n, d i dân l ng thi n vàoướ ọ ợ ố ỏ ố ở ồ ờ ươ ệ

c bên trong đ n, chia đ t ch đ sinh s ng và ch u thu , l i xin đ t thêmả ồ ặ ỗ ở ể ố ị ế ạ ặ

th ng bi n (văn viên ngũ l c ph m) hi p cùng lãnh binh l y gò cũ l p đ n coiươ ệ ụ ẩ ệ ấ ậ ồ

gi .ữ

Năm 31 (1878) mùa xuân, vua d r ng: "Tr ng H p có tài l c, không ph i thiênụ ằ ọ ợ ượ ả

v nhu hòa, d u là tân ti n, nh ng coi tr n i đó cũng không có phú, cho b thề ẫ ế ư ị ơ ổ ụ

tu n ph v n h lý, ban khánh ra n, cũng là xét ng i ng ý khuy n khích cònầ ủ ẫ ộ ơ ườ ụ ế

đ i 3 năm kh o xét làm gì".ợ ả

Tr ng H p gi trách nhi m t nh Nam đã lâu, khuyên dân làm ru ng tr ng dâu,ọ ợ ữ ệ ở ỉ ộ ồ

đ p đê kh i ngòi, d ng c a n c, dân l y làm ti n; khi biên gi i tây b c báo đ ngắ ơ ự ử ướ ấ ệ ớ ắ ộ

ch a d p xong, g i lính đài t i l ng th c không thi u; l i th ng xét tâu c phư ẹ ọ ả ươ ự ế ạ ườ ả ủ

huy n có tài năng hay không và xin l p quân tu n ti u vùng bi n, m i đi u dângệ ậ ầ ễ ể ọ ề

lên. Vua cho chuyên coi m i vi c. Bèn m luy n quân nghĩa dũng, đ t phápọ ệ ộ ệ ặ

thuy n, nhân đó cho đi tu n ti u và chép rõ quân pháp mà b đã ki m xét, m iề ầ ễ ộ ể ọ

ng i đ u tuân m nh. T đó c a bi n kinh cho t i con đ ng B c H i đ cườ ề ệ ừ ử ể ở ớ ườ ắ ả ượ

thông đ ng không lo có gi c bi n n a. G p năm m t mùa dân đói, Tr ng H pồ ặ ể ữ ặ ấ ọ ợ

tr c h t cho r ng khuy n hóa, l i xin m kho thóc đ phát ch n dân nh đó m iướ ế ộ ế ạ ở ể ẩ ờ ớ

s ng. B y gi S th ng chính H i D ng m i m , quân gian th ng không cóố ấ ờ ở ươ ở ả ươ ớ ở ươ

l i, phao tin lo n x , Tr ng H p cùng T ng lý th ng chính là Ph m Phú Thợ ạ ạ ọ ợ ổ ươ ạ ứ

th ng l ng m u tính bí m t ngăn ch n.ươ ượ ư ậ ặ

Năm th 33 (1880), cho ngoài đã lâu, v m, l i nghe s p l a ch n ng i sangứ ở ả ố ạ ắ ự ọ ườ

Tây, dâng s xin sung m t ch c Phó nh , đ tr i xem tình hình ngo i qu c.ớ ộ ứ ị ể ả ạ ố

Vua s c b o r ng: "Nay nhà n c đ ng c n nhân tài, xét b nh tình, tr m cũng áiắ ả ằ ướ ươ ầ ệ ẫ

ng i, nên b o tr ng cái thân h u d ng đ m u toan báo b ". Mùa đông năm yạ ả ọ ữ ụ ể ư ổ ấ

đ c vào thay làm T tham tri B L i kiêm qu n lý Th ng b c đ i th n. Sangượ ả ộ ạ ả ươ ạ ạ ầ

năm đình th n đ c sung phái viên sang Tây.ầ ề ử

Vua nói : "Tr ng H p có h c th c, th văn cũng luy n, v có n t tháo th , có tàiọ ợ ọ ứ ơ ệ ả ế ủ

quy t đoán, tr c kia tr m ch a bi t nay d u là đã mu n, v y sai đi chuy n này,ế ướ ẫ ư ế ẫ ộ ậ ế

đã th a đ c ngày th ng mong m i, ngõ h u có ích chăng? Đ c cách cho sungỏ ượ ườ ỏ ầ ặ

Chánh s ". R i vì có vi c không qu quy t đi.ứ ồ ệ ả ế

Năm th 36 (1883) làm th L i b th ng th . Mùa h năm y D c Tôn Anhứ ự ạ ộ ượ ư ạ ấ ự

Hoàng đ lên ch u tr i, Ph đ l p, ng i Pháp đem quân thuy n đánh phá thànhế ầ ờ ế ế ậ ườ ề

Tr n H i. B y gi đang g p qu c tang, vi c t i b t kỳ, lòng ng i lo s , vua saiấ ả ấ ờ ặ ố ệ ớ ấ ườ ợ

Tr ng H p t i tr c th ng gi ng. Chi c thuy n phái đi thông tin, m i ra c aọ ợ ớ ướ ươ ả ế ề ớ ử

Thu n, đã b pháo b n chìm, m i ng i càng s . Tr ng H p m nh b o cùng v iậ ị ắ ọ ườ ợ ọ ợ ạ ạ ớ

tùy thu c đi chi c thuy n nh thu n dòng tr xu ng, đêm qua L Châu, trăngộ ế ề ẹ ậ ở ố ộ

n c t m , khí tr i b c lên quãng gi a che c m t, quân Pháp trông xa khôngướ ờ ờ ờ ố ữ ả ắ

phân bi t đ c, b n ra nh m a. Tr ng H p bèn sai ng i thông d ch xé chăn v iệ ượ ắ ư ư ọ ợ ườ ị ả

tr ng vi t ch "Âu”, v i đ t h a v t trong thuy n đ t b o. Quân Pháp t trongắ ế ữ ộ ố ỏ ấ ề ể ỏ ả ừ

l a sáng ph ng ph t th y hi u c , ti ng pháo bèn thôi, r i Tr ng H p lên tàu tênử ả ấ ấ ệ ờ ế ồ ọ ợ

Th ng suý, cùng v i viên Đô th ng Pháp ra m t. Viên Đô th ng yêu c u l y đ nượ ớ ố ắ ố ầ ấ ồ

L Châu làm tin, Tr ng H p c s c ch ng ch i, b o vi c y ch a đ c bi t, n uộ ọ ợ ố ứ ố ọ ả ệ ấ ư ượ ế ế

hòa hi u không thành thì sao, qua hôm sau cùng v i tên Đô th ng t i Kinh. Bènế ớ ố ớ

đ a H p làm Phó toàn quy n cùng v i Chánh toàn quy n là Tr n Đình Túc đ uư ợ ề ớ ề ầ ề

t i S quán gi ng đ nh hòa c. R i l i đ c ch n làm Khâm sai t i B c kỳ kinh lýớ ứ ả ị ướ ồ ạ ượ ọ ớ ắ

m i vi c. B y gi đ i c c B c Kỳ h i khác, v a lúc trong Kinh có vi c bi n, tìnhọ ệ ấ ờ ạ ụ ở ắ ơ ừ ệ ế

th muôn vi c đ u khó. Khi Gi n Tông Ngh đ (24) lên ngôi, Tr ng H p v Kinhế ệ ề ả ế ọ ợ ề

đem vi c th ng thuy t không có công tr ng xin gi i ch c đ i t i, r i đ c chu nệ ươ ế ạ ả ứ ợ ộ ồ ượ ẩ

cho tr hàm H ng lô t thi u khanh, sung S n phòng phó s Thanh Hóa, ch aả ồ ự ế ơ ứ ở ư

bao lâu l i khôi ph c th c hàm, quy n th lý S n H ng Tuyên T ng đ c. G p sauạ ụ ự ề ụ ơ ư ổ ố ặ

khi quân c a đoàn L u Vĩnh Ph c rút lui, quân gi c c hi p cùng v i quân t nủ ư ướ ặ ỏ ệ ớ ả

dũng đ y d y giày xéo h u nh không còn ch nào yên. Tr ng H p đánh d p vầ ẫ ầ ư ỗ ọ ợ ẹ ỗ

v đ u đ c c . Kho ng năm, sáu tháng l a đ t báo hi u gi c giã m i t t, làngề ề ượ ả ả ử ố ệ ặ ớ ắ

m c d n d n hoàn ph c nh cũ.ạ ầ ầ ụ ư

Hàm Nghi năm đ u (1885) thăng hàm Th lang nh ng v n th lý, t i khi nghe tinầ ị ư ẫ ụ ớ

Kinh nhà vua đã ch y, Tr ng H p cùng v i Hà Nam T ng đ c là Nguy n H u Đở ạ ọ ợ ớ ổ ố ễ ữ ộ

và Phan Đình Bình t i ph Pháp suý th ng gi ng, th r i H u Đ , Đình Bình vớ ủ ươ ả ế ồ ữ ộ ề

Kinh th ng đ nh m u tính vi c đ i s , còn Tr ng H p l i quay v S n Tây. V aươ ị ư ệ ạ ự ọ ợ ạ ề ơ ừ

lúc C nh Tông Thu n Hoàng đ (25) lên n i ngôi, đ i s đã đ nh, r i Đ l i vả ầ ế ố ạ ự ị ồ ộ ạ ề

kinh, Tr ng H m i có l nh quy n bi n kinh l c, li n chu n cho b T ng đ c,ọ ợ ớ ệ ề ệ ượ ề ẩ ổ ổ ố

ti n th Hi p bi n đ i h c sĩ, nh ng v n coi vi c Kinh l c s .ế ự ệ ệ ạ ọ ư ẫ ệ ở ượ ứ

Vua d r ng: "Vi c B c Kỳ nh t thi t y cho khanh, gia cho cái khánh ng c cóụ ằ ệ ắ ấ ế ủ ọ

ch : "Hi u h nh trung trinh" đ khuy n khích. B y gi c toàn Kỳ b xâm lăngữ ế ạ ể ế ấ ờ ả ị

lo n l c, Tr ng H p ch l y thành tín làm tin l i c n th n l a ch n quan l i, li uạ ạ ọ ợ ỉ ấ ạ ẩ ậ ự ọ ạ ệ

ph ng x p đ t vi c, vi c có manh m i. Năm Đ ng Khánh th hai (1887) H pươ ế ặ ệ ệ ố ồ ứ ợ

dâng s xin cho ng i thay đ v t bi n v Kinh, đêm hôm t i c a Đà, vua chiêmớ ườ ể ượ ể ề ớ ử

bao th y m t ng i c i b o : "Tr ng H p đã t i c a Đà"; t i s m hôm sau g pấ ộ ườ ườ ả ọ ợ ớ ử ớ ớ ặ

có t t c a b t ng làm phòng s c a Đà đ a vào tâu, vua phê b o cho vi nờ ư ủ ộ ướ ứ ở ử ư ả ệ

th n bi t, hai hôm sau Tr ng H p qu đ n vào ch u, vua r t m ng, có làm bài thầ ế ọ ợ ả ế ầ ấ ừ ơ

và t a đ t lòng, thân ái nh sau :ự ể ỏ ư

Phiên âm:

Long Thành thiên lý vi n, Ph ng khuy t c u trùng thông.ễ ượ ế ử

T c d tinh th n h i, Kim tri u úy khí đ ng.ạ ạ ầ ộ ệ ồ

Đai c u D ng Thúc T , Thân h t T ng Hàn Công.ừ ươ ử ố ố

Đài các văn ch ng phú, Biên c ng ph m v ng sùng.ươ ươ ẩ ọ

Thùy d ng giang san trách, Hi n khanh tín ph cung.ụ ề ỉ

D ch nghĩa:ị

Lòng thành xa nghìn d m, C a quy t ch u l n thông.ặ ử ế ị ầ

Đêm qua chiêm bao g p, S m nay lý khí cùng.ặ ớ

Đai c u gi ng D ng H u,(26) Thân h t n Hàn công (27)ừ ố ươ ự ố ọ

văn ch ng l ng đài các, Ph m v ng n c biên c ng.ươ ừ ẩ ọ ứ ươ

C n gì ph i hình vẽ,(28) Đi m ng đ c hùm bay.(29)ầ ả ề ứ ượ

Non sông ai trách nhi m, Hi n khanh b c t n trung.ệ ề ậ ậ

Tr ng H p h a l i dâng lên, vua son phê: "Hay hay, l i nói đ ng tâm, s c nh c tọ ợ ọ ạ ờ ồ ắ ư ắ

vàng, tình sâu tín giao, m i có nh th ”, r i chu n cho l y hàm n lĩnh L i bớ ư ể ồ ẩ ấ ấ ạ ộ

Th ng th , sung C m t vi n đ i th n, Qu c s quán t ng tài, Kinh diên gi ngượ ư ơ ậ ệ ạ ầ ố ử ổ ả

quan.ăm th 3 (1888) mùa xuân, th Văn Minh đi n, Tr ng H p dâng s t l cứ ự ệ ọ ợ ớ ừ ượ

r ng : "Tài l ng không nên gi hão, ân vinh cũng ch ng nh m lâu, th n gi ch cằ ượ ả ẳ ầ ầ ữ ứ

ngo i phiên, không chút công tr ng, g n đây đ i n c t đ n hàm này, nay l i t nạ ạ ầ ộ ơ ấ ế ạ ấ

lên b c cao. Sao kham n i đ c; khi x a D ng Thúc t th ng nói : chân h c tròậ ổ ượ ư ươ ử ườ ọ

tr ng mà đ c đ n tr ng v , ph i l y th nh đ y làm răn, S Qu ng (30) là th y taắ ượ ế ọ ị ả ấ ị ầ ơ ả ầ

đó". Ôi! Thúc T là b tôi công lao tr ng v ng, th n đâu dám so sánh, nh ng đ cử ề ọ ọ ầ ư ọ

đ n 3 l n cũng đáng là b c th y c a th n. Xin cho đ i t i đ c gi nguyên ch c.ế ầ ậ ầ ủ ầ ợ ộ ượ ữ ứ

Vua không b ng lòng, l i c xin t m i đ c nh l i xin, r i m c b nh xin gia h nằ ạ ố ừ ớ ượ ư ờ ồ ắ ệ ạ

v ngh .ề ỉ

T i sang năm nhà vua hi n nay lên ngôi (t c Thành Thái) có ch cho tri u, Tr ngớ ệ ứ ỉ ệ ọ

H p đi tàu binh c a Pháp, m i ra kh i c a bi n Đ S n vài d m, gió bão n i to,ợ ủ ớ ỏ ử ể ổ ơ ặ ổ

tàu máy b r n i h i nóng, lênh đênh ngoài bi n 7 đêm ngày suýt b chìm đ m,ị ỡ ồ ơ ể ị ắ

r i trôi vào c a bi n Đ i Chiêm. Gió d n yên, c u thuy n cũng đ n, vì viên Toànồ ử ể ạ ầ ứ ề ế

quy n đ i th n bi t tàu ra bi n h n b gió, nên sai nhi u binh thuy n đi tìm kh pề ạ ầ ế ể ẳ ị ề ề ắ

c m i g p. T i khi đ n c a Khuy t vào y t ki n, vua sai cùng v i Tuy Lý công làả ớ ặ ớ ế ử ế ế ế ớ

Miên Trinh, Hoài Đ c công là Miên Lâm và Tr ng Quang Đ n cùng sung vàoứ ươ ả

chính ph . H p l i thăng th Văn Minh đi n đ i h c sĩ, sung C m t vi n đ iủ ợ ạ ự ệ ạ ọ ơ ậ ệ ạ

th n, Qu c s qu n t ng tài, kiêm qu n Khâm thiên giám s v và ban chó chi cầ ố ử ả ổ ả ự ụ ế

khánh ng c có ch : "hi u h u đoan l ng"; Tr ng H p tâu xin m đ t nhà Kinhọ ữ ế ữ ươ ọ ợ ở ặ

diên, đ i l c nói :ạ ượ

"Nhà vua có công đã chăm chính đ o, h c v n càng quý ngày tân, xin cho ngàyạ ọ ấ

th ng gi ng quan và n i Các th n s m t i thay phiên vào h u đ h i han đ cườ ả ộ ầ ớ ố ầ ể ỏ ượ

đ y đ , ngoài ra cũng tùy t ng lúc vào ra m t g p vi c khuyên can noi theo đ ngầ ủ ừ ắ ặ ệ ườ

chính, ngõ h u g n gũi nh ng ng i hi n nhân quân t ngày m t nhi u, n i tầ ầ ữ ườ ề ử ộ ề ố ỏ

đ c quang minh đ th a l i t hu n c a tam cung. L i xin s c rõ cho các th ngứ ể ỏ ờ ừ ấ ủ ạ ắ ượ

t trong ngoài đ u xét thu c h mình ai luy n đ t tài năng và liêm bình h t lòngư ề ộ ạ ệ ạ ế

vi c dân, do B L i h i l i đóng thành sách, g p ch khuy t th i sung b ; ai t mệ ộ ạ ộ ạ ặ ỗ ế ờ ổ ầ

th ng cho gi nguyên hàm v h u d ng. Đ n nh ai m t m i y u đu i khôngườ ữ ề ư ưỡ ế ư ệ ỏ ế ố

kham n i, có hình tích kém c i trích ra tham h c tâu lên, n u th ng t im l ng aổ ỏ ạ ế ượ ư ặ

dua, cùng ch ng hay chính mình b o ban thu c h th i chi u l nghiêm x , đẳ ả ộ ạ ờ ế ệ ử ể

đ ng sĩ đ "đ c trong s ch".ườ ồ ượ ạ

B y gi g p năm h n hán, H p cùng v i chính ph th n dâng s l c r ng: "X aấ ờ ặ ạ ợ ớ ủ ầ ớ ượ ằ ư

Chu Tuyên V ng nhân h n hán ra tai s hãi tu t nh, t b c nguyên t đ n hàngươ ạ ợ ỉ ừ ậ ể ế

bá quan đ u th n tr ng các vi c; nay h n hán đã tr i hàng tu n nam b c đ n th .ề ậ ọ ệ ạ ả ầ ắ ế ế

Tr c đây tr i bao vi c, v t th ng ch a bình ph c và gi c c p B c Kỳ hãyướ ả ệ ế ươ ư ụ ặ ướ ở ắ

còn đ y d y, n u m t h t thóc không thu đ c, th i ch ng ch t n i th ng kh ,ầ ẫ ế ộ ộ ượ ờ ổ ấ ỗ ố ổ

hun đúc kh p lê dân, l y gì ch u n i. Nhà Vua m i n i ngôi, c n gi thành pháp,ắ ấ ị ổ ớ ố ẩ ữ

v n nghĩ ban n hu cho th dân đ t i đ o tr , th mà ch a có đi m hay ngẫ ơ ệ ứ ể ớ ạ ị ế ư ề ứ

hi n, há ch ng ph i t nát ch ng ch t ch a b , ch c t ch a đ c lên và n i nệ ẳ ả ệ ồ ấ ư ỏ ứ ư ư ề ử ỗ ẩ

oan c a dân ch a đ t lên trên nên m i đ n th . B n th n đi u hòa không cóủ ư ạ ớ ế ế ọ ầ ề

ph ng k muôn vi c cam ch u l i, ch bi t kính c n s a sang vi c nhân s , mongươ ế ệ ị ỗ ỉ ế ẩ ử ệ ự

sao đ c b c u. V y xin s c rõ cho các th n công, trong t chính ph t i b ,ượ ổ ứ ậ ắ ầ ở ừ ủ ớ ộ

vi n, t , các, đ u nghĩ chăm ch xây d ng, t rõ th c lòng th c đ c. Tr c h t tệ ự ề ỉ ự ỏ ự ự ứ ướ ế ừ

tri u đình, đoan chính l y căn b n; ngoài th i t Kinh l c s đ n ph ng m cề ấ ả ờ ừ ượ ứ ế ươ ụ

th l nh, đ u có trách nhi m chăn dân. Hi n nay mu n cùng dân yên ngh , c t ứ ệ ề ệ ệ ố ỉ ố ở

h t s c tìm tòi các t mà b đi, vì tài l c c a dân n p vào thu chính cũng ch cóế ứ ệ ỏ ự ủ ộ ế ỉ

m t ph n, mà ngoài đó nào t o s đ v vét. Nào nhân vi c b t mang l y, quanộ ầ ạ ự ể ơ ệ ắ ụ

ph b o ch đ i, t d ch đòi yêu sách, th i phí t n không bi t g p m y, bi t đ củ ả ờ ợ ư ị ờ ổ ế ấ ấ ế ượ

t y, gi m m t ch m son, còn m t ch m máu. Không vì tha gi m thu má ch aệ ấ ả ộ ấ ộ ấ ả ế ư

đ c th c, ch c t đ n gi n thanh b ch có c u t . Đó là m t vi c tri u l y đ cượ ứ ỉ ố ơ ả ạ ứ ế ộ ệ ệ ấ ượ

hòa khí; l i nh gi y t án ki n liên can c ng i làm ch ng, h t th y b t giam,ạ ư ấ ờ ệ ả ườ ứ ế ẩ ắ

tr i qua ngày tháng v n đ đó không x đoán. M t b n án ch a k t, m i ng iả ẫ ể ử ộ ả ư ế ườ ườ

b phá s n, các ph huy n đã nhi u nh th , t nh l i im l ng nh không ngheị ả ủ ệ ề ư ế ở ỉ ạ ặ ư

th y. Quá l m nh ch giam c m t nh cũng th , r t là kinh ng c, b đ c t y,ấ ắ ư ỗ ầ ở ỉ ế ấ ạ ỏ ượ ệ ấ

đó l i là m t vi c tri u đ c hòa khí. Dân đã đ n đói, ch n không cách hay, ru ngạ ộ ệ ệ ượ ế ẩ ộ

cày thi u ti n; k p th i nên c t khuyên b o, không b t h t s c đ đ c tr ngế ệ ị ờ ố ở ả ắ ế ứ ể ượ ồ

tr t th khác, ho c chuy n d i cho ch p s đ đ i chác, đ khi có khi không; cùngọ ứ ặ ể ờ ấ ự ể ổ ể

dân B c Kỳ đã b lâu v tr m c p, phân bi t thi n ác, đ tâm v v , đó là c t y uắ ị ề ộ ướ ệ ệ ể ỗ ề ố ế

vì dân ph i m u tính. V y nên th nào cùng nhau c g ng cho t t, n u trong b ngả ư ậ ế ố ắ ố ế ụ

ch vì dân, th i dân khí đã hòa, năm năm mùa màng ph i thu n, đ i v i trên đỉ ờ ả ậ ố ớ ỡ

kh i quên ăn m t ng , đ i v i d i h hê cho dân chúng đ i ngày mây m a!"ỏ ấ ủ ố ớ ướ ả ợ ư

Mùa đông năm y, tr i l i m a d m, l khí th nh tho ng l i phát, Tr ng H p l iấ ờ ạ ư ầ ệ ỉ ả ạ ọ ợ ạ

tâu nói : "G p thiên tai ph i c g ng khuyên răn. S sách có kê c u, xin xu ng dặ ả ố ắ ử ứ ố ụ

bi m giáng đ rõ cái l i c a b n th n t , mà trong thâm cung tĩnh m ch c a nhàế ể ỗ ủ ọ ầ ử ị ủ

vua cũng nên c n th n s hãi kính tr ng đi m răn b o. V quan cai tr đ u th nẩ ậ ợ ọ ề ả ề ị ề ậ

tr ng, s a mình cho th ng th n, ch có manh tâm làm b y, đ giúp nhà vua, m iọ ử ẳ ắ ớ ậ ể ớ

mong chuy n tai làm lành đ c". T s dâng vào, t ch (ch c a m vua) cho làể ượ ờ ớ ừ ỉ ỉ ủ ẹ

vua tôi d b o nhau c g ng.ụ ả ố ắ

Năm th 2 (31), chu n y l i t u cho n đ nh ng ch binh c trong l n ngoài, cùngứ ẩ ờ ấ ấ ị ạ ả ẫ

các d c v chung quanh hoàng thành v i các c a c ng kinh thành đ u d ng nhàự ệ ớ ử ố ở ề ự

quân xá cho đ n m u c , màu trang s c c a quân đ u theo H i đi n mà làm.ế ẫ ờ ứ ủ ề ở ộ ể

L i tâu nói: "T Đ c năm đ u các chính khanh t i tri u đình dâng s có xin: phàmạ ự ứ ầ ạ ề ớ

đ ng d ng và đ ban c p đ u nên ki m c, đ c nhà vua khen và nh n l i,ổ ự ụ ổ ấ ề ệ ướ ượ ậ ờ

nên b t xa x chu ng ki m c, 30 năm có lẽ th ng nh m t ngày. Nay nhà vuaớ ỉ ộ ệ ướ ườ ư ộ

m i lên n i ngôi, mong theo cái đ c cung ki m c a Tiên hoàng đ , đ b ng nhnớ ố ứ ệ ủ ế ể ụ

l i can, tôn ng i hi n, vui đi u thi n, l i nói bên c nh mình ph i xét, ch choờ ườ ề ề ệ ờ ạ ả ớ

mình là thông minh. Xin phàm các v t nhà vua dùng đ u theo ki m c l i xinậ ề ệ ướ ạ

đình l i nh ng s c phái nhân viên đi tìm mua các v t ki n, l i r t th ng thi t.ạ ữ ắ ậ ệ ờ ấ ố ế

Qu c gia t năm Quý mùi sau khi h u s , t Giao ch a c hành, đ n b y giố ừ ữ ự ế ư ử ế ấ ờ

Tr ng H p bàn xin 3 năm m t l n t Giao đ theo c l , khi l thành ban choọ ọ ộ ầ ế ể ổ ễ ễ

khánh vàng và vàng l a. Năm y B H dâng b n ngh đ nh m i, v m c đánhụ ấ ộ ộ ả ị ị ớ ề ứ

thu , Tr ng H p tâu nói: "Thu chính cũng là th ng đi n c a n c, hi m ch aế ọ ợ ế ườ ể ủ ướ ề ứ

ch t t h i đã lâu, nên thu c a n c không đ c sung túc mà dân thêm b nh, xinấ ệ ạ ế ủ ướ ượ ệ

s c rõ cho các đ a ph ng h t th y khi thi hành không đ c nhi u sách".ứ ị ươ ế ẩ ượ ễ

Năm th 3 (1891), có ch chu n cho đ c th c th , l i dâng s t , l c r ng :ứ ỉ ẩ ượ ự ụ ạ ớ ừ ượ ằ

"Th n nh m n hèn h đ c D c Tông Anh hoàng đ c t nh c lên, đoái hoài g pầ ỏ ọ ạ ượ ự ế ấ ắ ặ

g r t sâu, th n v n trí nông, tài hèn, ch a có cái gì đ c b ích, th ng truy nhỡ ấ ầ ố ư ượ ổ ườ ớ

đ c m c a tiên đ , n c m t giàn gi a kh p m t, t cho thân này bó bu c khôngứ ấ ủ ế ướ ắ ụ ắ ặ ự ộ

thôi đ c, nh ng muôn vi c khó x ng đáng bù đ p l i. Nay nhà vua n i sángượ ư ệ ứ ắ ạ ố

nghi p l n, trên có Tuyên Nhân Thái h u là b c thánh tri t mà tri u đình trămệ ớ ậ ậ ế ở ề

quan không ai là không t rõ b ng trung giúp r p nhà vua. Th n l n đ ng vi cỏ ụ ậ ầ ẫ ươ ệ

ph tá, tài năng thi th ch a th y ki n hi u và ch a đ c x ng đáng trách nhi mụ ố ư ấ ế ệ ư ượ ứ ệ

đã tác thành cho. Th n vâng m nh đ c vài tháng đã đ c gia th hàm này,ầ ệ ượ ượ ự

nh ng đ ng lúc công vi c b b n, ch a dám làm r m tai vua, nên g ng g ngư ươ ệ ề ộ ư ườ ắ ượ

nh n ch c, nh ng riêng lòng l i h i lòng càng th y th n trong tâm. Nay m i vi cậ ứ ư ạ ỏ ấ ẹ ọ ệ

đã b t, kinh lý còn nhi u và nhân dân ch a đ c yên s , chính lúc nhà vua đang loớ ề ư ượ ở

nghĩ siêng năng cùng là ngày th n công nên h t lòng giúp r p, còn th n ch c v đãầ ế ậ ầ ứ ị

cao l i g p t n phong cho b c cao n a, th i công lu n ra sao? V y xin cho c hàmạ ấ ấ ậ ữ ờ ậ ậ ứ

này đ giúp vi c, mi n kh i l i răn v yêu c u s ng l c, cho đ c tr n ti t côngể ệ ễ ỏ ờ ề ầ ủ ọ ượ ọ ế

trung".

Vua không chu n cho t , i xin cho Hi p bi n đ i h c sĩ là Nguy n Chính và Đoànẩ ừ ạ ệ ệ ạ ọ ễ

Văn H i sung làm Ph đ o đ i th n và kh i ph c cho nguyên T ng đ c là Nguy nộ ụ ạ ạ ầ ở ụ ổ ố ễ

Thành ý cùng nguyên Tu n ph là Đoàn Kh c Nh ng làm gi ng c đ ngày cùngầ ủ ắ ượ ả ố ể

v i gi ng quan thay phiên vào h u, và s m t i hàng ngày xin nhà vua ra n i ti nớ ả ầ ớ ố ơ ệ

đi n h i han sách s . L i nói : "Đ ng nhân quân tĩnh tâm nuôi đ c không m t lúcệ ỏ ử ạ ấ ứ ộ

nào n i nào mà không ph i là h c, trong thâm cung sau khi chăm ch c g ng cũngơ ả ọ ỉ ố ắ

nên c lúc ra vào th thái và vui v thân c n nh ng b c hi n sĩ đ i phu, đ diổ ư ẻ ậ ữ ậ ề ạ ể

d ng tinh th n r ng thêm trí l . Nay xin sau khi Kinh diên gi ng gi i công vi cưỡ ầ ộ ự ả ả ệ

nhàn h , g p lúc t nh hòa nên ng đi du lãm trong m t hai tháng m t l n. Nh ngạ ặ ạ ự ộ ộ ầ ữ

ngày xe giá v , có N i các xét nh ng sách v th ng dâng đ a theo, đ b n th nề ộ ữ ở ườ ư ể ọ ầ

cùng các ph đ o nh t gi ng, th v ch th n thay phiên theo h u đ i có h i hanụ ạ ậ ả ị ệ ư ầ ầ ợ ỏ

sách s và xét h i m i vi c v dân tình; l i tr th t c đi n công, v.v... nh th thìử ỏ ọ ệ ề ạ ị ổ ụ ề ư ế

vui ch i có lúc, h c v n ngày ti n đ n cõi quang minh". G p lúc l suy tôn đãơ ọ ấ ế ế ặ ễ

thành, t n phong cho Vĩnh Trung t , c s c t không đ c.ấ ử ố ứ ừ ượ

Năm th 5 (1893) mùa xuân lên th 60, vua sai các th n (32) là Đ ng Sĩ V nhứ ọ ầ ồ ị

mang l i d c a vua và kim ti n ngũ Ph c, ngân ti n phi long đ 5 màu cùng giaờ ụ ủ ề ướ ề ủ

thêm g m hoa vàng thu n b ng nhi u và sa v.v... t i n i th s truy n ch banấ ầ ằ ễ ớ ơ ự ở ề ỉ

c p cho đ làm l th . R i cùng v i chính ph th n dâng s xin tr l i chính, l cấ ể ễ ọ ồ ớ ủ ầ ớ ả ạ ượ

r ng: "Nay nhà vua năm đã ti n, có chí h c hành và đ c vua ngày m t l n, b nằ ế ọ ứ ộ ớ ọ

th n gi mãi chính s v then ch t đã lâu, trong tâm r t là không yên, xin choầ ữ ự ề ố ấ

đình vi c sung vào ph c chính đ đi u theo ch c s mà làm. Kính mong nhà vuaệ ụ ể ề ứ ự

lo xa nghĩ sâu, chút nh v vi c phó thác là tr ng, đ tâm vào h c v n, theo nh nớ ề ệ ọ ể ọ ấ ậ

l i can, xa lánh ch i b i, có g ng kỹ càng m i chính sách, đ th n công đ u h tờ ơ ờ ắ ọ ể ầ ề ế

ch c ty, th i lẽ tr khá mong d n ti n đ c". Vua d r ng: "ch nên t ".ứ ờ ị ầ ế ượ ụ ằ ớ ừ

Năm th 6 (1894) có vi c bang giao, đ c sai sang thành Pa-ri n c Pháp s a vi cứ ệ ượ ướ ử ệ

sính l , khi v l i sung ch c nh cũ. Năm th 8 (1896) vì m xin n v 6 tháng đễ ề ạ ứ ư ứ ố ạ ề ể

tĩnh d ng; vua đ c cách cho h n 3 tháng cùng ban cho sâm qu và b c, sai trungưỡ ặ ạ ế ạ

s h đ a ra kh i đô thành. Năm th 9 (1897) mùa xuân lên vin l xin trí s ,ứ ộ ư ỏ ứ ệ ự

xu ng ch u đãi và cho; l i xu ng d r ng : "T x a nh ng ng i có công nghi p,ố ỉ ư ạ ố ụ ằ ừ ư ữ ườ ệ

qu c gia v n tr ng, nên th ng th ng t i ngày trí s , ân l v n u đãi. Đó làố ẫ ỷ ọ ườ ườ ớ ự ễ ẫ ư

khích l cái khí ti t, ti n th i khó, lui th i d , đ khuyên nh k sau này; Phệ ế ế ờ ờ ễ ể ủ ẻ ụ

chính đ i th n, Văn Minh đi n đ i h c sĩ Vĩnh Trung t Nguy n Tr ng H p làạ ầ ệ ạ ọ ử ễ ọ ợ

khoa giáp c u th n, có công v i qu c gia, tr m vì tu i nh n i ngôi chính th ng,ự ầ ớ ố ẫ ổ ỏ ố ố

khanh chính ph h t lòng giúp r p, trong v yên nhân dân, ngoài c k t lânở ủ ế ậ ỗ ố ế

hi u. Tám năm qua, công khen th c nhi u; nay răng tóc d u ch a suy, nh ng loế ự ề ẫ ư ư

nh c ngày ch ng ch t d b m c b nh. Mùa thu năm ngoái gi h n cho v , ta v nọ ồ ấ ễ ề ắ ệ ả ạ ề ẫ

ngày mong; vì nghĩ tu i cao đ ng n i thi n đ a (ch Kinh đô vua ). Mong choổ ươ ở ơ ệ ị ỗ ở

ân nghĩa tr n c đôi đ ng. Nay xuân t i vi n l xin v h u, tr m đâu n trái nhãọ ả ườ ớ ệ ệ ề ư ẫ ỡ

ý l n n a. Nên theo l i xin mà trong tâm v n m n không ngày nào quên đ c. V yầ ữ ờ ẫ ế ượ ậ

gia cho hàm Thái t thái b o hàng năm chi b ng cho 3 ph n 4, đ c cách sai L bử ả ổ ầ ặ ễ ộ

tham tri là Tr n Ch Tín mang t d và 1 chi c kim bài, 10 ch sâm Cao Ly, 4 thanhầ ỉ ờ ụ ế ỉ

qu , 5 l ng vàng và 10 t m l a, t i truy n ch ban c p cho, và tuyên b o tinh th nế ạ ấ ụ ớ ề ỉ ấ ả ầ

s t i m i tháng h i thăm 1 l n, r i t b tâu lên. Khanh n u b nh đã lui, thân thở ạ ỗ ỏ ầ ồ ư ộ ế ệ ể

kh e m nh, có mu n vào tri u y t, h lâm th i cho trình bày lên, ho c có vi c gìỏ ạ ố ề ế ễ ờ ặ ệ

quan y u, nên tuyên tri u, đ u chu n cho vào Kinh tri u y t đ t ý tr m nghĩế ệ ề ẩ ề ế ể ỏ ẫ

đ n ng i cũ nh t i ng i hi n. Khanh nên trên h t th t t đ n l ch tri u cóế ườ ớ ớ ườ ề ế ể ấ ế ị ề

lòng quy n ng , b ng nghĩ đ i v i nhà vua, d u có bàn b c phong nguy t, nói đ nế ộ ụ ố ớ ẫ ạ ệ ế

nông th , nh ng lòng trung hi u d y b o cháu con, ho c b c hi n lão có xin nóiư ữ ế ạ ả ặ ậ ế

đi u gì đ dùng sáng t cho n c. y là tr m h u v ng đó!".ề ể ỏ ướ ấ ẫ ậ ọ

T đó h g p có đ i tri u h i là t i Kinh vào y t, vua cho ng i ôn t n h i han cóừ ễ ặ ạ ề ộ ớ ế ồ ồ ỏ

lòng quy n luy n thêm lên. Tr ng H p l i tâu xin cho s a t p "Ch th n li tế ế ọ ợ ạ ử ậ ư ầ ệ

truy n" t Qu ng Tr tr ra b c, đ t hình tích có lúc hành tàng mà tâm không cóệ ừ ả ị ở ắ ể ỏ

ti n thoế

Mùa xuân năm Nhâm d n (1902) vua ra B c tu n, có vào ch i nhà, Tr ng H p v iầ ắ ầ ơ ọ ợ ộ

ra nghênh bái. Vua thân nh c d y cho vào ng i, h i han h i lâu và ban cho 1 t mấ ậ ồ ỏ ồ ấ

g m r ng màu vàng s m cùng 1 đ ng kim ti n. Khi xe vua v Kinh đ a đ n c aấ ồ ẫ ồ ề ề ư ế ử

bi n C m H i m i cáo t xin v .ể ấ ả ớ ừ ề

Mùa h năm y b m ch t, th 69 tu i, t nh th n đem vi c tâu lên.ạ ấ ị ố ế ọ ổ ỉ ầ ệ

Vua r t th ng nh truy th cho C n chính đi n đ i h c sĩ và bài ch cáo r ng :ấ ươ ớ ụ ầ ệ ạ ọ ế ằ

"Tr ng H p, con cháu công h u, đi m lành loan ph ng; chính s t ng tr i vi cọ ợ ầ ề ượ ự ừ ả ệ

đ i, thanh g m l i gi thành quách, g p h i minh l ng tri u tr c, chim h ngờ ươ ạ ữ ặ ộ ươ ề ướ ồ

c t cánh bay cao; l ng danh Âu Á đ ng tr ng, vó ký ra tài v t bi n; tu i th taấ ừ ườ ườ ượ ể ổ ơ

m i lên ngôi, giúp vi c C công (t c Chu công nhà Chu) thay chính. Tám năm cángớ ệ ơ ứ

đáng, trên vì đ c d i vì dân; hai n c gi ng hòa, đó không ghét đây không chán;ứ ướ ướ ả

phong h i đ i m i, áo mũ nh x a; khoa danh không h nh V ng Hi u Tiênộ ổ ớ ư ư ổ ư ươ ế

(V ng H đ i T ng), t ph đ ng đ u nh Phòng V ng qu c (Đ ng Phòngươ ổ ờ ố ể ụ ứ ầ ư ươ ố ườ

Huy n Linh); tám c t ng t tr i, đ ng m tài m u áo c n (áo vua m c); ba h uề ộ ấ ờ ươ ở ư ổ ặ ư

(3 l n xin v h u) đình đ p, đã m b mũ ch ng cài trâm; công thành v i kh ,ầ ề ư ắ ơ ỏ ẳ ộ ứ

đ o cao khó l u.ạ ư

L i r ng : còn b c đ i lão, t a h n c có thi quy (qu bói hay); đ ng l c gianạ ằ ậ ạ ự ổ ướ ẻ ươ ụ

nan, n v i v th n C Vỹ (2 v sao trong nh th p bát tú); đ c cũ đ các tri u,ỡ ộ ề ầ ơ ị ị ậ ứ ể ề

vi c đã yên khi đ y n p; vẽ thành bình b n ph (bên c nh vua có 4 quan ch c là :ệ ậ ắ ố ụ ạ ứ

nghi, th a, ph , b c), công còn đ v c ghi; đ c yên nay mà nh x a, nên từ ụ ậ ể ở ạ ượ ớ ư ỏ

trung mà m n thi n; đã đ ng hàng ban t t b c, l i đ u các v nhân th n. Đ ngế ệ ứ ộ ậ ạ ầ ị ầ ườ

H ng nguyên t ng Gi n Lâm làm b c x , không quên l i can th ng th n b yư ặ ả ẩ ộ ạ ờ ẳ ắ ấ

gi ; T ng B o Khánh phong Tr nh Thanh Chi làm Ng y công, còn nghĩ công laoờ ố ả ị ụ

giúp v n khi tr c. Vua tôi tr n nghĩa th y chung, x a nay cùng văn khen ng i"ậ ướ ọ ủ ư ợ

L i đ c cách cho t m t tu n và bài văn r ng :ạ ặ ế ộ ầ ằ

"Than ôi! T x a: phong vân m h i, g p g cũng kỳ, lòng còn mi u xá, thân t anừ ư ở ộ ặ ỡ ế ỏ

nguy, s ng vinh ch t th ng, không khóc ng i y thì khóc ai.ố ế ươ ườ ấ

"Khanh nh v thu c sâm linh, thiên t vàng ng c, trí càng to tâm càng khít,ư ị ố ư ọ

nghiêng cũng ch ng nguy cũng trì, tr m m i n i ngôi, khanh làm thai ph . Ngoàiố ẫ ớ ố ụ

đôn hòa hi u, trong v ng m i gi ng, ngày càng giúp mãi, trăm quan noi theo, sauế ữ ố ườ

tr c tám năm, chính s m t m c, tr m không dám sánh Giáp Thành (Thái Giápướ ự ộ ự ẫ

Thành V ng), khanh cũng không th n Chu Doãn (Chu công Y Doãn); đ nh đem vẽươ ẹ ị

t ng gác lân đúc vàng chim c u; cùng n c đ u vui, muôn đ i có ti ng. Khanhượ ư ướ ề ờ ế

bèn răn b o khi lên, c nhân gi m c; tr c b dâng bi u, giũ áo v r ng; n gòả ổ ữ ứ ướ ệ ể ề ừ ọ

n cây, nói đi nói v ; tr m cũng khen là hi n đ t, không mu n trái n a. Songọ ề ẫ ề ạ ố ữ

khanh thân đ ng quê, lòng luy n c a quy t; trung thành c m khích, ch ng t uở ồ ế ử ế ả ưở ấ

th i xem; l i còn danh th n n i truy n, xin giúp s a biên, chí văn ch a nh t, b ngờ ạ ầ ố ệ ử ư ụ ụ

th c không khi. Năm ngoái vào ch u, th n s c y nguyên. Năm nay ra B c, xe giáự ầ ầ ắ ắ

theo h u tr m cũng t i nhà t v t ng tri, m t nhà quân t ng, muôn th a cũngầ ẫ ớ ỏ ẻ ươ ộ ướ ủ

ký, khanh l i trình bày th bi n, đ c ch ng quên niêm; đ y lòng trung ái, chanạ ơ ể ọ ẳ ầ

ch a đ đi u; th ng nói : b n tri u nguyên lão, b y ch c mày râu, th i th gianứ ủ ề ườ ố ề ả ụ ờ ế

nan, tu i già còn l i; th i th ng vào y t, ho c quy t đi u nghi; nào ng g p n aổ ạ ờ ườ ế ặ ế ề ờ ặ ữ

ch a hay, tr n đau t th , há ch ng trông gió nh mong mà th y cúc lan nghĩ ng iư ậ ạ ế ẳ ớ ấ ợ

! "ư

Tr ng H p là ng i liêm c n đoan trang tr ng v ng, t gi trong s ch ki m c,ọ ợ ườ ẩ ọ ọ ự ữ ạ ệ ướ

ít nói c i, ch a t ng chê khen nhân v t, nh ng trong b ng đã t rõ phân bi t,ườ ư ừ ậ ư ụ ỏ ệ

ng i đ u nghiêm s không dám c u c nh riêng, tr i kh p trong ngoài 30 năm cóườ ề ợ ầ ạ ả ắ

l . B ng v n công b ng trung chính, ti t l i thanh b ch ki m c n, ng i khôngẻ ụ ố ằ ế ạ ạ ệ ầ ườ

nói vào đâu đ c; khi giúp chính ph , cùng v i đ ng liêu bày m u v ch k , cùngượ ủ ớ ồ ư ạ ế

chung hòa khí, trong s a sang m i chính, ngoài hòa m c lân bang. Phàm m i vi cử ọ ụ ọ ệ

giúp n c l y ph i, gi t l n, nén kiêu hãnh, ng i đ u tr ng v ng v phong nhã;ướ ấ ả ế ớ ườ ề ọ ọ ề

đã v đi n viên, h hàng bè b n đ u t i thăm, ho c h i han nh ng vi c tr c sauề ề ọ ạ ề ớ ặ ỏ ữ ệ ướ

gian hi m, đ u c i không đáp, th nh tho ng ho c ng ý v s n th y ngâm v nhể ề ườ ỉ ả ặ ụ ề ơ ủ ị

vui thích. Hàng ngày chăm vi c tr c thu t, th ng ch i xem các danh th ng ệ ướ ậ ườ ơ ắ ở

L c Dã Nam Vang, m n h ng làm t ng thiên t ng th p (10 thiên là 1 th p), lòngộ ượ ứ ừ ừ ậ ậ

thành u ái không rõ tình đã hi n ra l i nói r i. Khi bình th ng cùng h hàng vàư ệ ờ ồ ườ ọ

ph lão trong làng đ i x l y tình thu n nhã thân m t, trong làng nào d ng Vănụ ố ử ấ ầ ậ ở ự

T , s a đình th th n và đ n Th y t , đ n Thái phó công, đ u ra s c chu đáo, d uừ ử ờ ầ ề ủ ổ ề ề ứ ẫ

chi phí l n không ti c. V làng đ c 7 năm g i ch là nhà Minh nông, vui ch iớ ế ề ượ ọ ỗ ở ơ

trong c nh nông ph , gi đ m b c nh ch a t ng có quy n v . Còn nhà Hàả ố ữ ạ ạ ư ư ừ ề ị ở

Thành, viên Th ng s cùng các quan Pháp th i th ng qua l i thăm h i, khi có đ iố ứ ờ ườ ạ ỏ ạ

h i Đông d ng c ng đ ng đ c d th ng l ng bàn đ nh. Lúc ch t, các b nộ ươ ộ ồ ượ ự ươ ượ ị ế ạ

đ ng liêu Kinh nghe tin không ai là không m n ti c, có làm bài văn truy đi uồ ở ế ế ệ

r ng :ằ

"Duy công, th n hòa nh xuân, lòng trong t a n c. Canh đ ng sánh h t Ng yầ ư ự ướ ườ ệ ụ

công (T ng Hàn Kỳ phong Ng y qu c công), sân hòe n y ch i V ng H ; khoaố ụ ố ẩ ổ ươ ổ

m c s n n n, cá v t c a sông ba đ t sóng, văn ch ng đ c v , b ng tung gióụ ẵ ề ượ ử ợ ươ ắ ị ằ

xoáy chín t ng mây. Khi th khi v , lúc tri u lúc qu n; Anh mi u đ c khen là triừ ủ ỉ ề ậ ế ượ

ng , đ i bang cũng t kh p thanh danh; tri u đình có ng i r i sau qu c th m iộ ạ ỏ ắ ề ườ ồ ố ế ớ

tôn, s th n khi t i là h i thăm phu t , g p h i y th ng ng c b ch (đôi n cứ ầ ớ ỏ ử ặ ộ ườ ọ ạ ướ

thông hi u đ a l v t làm tin) c i bè ng u đ u v t năm châu (Hán Tr ngế ư ễ ậ ưỡ ư ẩ ượ ươ

Khiên đi s n c Nh c Chi, ph i c i bè v t bi n, qua các đ a ph n ng u đ uứ ướ ụ ả ưỡ ượ ể ị ậ ư ẩ

m i t i); t hình ph ph t khuê ch ng (c l ph c : áo châu đ u trang s c hìnhớ ớ ả ủ ấ ươ ổ ễ ụ ề ứ

cái ph cái ph t ng c khuê ng c ch ng) giúp v n H ng bàng truy n muôn th a.ủ ấ ọ ọ ưở ậ ồ ề ủ

L i r ng: "Đ c nghi p đ y trong n c, trung hi u kh p tri u đình, trên đ i b cạ ằ ứ ệ ầ ướ ế ắ ề ố ậ

anh linh thăng giáng, d i ph lòng mong m i sĩ dân; l i khen b c nguyên lão bướ ụ ỏ ờ ậ ố

tri u, l i g i đ ng th n tiên l c đ a; t qu c tri u trung h ng t i nay. Tr ngề ạ ọ ấ ầ ụ ị ừ ố ề ư ớ ươ

Thái S Võ Đông Các đ c ti n thoái thung dung, đ n công l i th y; xét hoàng Lêư ượ ế ế ạ ấ

th th n ghi chép, Thái phó công, Bình Ch ng công đ c ân vinh chung th y,ế ầ ươ ượ ủ

cũng b c sánh so.ậ

Cu i thiên l i nói: "Lòng vua nh cũ, m nh quý càng tân; há ch ng ph i công laoố ạ ớ ệ ẳ ả

d p tr c, b c v ng th n không l i b i quên mình; nên m i đ c c m đ ngẹ ướ ậ ươ ầ ỗ ở ớ ượ ả ộ

trung thành, ng i quân t có chung vì bi t nhún v.v..."ườ ử ế

Hôm c t đám, Pháp quan l n nh đ u t i đ a đám và cho binh mã đi di u võ (33)ấ ớ ỏ ề ớ ư ễ

đ n hai ba trăm ng i; còn quan l i sĩ th kh p toàn B c kỳ, đ c c m đ u dâyế ườ ạ ứ ắ ắ ượ ầ ầ

bu c xe quan tài ho c đi đ a đám k có v n ng i có l , vì thành tín s n có cùngộ ở ặ ư ể ạ ườ ẻ ẵ

ân nghĩa c m h m i đ c nh th . Th c là b c trung h ng t ph qu c tri uả ệ ớ ượ ư ế ự ậ ư ể ụ ở ố ề

mà văn ch ng s nghi p có phong ti t nh c đ i th n, nên sau Qu ng Khêươ ự ệ ế ư ổ ạ ầ ả

Tr ng qu n công l i có hoa khai k ti p : Sinh th i có tr c tác b “Kim Giangươ ậ ạ ế ế ờ ướ ộ

Thi văn toàn t p" và "Tây sà thi t p" phát hành đ i. Con có 2 ng i là Duy Ti p,ậ ậ ở ờ ườ ế

Duy Môn đ u đ đ t vinh hi n; Duy Ti p đ c nhân năm Thành Thái th 3, làmề ỗ ạ ể ế ỗ ử ứ

quan đ n S n Tây án sát s . Duy Môn đ c nhân năm Thành Thái th 12 b làmế ơ ứ ỗ ử ứ ổ

Ch s .ủ ự

QUY N 31Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIỆ Ụ

Ph m Sĩ Áiạ

T là Đôn Nhân, ng i huy n Đ ng Hào, t nh H i D ng, t ng t là Thuyên đự ườ ệ ườ ỉ ả ươ ằ ổ ỗ

ti n sĩ đ i C nh H ng Lê Hi n Tông (1740) làm quan c p s trung. Sĩ Ái, Minhế ờ ả ư ể ấ ự

M ng năm th 13 (1832) đ ti n sĩ, lúc đ u b vào vi n Hàn lâm, cùng v i ng iạ ứ ỗ ế ầ ổ ệ ớ ườ

đ ng huy n là Phan Tr đ u danh v ng ngang nhau, b Tri ph Cam L , r iồ ệ ứ ề ọ ổ ủ ộ ồ

chuy n vào làm viên ngo i lang B L i, chuy n làm Lang trung, đ i ra làm án sátể ạ ộ ạ ể ổ

s Hà Tĩnh, l i vào làm Th lang B Binh, năm th 21 (1840) sung Ch kh oứ ở ạ ị ộ ứ ủ ả

tr ng Gia Đ nh, r i m ch t, có tr c tác b "Nghĩa Khê thi t p".ườ ị ồ ố ế ướ ộ ậ

Ph chép Phan Tr : T Thành Ch ng, cùng v i Sĩ Ái đ ti n sĩ cùng m t năm,ụ ứ ự ươ ớ ỗ ế ộ

lúc đ u b vào vi n Hàn lâm tr i viên ngo i lang B Binh, r i Án sát s Qu ngầ ổ ệ ả ạ ộ ồ ứ ả

Bình, chuy n vào T th lang B L i, chuy n làm B chính s Bình Đ nh, r i l iể ả ị ộ ạ ể ố ứ ị ồ ạ

tri u v coi vi c b . T Đ c năm đ u (1848) đ i B chính s B c Ninh. Năm thệ ề ệ ộ ự ứ ầ ổ ố ứ ắ ứ

4 (1851) th Tu n ph Thu n Khánh, năm y ch t ch làm quan, th 67 tu i,ự ầ ủ ậ ấ ế ở ỗ ọ ổ

em Tr là Kh c Nhân cũng đ h ng ti n.ứ ắ ỗ ươ ế

size="3" face="Times New Roman">

>Đ Quangỗ

Tên t là Huy Cát, ng i huy n Gia L c t nh H i D ng, Minh M ng năm th 13ự ườ ệ ộ ỉ ả ươ ạ ứ

(1832) đ ti n sĩ, do n biên tu, b làm Tri ph Di n Châu, r i chuy n làm Langỗ ế ệ ổ ủ ễ ồ ể

trung B Công, tr i b án sát s Qu ng Tr . Đ u năm Thi u Tr (1841) c t làm Thộ ả ổ ứ ả ị ầ ệ ị ấ ị lang B Công, l i đ i Tr c h c sĩ vi n Hàn lâm sung S quán to n tu. Năm th 5ộ ạ ổ ự ọ ệ ử ả ứ

(1845) chuy n th lang b L i, ti n th Tham tri B L đ u kiêm gi s ch c nhể ị ộ ạ ế ự ộ ễ ề ữ ử ứ ư

cũ. T Đ c năm đ u, th Tu n ph Đ nh T ng, vì tàu ngo i qu c l u thu b t iự ứ ầ ự ầ ủ ị ườ ạ ố ậ ế ị ộ

mi n quan.ễ

Vua b o : nghe tin Đ Quang Đ nh T ng b kh ch c, dân h t khóc nh m a,ả ỗ ở ị ườ ị ứ ứ ở ạ ư ư

n u không ph i ngày th ng đ c lòng dân, sao có nh th , cho kh i ph c Hànế ả ườ ượ ư ế ở ụ

lâm vi n tr c tác, r i lĩnh án sát Ngh An, l i chuy n H ng lô t khanh, lĩnh Bệ ướ ồ ệ ạ ể ồ ự ố

chính s Ngh An, cho cái án tr c c a Đ nh T ng ph i di chuy n b i th ng.ứ ệ ướ ủ ị ườ ả ể ồ ườ

T ng đ c là Tôn Th t Cáp dâng s nói là ng i liêm chính, xin mi n cho; xu ngổ ố ấ ớ ườ ễ ố

ch cho mi n, l i đ i lĩnh B chính Nam Đ nh. Năm th 9, đ i Quang l c t khanhế ễ ạ ổ ố ị ứ ổ ộ ự

sang bi n lý B L i, sung Kinh duyên nh t gi ng quan; Vua khen cách gi ng lu nệ ộ ạ ậ ả ả ậ

l i đ n gi n lẽ t rõ cùng v i Tô Trân cùng x p x ngang nhau, ti n L i b th lang.ờ ơ ả ỏ ớ ấ ỉ ế ạ ộ ị

Năm th 13 (1860) th Tu n ph Gia Đ nh; tr c đây quân ta đóng đ n Bìnhứ ự ầ ủ ị ướ ồ ở

D ng, làm n i quân th đ i đ n, bên h u đ n t m đ t làm t nh, khi Quang t iươ ơ ứ ạ ồ ữ ồ ạ ặ ỉ ớ

d i t m t nh ra Bình Long làm n i ch a l ng. Mùa xuân năm sau quân Pháp cờ ạ ỉ ơ ứ ươ ử

binh đ b lên đánh, quân th đ i đ n và t nh l t m b phá v c Quang lúc đóngổ ộ ứ ạ ồ ỉ ỵ ạ ị ỡ ả

Biên Hòa, vì trách nhi m n i quân th đ c gi m nh cách ch c l u dùng,ệ ở ơ ứ ượ ả ẹ ứ ư

Quang bí m t y ng i t i d hào m c sĩ dân Gia Đ nh đ ng tuy n m đ đ iậ ủ ườ ớ ụ ụ ở ị ứ ể ộ ể ợ

c s . Mùa đông quân Pháp t i hãm t nh Biên Hòa, ông bèn t i đ a ph ng Tânơ ự ớ ỉ ớ ị ươ

Hòa cùng v i Phó lãnh binh là Tr ng Đ nh đem sĩ dân gi ch y u đ ch ng c .ớ ươ ị ữ ỗ ế ể ố ự

Năm th 15 (1862) tháng 5, hòa ngh thành ph i c t đ t, cho tri u v Kinh bứ ị ả ắ ấ ệ ề ổ

Tu n ph Nam Đ nh, Quang l i lẽ ân c n dâng s nói : "Hôm th n v , sĩ dân đ ngầ ủ ị ờ ầ ớ ầ ề ứ

che kín c và nói: nay cha b con, quan b dân, quan v l i làm quan, dân th iả ỏ ỏ ề ạ ờ

không đ c làm dân c a tri u đình n a. Ti ng đ y đ ng, th n cũng ph i g tượ ủ ề ữ ế ầ ườ ầ ả ạ

n c m t mà đi; tr m nghĩ, th n hèn kém không tài, nh ng t tr c t i nay xungướ ắ ộ ầ ư ừ ướ ớ

quanh cùng v i dân, v n không dám tính đ n ngày nào v ; nay th n đ c g i v ,ớ ố ế ề ầ ượ ọ ề

mà nghĩa dân t tr c vì tri u đình xu t tài xu t l c không rõ b thân n i nào,ừ ướ ề ấ ấ ự ỏ ơ

nh th trên ph tri u đình, d i ph trăm h , t i không th ch i đ c. N u l iư ế ụ ề ướ ụ ọ ộ ể ố ượ ế ạ

l m d ch c ph n đ a ph ng Nam Đ nh, th i sĩ dân Gia Đ nh ra sao? Công lu nạ ự ứ ậ ở ị ươ ị ờ ị ậ

trong n c ra sao? Th n còn có b ng th c rõ h th n; hu ng th n ki n th cở ướ ầ ụ ự ổ ẹ ố ầ ế ứ

nông h p, n u có g ng g ng làm vi c ch là t ch t c u l c cũng không chút báoẹ ế ắ ượ ệ ỉ ư ấ ầ ộ

b . Xin thu v thành m nh, bãi ch c cho v đi n lý, đ h lòng oán gi n c a sĩổ ề ệ ứ ề ề ể ả ậ ủ

dân, mà ph n nào còn cái ti t liêm sĩ c a th n h ".ầ ế ủ ầ ạ

Vua xem l i tâu cho tri u ki n và d r ng: "Tr m đã bi t b ng nhà ng i là Đờ ệ ế ụ ằ ẫ ế ụ ươ ỗ

Quang, mà ng i là Đ Quang cũng nên bi t b ng tr m không nên nh th ”. Tươ ỗ ế ụ ẫ ư ế ờ

s giao cho B Các gi . G p lúc quê mình H i D ng có quân th kh u làm r iớ ộ ữ ặ ở ả ươ ổ ấ ố

lo n, m Quang và gia quy n ph i lánh n i khác, T ng đ c Nam Đ nh là Nguy nạ ẹ ế ả ơ ổ ố ị ễ

Đình Tân dâng s k tình tr ng, vua sai h u c p cho, r i cho v thăm m và choớ ể ạ ậ ấ ồ ề ẹ

b c cùng thu c men. Quang đón m v làng, r i li n đó cáo b nh, đ c ch h uạ ố ẹ ề ồ ề ệ ượ ỉ ậ

cho.

Mùa đông năm sau t i Kinh, đ c th H u tham tri B H , vua nói: "Đ Quangớ ượ ự ữ ộ ộ ỗ

ngày nay đ i khác không nh tr c, v chí khí ng i tr ng phu có nh m l n vổ ư ướ ả ườ ượ ầ ẫ ề

sáng nh thu công v chi u, v y ngày xây d ng công nghi p còn nhi u, ng i chư ề ề ậ ự ệ ề ươ ớ

l y đó mà nh t chí, nên c g ng lên".ấ ụ ố ắ

Năm th 17 (1864) Quang làm th Tu n ph B c Ninh, vào b t , Vua d r ng:ứ ự ầ ủ ắ ệ ừ ụ ằ

"Ng i v n có khí ti t, h g p vi c ph n nhi u hay tranh ch p lý lu n, nh ngươ ố ế ễ ặ ệ ầ ề ấ ậ ư

vi c có Kinh có quy n không nên c ch p, ph i kh th th ng l ng châmệ ề ố ấ ả ả ủ ươ ượ

ch c m i đ c vi c". R i đ i th Tham tri B Binh, kiêm H u phó đô ng s ướ ớ ượ ệ ồ ổ ự ộ ữ ự ử ở

vi n Đô sát, sung Tham tán quân v H i An quân th , l i th Tu n ph L ng Bình,ệ ụ ả ứ ạ ự ầ ủ ạ

r i m c b nh xin gi h n. R i có ch đ i h Tu n ph t nh B c Ninh. Vua b o Đồ ắ ệ ả ạ ồ ỉ ổ ộ ầ ủ ỉ ắ ả ỗ

Quang t khi Nam kỳ tr v đ n nay, th ng xin là b t tài vô d ng, không t ngừ ở ề ế ườ ấ ụ ừ

làm đ c m t vi c gì, ý th ng nh b t mãn, mu n ngh vi c v h u, tr mượ ộ ệ ườ ư ấ ố ỉ ệ ề ư ẫ

th ng răn b o, giao b theo ch , s c cho g p ch a b nh, đ chóng kh i t i nh nườ ả ộ ỉ ứ ấ ữ ệ ể ỏ ớ ậ

ch c, r i theo l i t i t nh B c làm vi c.ứ ồ ờ ớ ỉ ắ ệ

Năm th 19 (1866) vi c ngoài biên đã cáo xong, l i dâng s tr n tình xin ngh ,ứ ệ ạ ớ ầ ỉ

đ c s c úy l o l u l i và b o : "ý tr m g p dùng ng i, mà ng i c l y tìnhượ ắ ạ ư ạ ả ẫ ấ ườ ươ ứ ấ

riêng làm r m tai ta mãi, lòng ng i có yên không?" L i gia cho ban th ng vàườ ươ ạ ưở

nói: "bi t ng i tình c nh thanh b n nên ban cho". Đ c h n tháng b nh n ngế ươ ả ầ ượ ơ ệ ặ

thêm, cho v ngh , v đ n nhà r i ch t, th 60 tu i, tin cáo phó đ n tai vua, vuaề ỉ ề ế ồ ế ọ ổ ế

d r ng: "Đ Quang ra làm quan 30 năm có l , thanh b ch trung chính chăm chụ ằ ỗ ẻ ạ ỉ c n th n, đ c ti ng trong ngoài, tr c đây Nam kỳ d u g p gian nan v n giẩ ậ ượ ế ướ ở ẫ ặ ẫ ữ

m t ti t, k p tham tán quân v H i An t có công lao. H ng năm t i nay nhânộ ế ị ụ ở ả ỏ ằ ớ

ngoài biên có báo đ ng, nên đ c cách kh i ph c còn trong khi có b nh đ v yênộ ặ ở ụ ệ ể ỗ

n i tr ng kh n, không ng b nh th ngày thêm, bèn cho ngh vi c v làng. Ta v nơ ọ ẩ ờ ệ ế ỉ ệ ề ẫ

nghĩ t i ng i đ ng lúc c n dùng, không may v i ch t, th c là đau xót, cho truyớ ườ ươ ầ ộ ế ự

t ng L b Th ng th , còn con đ i ch sẽ l c d ng, l i ban l c cho m đ sinhặ ễ ộ ượ ư ợ ỉ ụ ụ ạ ộ ẹ ể

s ng và sai h u t th ng t i h i thăm. Em Quang là Vinh cũng đ h ng ti n.ố ữ ư ườ ớ ỏ ỗ ươ ế

Ph m Bá Đi u (t c Thi uạ ề ứ ề

Ng i huy n Võ Giàng t nh B c Ninh (Qu Võ, Hà B c) em con nhà chú v i t ngườ ệ ỉ ắ ế ắ ớ ổ

đ c Khôi. Minh M ng năm th 13 (1832) đ ti n sĩ, do Hàn lâm vi n biên tu, bố ạ ứ ỗ ế ệ ổ

làm Tri ph T Nghĩa, chuy n sang Viên ngo i lang B H , vì m c vi c ph iủ ư ể ạ ộ ộ ắ ệ ả

chuy n làm Binh b Ty ch s , sung s a ch a b "Minh M ng chính y u”. Nămể ộ ủ ự ử ữ ộ ạ ế

th 19 (1838) b Đ c h c S n Tây, l i tri u b T nghi p Qu c t giám, r i làmứ ổ ố ọ ơ ạ ệ ổ ư ệ ố ử ồ

t t u. Kho ng năm Thi u Tr (1841-1847) t ng thiên án sát s 2 t nh : Ninhế ử ả ệ ị ừ ứ ở ỉ

Bình, Ngh An. T Đ c năm đ u (1848) c t làm Thái b c t khanh sung S quánệ ự ứ ầ ấ ộ ự ử

to n tu; năm th 8 (1855) đ c hàm y v trí s . Bá Đi u tr i l n v ban h cả ứ ượ ấ ề ự ề ả ầ ề ọ

ch c, khi cáo lão v nhà d y h c, h c trò t i h c đông, năm 64 tu i thì ch t. Con làứ ề ạ ọ ọ ớ ọ ổ ế

: Đ đ c nhân, Đ ch đ c m th đ u tr i b tri huy n, còn Tu n và Trinh đ túệ ỗ ử ị ượ ấ ụ ề ả ổ ệ ầ ỗ

tài.

Nguy n Văn Lýễ

T là Tu n Ph , ng i huy n Th X ng t nh Hà N i (Nay thu c qu n Ba Đình,ự ầ ủ ườ ệ ọ ươ ỉ ộ ộ ậ

Hà N i), cao t là Hy Quang Hi n làm quan nhà Lê đ n Công b Th ng th Hi nộ ổ ể ế ộ ượ ư ể

qu n công, v sau con cháu có nhi u ng i hi n đ t, đ n đ i b là V ng đ sinhậ ề ề ườ ể ạ ế ờ ố ọ ỗ

đ đ i Lê, g p Tây S n không làm quan; Văn Lý lúc nh có chí h885;c, Minh M ngồ ờ ặ ơ ỏ ạ

năm th 13 (1832) đ ti n sĩ, do Hàn lâm biên tu b Tri ph Thu n An, chuy nứ ỗ ế ổ ủ ậ ể

sang Viên ngo i lang B L i, t ng làm Lang trung. Đ u năm Thi u Tr (1841) đ iạ ộ ạ ừ ầ ệ ị ổ

Án sát s Phú Yên, vì m c vi c ph i mi n quan, l i kh i ph làm tu văn quy m cứ ở ắ ệ ả ễ ạ ở ụ ắ

b nh v ngh , sau b Giáo th ph Th ng Tín, r i lĩnh đ c h c H ng Yên. V nệ ề ỉ ổ ụ ủ ườ ồ ố ọ ư ố

tinh thông v D ch lý, năm T Đ c th 17 (1864) b tri u t i Kinh sai bói qu Thi,ề ị ự ứ ứ ị ệ ớ ẻ

l i t nghĩ tu i già bày t thành th c ph tâu nói: "đ a di n H i D ng là n i y uạ ự ổ ỏ ự ụ ị ệ ả ươ ơ ế

h i xin d t 3 đ n đ ngăn c a bi n, cùng 4 c a bi n l n Nam Đ nh th c là n iạ ặ ồ ể ử ể ử ể ớ ở ị ự ơ

phì nhiêu xin cho th i th ng khai kh n". L i tâu dâng lên đ c xu ng ch u đãiờ ườ ẩ ờ ượ ố ỉ ư

cho v , r i theo tu i xin v d ng lão, đ c gia Hàn lâm vi n tr c tác trí sĩ, nămề ồ ổ ề ưỡ ượ ệ ướ

74 tu i th i ch t.ổ ờ ế

Văn Lý vi c h c r t ngay th ng, tr ng đ o l i trung th c và th văn chu ng v ýệ ọ ấ ẳ ọ ạ ạ ự ơ ộ ề

cách, nên N i các là Hà Quy n cùng Đô ng s là Phan Bá Đ t th ng giao ti n lênộ ề ự ử ạ ườ ế

vua; tr c đây vãn niên là Th ng S n công có đ bài t a t p th , khen là b cướ ươ ơ ề ự ở ậ ơ ậ

văn h c kỳ c u, l i nói: "Đãi cát m i th y vàng, đẽo đá m i đ c ng c, đó là conọ ự ạ ớ ấ ớ ượ ọ

ng i đã suy xét đ n cùng c c, nên th văn m i đ c x ng th nh". Đ th y suyườ ế ự ơ ớ ượ ươ ị ủ ấ

tôn khen ng i là th . Tr c sau gi ng h c đ c 20 năm có l , ng i t i h c thànhợ ế ướ ả ọ ượ ẻ ườ ớ ọ

t u cũng nhi u, có tr c tác 4 quy n "Đông Khê thi t p", 5 quy n "Văn t p" và 1ự ề ướ ể ậ ể ậ

quy n &quot;T gia y u ng ”; con là Quỳnh theo h c v t hàn, b làm cungể ự ế ữ ọ ề ừ ổ

ph ng và H u Quý đ c nhân.ụ ữ ỗ ử

Nguy n Th ngễ ườ

Ng i huy n Thanh Ch ng, t nh Ngh An, năm Minh M ng th 11 (1830) đ túườ ệ ươ ỉ ệ ạ ứ ỗ

tài sung c ng sinh, b vào Giám sinh Qu c T Giám. ăm th 14 (1833) phái theoố ổ ố ử ứ

quân th Gia Đ nh, khi vi c yên, đ i làm Tri huy n Th X ng. Thi u Tr nămứ ở ị ệ ổ ệ ọ ươ ệ ị

đ u (1841) b Tri ph Cam L , năm th 6 (1846) đ i tri T ng An ph (34). G pầ ổ ủ ộ ứ ổ ươ ủ ặ

quân Th kh u c p bóc qu y nhi u, Th ng bày cách v d p, s h t đ c yên,ổ ấ ướ ấ ễ ườ ỗ ẹ ở ạ ượ

vi c đ n tai vua đ c th ng ngh t . M t ch làm quan.ệ ế ượ ưở ị ự ấ ở ỗ

Th ng gi ch c đ c thanh b ch liêm khi t, tr i làm thú l nh h u 20 năm, đ nườ ữ ứ ượ ạ ế ả ệ ầ ế

đâu cũng có hu chính, dân ph n nhi u nh t i. Con là Khánh và T ng đ u đệ ầ ề ớ ớ ườ ề ỗ

h ng ti n, Khánh làm đ n Tri huy n Duy Xuyên, T ng làm đ n Tri ph T ngươ ế ế ệ ườ ế ủ ươ

D ng.ươ

Vũ Ph m Kh iạ ả

T là Đông D ng, ng i huy n Yên Mô, t nh Ninh Bình. Khi x a ông t là Diênự ươ ườ ệ ỉ ư ổ

g p lúc khai kh n m mang ru ng bi n, bèn l p thành p thành làng và ông t làặ ẩ ở ộ ể ậ ấ ổ

Nghi m làm hi u sinh đ i Lê. Kh i lúc sinh ra, khi nh có t ng l , Minh M ngệ ệ ờ ả ỏ ướ ạ ạ

năm th 12 (1831) đ h ng ti n b Tri huy n Quỳnh L u, g p lúc Quỳ Châuứ ỗ ươ ế ổ ệ ư ặ ở

báo đ ng có gi c, đ c c giúp vi c quân, r i c t làm L khoa c p s trung, ộ ặ ượ ử ệ ồ ấ ễ ấ ự ở

ch c th ng b nha, sai, l th n đ i l y tháng quý xuân xem ngày l Giao; Kh iứ ườ ị ễ ầ ổ ấ ễ ả

nói: "T Giao bách th n m i nh n ch c, là l r t l n, r t nên làm tr c, đ đ nế ầ ớ ậ ứ ễ ấ ớ ấ ướ ể ế

tháng quý xuân không nên". Vua xu ng chi u l i trình bày, không bàn n a, ông l iố ế ờ ữ ạ

th ng cùng Giám sát ng s là L u Quỹ dâng s ngăn vi c trùng tu s tuy n línhườ ự ử ư ớ ệ ổ ể

Đ nh T ng, cùng can ngăn ra ch T nh Tâm, và nói vi c Th ng th Nguy nở ị ườ ị ệ ượ ư ễ

Trung M u b trói. L i cùng c p s Đ ng Qu c Lang dâng s nói vi c Tr n Tâyậ ị ạ ấ ự ặ ố ớ ệ ấ

(l i nói th y truy n Quỹ và Qu c Lang).ờ ấ ở ệ ố

Năm th 19 (1830) đ c sai đi liêm phóng B c Kỳ r i đi u tr n tâu lên 13ứ ượ ở ắ ồ ề ầ

kho n, vua khen.ả

Thi u Tr năm đ u (1841) đ i làm Bi n lý B Hình r i thăng sang H ng lô tệ ị ầ ổ ệ ộ ồ ồ ự

khanh, sung S quán to n tu, s a so n b "Th c l c ti n biên", b t đ u t qu cử ả ử ạ ộ ự ụ ề ắ ầ ừ ố

tri u m i gây d ng, nh ng vi c t năm Đinh Mùi (1787) tr v tr c ghi chépề ớ ự ư ệ ừ ở ề ướ

còn thi u; mà t M u Thân (1788) đ n Tân D u (1801) còn chút b n th o cũ ghiế ừ ậ ế ậ ả ả

chép r t khó. Kh i cùng v i đ ng quán s u t p l i có th t đâu ra đ y. R i ôngấ ả ớ ồ ư ậ ạ ứ ự ấ ồ

đ i sang Th đ c h c sĩ sung bi n N i các s v , thăng H u th lang B Hình sungổ ị ộ ọ ệ ộ ự ụ ữ ị ộ

to n tu, đ c vài tháng l i vào các. Kh i đ c g n nên văn h c đ c vua bi tả ượ ạ ả ượ ở ầ ọ ượ ế

đ n. Vua th ng h i v ý th n i nh ng câu tam t ngũ l c th t bát c u và cácế ườ ỏ ề ơ ổ ữ ứ ụ ấ ử

th cách có t ng xét rõ không; v Hà Thanh có 2 thuy t, m t thuy t nói nghìnể ừ ề ế ộ ế

năm thì trong, m t thuy t nói năm trăm năm thì trong, thuy t nào là ph i; cộ ế ế ả ổ

nhân ghi chép t ng ngày ph i l y can chi đ ph i h p, ho c ch c lên m t canừ ả ấ ể ố ợ ặ ỉ ử ộ

hay m t chi có rõ văn đâu không? Tr i năm có 12 ngày tr c b t đ u t đ i nào?ộ ở ả ự ắ ầ ừ ờ

Kh i đ i đáp đ u đ c nh ý nhà vua.ả ố ề ượ ư

Vua th ng bu i t i ra ng Đông các l y t p th vua làm ra, nhan đ là "tàiườ ổ ố ự ở ấ ậ ơ ề

thành ph t ng, tiên thiên h u thiên" sai Kh i chú gi i; l i sai t p l i 9 thiênụ ướ ậ ả ả ạ ậ ạ

"Hoàng hu n thi" và "Ch thi n đ ng h i t p". Vua th ng g i ông là "H tuấ ỉ ệ ườ ộ ậ ườ ọ ồ

th ng th " (Th ng th râu ria), ngày đ c l a ch n đ ý đ n.ượ ư ượ ư ượ ự ọ ể ế

T Đ c năm đ u (1848) vua đ ng lúc cung kính im l ng, Kh i ph n nhi u làmự ứ ầ ươ ặ ả ầ ề

t kh i trình bày tâu lên, vua cho 100 l ng b c và b o: "Bi t ng i nghèo nên giúpờ ả ạ ạ ả ế ườ

ng i đ ph ng d ng 2 thân". Kh i có tài khí hay kiêu th ng, vua cũng th ngườ ể ụ ưỡ ả ượ ườ

răn b o, g p khi có ti c r u, cùng v i đ ng t a nói năng x c x c, b đài th nả ặ ệ ượ ớ ồ ọ ấ ượ ị ầ

ngh lu n tham h c, b o là câu nói không có đ o lý. Vua giao B L i bàn x , ph iị ậ ạ ả ạ ộ ạ ử ả

chuy n làm Hàm lâm vi n th a ch , nhân do vin có 2 thân tu i già xin v chungể ệ ừ ỉ ổ ề

d ng. Vua cho. Kh i đã v làng s m t i vui v y v i cha m , l i vui b o bè b nưỡ ả ề ớ ố ầ ớ ẹ ạ ả ạ

h c trò, d u lúc v v n đ c các gi i b y gi tôn tr ng, quá n a có ng i t i t nọ ẫ ề ẫ ượ ớ ấ ờ ọ ữ ườ ớ ậ

nhà đem vi c c y u v th i s l i hay h i h i han, cũng nói không gi u. R i ôngệ ơ ế ề ờ ự ợ ạ ỏ ấ ồ

b đòi và sai nghiêm trác nh ng ng i thân c n làm nguy bi n. Sau l i b ông làmị ữ ườ ậ ể ạ ổ

S quán biên tu, đ c ít lâu có tang b xin ngh ch c, k đ n tang m l i l u l i ử ượ ố ỉ ứ ế ế ẹ ạ ư ạ ở

làng. G p lúc B c kỳ có gi c ph i báo đ ng, gi c hãm ph Thiên Quang, Kh i đemặ ắ ặ ả ộ ặ ủ ả

con em m c đ đ tr màu đen ra tòng quân thu l i ph thành. Vi c đ n tai vua,ặ ồ ể ở ạ ủ ệ ế

vua sai làm bang bi n m i vi c t nh Ninh Bình, và m u tính công vi c ph i sauệ ọ ệ ở ỉ ư ệ ả

này.

Năm th 18, (1865), cho tri u b Th đ c h c sĩ sung To n tu S quán, th ngứ ệ ổ ị ộ ọ ả ở ử ườ

vì th văn đ c h i han luôn. Vi c Nam thùy (35) bùng lên, Kh i có bàn lu n vàơ ượ ỏ ệ ở ả ậ

ch tr ng đánh; đ n b y gi vua h i cách th c v c văn, Kh i nói: "Làm raủ ươ ế ấ ờ ỏ ứ ề ổ ả

ch ng Th ng vũ, Ân vũ và d ng bia Bình hoài, đ u là ghi s th c c a An Caoươ ườ ự ề ự ự ủ

tông, Chu Tuyên v ng và Đ ng Thái tông v cách dùng binh". L i sai Ph cươ ườ ề ạ ướ

duy t các thiên vua làm ra, Kh i cũng c th ng trình bày cùng tâu vi c kín có niêmệ ả ứ ẳ ệ

phong dâng lên, ho c can ngăn nh ng đi u khó nói, Kh i nói: "nay n i biên đìnhặ ữ ề ả ơ

nhi u bi n c , th n không hay thi th đ c chút m u k gì, n u l i l y l i h vănề ế ố ầ ố ượ ư ế ế ạ ấ ờ ư

đón ý ki n c a nhà vua, thì trong tâm không yên".ế ủ

Năm th 21 (1868) g p năm khánh ti t, đang so n thu t đ i làm Hàn lâm vi nứ ặ ế ạ ậ ổ ệ

tr c h c sĩ, nh ng v n kiêm S c c. Kh i th ng th o cách th c làm văn dâng lên,ự ọ ư ẫ ử ụ ả ườ ả ứ

vua ph n nhi u khen th ng, r i ra làm th ng bi n đ ngăn gi v yên côngầ ề ưở ồ ươ ệ ể ữ ỗ

vi c Ninh Bình. Năm th 23 (1870) Kh i làm quy n bi n B chính s Tháiệ ở ứ ả ề ệ ố ứ ở

Nguyên. N i y t ng b gi c ch ng ch t giày xéo, Kh i đ n n i vài tháng, đ u sơ ấ ừ ị ặ ồ ấ ả ế ơ ầ ỏ

gi c là Đ ng Chí Hùng đ t nhiên kéo t i, mà t nh không có hi n binh, vi c ngoàiặ ặ ộ ớ ỉ ệ ệ

biên r t kh n c p, Kh i bèn đ a th d Chí Hùng vi c h a Ph c, và đem hi nấ ẩ ấ ả ư ư ụ ệ ọ ướ ệ

tình tâu lên, l i đ c ch chu n cho đánh d p v v kiêm c . Đ ng th i vua chu nạ ượ ỉ ẩ ẹ ỗ ề ả ồ ờ ẩ

cho Tham tán Lê Bá Th n, h p v i Tu n biên Tr n Văn Mỹ ti n d p. Đ ng v nậ ợ ớ ầ ầ ế ẹ ườ ậ

chuy n l ng th c b nghẽn, Kh i cho mình là c ng l i nh n trông coi chể ươ ự ị ả ươ ạ ậ ở

l ng, đ o binh c a tham tán đóng đ n M i, Kh i đóng đ n châu B ch Thông,ươ ạ ủ ồ ớ ả ở ồ ạ

Văn Mỹ đem quân tu n biên đóng ph Thông Hóa (l i nói th y truy n Văn Mỹ),ầ ủ ờ ấ ở ệ

th r i gi c t i vây châu đ n đánh hãm, Kh i b gi c b t, đ nh tìm cách v v ,ế ồ ặ ớ ồ ả ị ặ ắ ị ỗ ề

Kh i đem tình tr ng c a gi c trình bày dâng s lên. Vua r t ti c, kíp sai bày cáchả ạ ủ ặ ớ ấ ế

c u v .ứ ề

K p lúc t d t i, th i đ n M i ph k ti p m t, Kh i bèn d Chí Hùng hàng, thuị ờ ụ ớ ờ ồ ớ ở ủ ế ế ấ ả ụ

v 3 đ n Châu ph M i và quan binh đ o khác m t voi súng đ u n p tr ; tânề ồ ở ủ ớ ạ ấ ề ộ ả

phiên là Ph m Chi H ng t i đ n M i ti p nh n, có s c ch giao cho quân th m iạ ươ ớ ồ ớ ế ậ ắ ỉ ứ ớ

xét x ; còn Kh i v t nh B c đ i án. T p án dâng lên, ph i giáng 3 c p l u dùng,ử ả ề ỉ ắ ợ ậ ả ấ ư

b làm T th lang B Hình, kiêm sung S quán to n tu. Kh i t i Kinh b đài th nổ ả ị ộ ử ả ả ớ ị ầ

h c tâu, vua sai giao xu ng đình lu n, l i ngh đ nh ch a trình bày r i b m ch t.ặ ố ậ ờ ị ị ư ồ ị ố ế

Vua đ c cách phê r ng: "Không ph i xu t chinh, không ph i nh nh p v i gi c,ặ ằ ả ấ ả ơ ớ ớ ặ

sau l i có th c tr ng không th so sánh nh l khác. Đài th n (36) nói là có l i,ạ ự ạ ể ư ệ ầ ỗ

l y tình hình mà chu n xét, cho giáng làm Hàn lâm vi n th đ c h c sĩ, nh ng sungấ ẩ ệ ị ộ ọ ư

S quán to n tu, gia cho ti n tu t 300 quan. Sau l i đ c s c h i thăm gia đình vàử ả ề ấ ạ ượ ắ ỏ

nh ng th văn tr c thu t. B y gi có 3 quy n th , 18 quy n văn dâng lên.ữ ơ ướ ậ ấ ờ ể ơ ể

Con là K Xuân đ tú tài, sau khi Kh i ch t đ c 10 năm, K Xuân xin ng h chế ỗ ả ế ượ ế ứ ạ

t i c a khuy t. Khi v vua b o K Xuân, cha ng i là Vũ Ph m Kh i khi x a đãớ ử ế ề ả ế ươ ạ ả ư

đ c kén ch n bi t đ n, cho 30 l ng b c đem v s t cha ng i, còn th a giúpượ ọ ế ế ạ ạ ề ễ ế ươ ừ

l ng cho ng i, đó là lòng vua tr ng k sĩ nghĩ đ n ng i cũ. Th c là s l .ươ ươ ọ ẻ ế ườ ự ố ạ

Đ ng Qu c Langặ ố

T là Ôn Nh , ng i huy n Mỹ Hóa, t nh Thanh Hóa, cao t là Đ nh đ ti n sĩ đ iự ư ườ ệ ỉ ổ ỉ ỗ ế ờ

Lê Chính hòa Hy Tông hoàng đ (1680-1705) làm quan Hi n sát s Tuyênế ế ứ ở

Quang. Qu c Lang năm Minh M ng th 12 (1831) đ gi i nguyên , b Tri huy nố ạ ứ ỗ ả ổ ệ

H ng Nguyên, tr i Tri ph 2 ph : Di n Châu, Quỳ Châu.ư ả ủ ở ủ ễ

Năm th 20 (1839), tri u v cho làm Công khoa c p s trung, g p th ng dâng sứ ệ ề ấ ự ặ ườ ớ

nói : "S l i d ch các đ a ph ng r t nhi u, không ph i là không nh ng nhi u,ố ạ ị ở ị ươ ấ ề ả ữ ề

xin li u gi m b t, đ thành l i t ". Năm th 21 (1840) cùng v i Ng s là Vũệ ả ớ ể ạ ệ ứ ớ ự ử

Ph m Kh i tâu nói : "Th dân Tr n Tây cùng b o nhau làm ph n, l n l t pháiạ ả ổ ở ấ ả ả ầ ượ

quân đánh d p, ch a đ c yên l ng. Đó vì h là th dân, lâu đã quen thói man di,ẹ ư ượ ặ ọ ổ

theo r i l i ph n, ch duy nghe tên th tù, nay đánh đ c không ph i là khó, vồ ạ ả ỉ ổ ượ ả ỗ

đ c yên m i là khó. Ôi! m t h t Tr n Tây, cùng v i Xiêm là lân c n, mà tri uượ ớ ộ ạ ấ ớ ậ ề

đình có đ t qu n huy n n i đó đ dùng dân đó đ t đó thôi, nay đã đi không dámặ ậ ệ ơ ể ở ấ

tr v mà ng i ch a đi r i cũng lén tr n. S sau này th dân đi h t, đ t y thànhở ề ườ ư ồ ố ợ ổ ế ấ ấ

không, ng i v c Xiêm, thành ra Xiêm nh đó mà h u d ng, còn đ t ta thànhườ ề ả ờ ữ ụ ấ ở

ra b phí hóa vô d ng. Hi n nay đi u c t y u không gì b ng v v , th i quân b iỏ ụ ệ ề ố ế ằ ỗ ề ờ ộ

b n quay đ u v mà ng i Xiêm không dám manh tâm nhòm ngó nạ ầ ề ườ ữ

Ông l i cùng c p s là L u Quỹ dâng s nói : "Hi n nay t i kỳ tuy n lính nh ngạ ấ ự ư ớ ệ ớ ể ở ữ

đ a h t : Tuyên, H ng, Cao, Thái, L ng S n và Qu ng Yên, đ a th r ng xa, núi kheị ạ ư ạ ơ ả ị ế ộ

hi m tr , hành trình t i t nh có k hàng tu n, đi l i chi phí không ti n cho dân, màể ở ớ ỉ ể ầ ạ ệ

sai phái m t phen cũng là phi n ph c. Xin cho t nh th n s a s sách, do b xétộ ề ứ ỉ ầ ử ổ ộ

h ch, còn kho n sai quan t i tuy n duy t, ý đ nh nên t m đình", vua theo.ạ ả ớ ể ệ ị ạ

t size="3" face="Times New Roman">Thi u Tr năm đ u (1841) sai đi khám l iệ ị ầ ạ

vi c quân đi n Bình Đ nh, Qu c Lang tùy vi c phân x , dân không tranh t ngệ ề ở ị ố ệ ử ụ

n a, vua khen. Ông l i cùng v i L u Quỹ dâng s nói : "S b sang Yên Kinh, cùngữ ạ ớ ư ớ ứ ộ

phái viên đi xu t d ng mà n i v giao cho đ n kê khai, trong có các đ ngo nấ ươ ộ ụ ơ ồ ạ

h o, t ng v t trân kỳ, không ph i hi n nay c n kh n, xin cho đình l i. L i cùngả ưở ậ ả ệ ầ ẩ ạ ạ

Quỹ "đi u tr n vi c ngoài biên Tr n Tây, xin cho ngh binh đ yên dân đ làmề ầ ệ ở ấ ỉ ể ể

k yên cho ta t o thành cho ng i". L i dâng vi c có niên phong c n th n c ng 4ế ạ ườ ạ ệ ẩ ậ ộ

đi u : 1 là dùng ng i; 2 là yêu dân; 3 là nên khen ng i có ti t nghĩa, đ đôn đ cề ườ ườ ế ể ố

phong t c; 4 là g m châu thành huy n đ đ nh ng phí". Vua cho l i tâu đ uụ ồ ệ ể ỡ ữ ờ ề

ph i.ả

Năm th 3 (1843) đ c thăng th Lang trung B L i , r i đ i làm Án sát s ứ ượ ự ộ ạ ồ ổ ứ ở

H ng Yên, cùng v i th ph là Nguy n Đình Tân cùng nhau gièm pha, bi m làmư ớ ự ủ ễ ế

Viên ngo i lang B L , d n làm lang trung. T Đ c năm đ u (1848) b Án sát sạ ộ ễ ầ ự ứ ầ ổ ứ

B c kinh b l y, l i vào làm Lang trung B Hình, c t lên Đ i lý t thi u khanh, g pắ ị ụ ạ ộ ấ ạ ự ế ặ

có chi u cho tu so n Vi t s , b H ng lô t khanh, sung S c c to n tu, r i m cế ạ ệ ử ổ ồ ự ử ụ ả ồ ắ

b nh v h u.ệ ề ư

n Danh D ngươ

Ng i huy n La S n t nh Hà Tĩnh, lúc nh xinh đ p l , văn l i hay. Minh M ngườ ệ ơ ỉ ỏ ẹ ạ ạ ạ

năm th 12 (1831) đ h ng ti n, b Tri huy n H ng Nguyên, l i chuy n sangứ ỗ ươ ế ổ ệ ư ạ ể

huy n Nga S n. T ' Đ c năm th 4 (1851) c t làm Tri ph An Nhân, đ n đâu đ uệ ơ ự ứ ứ ấ ủ ế ề

có chính tích hay, ph m tr t đã mãn 3 năm đáng lẽ đ c thăng, quân dân t i c aẩ ậ ượ ớ ử

khuy t xin l u l i. Vua cho có tài tr dân, l i đ i làm Tri ph Hoài Nhân, đ c lâuế ư ạ ị ạ ổ ủ ượ

ti n lên Th gi ng h c sĩ, lĩnh án sát s Gia Đ nh, năm th 8 (1855) đ i b án sátế ị ả ọ ứ ị ứ ổ ổ

Vĩnh Long, r i m c b nh v h u.ồ ắ ệ ề ư

Nguy n Đ c Chínhễ ứ

T là Thi n Trai, ng i huy n Diên Ph c t nh Qu ng Nam. Có ti ng văn h c.ự ệ ườ ệ ướ ỉ ả ế ọ

Minh M ng năm th 12 (1831) đ h ng ti n, lúc đ u vào các, tr i thăng Thamạ ứ ỗ ươ ế ầ ả

bi n, đ i làm Bi n lý B Binh. Thi u Tr năm th 6 (1846) làm Tham tri B Binh,ệ ổ ệ ộ ệ ị ứ ộ

đ i ra Tu n ph Hà Tĩnh. T Đ c năm đ u (1848) đ i v T tham tri B L i. B yổ ầ ủ ự ứ ầ ổ ề ả ộ ạ ấ

gi m i m nhà Kinh diên, sung làm nh t gi ng quan, l i đi khâm sai làm Phó chờ ớ ở ậ ả ạ ủ

kh o tr ng thi h i. Năm th 3 (1850) b m ch t ch làm quan.ả ườ ộ ứ ị ố ế ở ỗ

Đ c Chính là ng i thanh b ch th ng th n, tr i kh p trong ngoài, làm vi c chuứ ườ ạ ẳ ắ ả ắ ệ

đáo c n th n. Hôm ch t, vua th ng c nh thanh b n, đ c cách gia cho 400 quanẩ ậ ế ươ ả ầ ặ

ti n, v i l a đ u 20 t m. Con có 2 ng i, Lu n đ c t p m b làm quan đ n Triề ả ụ ề ấ ườ ậ ượ ậ ấ ổ ế

ph Di n Châu, còn X ng th c u ph m.ủ ễ ưở ổ ụ ử ẩ

Bùi Duy Kỳ

T là Th ng Hàn, ng i huy n Vũ Tiên t nh Nam Đ nh (Nay là Vũ th , Thái bình)ự ượ ườ ệ ỉ ị ư

lúc đ u đ tú tài b t đ c tên đ u gi c có công b làm T v B Binh, tr i thăngầ ỗ ắ ượ ầ ặ ổ ư ụ ộ ả

Lang trung B L i. T Đ c năm th 3 (1850), đ i làm Án sát s t nh Ninh Bình, r iộ ạ ự ứ ứ ổ ứ ỉ ồ

đ i ra t nh Tuyên Quang; năm th 7 (1854) vào chiêm c n (vào ch u ra m t), vuaổ ỉ ứ ậ ầ ắ

sai trình bày l i nói, Duy Kỳ đi u tr n 3 vi c : "1) L lính thú do t nh S n Tây tríchờ ề ầ ệ ệ ỉ ơ

phái đi, không quen th y th , xét 5 huy n : Tây Quan, Hùng Quan, S n D ng, Phùủ ổ ệ ơ ươ

Ninh và L p Th ch thu c h t S n Tây, cùng đ a h t Tuyên Quang g n li n, khíậ ạ ộ ạ ơ ị ạ ầ ề

h u không cách xa l m, xin cho toàn đ i tính tuy n nh ng huy n y đóng thúậ ắ ộ ể ở ữ ệ ấ

canh gi th ng xuyên, đ ng i và đ t cùng h p th y th . L i bên h u t nhữ ườ ể ườ ấ ợ ủ ổ ạ ữ ỉ

thành có ch đ t b không, sai lính thú khai kh n đ nh l ng ăn cho lính, khiỗ ấ ỏ ẩ ể ờ ươ

lúa chín, m t n a n p quan, m t n a cho l y mà ăn, đ yên hàng ngũ; 2) H tộ ử ộ ộ ử ấ ể ạ

Tuyên Quang cùng v i t nh Vân Nam n c Thanh ti p cõi g n đây nghe Vân Quýớ ỉ ướ ế ầ

c p n i d y nh ong. N u trong đ t h khí th gi c ch a bình, th i c ng gi iướ ổ ậ ư ế ấ ọ ế ặ ư ờ ươ ớ

c a ta ch a ch c đã bình yên vô s , v th man thu c h t, l y đ ng lo i t h pủ ư ắ ự ả ổ ộ ạ ấ ồ ạ ụ ọ

v i nhau. Xét tên nào v kỹ ngh cũng có ch khá, xin cho làm t ng, đ chiêu t pớ ề ệ ỗ ướ ể ậ

chia ra b ngũ, l p lính h ng binh, đ d b lúc h u dũng; 3) Các ph huy n châuộ ậ ươ ể ự ị ữ ủ ệ

th ng du tr i đ t l u quan, nh ng đ t xa ch ng khí n ng, có danh khôngở ượ ả ặ ư ư ấ ướ ặ

th c; v y n i men biên gi i đ u li u đ t thành ph huy n, có th a th th dân,ự ậ ơ ớ ề ệ ặ ủ ệ ừ ứ ổ

đ d khi n tin theo".ể ễ ế

Vua giao t y cho đình ngh , r i c t cho làm Thái b c t khanh, lĩnh B chính sờ ấ ị ồ ấ ộ ự ố ứ

Tuyên Quang. Năm th 13 (1860) vào làm H u th lang B L i, l i đ i sang Bứ ữ ị ộ ạ ạ ổ ộ

Công, chuy n t i B chính s Qu ng Bình, r i đ c nguyên hàm v h u d ng,ể ớ ố ứ ả ồ ượ ề ư ưỡ

đ c nhàn h n i lâm tuy n tr i 10 năm có l . Ch t năm 80 tu i; em là Duy Phiênượ ạ ơ ề ả ẻ ế ổ

t T Mỹ, đ u năm Thi u Tr (1841) đ ti n sĩ, b làm Hàn lâm biên tu, tr iự ử ầ ệ ị ỗ ế ổ ả

quy n n v ph Qu ng Oai.ề ấ ụ ở ủ ả

Nguy n Huyễ

Ng i huy n Vĩnh L c t nh Thanh Hóa, Minh M ng năm th 12 (1831) đ h ngườ ệ ộ ỉ ạ ứ ỗ ươ

ti n, tr i tri huy n 3 huy n : B o L c, Thanh Liêm, Thanh S n, chuy n Tri phế ả ệ ở ệ ả ộ ơ ể ủ

Qu ng Ninh, l i n i chuy n làm Giám sát ng s , thăng Công khoa ch ng n c pả ạ ộ ể ự ử ưở ấ ấ

s trung, đ i Lang trung B Hình. T Đ c năm th 14 (1861) th Án sát Namự ổ ộ ự ứ ứ ự

Đ nh, l i b làm H ng lô t khanh lĩnh b chính s . G p gi c Kh i ng y h t bênị ạ ổ ồ ự ố ứ ặ ặ ở ụ ở ạ

c nh, ông đem binh đóng đ n phòng th . Năm th 17 (1864) tri u làm Bi n lý Bạ ồ ủ ứ ệ ệ ộ

Công, ti n Quang l c t khanh, H lý n quan phòng kho thóc.ế ộ ự ộ ấ ở

Đ niên l 70 tu i, tr n tình xin trí sĩ, vua xu ng ch u đãi. M t năm 72 tu i, conủ ệ ổ ấ ố ỉ ư ấ ổ

là Tĩnh đ h ng ti n.ỗ ươ ế

H M u Đ cồ ậ ứ

T là L nh Ph , ng i huy n Quỳnh L u, t nh Ngh An, lúc nh xinh đ p có ti ngự ệ ủ ườ ệ ư ỉ ệ ỏ ẹ ế

th n đ ng, Minh M ng năm th 12 (1831) đ h ng ti n, lúc đ u th Tri huy nầ ồ ạ ứ ỗ ươ ế ầ ự ệ

Đông Tri u, ch c v đ c 5 năm, vì cha m già xin v ph ng d ng. Thi u Trề ở ứ ị ượ ẹ ề ụ ưỡ ệ ị năm th 4 (1844) đ i làm Tri huy n H ng S n, quy t nén lui nh ng c ng hàoứ ổ ệ ươ ơ ế ữ ườ

gi o quy t, h ng đi u l i, tr đi u h i làm vi c c t y u, khi công vi c hàn h , ôngả ệ ư ề ợ ừ ề ạ ệ ố ế ệ ạ

gi ng t p l i làm đ n L p hi n, văn phong trong huy n ti n m nh. R i m c vi cả ậ ạ ề ậ ề ệ ế ạ ồ ắ ệ

b cách ch c, đ u năm T Đ c (1848) khai ph c c nhân do b làm thị ứ ầ ự ứ ụ ử ộ ̗5;a bi n.ệ

M c b nh xin v , đóng c a d y h c không bi t m i, h c trò thành t u đ cắ ệ ề ử ạ ọ ế ỏ ọ ự ượ

nhi u, ch t năm 60 tu i. Con là Ngô đ tú tài, Đ ng đ h ng ti n.ề ế ổ ỗ ồ ỗ ươ ế

Nguy n Hàm Ninhễ

T là Thu n Chi, ng i huy n Bình Chánh, t nh Qu ng Bình . Minh M ng năm thự ậ ườ ệ ỉ ả ạ ứ

12 (1831) đ h ng gi i, th Tri huy n L c Ng n, vì có tang ngh ch c r i m cỗ ươ ả ự ệ ụ ạ ỉ ứ ồ ắ

vi c đ i tên, l i đ c khai ph c T dung, thăng đ n Ch s ; l i b mi n ch c v uệ ổ ạ ượ ụ ự ế ủ ự ạ ị ễ ứ ệ

Tr (1841) làm các Hành t u, tr i Viên ngo i lang B Hình. Năm th 6 (1846),ị ẩ ả ạ ộ ứ

chuy n L b lang trung, đ i Án sát s Khánh Hòa, vì nh m t i thuy n ngo iể ễ ộ ổ ứ ầ ớ ề ạ

qu c ph i ngh lu n trích đi đóng thú, lâu m i l i khai ph c Hàn lâm vi n tr cố ả ị ậ ớ ạ ụ ệ ướ

tác, l i b khi n trách, r i ch t năm 61 tu i.ạ ị ể ồ ế ổ

">

Hàm Ninh l y văn h c n i ti ng, mà s thì l , h thăng quan là b mi n kh ; vấ ọ ổ ế ố ạ ễ ị ễ ứ ề

th văn th i tr m tĩnh hùng m nh khi đè nén khi phô tr ng và s tr ng v l iơ ờ ầ ạ ươ ở ườ ề ố

ngũ ngôn. Th ng S n công v n th ng khen, nay có th t p văn g i là “Tĩnhươ ơ ẫ ườ ơ ậ ọ

trai".

Ph m Phiạ

Ng i huy n L Th y, t nh Qu ng Bình. Năm đ u Minh M ng (1820) b đ iườ ệ ệ ủ ỉ ả ầ ạ ổ ộ

tr ng v C m y, có công làm đ n Phó v úy v Khinh k . Năm th 14 (1833)ưở ệ ẩ ế ệ ệ ỵ ứ

quân Xiêm đ n xâm ph m nh ng châu Cam L , Phi cùng V úy Lê Văn Th y,ế ạ ữ ộ ệ ụ

ph ng m nh đem quân t i d p. G p quân Xiêm châu Ba Lan, ba l n giao chi nụ ệ ớ ẹ ặ ở ầ ế

đ u đ c, b t đ c t ng Xiêm là M n Tôi Khôn La Mân tr n. Quân Xiêm ph iề ượ ắ ượ ướ ạ ở ậ ả

lui, tin th ng tr n th ng gia quân công 1 c p, r i đ i Phó lãnh binh B c Ninh.ắ ậ ưở ấ ồ ổ ở ắ

Vua l i cho vi c Cam L b n Th y qu n lĩnh m t s quân thiên l t đi đánh d pạ ệ ở ộ ọ ụ ả ộ ố ậ ẹ

b t s ng đ c t ng Xiêm, th i công nên ghi, gia phong cho Th y làm Thôngắ ố ượ ướ ờ ụ

C ng Nam mà Phi là La Phong Nam. Sau tr i theo đánh nhau Vân Trung,ươ ả ở

chuy n sang Lãnh binh t nh Thanh Hóa, ti n lên Ch ng v v n lãnh quân nh cũ.ể ỉ ế ưở ệ ẫ ư

Thi u Tr năm th 3 (1843) tri u v Kinh coi dinh Hùng nhu . T Đ c năm đ uệ ị ứ ệ ề ệ ự ứ ầ

(1848) vì tu i 70, xin cáo lão vổ ề

Vũ Tr ng Bìnhọ

T là S Án, ng i huy n Phong Phú, t nh Qu ng Bình. Minh M ng năm th 15ự ư ườ ệ ỉ ả ạ ứ

(1834) đ h ng ti n, tr i làm Tri huy n Hòa Đa, có ti ng v hành chính, vào làmỗ ươ ế ả ệ ế ề

Giám sát ng s thiên H khoa ch ng n c p s trung, dâng s h ch Đ ng lýự ử ộ ưở ấ ấ ự ớ ạ ổ

thanh tra là Nguy n Ch n tham tang, đ c th c đúng, thăng lên làm án sát s ễ ấ ượ ự ứ ở

Thái Nguyên. Năm đ u Thi u Tr (1841) lĩnh B chính s Phú Yên. T Đ c nămầ ệ ị ố ứ ự ứ

đ u (1848) b Th a Thiên Ph doãn, dâng s xin cho kh i sông L i Nông, đ p đêầ ổ ừ ủ ớ ơ ợ ắ

ngăn n c m n và gi m mi n thu công đi n 3 thành trong 10 thành. Năm th 6ướ ặ ả ễ ế ề ứ

(1853) t i kỳ 3 năm xét công t i, vua cho Tr ng Bình là ng i thanh c n khôngớ ộ ọ ườ ầ

nhi u, th ng cho 1 chi c khánh b ng vàng tía h ng l n có 4 ch : "liêm bình c nễ ưở ế ằ ạ ớ ữ ầ

cán", r i c t làm Tu n ph H ng Yên. Năm th 7 (1854) mùa thu, tên đ u th phồ ấ ầ ủ ư ứ ầ ổ ỉ là Bì Văn Tăng h p đ ng c p huy n Phù C , Tr ng Bình phái quân đánh phá tan,ọ ả ướ ệ ừ ọ

b t đ c tên súng c a ng y là Lê Duy C (t c tên là Kỳ Đ ng).ắ ượ ủ ụ ự ứ ồ

Năm th 9 (1856) làm h lý T ng đ c Ninh Thái. B y gi bão l t, thiên tai dânứ ộ ổ ố ấ ờ ụ

tình khó ki m ăn, Tr ng Bình tâu xin gia h n hoãn m i vi c lính tr n và thi uế ọ ạ ọ ệ ố ế

thu , vua đ u chu n cho thi hành. L i g p Hà B c đê v , vua b o vi c tr th y r tế ề ẩ ạ ặ ắ ỡ ả ệ ị ủ ấ

khó tìm ng i, đình th n cho Tr ng Bình là ng i tài cán lão luy n đ c lên, đ iườ ầ ọ ườ ệ ề ử ổ

làm qu n lý m i vi c đê chính và d b o ph i h t lòng m u tính. Tr ng Bình li nả ọ ệ ụ ả ả ế ư ọ ề

tâu xin : tr c h t cho kh i sông Thiên Đ c đ chia th n c, l i tính đ nh vi cướ ế ơ ứ ể ế ướ ạ ị ệ

công phí đ p đê. Vua theo, l i xu ng d r ng: "Công trình đ p đê Hà N i r tắ ạ ố ụ ằ ắ ở ộ ấ

kh n thi t, các huy n vùng th ng l u th n c xông xói, r t là n i ph i hẩ ế ệ ở ượ ư ế ướ ấ ơ ả ạ

th tr c, c t nên châm ch c li u đ nh, ch m chóng không nên n v thànhủ ướ ố ướ ệ ị ậ ệ ề

ki n, thành ra th t sách".ế ấ

Năm th 11 (1858) đ i ông làm th An Tĩnh T ng đ c, m u tính vi c v n ch ứ ổ ự ổ ố ư ệ ậ ở ở

sông, vua giao b bàn đ nh thi hành. Năm th 14 (1861) h t Ngh An báo đ cộ ị ứ ạ ệ ượ

mùa, vua m ng có ghi làm bài th (th845;y nh t p T Đ c ch thi) đ a choừ ơ ở ị ậ ự ứ ế ư

xem. Tr ng Bình l i bày tâu 3 vi c v d p yên v v B c kỳ : 1 là đ i l i đ i tọ ạ ệ ề ẹ ỗ ề ở ắ ổ ạ ồ ệ

vi c quan; 2 là mi n tr l ng c a lính; 3 là mi n t i cho ng i ra thú. Vua khenệ ễ ừ ươ ủ ễ ộ ườ

ph i, c t b T ng đ c. Năm th 16 (1863) chuy n H b Th ng th , kiêm Côngả ấ ổ ổ ố ứ ể ộ ộ ượ ư

b sung C m t vi n đ i th n; l i cho tr c đây Ngh An l i dân đ u yêu ph c,ộ ơ ậ ệ ạ ầ ạ ướ ở ệ ạ ề ụ

th ng thêm 1 c p trác d và 1 th bài kim khánh l n có ch "liêm bình c n cán",ưở ấ ị ẻ ớ ữ ầ

l i chu n cho ng i con đ c th a m gia thêm 1 tr t, thông l c cho trong ngoàiạ ẩ ườ ượ ừ ấ ậ ụ

đ u bi t đ khuy n khích.ề ế ể ế

Tr ng Bình xin t , vua không chu n cho l i d r ng : "Vi c th ng khuy n làọ ừ ẩ ạ ụ ằ ệ ưở ế

đi n th ng, khen m t ng i khuyên trăm ng i, cũng là cái ý t h Ng i (37)ể ườ ộ ườ ườ ự ọ ỗ

tr c. Năm th 17 (1864) mùa xuân, quân Th ph nhà Thanh vào c p t nh L ngướ ứ ổ ỉ ướ ỉ ạ

S n, t h ch cáo c p. Vua li n đ i Tr ng Bình làm T ng đ c Ninh Thái, sung Kinhơ ờ ị ấ ề ổ ọ ổ ố

l c nh ng đ o : Ninh, Thái, L ng, Bình, cho 30 l ng b c và phái 1500 lính đi theo.ượ ữ ạ ạ ạ ạ

Tr ng Bình mang c ti t ru i đ n B c Ninh, Cao B ng, l i b gi c hãm con đ ngọ ờ ế ổ ế ắ ằ ạ ị ặ ườ

ch l ng không thông, li n b y cách v n ch ti p t r i ti n quân Quang Langở ươ ề ầ ậ ở ế ế ồ ế ở

(thu c L ng S n). Gi c b đ n tr n ngay ban đêm, đ ng tr m l i thông đ ng,ộ ạ ơ ặ ỏ ồ ố ườ ạ ạ ồ

chuy n t i thành L ng, đ a h ch cho các thân hào t nh Cao B ng t h p quânể ớ ạ ư ị ỉ ằ ụ ọ

nghĩa dũng, ho c gi đ t đóng ngăn đ ch ng ch i, ho c đ t ph c binh đón đánhặ ữ ấ ể ố ọ ặ ặ ụ

đ phá ho i. R i t đem đ i binh đóng đ n ph C u Phong, gi c đánh úp lúcể ạ ồ ự ạ ồ ở ố ầ ặ

không ng , quân ta li n v ng Bình l i thu quân c s c đánh bèn đ c.ờ ề ỡọ ạ ố ứ ượ

Năm th 19 (1866) t i kỳ 3 năm xét công t i, vua cho Tr ng Bình là ng i liêmứ ớ ộ ọ ườ

c n m n cán, đ n đâu cũng đ c ti ng, ti n th Hi p bi n đ i h c sĩ lĩnh ch cầ ẫ ế ượ ế ế ự ệ ệ ạ ọ ứ

nh cũ. Tháng 3 năm y thu ph c đ c Cao B ng, b n ph m c là : Tr ng C nư ấ ụ ượ ằ ọ ỉ ụ ươ ậ

Bang, L u Sỹ Anh, Hoàng Trung, Ngô Hòa Khanh l n l t t i c a quân hàng. Tr ngư ầ ượ ớ ử ọ

Bình ban s v B c, xin : "l a nh ng tên gi c hàng mà kho m nh l y 200 tên d nư ề ắ ự ữ ặ ẻ ạ ấ ồ

làm đoàn H ng nghĩa, đ t tên đ u m c đ ki m thúc và phái t i n i quân thướ ặ ầ ụ ể ề ớ ơ ứ

t nh Thái. Ông l i m u tính vi c nên làm sau này có 4 đi u : 1 cho dân vay ti nỉ ạ ư ệ ề ề

mua đ binh khí; 2 phái quân đóng gi cho thay đ i v Ngh An; 3 l a ch n thồ ữ ổ ề ệ ự ọ ổ

hào làm qu n đ n, đ ng m quân nghĩa dũng coi gi ; 4 khuyên th hào m l pả ồ ứ ộ ữ ổ ộ ậ

quân đ n đi n". B y gi các t nh B c Kỳ, v vùng biên gi i luôn luôn báo đ ng,ồ ề ấ ờ ỉ ở ắ ề ớ ộ

nên đ u dâng s xin cho đ t thành trì các ph huy n và m quân nghĩa dũng, c pề ớ ặ ủ ệ ộ ấ

súng ng đ nghiêm vi c phòng b . Vua cho là nh c dân, chu n giao Tr ng Bìnhố ể ệ ị ọ ẩ ọ

cùng T ng đ c S n Tây Nguy n Bá Nghi th ng ngh . Tr ng Bình tâu nói: "thànhổ ố ơ ễ ươ ị ọ

trì là hi m h u hình mà nhân tâm là hi m vô hình, không nên b t dân đã nh c s cể ữ ể ắ ọ ứ

lâu r i, l i h ng l c n a và thêm lao phí”. Vua theo l i bàn; t i khi trong Kinh cóồ ạ ư ự ữ ờ ớ

vi c tên Đoàn Tr ng kh i ngh ch. Vua cho n i căn b n làm tr ng, tri u Tr ngệ ư ở ị ơ ả ọ ệ ọ

Bình v , đ i lĩnh L i b Th ng th , kiêm qu n Qu c t giám sung C m t vi nề ổ ạ ộ ượ ư ả ố ử ơ ậ ệ

đ i th n. G p lúc Nguy n Tri Ph ng cũng t H i D ng đ n đ vào ch u, vuaạ ầ ặ ễ ươ ừ ả ươ ế ể ầ

nhân h i : "quan l i ch a ch t t h i đã quen, xin l a ch n v đ i th n ra đó tr ngỏ ạ ứ ấ ệ ạ ự ọ ị ạ ầ ừ

tr th i quan l i m i thanh bình". Vua cho khó có ng i. Tri Ph ng th a "l yị ờ ạ ớ ườ ươ ư ấ

Tr ng Bình". Vua nói : "n i biên vi n v n là tr ng mà Kinh s l i tr ng h n".ọ ơ ễ ẫ ọ ư ạ ọ ơ

Không cho.

Tr ng Bình tính c ng tr c l i ngoài lâu, t khi v tham vi c then ch t, cùng v iọ ươ ự ạ ở ừ ề ệ ố ớ

vi n th n bàn b c, gián ho c có chí chi t ho c m t hòa khí, vua nhân đó ban choệ ầ ạ ặ ế ặ ấ

chùm v i, t ý ph i t ng thân. Tr ng Bình l i nói năng nóng n y s su t, th ngả ỏ ả ươ ọ ạ ả ơ ấ ườ

đ c b o ban, Tr ng Bình c n i C m t. Vua l i d r ng : "ng i ta có ph i aiượ ả ọ ệ ơ ơ ậ ạ ụ ằ ườ ả

cũng Nghiêu Thu n mà hay t n thi n, tr m cũng li u vi c răn b o, mong đ i l iấ ậ ệ ẫ ệ ệ ả ổ ỗ

theo thi n đ thành toàn c . N u c l y m t vi c m t l i nói làm b t mãn, th iệ ể ả ế ứ ấ ộ ệ ộ ờ ấ ờ

v n còn có ý hi m oán, há mong đ i l i đ c !”, Tr ng Bình l y t .ẫ ề ổ ỗ ượ ư ọ ạ ạ

Năm th 21 (1868) các h t : Tr , Bình, An, Tĩnh v bên l ng giáo không cùngứ ạ ị ề ươ

nhau yên n, đang ch n sung khâm sai t i x trí. G p gi c Ngô Cao B ng l i làmổ ọ ớ ử ặ ặ ở ằ ạ

ph n, ban đêm đánh úp l y thành. Vua cho Tr ng Bình tình th v n đã am hi u,ả ấ ọ ế ố ể

chu n cho b Hi p bi n lĩnh T ng đ c Hà Ninh, nh ng sung Khâm sai đ i th n ẩ ổ ệ ệ ổ ố ư ạ ầ ở

3 n i quân th Tuyên Thái L ng, đ m u tính l ng th c và đánh d p.ơ ứ ạ ể ư ươ ự ẹ

Năm th 22 (1869) đ i sung T ng th ng L ng Bình, khi L ng Bình đã khôi ph c,ứ ổ ổ ố ạ ạ ụ

gi c l i d i c p Tuyên Quang, Tr ng Bình cùng Tán t ng Nguy n Văn T ngặ ạ ờ ướ ọ ươ ễ ườ

th ng l ng xin ch suý nhà Thanh là Phùng T Tài đem quân h i d p. Vua khenươ ượ ủ ử ộ ẹ

khéo v t m nh, sai đ c cách khen ng i và sai chuyên sung h d n c l c đánhề ừ ệ ặ ợ ộ ẫ ơ ượ

d p v yên theo l i th ng l ng, kiêm tri c các vi c đánh d p ch l ng S nẹ ỗ ờ ươ ượ ả ệ ẹ ở ươ ở ơ

H ng Tuyên. Năm y Phùng Súng v Đ ng (38) tên là Hàng Phí L ng S n là Tôư ấ ề ườ ở ạ ơ

T l i cùng v i Tăng A Dã h p đ ng ph n l i và các th ph là Đ ng Văn, Hoàngử ạ ớ ọ ả ả ạ ổ ỉ ặ

Anh l i kh i lên, vua chu n cho h p B c L ng làm m t đ o, đ i ông làm Hi pạ ở ẩ ợ ắ ạ ộ ạ ổ ệ

th ng B c kỳ quân v cùng v i T ng th ng Đoàn Th đóng quân th L ngố ắ ụ ớ ổ ố ọ ứ ở ạ

Thành. Gi c Tô đêm đ n đánh úp, Th b ch t tr n, Tr ng Bình cũng v t thànhặ ế ọ ị ế ậ ọ ượ

ch y. Vua nghe tin l y làm gi n, l y l i ch c t c c a Tr ng Bình, r i l i nghĩạ ấ ậ ấ ạ ứ ướ ủ ọ ồ ạ

công lao tài cán, t m cho hàm H ng lô t khanh, lĩnh B chính s Thái Nguyên.ạ ồ ự ố ứ

Năm th 27 (1874) Ngh An có bi n lo n v tên Mai T n, đ i lĩnh Tu n phứ ở ệ ế ạ ề ấ ổ ầ ủ

Ngh An, Tr ng Bình kiêm làm c đánh d p v v r i cũng êm l ng.ệ ọ ả ẹ ỗ ề ồ ặ

Vua cho B L i gi ch c cân nh c nhân tài, Tr ng Bình v n gi ti t tháo liêmộ ạ ữ ứ ắ ọ ố ữ ế

chính, đ i làm T tham tri B L i. Năm th 28 (1875) B c Ninh có bão l t l aổ ả ộ ạ ứ ở ắ ụ ự

sung Khâm sai t i xét và ch n c p, r i h lý T ng đ c S n H ng Tuyên. Ch ngớ ẩ ấ ồ ộ ổ ố ơ ư ẳ

bao lâu vì tu i già xin v ngh , vua không b ng lòng l i d r ng : "nhà ng i m tổ ề ỉ ằ ạ ụ ằ ươ ộ

lòng công trung, tr c sau không đ i, hu ng h l i ch a b ân ch a gia, đ ng lúcướ ổ ố ồ ỗ ư ổ ư ươ

gian nguy này, sao n đã cáo lão”, chu n y cho th c th .ỡ ẩ ự ụ

Năm th 32 (1879) Phùng Súng l i t i n i quân th Thái Nguyên, vua cho Tr ngứ ạ ớ ơ ứ ở ọ

Bình v n có ti ng thu n l ng, l i cùng v i Phùng đ đ c quen bi t, sai t iẫ ế ầ ươ ạ ớ ề ố ế ớ

th ng thuy t vi c quân, r i chuy n v t nh B c tính vi c ch n t .ươ ế ệ ồ ể ề ỉ ắ ệ ẩ ế

Năm th 33 (1880) mùa thu Tr ng Bình vào ch u vua, vua cho tri u vào h i vi cứ ọ ầ ệ ỏ ệ

ngoài biên B c Hà và nhân đó h i r ng : "Vi c tr n m c ngoài biên B c Hàở ắ ỏ ằ ệ ậ ạ ở ở ắ

ch a bi t ngày nào đ c yên, hi n nay tham tán th i nhi u, ch a có ng i nàoư ế ượ ệ ờ ề ư ườ

v n có ph m v ng, nên cùng v i Hoàng Tá Viêm bàn lu n không h p. Khanh nhố ẩ ọ ớ ậ ợ ư

sung m t ch c hi p đ c ho c biên v , t li u cùng v i Tá Viêm th ng ngh cóộ ứ ệ ố ặ ụ ư ệ ớ ươ ị

giúp nên đ c vi c chăng?" Tr ng Bình th a r ng : "Th n tính thô su t, vi c binhượ ệ ọ ư ằ ầ ấ ệ

l i không ph i s tr ng, không dám t đ ng, duy cho th n l nhi m S n, n uạ ả ở ườ ự ươ ầ ỵ ệ ở ơ ế

g p vi c cùng th ng l ng t ng cũng có ch nghe nhau”. Vua l i h i : "Khanhặ ệ ươ ượ ưở ỗ ạ ỏ

tr dân nh th nào mà th y dân yêu?" Tr ng Bình th a r ng : "Duy không dungị ư ế ấ ọ ư ằ

túng l i t , nghiêm b t tr m c p và s c cho ph huy n h t th y các t p t ngạ ư ắ ộ ướ ứ ủ ệ ế ả ạ ụ

không đ c đ lâu và thu l hàng năm chính thân ph i chi u c , quân hành choượ ể ế ệ ả ế ố

rõ". Vua mu n l u l i đ sung vào B L i, l i cho viên l i B c Kỳ ph n nhi u làố ư ạ ể ộ ạ ạ ạ ở ắ ầ ề

ng i m i, Tr ng Bình là lão thành khá nh đ c tr n áp, l i chu n cho v S nườ ớ ọ ờ ượ ấ ạ ẩ ề ơ

Tây. B y gi B c Kỳ có l i ngh lu n v vi c v n chuy n không đ c ngayấ ờ ở ắ ờ ị ậ ề ệ ậ ể ượ

th ng, Tr ng Bình đ nh Ph c l i vi c nên làm tàu thuy n và t xin qua l iẳ ọ ị ướ ạ ệ ở ề ự ạ

trông coi, vua cho thuy n chính m i b t đ u, Tr ng Bình đã cán làm, l i xin tề ớ ắ ầ ọ ạ ự

đ ng l y, đ i làm T ng đ c Đ nh Yên kiêm trông coi vi c đó.ươ ấ ổ ổ ố ị ệ

Năm th 35 (1882) lên th 70, vua d r ng: "Tr ng Bình tr i làm quan 3 tri u, d uứ ọ ằ ọ ả ề ẫ

tính thiên đ nh ki n nên th ng v p váp nh ng m t lòng th c thà trung h u u áiị ế ườ ấ ư ộ ự ậ ư

đ n già không đ i, cho b c ti n ph m v t đ khuy n khích c n lao và t rõ cái ýế ổ ạ ề ẩ ậ ể ế ầ ỏ

d ng lão".ưỡ

Năm th 36 (1883) mùa xuân, quân Pháp t Hà N i t i b c bách t nh thành, lái tàuứ ừ ộ ớ ứ ỉ

t i sông V Hoàng b n phá, quân b s n vào c a đông. B y gi hòa c ch a đ nh,ớ ị ắ ộ ấ ử ấ ờ ướ ư ị

Tr ng Bình cùng B chính Đ ng Sỹ V nh, Án sát H Bá Ôn thành ch ng ch i, cònọ ố ồ ị ồ ở ố ọ

đ đ c Lê Văn Đi m ra thành giao chi n t gi Mão đ n gi Ng , Đi m thì ch t,ề ố ế ế ừ ờ ế ờ ọ ế ế

Ôn b th ng, thành m c hãm, Tr ng Bình b cách ch c v Kinh đ i xét.ị ươ ắ ọ ị ứ ề ợ

Ki n Ph c năm đ u (1883), l i kh i ph c th ng bi n công vi c t nh Ngh An,ế ướ ầ ạ ở ụ ươ ệ ệ ỉ ệ

r i tri u v c t làm H b Th ng th , vì già xin v h u. Đ ng Khánh năm đ uồ ệ ề ấ ộ ộ ượ ư ề ư ồ ầ

(1866) chu n cho hàm Th ng th đ c h u trí, ân c p cho n a b ng. Nămẩ ượ ư ượ ư ấ ử ổ

Thành Thái th 10 (1899) ch t nhà, th 91 tu i. T nh th n tâu lên, vua th ngứ ế ở ọ ổ ỉ ầ ươ

nghĩ là c u th n truy th Hi p bi n đ i h c sĩ, c p cho ti n tu t. L i cho ng i rự ầ ụ ệ ệ ạ ọ ấ ề ấ ạ ườ ể

là Th a Thiên ph doãn Hoàng Côn (nay th t ng đ c Thu n Khánh) đ c trừ ủ ự ổ ố ậ ượ ả

h n v lo li u công vi c.ạ ề ệ ệ

Tr ng Bình là ng i c ng r n th ng th n th c thà ngay th ng, đ n đâu cũng cóọ ườ ứ ắ ẳ ắ ự ẳ ế

ti ng liêm bình, d u s đo n v cách dùng binh, nh ng s tr ng v cách tr dân,ế ẫ ở ả ề ư ở ườ ề ị

nên sau khi đi, d n v n th ng nh . Tr i kh p trong ngoài 50 năm có l , th cẫ ẫ ườ ớ ả ắ ẻ ự

x ng câu Hán Ch ng Đ nói "An tĩnh chi l i, kh n b c vô h a", nghĩa là : K l iứ ươ ế ạ ẩ ứ ọ ẻ ạ

yên tĩnh, r t thành th c không hoa mỹ. Hôm ch t có đoái b o con em r ng : "cấ ự ế ả ằ ả

đ i ta ch gi 3 ch : không d i vua", nay t rõ đã đ c mi n. Con có 2 ng i, l nờ ỉ ữ ữ ố ỏ ượ ễ ườ ớ

là Liêm, đ c nhân khoa T Đ c Đinh mão, làm đ n Hàn lâm th gi ng h c sĩ,ỗ ử ự ứ ế ị ả ọ

kho ng năm Đ ng Khánh theo Phù Qu c công là Phan Đình Bình đi hi u d đả ồ ố ể ụ ể

d p yên trong h t, b gi c h i. Th là Trinh cũng đ h ng ti n làm đ n hu nẹ ạ ị ặ ạ ứ ỗ ươ ế ế ấ

Nguy n Huy L chễ ị

T là Ôn Nh , ng i huy n Ho ng Hóa, t nh Thanh Hóa. Lúc nh cha m m tự ư ườ ệ ằ ỉ ỏ ẹ ấ

s m, chăm h c, nhà c a r ng không, v n đi m nhiên, tu i 20 có ti ng văn hay.ớ ọ ử ỗ ẫ ề ổ ế

Minh M ng năm th 6 (1825) đ h ng ti n, khi b duy t l i vì có tì tích b tru t.ạ ứ ỗ ươ ế ộ ệ ạ ị ấ

Năm th 12 (1831) l i c t làm h ng án, lúc đ u theo h u b t nh S n Tây, tr iứ ạ ấ ươ ầ ậ ổ ỉ ơ ả

làm Huy n doãn C m Khê, đ t huy n ph n nhi u là r ng rú, quân th kh uệ ở ẩ ấ ệ ầ ề ừ ổ ấ

th ng c p bóc, Huy L ch bày nhi u cách b t d p, dân nh đó đ c yên, c t làmườ ướ ị ề ắ ẹ ờ ượ ấ

Tri ph L ng Giang. Thi u Tr năm th 2 (1842) mùa xuân, vua ra B c tu n, Huyủ ạ ệ ị ứ ắ ấ

L ch sung làm vi c n i công quán đ c đ c l c, vua khen, vào làm Công khoaị ệ ở ơ ượ ắ ự

c p s trung, r i chuy n làm lang trung B L i. T Đ c năm th 2 (1849) đ i làmấ ự ồ ể ộ ạ ự ứ ứ ổ

Kinh tri u th a, đ c ti ng v hành chính, thăng th Quang l c t khanh, lĩnh Bệ ừ ượ ế ề ụ ộ ự ố

chính s Qu ng Nam. Năm th 8 (1 855) quy n Ch ng n t ng đ c quan phòng;ứ ả ứ ề ưở ấ ổ ố

mùa đông năm y c a Đà có báo đ ng, đ c t thiên Hàn lâm vi n th đ c sung sấ ử ộ ượ ả ệ ị ộ ử

quán biên tu, đ c h n năm vì m xin v .ượ ơ ố ề

Huy L ch tính đi m đ m, gi n d , tr m tĩnh, khi làm quan thanh b ch, c n th n,ị ề ạ ả ị ầ ạ ẩ ậ

đ c yên thân. Sau khi qui đi n, l y sách v làm vui, làm đi u nghĩa b o ban h cượ ề ấ ở ề ả ọ

trò, l y thi l khuyên răn con cháu. Tr i 30 năm v t chân ch a đ n thành th , cácấ ệ ả ế ư ế ị

viên thú m c t i cai tr đ u tr ng là ng i có khí đ , th ng mu n đ c lên, Huyụ ớ ị ề ọ ườ ộ ườ ố ề ử

L ch đ u c m t , xin rút lui đ đ c an đi m. Đ u năm Ki n Ph c (4) th i ch t,ị ề ả ạ ể ượ ề ầ ế ướ ờ ế

th 85 tu i. Con có 9 ng i, 3 ng i đăng khoa. Huy C u chân m sinh đ tú tài,ọ ổ ườ ườ ử ấ ỗ

Huy Vũ đ c nhân, c hai đ u làm tri huy n, Huy Cáp đ tú tài, con Cáp là Huy Di,ỗ ử ả ề ệ ỗ

năm Thành Thái th 9 (1897) cũng đ h ng ti n.ứ ỗ ươ ế

QUY N 32Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIIỆ Ụ

Tr n Ti n Thànhầ ễ

Khi tr c tên là D ng Đ n, t là Th i M n, hi u T n Trai, sau tránh qu c húyướ ưỡ ộ ự ờ ẫ ệ ố ố

đ i là M n, đ c vua cho tên nh ngày nay. Tiên t là ng i t nh Ph c Ki nổ ẫ ượ ư ổ ườ ỉ ướ ế

n c Tàu, đ i làm quan v i nhà Minh nhà Thanh; lúc đ u d i đ t chuy n sangướ ờ ớ ầ ờ ấ ể

Nam, làm nhà huy n H ng Trà ph Th a Thiên. Cha là Bá L ng, Minh M ngở ệ ươ ủ ừ ượ ạ

năm đ u (1820) vì có văn h c ra ng c , tr i Tri ph Tân Bình, sau đ c con quíầ ọ ứ ử ả ủ ượ

hi n, t ng L b Th ng th . Thành lúc nh kháu kh nh l , có khí th c, năm 13ể ặ ễ ộ ượ ư ỏ ỉ ạ ứ

tu i đ tang cha th c h t l , không khác gì ng i l n, th c gi ph n nhi u cho làổ ể ự ế ễ ườ ớ ứ ả ầ ề

có đ i khí; khi h t tr , chăm vi c h c, văn ngày m t ti n, b y gi , Qu c t giámạ ế ở ệ ọ ộ ế ấ ờ ở ố ử

có l i khen là b m sinh nhanh nh n nh Văn Tr ng (T c Nguy n C u Tr ng).ờ ẩ ẹ ư ườ ứ ễ ử ườ

Minh M ng năm th 19 (1838) đ ti n sĩ, do Hàn lâm Biên tu sung làm Hành t uạ ứ ỗ ế ẩ

vi n C m t. Thi u Tr năm đ u tr i Viên ngo i B L i và Lang trung b Binh, raệ ơ ậ ệ ị ầ ả ạ ộ ạ ộ

làm án sát s t nh Thanh Hóa. T Đ c năm đ u (1848) chuy n thái b c t khanh,ứ ỉ ự ứ ầ ể ộ ự

Bi n lý B H ; t i năm sau sung giáp Phó s sang Yên Kinh, r i có ch đình l i, đ iệ ộ ộ ớ ứ ồ ỉ ạ ổ

làm Bi n lý B L i kiêm qu n n tri u Đ i lý t ; ch ng bao lâu, c t làm B chínhệ ộ ạ ả ấ ệ ạ ự ẳ ấ ố

s Gia Đ nh, chuy n v Th lang B Công sung bi n Các v có tâu xin cho in kh cứ ở ị ể ề ị ộ ệ ụ ắ

2 pho Ngũ kinh, T truy n đ i toàn, ban c p các sĩ t h c t p, vua theo.ứ ệ ạ ấ ử ọ ậ

Năm th 8 (1855) quân ác Man Qu ng Ngãi làm lo n, sung làm Tán lý quân v ,ứ ở ả ạ ụ

khi bình đ c gi c Man, đ a làm Tham tri B Binh, sung Kinh diên gi ng quan.ượ ặ ư ộ ả

Năm th 14 (1861), chuy n Công b Th ng th , kiêm sung đ c phòng c a bi nứ ể ộ ượ ư ố ử ể

Thu n An, có dâng s trình bày v vi c nên phòng th , vua cho l i tâu là ph i, khiậ ớ ề ệ ủ ờ ả

vi c đN89;c phòng đã đ n gi n, đ i sang H b kiêm qu n Khâm thiên giám sungệ ơ ả ổ ộ ộ ả

C m t vi n đ; i th n, nh ng th ng t i n i phòng s đ ki m đ c, r i chuy nơ ậ ệ ạ ầ ư ườ ớ ơ ở ể ể ố ồ ể

sang B Binh, kiêm qu n Vi n T p hi n.ộ ả ệ ậ ề

Năm th 17 (1864) toàn quy n n c Pháp là Hà Ba Lý vào Kinh, sung làm Khâmứ ề ướ

sai toàn quy n phó s đ cùng đ nh c th ng cho 1 chi c Kim khánh h ng nhìề ứ ể ị ướ ưở ế ạ

có ch : "liêm bình c n cán". B y gi vi c binh nhung H i An, lâu ch a th y tâuữ ầ ấ ờ ệ ở ả ư ấ

công, vua thân làm t s c d khuyên răn c l các t ng sĩ, ch n phái đ i th nờ ắ ụ ổ ệ ướ ọ ạ ầ

c m c ti t mang t d t i n i tuyên b o. Ti n Thành xin đi, hôm vào b t , vuaầ ờ ế ờ ụ ớ ơ ả ễ ệ ừ

d r ng : "Khi x a Đ ng Bùi Đ có t xin làm tuyên úy Hoài Tây nh ng côngụ ằ ư ườ ộ ự ư

hi u m n khanh mà nay l i đ c đ i th n trong n c, ta đã l a ch n đ ý đã lâuệ ẫ ạ ượ ạ ầ ướ ự ọ ể

vì c m u hi u h t, l i kh ng khái xin đi. V y cho đ c ti n nghi làm vi c và xétơ ư ể ế ạ ẳ ậ ượ ệ ệ

kỹ tình quân th gi c t tr c t i nay b i đâu sinh ch m tr . Và nay làm th nào,ế ặ ừ ướ ớ ở ậ ễ ế

tính toán n m đ c th ng tr n chóng tâu công, mà k hay ph i đích th c choắ ượ ắ ậ ế ả ự

đ c v n toàn, m t m t m t th ng v i các th th n li u c mà làm cho n th a,ượ ẹ ộ ặ ậ ươ ớ ứ ầ ệ ơ ổ ỏ

m t m t vi t vào t p tâu lên đ đ i ch , trong m t tháng xong vi c th i v đ độ ặ ế ậ ể ợ ỉ ộ ệ ờ ề ể ỡ

mong m iỏ

Ti n Thành t i H i D ng g p dân đang đói, t c thì ti n vi c trích g o khoễ ớ ả ươ ặ ứ ệ ệ ạ ở

3.000 ph ng giao cho ph huy n chia phát ch n, r i vi t t p tâu lên xin t i. Vuaươ ủ ệ ẩ ồ ế ậ ộ

cho g p vi c ch n t đ c mi n t i. B y gi các c ng đ o Thanh Ngh nhi uấ ệ ẩ ế ượ ễ ộ ấ ờ ả ạ ở ệ ề

ch nông l p, Ti n Thành tâu xin cho kh i đào ra, vua chu n giao cho 2 t nh khámỗ ấ ễ ơ ẩ ỉ

xét mà làm.

Năm th 19 (1866) t i kỳ 3 năm xét công qu , t p sách dâng lên, vua nói : "Ti nứ ớ ả ậ ễ

thành đ c tri ng đã lâu v có c th c, hàng năm nay bày m u v ch k trongượ ộ ả ơ ứ ư ạ ế ở

khu ph đ c vi c c ti n th Hi p bi n đ i h c sĩ, đ i lĩnh B Công, kiêm hàmủ ượ ệ ả ế ự ệ ệ ạ ọ ổ ộ

nh cũ, l i sung T ng tài Qu c S quán.ư ạ ổ ố ử

Năm th 20 (1867) tâu nói : "Khi n c m i d ng, Nam B c 2 kỳ đ u đ t t ngứ ướ ớ ự ắ ề ặ ổ

tr n, h t th y vi c th ng tùy li u mà làm, duy vi c l n m i tâu lên, nên đ uấ ế ả ệ ườ ệ ệ ớ ớ ề

nhanh nh n đ c vi c, xin cho Hà N i và Bình Đ nh đ u đ t m t nha Kinh l c,ẹ ượ ệ ộ ị ề ặ ộ ượ

l i cho Phan Kh c Th n, Thân Văn Ti p, Đào Trí, Ph m Chi H ng đ c sung c .ạ ắ ậ ế ạ ươ ượ ử

Vua theo. G p 3 t nh : Vĩnh Long, Vĩnh T ng, Hà Tiên có vi c, sung làm Khâm saiặ ỉ ườ ệ

đ i th n t i Gia Đ nh cùng v i ch súy Pháp gi ng thuy t vi c biên c ng khôngạ ầ ớ ị ớ ủ ả ế ệ ươ

có công tr ng, giáng làm Tham tri, gia n v n lĩnh Th ng th , còn thì kiêm sungạ ơ ẫ ượ ư

nh cũ. R i vì m m xin nhà năm ba hôm đ h u thu c đ c chu n cho sâmư ồ ẹ ố ở ể ầ ố ượ ẩ

qu và phái th y thu c t i tr .ế ầ ố ớ ị

Năm th 22 (1869) ngày quân báo 3 đ o B c Kỳ t i, đình th n c lên, sung làmứ ở ạ ắ ớ ầ ử

Khâm sai, t i B c Ninh, đó x p đ t đ yên các tr n.ớ ắ ở ế ặ ể ấ

Vua nói : "Giúp vi c c m u trong màn t ng cũng không nên thi u, Ti n Thànhệ ơ ư ướ ế ễ

tr c Binh b công vi c đã hi u, l i b làm Binh b Th ng th và th ng choướ ở ộ ệ ể ạ ổ ộ ượ ư ưở

1 đ ng kim ti n h ng l n có 2 ch : "vi t trung", cùng d b o cái ý h vi c xongồ ề ạ ớ ữ ế ụ ả ễ ệ

sẽ u th ng đ b t cho".ư ưở ề ạ

Tháng 7 năm y l i đ c t d r ng : "Ti n Thành đ c thâm c m tri ng , h tấ ạ ượ ờ ụ ằ ễ ượ ả ộ ế

s c giúp r p, ngày đêm không tr , râu tóc đ u b c, mà m đ tu i ngo i 80 cònứ ậ ễ ề ạ ẹ ẻ ổ ạ

đ c kh e m nh, há ch ng ph i báo ng v đ i hi n làm trung ! N c có b tôiượ ỏ ạ ẳ ả ứ ề ờ ề ư ướ ề

nh nhà có con cái, t ng lòng ng i m ngày th ng d y b o cũng ch ng ngoàiư ưở ườ ẹ ườ ạ ả ẳ

đó. Nay nhân có l khánh đi n, n ban kh p c , cái đ o yêu già ta m n già ng iễ ể ơ ắ ả ạ ế ươ

và cách gián ti p giúp v đ o hi u, th c không th thi u, bèn ban cho thu c menế ề ạ ế ự ể ế ố

báu v t (ng i m đ c 1 đôi l c nhung, 4 chi sâm Cao Ly, là the vóc lĩnh c ng 7ậ ườ ẹ ượ ộ ộ

th c, v Ti n Thành 1 đôi l c nhung, 10 chi sâm Cao Ly, qu Thanh h ng nh t 2ướ ề ễ ộ ế ạ ấ

thanh, d u lá sam 1 l ). Sai Hi p lĩnh th v là Nguyên Đình Ph cùng viên ngũầ ọ ệ ị ệ ả

ph m thu c các, mang c p cho t i nhà, l i mi n cho ng i m không ph i l y t .ẩ ộ ấ ạ ạ ễ ườ ẹ ả ạ ạ

Năm th 23 (1870) vua ra duy t đ n lũy Thu n An, th ng cho 1 chi c nh nứ ệ ồ ở ậ ưở ế ẫ

đeo tay b ng vàng m n th y tinh và 1 chi c kim khánh h ng l n có nh ng chằ ạ ủ ế ạ ớ ữ ữ

"liêm bình c n cán", r i cho làm th Hi p bi n lĩnh ch c kiêm sung nh cũ.ầ ồ ự ệ ệ ứ ư

Năm th 25 (1872) vì có tang m xin v đ n khi h t tr , đ c vua phê b o :ứ ẹ ề ế ế ở ượ ả

"Khanh v ch c ph n, giao ngh , trách v ng nh th , há nên đ v ng lâu, c p choề ứ ậ ị ọ ư ế ể ắ ấ

500 quan ti n và ngh 3 tháng đ lo li u cho xong vi c chay ma".ề ỉ ể ệ ệ

Năm th 26 (1873) mùa xuân l i chu n cho thăng th c th và d r ng : "Khanhứ ạ ẩ ự ụ ụ ằ

đ c tri ng tr c h t, v đã lâu c t nh c đ n b c cao l i cho th nh danh. Đó làượ ộ ướ ế ả ấ ắ ế ậ ạ ị

mu n đoái đ n tên, nh đ n nghĩa, th c mình th n v t, giúp r p th nh đ i khôngố ế ớ ế ự ậ ậ ậ ị ạ

lo, không ph i là h u đãi v đã tri ng . Nay khanh v đ o làm con đã đ c tr nả ậ ề ộ ề ạ ượ ọ

v n, th i đ o làm tôi nên nghĩ cho tr n v n, m i mong đ i v i n c là trung th n,ẹ ờ ạ ọ ẹ ớ ố ớ ướ ầ

đ i v i nhà là hi u t , m nh vua m nh m ch ng đã tr ng ! M t ch thành b cố ớ ế ử ệ ệ ẹ ẳ ọ ư ộ ữ ậ

thánh hi n truy n th cho r t là c t y u cũng ch a d đã th c hành. Khanh v nề ề ụ ấ ố ế ư ễ ự ố

có h c th đâu có đ i tr m ph i nói, may ra mi n đ c nh m l n, mà còn nh mọ ợ ẫ ả ễ ượ ầ ẫ ầ

l n nh n bi t x u h m i là t n thi n."ẫ ậ ế ấ ổ ớ ậ ệ

Ti n Thành dâng s xin t , l c r ng : "Th n đ i n c t nh c, cho giúp vi c giễ ớ ừ ượ ằ ầ ộ ơ ấ ắ ệ ữ

v binh khu tham c c v tr i 10 năm có l . Phàm các vi c đ u noi theo s tínhề ả ơ ụ ả ẻ ệ ề ự

toán c a nhà vua và kính ch u c m i ph ng l c, th n không chút có ph ngủ ị ả ọ ươ ượ ầ ươ

l c nào đ x ng đáng ngôi cao, may đ c nhà vua th tu t chu toàn cho, khôngượ ể ứ ượ ể ấ

nh ng gi cho không có l i l n mà l i đ c tr n c đ o hi u. Hàng năm nay b nữ ữ ỗ ớ ạ ượ ọ ả ạ ế ố

ph ng nhi u n n, các t ng sĩ đ u t h t ti t nghĩa ngoài biên, mà thân m tươ ề ạ ướ ề ỏ ế ế ở ộ

mình đ c ra vào h u h n i t h u, bí m t m u mô vi c mi u đ ng, th c làượ ầ ạ ơ ả ữ ậ ư ệ ế ườ ự

nhà vua l y hi u tr thiên h . Nhà vua th t t c qu n th n, nên th ng th n cònấ ế ị ạ ể ấ ả ầ ầ ươ ầ

m mà không đ thi u ph ng d ng m t ngày. Năm tr c g p l đ i khánh ti tẹ ể ế ụ ưỡ ộ ướ ặ ễ ạ ế

ban cho m th n các ph m v t, m th n t ng b o th n r ng : " n vua long tr ngẹ ầ ẩ ậ ẹ ầ ừ ả ầ ằ ơ ọ

đ n c m nh th , m nay không dám có con n a". Khi m th n m, l i đ cế ả ẹ ư ế ẹ ữ ẹ ầ ố ạ ượ

s c cho thái y b c thu c đi u tr và th ng đ c trung s t i h i thăm. Th n m iắ ố ố ề ị ườ ượ ứ ớ ỏ ầ ỗ

khi h u thu c, m th n gi c t i tri u và khóc b o r ng : "ân t nh th , con d uầ ố ẹ ầ ụ ớ ề ả ằ ư ư ế ẫ

ki p tái sinh làm khuy n mã cũng khó x ng bù đ c. Tr c sau l i d y b o c aế ể ứ ượ ướ ờ ạ ả ủ

m th n, th n đâu dám quên, nay th n ngày th m đã h t. G n đây chu n choẹ ầ ầ ầ ờ ẹ ế ầ ẩ

h t 3 tháng ph i t u ch c, th n không dám v t m nh, ph i m c đ đen ra giúpế ả ự ứ ầ ượ ệ ả ặ ồ

vi c, đó là khi có binh cách không tránh hi m nghi, c nhân v n th ng làm. Th cệ ề ổ ẫ ườ ự

là nhà vua châm ch c cho tòng quy n mà th n cũng kh i hi m nghi v v tướ ề ầ ỏ ề ề ượ

ngoài tang ch . Nay l i v i gia s ng m nh m i, th n th c ch a gi i v công nghế ạ ộ ủ ệ ớ ầ ự ư ả ề ị ra sao. Kính xin thu v thành m nh, v n cho th hàm gi m t ch c đ h t s cề ệ ẫ ự ữ ộ ứ ể ế ứ

gi ng ng a hèn c g ng lên mà giong ru i, đó là h u v ng c a th n".ố ự ố ắ ổ ậ ọ ủ ầ

T s dâng vào vua phê b o : "Đó là đi n th ng mà khanh cho là khí quá, tr mờ ớ ả ể ườ ẫ

cũng không ép, t m theo ý ki n, đ khanh thi th m u toan báo đáp, t l i khuyênạ ế ể ố ư ỏ ờ

r c a ng i hi n m u, x ng đáng là b c h u d ng cho qu c gia, may vi c biênủ ườ ề ẫ ứ ậ ữ ụ ố ệ

s m xong, th ng cho cũng ch a mu n".ớ ưở ư ộ

Năm th 26 (1873) Hà N i, H i D ng, Nam Đ nh, Ninh Bình k ti p b th t th ,ứ ộ ả ươ ị ế ế ị ấ ủ

khi Nguy n Văn T ng t i Hà N i gi ng gi i thu v 4 t nh, vua cho Văn T ng làễ ườ ớ ộ ả ả ề ỉ ườ

do Ti n Thành đ c lên m i đ c bi t, xu ng d r ng : "Văn T ng cùng v iễ ề ử ớ ượ ế ố ụ ằ ườ ớ

tr m đ c tri ng , d u do t khi làm huy n l nh Thanh Hóa mà m i bi t ti ngẫ ượ ộ ẫ ừ ệ ệ ở ớ ế ế

thôi, nh ng ph n nhi u do Ti n Thành c ra, nhân đó m i d n ti n lên. N u choư ầ ề ễ ử ớ ầ ế ế

là vô tri, theo l s ng lâu lên lão, th i truy nguyên ra vi c th ng nên thôi ! V yệ ố ờ ệ ưở ư ậ

th ng th Hi p bi n ti n th Văn minh đi n đ i h c sĩ, còn hàm v n nh cũ. Đóưở ụ ệ ệ ế ự ệ ạ ọ ẫ ư

là bi t ti n ng i hi n nên đ c th ng th ng. Khi vào tri u ki n th ng đ cế ế ườ ề ượ ượ ưở ề ế ườ ượ

u l , g i là Tr n khanh mà không g i tên.ư ễ ọ ầ ọ

L i xu ng d r ng : "Ch c đ i th n không nên thân hành vi c nh , t nay h vi cạ ố ụ ằ ứ ạ ầ ệ ỏ ự ễ ệ

b nh các tr ng s : quân c , quân chinh, phái binh, tr nhung, m i nên quanở ộ ư ọ ự ơ ừ ớ

tr ng bi n b ch r i th quy t dâng phi n lên. Còn chuy n giao cho tham th h iọ ệ ạ ồ ủ ế ế ể ị ộ

đ ng bàn đ nh mà làm, đ đ c t h i tinh th n, m u sâu lo xa, ngày nghĩ giúpồ ị ể ượ ụ ộ ầ ư

r p, mong đ c ki n hi u”.ậ ượ ế ệ

Năm th 31 (1877) có ngũ tu n đ i khánh, xu ng d b o : "Ti n Thành m t lòngứ ầ ạ ố ụ ả ễ ộ

trung ái, càng già càng chăm, th c có đ l ng ki n th c, quy t đoán đ c vi cự ộ ượ ế ứ ế ượ ệ

l n, chu n th cho đi n hàm, thân rót chén r u ban cho, đó là đ c cách.ớ ẩ ụ ệ ượ ặ

Năm th 35 (1881) mùa đông cho chi c áo c u mà vua v n m c và m t bài th :ứ ế ừ ẫ ặ ộ ơ

Phiên âm:

Kh i hi u lâm hiên t gi i c u,ở ệ ự ả ừ

Quân th n nh t th b n đ ng hầ ấ ể ả ồ ư

C tri lão gi y ng h u,ố ả ư ậ

Phân d khinh ôn loát trang do.ữ

D ch:ị

Há ph i lâm hiên (39) m i c i c u,ả ớ ở ừ

Vua tôi m t b ng v n cùng h u.ộ ụ ố ư

Tu i già áo m c nên dày d n,ổ ặ ặ

m cúng san cho đ m nh m u.Ấ ể ạ ư

Ti n Thành r t c m kích, kính h a l i 2 lu t:ễ ấ ả ọ ạ ậ

Phiên âm : ( 1 )

Tr nh tr ng phân ôn cáp th y c u,ị ọ ủ ừ

Thiên ân vô đ ch xí th a h u;ị ừ ư

Bi n mông hóa ngoài di tiêu cán,ề

B c n đa tàm ph t viên do.ổ ổ ạ

D ch:ị

Ân c n chia m c p cho c u,ầ ấ ấ ừ

n hu đâu t b i đ c h u;Ơ ệ ừ ở ượ ư

Ngoài ch che ra ăn ng tr ,ở ủ ễ

Th n nhi u vá c n thi u bày m u.ẹ ề ổ ế ư

Phiên âm: (2)

T p niên d c t án Anh cấ ụ ệ

Ty th xuân tàm lão v h u;ổ ỵ ư

Y bí th thân hà dĩ báo,ử

Di phùng ni m tr ng c m do do.ệ ọ ả

D ch:ị

Bao năm mu n nát áo Anh c u (40)ố ừ

Nh s i t m già vãn ch ng h u;ả ợ ằ ẳ ư

Áo m c che thân chi báo đápặ

Vá may nghĩa tr ng dám ch y m u.ọ ầ ư

Vua khen nói r ng: "l p ngôn có phong th ". Năm y lên th 70, l i đ c vua choằ ậ ể ấ ọ ạ ượ

bài th :ơ

Phiên âm:

Tam th p d niên tri ng thâm,ậ ư ộ

Th y chung vĩnh th nh t đan tâm.ủ ỉ ấ

Th a xa hoàng c huy n xa l ,ừ ố ề ệ

Tr ng qu c v u ân báo qu c th m.ượ ố ư ố ầ

Nh thi n duyên khai hoài Phó đ nh,ị ệ ỉ

Th t tu n hóa hi p tán Ngu c mấ ầ ệ ầ

Th t d thí cô l u ý,ọ ư ữ ư

Th ng h a toàn thu t c t ng âm.ườ ứ ụ ụ

D ch:ị

Ba m i năm l bi t nhau sâươ ẻ ế

M t t m lòng son vãn tr c sau.ộ ấ ướ

Xe c i đoái hoài ngày gác c tưỡ ấ

G y hoa vãn đ b ng mong đ n.ậ ể ụ ề

Ti c ngày hai b a nh tay Phó (Th ng Phó Duy t)ế ữ ờ ươ ệ

Tu i th b y tu n g y nh c Ngu (Ngu Đ Thu n)ổ ọ ả ầ ẩ ạ ế ấ

Th y so cùng lòng gi l i.ọ ấ ữ ạ

Th ng mong tr n v n n i thanh âm.ườ ọ ẹ ố

Và m t thiên t văn, thu t cái ý tr c sau tri ng , c g ng cùng nhau giúp r p,ộ ự ậ ướ ộ ố ắ ậ

cùng tr ng bình b ng đo n g m chính tay vua vi t và ph m v t m ng th (áoướ ằ ạ ấ ế ẩ ậ ừ ọ

tri u bào chánh nh t ph m 1 c p, g y linh th 1 chi c, chén ng c 1 đôi, hoa bìnhề ấ ẩ ặ ậ ọ ế ọ

1 đôi và vàng b c ti n g m vóc sa chìu các h ng v.v...), sai các th n là H ng Sâmạ ề ấ ạ ầ ồ

t i nhà ban cho.ớ

Năm th 36 (1882) Ti n Thành vì già m tâu nói : "B nh tình c a th n liên miênứ ễ ố ệ ủ ầ

ngày tháng, xin tr h n đ ch a thu c đã đ n hai ba l n, g n đây l i phát, tăngả ạ ể ữ ố ế ầ ầ ạ

gi m không th ng, li u không ph i hàng tu n đã kh i. N u l i xin ngh , th i cáiả ườ ệ ả ầ ỏ ế ạ ỉ ờ

t i làm nh nh p tai vua càng l n; v công th không ph i là n i d ng b nh,ộ ơ ớ ớ ả ự ả ơ ưỡ ệ

n m lâu s ng i ta nói, n u t m v nhà riêng, th i xa cách vi c c m t, lòng r tằ ợ ườ ế ạ ề ờ ệ ơ ậ ấ

không yên, đ ng lúc s c y v n th y nhà vua quên ăn tr ng . Th n, t m thânươ ự ớ ấ ẫ ấ ễ ủ ầ ấ

d u m c b nh, b ng th ng lo gi u, còn m t h i th cũng không dám chút trẫ ắ ệ ụ ườ ấ ộ ơ ở ễ

n i. Tr m nghĩ : Th n ch t v n ngu thi n, ph ng s t h u 30 năm có l , mà nhàả ộ ầ ấ ố ể ụ ự ả ữ ẻ

vua đ i v i ngu th n không khác cha hi n đ i v i con, k v ân tình khó tr ngố ớ ầ ề ố ớ ể ề ạ

đ c h t, đoái v ph n ngh đâu dám thoái thác. Th n đ ng lúc tr kh e s ngượ ế ề ậ ị ầ ươ ẻ ỏ ố

ch t còn không dám h i c , hu ng năm nay tu i ngo n, tính tri năng v n còn,ế ồ ố ố ổ ạầ ẫ

đâu dám ti c cái thân tàn, ch vì th n đã t i niên l , v a g p vi c c m t b b n,ế ỉ ầ ớ ệ ừ ặ ệ ơ ậ ề ộ

ch a dám vi n l xin. Th i k chê ng i luy n s n (sách T n th : ng a hèn cònư ệ ệ ờ ẻ ườ ế ạ ấ ư ự

luy n h t đ u chu ng) có ng i cho ng i hi n; l i v a nhân ngh b nh, th iế ộ ậ ở ồ ạ ườ ề ạ ừ ỉ ệ ờ

ng i cho là th y khó, thoái thác cáo m. Chúng kh u còn nóng h i ch ng ch tườ ấ ố ẩ ổ ồ ấ

b i b i nh ng l i chê bai, th n đ ng m trong tâm r t là đau kh . V th n su tờ ờ ữ ờ ầ ươ ố ấ ổ ả ầ ố

đ i trung th c sau tr c không trái, mà tâm c a th n, b nh c a th n b c đ iờ ự ướ ủ ầ ệ ủ ầ ậ ạ

th n tri u bi t rõ đã lâu th n ch lòng l i h i lòng, duy có m c h , mình ch m tầ ở ề ế ầ ỉ ạ ỏ ặ ọ ỉ ộ

ni m thôi, v y nên th , ho c nên v ch ng tr b nh kh i, l i vào h u, đ i banề ậ ở ự ặ ề ỗ ụ ị ệ ỏ ạ ầ ợ

"ân cách".

Vua phê b o : "B nh c a khanh là lão b nh, ta đã h i th y thu c, h nói : khôngả ệ ủ ệ ỏ ầ ố ọ

ng i. V y c yên tâm th đ i kh i vào h u nghe vi c c m t, b t t t ph i nghạ ậ ứ ở ự ợ ỏ ầ ệ ơ ậ ấ ấ ả ỉ h n ngoài xa cách không ti n".ạ ở ệ

Tháng 6 năm y có chi u đ l i, cho Hoàng tr ng t là Th y Qu c công (nay truyấ ế ể ạ ưở ử ụ ố

tôn Cung Hu hoàng đê) n i nghi p l n, mà Ti n Thành sung Ph chính đ i th n,ệ ố ệ ớ ễ ụ ạ ầ

Nguy n Văn T ng, Lê Thuy t (nguyên h Tôn Th t đ i theo h m ) sung đ ngễ ườ ế ọ ấ ổ ọ ẹ ồ

Ph chính đ i th n; tr c m t hôm t n tôn, t quân cho trong chi u m t đo n :ụ ạ ầ ướ ộ ấ ự ế ộ ạ

"s c cho răn b o đi u hay" có tri u các ph chính t i bàn, th i T ng, Thuy tắ ả ề ệ ụ ớ ờ ườ ế

đ u nói : “duy nhà vua quy t đ nh". Ti n Thành cũng đ tâm lĩnh h i; k p khi đ cề ế ị ễ ể ộ ị ọ

chi u, Văn T ng cáo b nh không trong ban, Thuy t đ ng c nh Ti n Thành, lúcế ườ ệ ở ế ứ ạ ễ

Ti n Thành đ c đ n đo n y th y khẽ ti ng đ h i b , Thuy t bèn gi cách cóễ ọ ế ạ ấ ấ ế ể ồ ộ ế ả

tình tr ng kinh ng c l lùng, khi đ c xong v n h i Ti n Thành. Ti n Thành l a l iạ ạ ạ ọ ặ ỏ ễ ễ ự ờ

đáp r ng : "Sao l i không đ c, vì lão phu g p ho nên thi u ti ng hóa nh đó".ằ ạ ọ ấ ế ế ỏ

Thuy t l i ch ng rõ là không ph i, bèn cùng nhau m u vi c ph l p. B y giế ạ ứ ả ư ệ ế ậ ấ ờ

T ng, Thuy t c y có binh quy n, đình th n đ u s l a bùng không ai dám làmườ ế ậ ề ầ ề ợ ử

gì, Ti n Thành mu n thôi không đ c, cũng ph i cúi theo. Ph đ l p, thăng thễ ố ượ ả ế ế ậ ụ

Thái b o C n chính đi n đ i h c sĩ, Ti n Thành c s c t không đ c. Sau đó b nả ầ ệ ạ ọ ễ ố ứ ừ ượ ọ

khoa đ o là Hoàng Côn tham h c v đ c t di chi u l i đ c b t đi, vua giao đìnhạ ặ ề ọ ờ ế ạ ọ ớ

ngh , đình th n xét cho là khi truy n đ c vi t ch th b nh m l n, ghép lu t ph iị ầ ề ọ ế ế ư ị ầ ẫ ậ ả

đánh tr ng và cách ch c. Ph đ cho là b c c u th n thu c 4 tri u, chu n choượ ứ ế ế ậ ự ầ ộ ề ẩ

giáng 2 c p đ c l u Ti n Thành t đó h ng ngày b T ng, Thuy t b c bách,ấ ượ ư ễ ừ ằ ị ườ ế ứ

bèn v n có b nh xin gi i ch c C v v nhà riêng Dinh th đ ti n c p d ng.ị ệ ả ứ ơ ụ ề ở ị ể ệ ấ ưỡ

Khi T ng, Thuy t l i m u ph l p có y ng i đem nguyên t b n th o nói rõườ ế ạ ư ế ậ ủ ườ ờ ả ả

cùng Ti n Thành, c t đ c nghe theo. Ti n Thành bác đi nói r ng : "Ph l p làễ ố ượ ễ ằ ế ậ

vi c đ i s sao nên đ c luôn th , ta đã bãi ch c v không dám d ". T ng,ệ ạ ự ề ử ế ứ ề ự ườ

Thuy t l i r t nghi, ngay đêm hôm y Ti n Thành b tr m gi t ch t, ng i đ uế ạ ấ ấ ễ ị ộ ế ế ườ ề

ng có ng i sai khi n, mà không dám nói. T ng, Thuy t l i cho b n án xétờ ườ ế ườ ế ạ ả

tr c ph i giáng l u khí nh , xin giáng làm Binh b Th ng th . Đ ng Khánh nămướ ả ư ẹ ộ ượ ư ồ

đ u (1886) vi n th n là Nguy n H u Đ , Phan Đình Bình vì đó trình bày xin choầ ệ ầ ễ ữ ỗ

gia n truy ph c nguyên hàm và chi u l c p cho ti n tu t.ơ ụ ể ệ ấ ề ấ

Ti n Thành tính v n trung th c, làm quan thanh c n. D c Tông Anh hoàng đ r tễ ố ự ầ ự ế ấ

là ch n l a quy n luy n. M i khi m c b nh xin ngh , h b t đ l i v i vào l y tọ ự ế ế ỗ ắ ệ ỉ ễ ớ ỡ ạ ộ ạ ạ

ch u ch c, đ c tuyên tri u s c h i đã kh i ch a? Ti n Thành l i l y t tâu nói :ầ ự ượ ệ ắ ỏ ỏ ư ễ ạ ạ ạ

"B nh th n hi n nay may đã đ "; l i s c b o : "Tr m th ng th t t các th nệ ầ ệ ỡ ạ ắ ả ẫ ườ ể ấ ầ

công, th y khanh m t lúc l y t nhi u đ n 2 l n, trong tâm ta không đ c yên,ấ ộ ạ ạ ề ế ầ ượ

mi n là khanh h t lòng m i vi c đ yên qu c gia, còn v ti u ti t tr m không nễ ế ọ ệ ể ố ề ể ế ẫ ỡ

trách". Ti n Thành l i th ng ph ng h a bài th : "Ng ch nguyên nh t thi" (vuaễ ạ ườ ụ ọ ơ ự ế ậ

làm bài th ngày m ng m t đ u năm" nh sau :ơ ồ ộ ầ ư

Phiên âm:

Thiên t i minh l ng nh t th đ ng,ả ươ ấ ể ồ

Khu khu s u nh c th n tâmỉ ụ ố

T tàm đa lũy nh kim nh t,ự ư ậ

C m nghĩ suy tr n kh i đ i phong.ả ầ ở ạ

Bán th h i s n ân mỹ báo,ế ả ơ

Tr p niên duy ác lão vô công.ấ

Ng c đàm ng u ch t n nam v ng,ạ ư ữ ầ ọ

Tinh v đi n ba h n v công.ề ề ậ ị

D ch:ị

Nghìn năm h t th y mu n minh l ng,ế ả ố ươ

u nh c trong tâm chút v n v ngƯ ụ ấ ươ

Th n g p ngày nay đ y m c c n,ẹ ặ ầ ắ ạ

Mu n đem gió l n th i tan mù.ố ớ ổ

N a đ i ch a báo n s n h i,ử ờ ữ ơ ơ ả

Đôi ch c không công h v n trùụ ổ ậ

Đ m Ng c b n Ng u, Nam ngo nh v ng,ầ ạ ế ư ả ọ

D trang l p sóng gi n ch a công.ạ ấ ậ ư

Đ c vua phê b o "Thanh lu t ý t không m t đi u gì là không h p, t tr c t iượ ả ậ ứ ộ ệ ợ ừ ướ ớ

nay hi m có, khi n ng i đ c đi đ c l i đ n 3 l n, không xi t c m khích t m lòngế ế ườ ọ ọ ạ ế ầ ế ả ấ

u ái, l i th t ng th y rõ c ". Xem t khi tr i kh p trong ngoài 40 năm có l ,ư ở ờ ơ ưở ấ ả ừ ả ắ ẻ

quan đ n t ph mà v n nghèo nh tr c. M i khi g p ngày gi th ng c mế ể ụ ẫ ư ướ ỗ ặ ỗ ườ ả

khóc r ng : "Cha ta đi làm quan, b y gi ta còn bé không đ c theo h u c m n cằ ấ ờ ượ ầ ơ ướ

thu c thang, đã không đ c i khi linh c u t Gia Đ nh v , h t th y vi c tang đ uố ượ ớ ữ ừ ị ề ế ả ệ ề

nh em đ ng đ ng c a ta thay giúp. Ta l i không t đ c hi u kính, nên d uờ ồ ườ ủ ạ ỏ ượ ế ẫ

quan c nh t ph m, tri u đình ban cho, liêu thu c đ a t ng, ch a t ng thi u th nư ấ ẩ ề ộ ư ặ ư ừ ế ố

mà ăn m c v n ki m c nh cũ, th c vì đau đ n cho cha ta không h ng đ cặ ẫ ệ ướ ư ự ớ ưở ượ

phú quí. Và c m t cô ta siêng lao d y b o nuôi n ng m i th , không ph i là dámả ổ ạ ả ấ ớ ế ả

tr m l y danh d ". Đ rõ thói nhà thanh c và cách trì gia là nh th . V hay vìộ ấ ự ủ ướ ư ế ả

n c dâng hi n đ l y ng i th vua, lòng vui đ o có dáng quân t , nên ng iướ ề ể ấ ườ ờ ạ ử ườ

đ u ph c có đ l ng b c đ i th n. T i khi tu i già g p lúc gian nan, b ch t về ụ ộ ượ ậ ạ ầ ớ ổ ặ ị ế ồ

n n, ng i ph n nhi u đ u m n ti c. Con có 2 ng i, Ti n Hu n làm Tri huy nạ ườ ầ ề ề ế ế ườ ễ ấ ệ

H u L c, Ti n H i, khoa Thành Thái Tân mão đ h ng gi i, hi n làm án sát s ậ ộ ễ ố ỗ ươ ả ệ ứ ở

Bình Đ nh; cháu là Ti n M u l y m sinh đ c t p tu so n, hi n làm Tri ph Anị ễ ư ấ ấ ượ ậ ạ ệ ủ

S n. Em Ti n Thành là Nguyên Phác và Vĩnh D đ u đ tú tài, Vĩnh D làm đ nơ ễ ự ề ỗ ự ế

Viên ngo i lang, con là Ti n Đàm cũng đ c nhân.ạ ễ ỗ ử

Bùi Ái

Ng i huy n Phong Doanh t nh Nam Đ nh. Ái lúc s p sinh, b chiêm bao th yườ ệ ỉ ị ắ ố ấ

ng i nói "khá khá" nên đ t tên đ m là Kha; tính th c thà th ng th n, c s cườ ặ ệ ự ẳ ắ ố ứ

chăm đ c sách. Minh M ng năm th 15 (1834) đ h ng ti n, b Tri huy n Hàmọ ạ ứ ỗ ươ ế ổ ệ

An. Đ u năm Thi u Tr (1841) lĩnh Tri ph Hòa An, chuy n Viên ngo i lang Bầ ệ ị ủ ể ạ ộ

L i, l i thiên Lang trung. T Đ c năm th 4 (1851) đ i Án sát s Qu ng Ngãi, r iạ ạ ự ứ ứ ổ ứ ả ồ

đ i Lổ ạ

Vua d r ng: "Bùi Ái Qu ng Ngãi nghe đ c lòng dân, đ c ng i tu n l ngụ ằ ở ả ượ ượ ườ ầ ươ

nh th cũng khó, th ng cho 10 l ng b c đ t ý khuy n liêm khen thi n". Khiư ế ưở ạ ạ ể ỏ ế ệ

t i ch c đánh d p gi c l u manh t ng phá v , thăng Thái b c t khanh, lĩnh Bớ ứ ẹ ặ ư ừ ỡ ộ ự ố

chính s Cao B ng, r i thăng lĩnh Tu n ph L ng S n.ứ ằ ồ ầ ủ ạ ơ

Năm th 12 (1859) làm Th lang B Binh lĩnh Tu n ph S n Tây, h lý n t ngứ ị ộ ầ ủ ơ ộ ấ ổ

đ c quan phòng S n H ng Tuyên. G p tên th tù là B ch Công Trân x ngố ở ơ ư ặ ổ ạ ư

ngh ch, ái thân đem quân đánh b t, cùng v i gi c đánh nhau n i quân th , con làị ắ ớ ặ ở ơ ứ

Bân theo đi b ch t tr n, Ái c m quân ti n tr c đu i gi c đ n Sài S n b đ n b nị ế ậ ầ ế ướ ổ ặ ế ơ ị ạ ắ

ph i, rút quân v ch a v t th ng, ti p đ c t l c t i Truy t ng cho Bân là Hànả ề ữ ế ươ ế ượ ờ ụ ớ ặ

lâm vi n th đ c, Ái c m n khóc lóc, v t th ng thành nguy k ch r i ch t; th 59ệ ị ộ ả ơ ế ươ ị ồ ế ọ

tu i. Vi c đ n tai vua, vua xu ng d th ng xót, sai quan t i t , ghi l c cho conổ ệ ế ố ụ ươ ớ ế ụ

đ i b dùng. Năm th 32 (1878) đ c li t t vào đ n Trung Nghĩa, sau con làợ ổ ứ ượ ệ ự ề

Ch n đ tú tài đ c m th ki m th o, tr i đ n ch s , r i m c b nh xin v , g pấ ỗ ượ ấ ụ ể ả ả ế ủ ự ồ ắ ệ ề ặ

binh đao l i t i, b c gi n t gieo mình xu ng sông ch t.ạ ớ ự ậ ự ố ế

t size="3" face="Times New Roman">

L u Quỹư

Hi u là Nguy t Giang, ng i huy n Thanh Trì t nh Hà N i; b là Thuyên, Gia Longệ ệ ườ ệ ỉ ộ ố

năm đ u (1802) đ c l c d ng, t ng thăng Tham hi p tr n S n Tây, tr i ch c vầ ượ ụ ụ ừ ệ ấ ơ ả ứ ụ

đ u có ti ng khen thanh b ch. Kho ng năm Minh M ng duy t đinh B c Thành đề ế ạ ả ạ ệ ắ ể

b t đ u tuy n lính, Thuyên đ c gi liêm chính, vua sai ng i sau khi xét h i,ắ ầ ể ộ ữ ườ ỏ

xu ng chi u khen ng i l i đ i làm Hi p tr n L ng S n.ố ế ợ ạ ổ ệ ấ ạ ơ

Minh M ng năm th 16 (1835) Quỹ đ ti n sĩ, b Tri ph Nam Sách, tri u bạ ứ ỗ ế ổ ủ ệ ổ

Giám sát ng s , g p vi c dám nói, th ng vì th i kỳ làm ru ng, dâng s xin đìnhự ử ặ ệ ườ ờ ộ ớ

công d ch. L i nhân h n hán, ông xin đình vi c hình ng c. B y gi s tuy n lính ị ạ ạ ệ ụ ấ ờ ổ ể ở

Đ nh T ng có thêm s đinh, mà tính tr đi năm thành không b ng 10 thành, Bị ườ ố ừ ằ ộ

H h c là che gi u d i trá, vua sai quan đ n trùng tu l i s sách. Quỹ cùng c p sộ ặ ấ ố ế ạ ổ ấ ự

trung là Vũ Ph m Kh i dâng s ngăn đi, vua không b ng lòng. L i cùng Ph m Kh iạ ả ớ ằ ạ ạ ả

can vua ng h T nh Tâm, vua khen đ u cho 2 t m sa hoa. Th ng th là Nguy nự ồ ị ề ấ ượ ư ễ

Trung H u b vi c ph i gông trói, r i l i đ c tha, Quỹ cùng Ph m Kh i dâng sậ ị ệ ả ồ ạ ượ ạ ả ớ

nói : "xét rõ t i trăm quan, xin ti n thoái l y l đ c l gi thói liêm sĩ, l i dângớ ế ấ ễ ể ổ ệ ữ ạ

s trình bày 3 đi u v t h i b y gi , nói th ng ngay v l i t , vua giao xu ngớ ề ề ệ ạ ấ ờ ẳ ề ạ ệ ố

đình ngh châm ch c mà làm. G p B L xin cho xét h i v bùa chú c a nhà chùa,ị ướ ặ ộ ễ ỏ ề ủ

Quỹ dâng s bàn v vi c y; l i cho các t nh t Ngh An tr ra B c b đói, xin choớ ề ệ ấ ạ ỉ ừ ệ ở ắ ị

hoãn thu mùa đông năm y. Vua theo. R i thăng làm bình khoa Ch ng n c pế ấ ồ ưở ấ ấ

s trung.ự

Thi u Tr năm đ u (1841) dâng s trình bày 10 đi u v tr đ o : 1- C n th n vệ ị ầ ớ ề ề ị ạ ẩ ậ ề

tính thiên tr ng; 2- Suy tôn vi c thành tín; 3- Xét tr th ; 4- C n th n dùng ng i,ọ ệ ị ể ẩ ậ ườ

5- Chăn nuôi lê dân; 6- C n th n tài l i; 7- Kh c b v t l ; 8- Làm rõ giáo hóa; 9-ẩ ậ ợ ướ ỏ ậ ạ

Công bình hình ph t; 10- R ng đ ng ngôn l . Ông đ c th ng bó l a 10 cu n,ạ ộ ườ ộ ượ ưở ụ ố

ông th ng cùng v i C p s Đ ng Qu c Lang dâng s nói vi c duy t tuy n ườ ớ ấ ự ặ ố ớ ệ ệ ể ở

nh ng t nh men ngoài biên thu c B c Kỳ; l i xin đình ch mua nh ng v t quí đ pữ ỉ ộ ắ ạ ỉ ữ ậ ẹ

trân kỳ, cùng xin bãi binh &#7903; Tr n Tây (l i nói th y truy n Qu c Lang);ấ ờ ấ ở ệ ố

xin phái đi xem xét hành cung đ ng th y đ ng b t Qu ng Tr tr ra B c. Ôngườ ủ ườ ộ ừ ả ị ở ắ

luôn có s trình bày v hi n tình; l i xin bãi vi c kh i sông. Vua giao xu ng 2 bớ ề ệ ạ ệ ơ ố ộ

H Công th o lu n. Ông l i nói rút nhân đinh huy n T ng S n, Thanh Hóa đ lộ ả ậ ạ ở ệ ố ơ ể ệ

thu c vào đ thiên l ch quá xin li u mi n cho. Sau khi vi c công v chuy n làmộ ồụ ệ ệ ễ ệ ề ể

Hàn lâm vi n th gi ng h c sĩ, sung S quán biên tu, đ c ít lâu có tang m xinệ ị ả ọ ử ượ ẹ

ngh ch c, v làng d ng b nh r i ch t. Quỹ v n gi phong ti t, làm quan r tỉ ứ ề ưỡ ệ ồ ế ố ữ ế ấ

thanh kh , ng i th ng không th kham n i, sĩ lu n khen ng i là vì đó!ổ ườ ườ ể ổ ậ ợ

Nguy n Hoàng Nghĩaễ

Ng i huy n Th ch Hà, t nh Hà Tĩnh, cha là Doãn Văn hi u sinh đ i Lê. Hoàngườ ệ ạ ỉ ệ ờ

Nghĩa lúc nh kháu l , tu i 20 có ti ng văn hay nh ng th ng kh n đ n vỏ ạ ổ ế ư ườ ố ố ề

tr ng c, sau đ c ng c vào thái h c. Minh M ng năm th 16 (1835) đ ti n sĩườ ố ỗ ố ử ọ ạ ứ ỗ ế

b Hàn lâm vi n biên tu, tr i th Tri ph Tĩnh Gia r i ch t.ổ ệ ả ự ủ ồ ế

Hoàng Nghĩa đ ng quan ho n không đ c hi n đ t m y, nh ng v văn h c th cườ ạ ượ ể ạ ấ ư ề ọ ự

tay lão luy n, có hy v ng cho sĩ t . B y gi La S n có Nguy n Th ng, Tr nệ ọ ử ấ ờ ở ơ ễ ườ ầ

Tu n, Phan Du, Bùi Vi t Tâm, và Th ch Hà có Tr n M u, Bùi Th , H ng S nấ ế ở ạ ầ ậ ố ở ươ ơ

có Đinh Nho Đi n, cũng tr c sau l y khoa c đ đ t đ c l u ph m tr t đ cể ướ ấ ử ỗ ạ ứ ư ẩ ậ ượ

ti ng khen c .ế ả

Th ng đ phó b ng Minh M ng năm th 10 (1829) t ng làm Tri ph Lý Nhân,ườ ỗ ả ạ ứ ừ ủ

m c b nh v ngh d y h c.ắ ệ ề ỉ ạ ọ

Tu n đ c nhân Minh M ng năm th 9 (1828), tr i b Tri huy n Đ a Linh, Triấ ỗ ử ạ ứ ả ổ ệ ị

ph Khoái Châu, Án sát s L ng S n . Kho ng năm T Đ c làm Đ ng lý đ ng h iủ ứ ạ ơ ả ự ứ ổ ườ ả

c ng Ngh An, r i c t ng Quang l c t khanh.ả ở ệ ồ ặ ộ ự

M u đ phó b ng Thi u Tr năm th 7 (1847) b Hàn lâm vi n ki m th o; đ uậ ỗ ả ệ ị ứ ổ ệ ể ả ầ

năm T Đ c (1848) đ c s c cùng so n V nh s ph , r i ch t. Tuy th L i bự ứ ượ ắ ạ ị ử ủ ồ ế ụ ạ ộ

ch s .ủ ự

Th đ phó b ng T Đ c năm th 2 (1849), tr i b Án sát s Qu ng Ngãi, Bìnhố ỗ ả ự ứ ứ ả ổ ứ ở ả

Đ nh, l i lĩnh Đ c h c H i D ng, r i t i tu i d ng lão ngh vi c.ị ạ ố ọ ả ươ ồ ớ ổ ưỡ ỉ ệ

Vi t Tâm, T Đ c năm th 21 (1867), c b Tri huy n Ch ng Đ c, r i t m thayế ự ứ ứ ử ổ ệ ươ ứ ồ ạ

vi c n 2 huy n : Th X ng, V nh Thu n, thăng Tri ph Hoài Đ c, năm th 30ệ ấ ở ệ ọ ươ ị ậ ủ ứ ứ

(1877), vi n Hàn lâm c sung so n cách so n văn, r i tri u b th gi ng, r i Langệ ử ạ ạ ồ ệ ổ ị ả ồ

trung B H .</font>ộ ộ

Du cùng Nho Đi n, cùng đ ti n sĩ, T Đ c năm th 28 (1875) Du tr i tri ph 3ể ỗ ế ự ứ ứ ả ủ

ph : Qu ng Ninh, Qu ng Tr ch và Đi n Bàn, r i thăng Đ c h c Thanh Hóa; Nhoủ ả ả ạ ệ ồ ố ọ

Đi n làm đ n H ng lô t khanh, bi n lý công vi c B Hình.ể ế ồ ự ệ ệ ộ

Vũ Văn B nả

Khi tr c tên là Ng c Giá, hi u là Tùng Loan, tiên t là h Nguy n tên L ng, ng iướ ọ ệ ổ ọ ễ ộ ườ

Ái châu; khi Lê tri u m n c ra ng nghĩa d ng công to, đ c đ c phong Tháiề ở ướ ứ ự ượ ặ

Nguyên qu n công, vì có vũ dũng nên cho h Vũ, sau theo Thái t đóng đ n ậ ọ ổ ồ ở

thành L c Niên núi Thiên Nhãn, r i làm nhà phía Nam núi, g i là Quy t xã, nay làụ ồ ở ọ ế

xã Vi t An, châu La S n, t nh Hà Tĩnh, tr i 13 đ i tuy n đ n cha B n là Trí làmệ ơ ỉ ả ờ ề ế ả

Phòng ng đ ng t ng tri. Khi B n m i sinh kháu kh nh, khi 20 tu i th i Lê tri uự ồ ổ ả ớ ỉ ổ ờ ề

th ti n sĩ Bùi D ng L ch và Phan B o Đ nh làm th y, r t thâm thúy v D ch,ờ ế ươ ị ả ị ầ ấ ề ị

cùng v i Hoành s n Nguy n Đ c Hi n, Trung c n Nguy n Văn Giao và Văn tr ngớ ơ ễ ứ ể ầ ễ ườ

Nguy n Thái Đ đ u n i ti ng, b y gi g i là Di n Hoan t h . Minh M ng nămễ ể ề ổ ế ấ ờ ọ ễ ứ ổ ạ

th 6, khoa t D u ông cùng v i 10 tên trong b n Hà H c H i, Nguy n Hoàngứ Ấ ậ ớ ọ ọ ả ễ

Nghĩa đ u là danh sĩ, t i kỳ đ nh văn quy n đ u vào h ng h ng, kh o quan yêuề ớ ệ ị ể ề ạ ỏ ả

tài đ i phê l y đ , khi treo b ng đ u lĩnh h ng ti n, k p lúc v b vi c giác raổ ấ ỗ ả ề ươ ế ị ề ộ ệ

đ u b tru t. Năm th 15 (1834) l i c t gi i đ luôn b ng t thu c l vy, do Hànề ị ấ ứ ạ ấ ả ỗ ả ấ ộ ễ

lâm ki m th o theo ra h u b Hà N i, tr i Tri ph Lý Nhân, chuy n th phể ả ậ ổ ở ộ ả ủ ể ự ủ

Thiên Tr ng. Thi u Tr năm đ u (1841) vì dân m i m ph h t tr n tránh bườ ệ ị ầ ớ ộ ở ủ ạ ố ị cách, ch ng bao lâu l i đ c kh i ph c đi n b , chuy n Binh ty t v , đ i Huy nẳ ạ ượ ở ụ ể ạ ể ư ụ ổ ệ

doãn Võ Giàng, r i đ i huy n Phù Mỹ. T Đ c năm th 2 (1849) m i m nhà Kinhồ ổ ệ ự ứ ứ ớ ở

diên, đình th n cho có văn h c đ c lên, đ c tri u v ng làm bài ch , đ cầ ọ ề ử ượ ệ ề ứ ế ượ

x ng ch đ i b tu so n sung vào kh i c trú, r i m c b nh v , ch t năm 57 tu i,ứ ỉ ổ ổ ạ ở ư ồ ắ ệ ề ế ổ

truy th tr c tác.ụ ướ

B n, tính thành th c ch t phác, ngày tri ph Thiên Tr ng có m t án m ngả ự ấ ủ ở ườ ộ ạ

ch a b t đ c tên ph m, viên thú tr c tra xét 5 năm ch a đ c tình tr ng; B nư ắ ượ ạ ướ ư ượ ạ ả

m i t i nh m ch c, t nh ra l nh g p. B n bèn trai gi i t i c u đ o chùa Huy nớ ớ ậ ứ ỉ ệ ấ ả ớ ớ ầ ả ở ề

Quang, khi m màng chiêm bao th y con nh n con tr c án, k t thành 2 chơ ấ ệ ở ướ ế ữ

"ti u nguy t", t nh d y m ng th m r ng : tên ph m nhân là Ti u. M t h i qu cóể ệ ỉ ậ ừ ầ ằ ạ ể ậ ỏ ả

ng i, m i tra t n, &#273;ã thú ph c. Ng i ta đ u cho là th n, làm khúc hát đườ ớ ấ ụ ườ ề ầ ể

tán t ng vi c y, có câu r ng : "Đ th t dân tâm th Ph t, c m gian trích ph cụ ệ ấ ằ ộ ế ế ị ậ ấ ụ

đ o hà th n", d ch nghĩa: giúp dân đ th tâm là Ph t, b t ph m tr gian đ o r tạ ầ ị ộ ế ậ ắ ạ ừ ạ ấ

th n. Đó là tinh thành c m cách m i nh th .ầ ả ớ ư ế

Lúc bình sinh ngoài sách v không thích gì, đở ̍n đâu cũng m mang d y h c, tr vở ạ ọ ở ề

Nam th i có Tr ng Quang Đ n, Đoàn Văn H i và Tr n Nh ng; tr v B c cóờ ươ ả ộ ầ ượ ở ề ắ

Nguy n T Gi n, Nguy n Đình Nhu n, ho c l y văn hi n vinh đ u là h c trò c .ễ ư ả ễ ậ ặ ấ ể ề ọ ả

Sau khi ch t, Đông các Quang Đ n có c m nh bài th r ng :ế ả ả ớ ơ ằ

Phiên âm:

H ng S n vân ám đ u quang vi,ồ ơ ẩ

Thùy b t vàn v phát huy.ả ư ị

C u th o t m lai đăng h đ c,ự ả ầ ạ ộ

Nhĩ đ di n m nh th ng y y.ề ệ ệ ượ

D ch:ị

Sao đ u, núi H ng mây che t i,ẩ ồ ố

Ai đem Nho giáo phát huy ra.

D i đèn v cũ tìm ra đ c.ướ ở ọ

M t th y tai nghe v n rành rành.ắ ấ ẫ

Và Phó đô ng s là Đình Nhu n có câu th ng thu t v hành tr ng r ng : "N iự ử ậ ườ ậ ề ạ ằ ộ

tri u ngo i qu n đa vi danh th n, gi ng t p chi h u t giã; chi lan ng c th mề ạ ậ ầ ả ậ ữ ố ọ ụ ấ

mãn đình giai thanh b ch chi h u d giã", nghĩa là : trong tri u ngoài qu n đ cạ ậ ị ề ậ ượ

nhi u danh th n, là b i gi ng t p s n có; chi lan cây ng c bóng r p sân th m là vìề ầ ở ả ậ ẵ ọ ợ ề

thanh b ch đ cho; ch ng th c là ng i đ c suy tôn nh th đó! Con là : Tuân,ạ ể ứ ự ườ ượ ư ế

H ng, Chi u, B nh, Vỹ và Chúc; Chúc 3 l n đ tú tài, có văn h c đ c d thi h iướ ể ỉ ầ ỗ ọ ượ ự ộ

đ phân s , con Tuân là Ph ng và T n đ u tú tài con Chi u là Thi n, con Chúc làủ ố ườ ấ ề ể ệ

Ch p đ u c nhân, Thi n làm giáo th Hà Thanh, Ch p làm h u bấ ề ử ệ ụ ở ấ ậ ổ

Nguy n Đ c Huyễ ứ

Ng i huy n Văn Giang t nh B c Ninh (nay thu c huy n Châu Giang t nh H iườ ệ ỉ ắ ộ ệ ỉ ả

D ng), Minh M ng năm th 15 (1834) đ h ng ti n, b Tri huy n Phú L ng,ươ ạ ứ ỗ ươ ế ổ ệ ươ

t i kỳ kh o mãn (ho c 3 năm hay 6 năm, xét công tr ng) đ c thăng Tri ph ngớ ả ặ ạ ượ ủ Ứ

Hòa, r i vào làm Giám sát ng s , m c b nh rút lui v nhà, đ c 10 năm l iồ ự ử ắ ệ ề ở ượ ạ

tri u b ng s , chuy n sang Lang trung B Hình. T Đ c năm th 15 (1862), đ iệ ổ ự ử ể ộ ự ứ ứ ổ

án sát s Cao B ng, r i m c b nh ch t.ứ ở ằ ồ ắ ệ ế

Lê L ng B tượ ạ

T là Tr ng V ng, ng i huy n Nghi L c t nh Ngh An, Minh M ng năm th 15ự ọ ự ườ ệ ộ ỉ ệ ạ ứ

(1834) đ h ng ti n, đ i Tri huy n H ng Nhân, kỳ kh o khóa đ c đ u, chuy nỗ ươ ế ổ ệ ư ả ượ ầ ể

làm Tri ph Cam L , thăng Đ c h c Nam Đ nh. T Đ c năm đ u (1848) làm thủ ộ ố ọ ị ự ứ ầ ị gi ng sung S quán Biên tu, đ c chi u đi tìm tòi sách sót l i, khi v thăng L bả ử ượ ế ạ ề ễ ộ

lang trung gia H ng lô t khanh sung S quán To n tu, r i B chính s Thanhồ ự ử ả ồ ố ứ ở

Hóa, gi ch c đ c 3 năm, dng không nhi u dân, có ti ng v hành chính vua khen,ữ ứ ượ ễ ế ề

th ng cho chi c khánh vàng màu th m có ch "liêm bình c n cán", thăng thưở ế ắ ữ ầ ự

H u tham tri B H , k chuy n L L i 2 b , r i cho th c th .ữ ộ ộ ế ể ễ ạ ộ ồ ự ụ

L ng B t tr i làm khanh phó đã lâu, th ng kiêm gi n tri n Đô sát vi n; làmượ ạ ả ườ ữ ấ ệ ệ

quan thanh b ch c n th n, th r i quy n ch ng L i b Th ng th , m c vi cạ ẩ ậ ế ồ ề ưở ạ ộ ượ ư ắ ệ

ph i t chuy n Th gi ng h c sĩ, ch t ch làm quan, đ c truy ph c Hàn lâm vi nả ả ể ị ả ọ ế ỗ ượ ụ ệ

tr c h c sĩ.ự ọ

ont>

Tr n Áiầ

T là Tr ng Ng c, ng i huy n Quỳnh L u t nh Ngh An. Cha là Lâm, Gia Longự ọ ọ ườ ệ ư ỉ ệ

năm đ u (1802) đ h ng c ng, làm đ n Tham hi p tr n S n Tây. Minh M ngầ ỗ ươ ố ế ệ ấ ơ ạ

năm th 15 (1834) Ái đ h ng ti n, năm th 19 (1838) đ i Tri huy n Thăngứ ỗ ươ ế ứ ổ ệ

Bình, m c t i b mi n ch c, t i Tây thành ra s c chu c t i. Thi u Tr năm đ uắ ộ ị ễ ứ ớ ứ ộ ộ ệ ị ầ

(1841) vì m xin v đ c sách d y h c, ng i theo h c nhi u. T Đ c năm th 15ố ề ọ ạ ọ ườ ọ ề ự ứ ứ

(1862) l i kh i b Hu n đ o Thanh Ch ng, ch c 5 năm, tu i v a 70 xin trí sạ ở ổ ấ ạ ươ ở ứ ổ ừ ự

r i ch t.ồ ế

t="0">

Ái chăm h c thích c , có tr c tác quy n "Thông giám c ng m c" và quy n "Chuọ ổ ướ ể ươ ụ ể

Văn Công gia l ", ph án có nói : tr ng d n r ng rãi, trì lu n tinh vi. Con là Vỹ thiễ ụ ư ẫ ộ ậ

h i đ khoa t.(H i thi t khoa là phó b ng).ộ ỗ Ấ ộ ấ ả

L u L ngư ượ

T là Di H u, ng i huy n B Tr ch, t nh Qu ng Bình. Minh M ng năm th 16ự ầ ườ ệ ố ạ ỉ ả ạ ứ

(1835) đ h ng ti n. Thi u Tr năm đ u (1841) lĩnh Tri huy n An L c, l i thăngỗ ươ ế ệ ị ầ ệ ạ ạ

Tri ph Thu n An, năm th 6 (1846) c t làm Giám sát ng s , th L i khoaủ ậ ứ ấ ự ử ự ạ

ch ng n c p s trung. T Đ c năm đ u (1848) đ i án sát s Thanh Hóa,ưở ấ ấ ự ự ứ ầ ổ ứ

chuy n H ng lô t khanh, bi n lý B Hình; năm th 5 (1852), sung Phó s sangể ổ ự ệ ộ ứ ứ

Yên Kinh (B c Kinh, Trung Qu c), khi v ti n H b t th lang kiêm qu n nắ ố ề ế ộ ộ ả ị ả ấ

tri n ty Thông chính. Năm th 10 (1857) lĩnh Tu n ph H ng Yên, r i tri u v .ệ ở ứ ầ ủ ư ồ ệ ề

Vua h i tình hình tai ng B c Kỳ, L ng đi u tr n tâu lên r t kỹ, l i xin kh uỏ ươ ở ắ ượ ề ầ ấ ạ ấ

l u s g o thuy n bang là 10 v n ph ng gi m giá bán ra, đ giúp l ng th cư ố ạ ở ề ạ ươ ả ể ươ ự

cho dân. Vua cho là ph&#7843;i, b T tham tri B L i, tham bi n công vi c ổ ả ộ ạ ệ ệ ở

Vi n C m t, r i b m ch t.ệ ơ ậ ồ ị ố ế

Nguy n H u Hòaễ ữ

Khi tr c tên là Toàn, ng i huy n H ng Th y ph Th a Thiên. Lúc nh chămướ ườ ệ ươ ủ ủ ừ ỏ

h c. Kho ng năm Minh M ng t ng đ tú tài, theo l 40 năm vào h ng h , lúc đ uọ ả ạ ừ ỗ ệ ạ ạự ầ

b Hu n đ o Hòa Vang. Thi u Tr năm đ u (1841) đình th n cho có h c h nh đổ ấ ạ ệ ị ầ ầ ọ ạ ề

c lên, đ c thăng Ki m th o, sung gi ng t p ph Hoàng đ , r i thăng tu so nử ượ ể ả ả ậ ủ ệ ồ ạ

sung làm b n đ c c a Hoàng t T Đ c năm đ u (1848) thăng làm Th đ c h c sĩạ ọ ủ ử ự ứ ầ ị ộ ọ

sung hành t u s Ty luân trong N i các. Ông tr i Án sát s Đ nh T ng, Qu ngẩ ở ộ ả ứ ị ườ ả

Bình, chuy n B chính s H ng Hóa, H lý tu n ph . B y gi H ng Hóa th ngể ố ứ ư ộ ầ ủ ấ ờ ở ư ườ

luôn báo đ ng ngoài biên, H u Hòa là ng i cán luy n, gi ch c đã lâu, nênộ ở ữ ườ ệ ữ ứ

đánh d p v yên đ ; c tùy nghi. Năm th 15 (1851) ông đ c thăng b tu n ph ,ẹ ỗ ư ợ ứ ượ ổ ầ ủ

năm th 16 (1862) đ i v Tham tri B Công, sung làm đ ng lý s V n niên.ứ ổ ề ộ ổ ở ở ạ

Ch ng bao lâu, ch t ch làm quan. Vua cho r ng tr c H ng Hóa th ng cóẳ ế ỗ ằ ướ ở ư ườ

quân công, truy t ng Th ng th , gia c p cho g m sa l a và l c d ng cho ng iặ ượ ư ấ ấ ụ ụ ụ ườ

con. Năm th 22 (1868) có t tu n đ i khánh ti t truy nghĩ b c gi ng tr ng c uứ ứ ầ ạ ế ậ ả ưở ự

th n, cho t l nhà.ầ ế ễ ở

Nguy n Đình Thiễ

T là Bích L p, ng i huy n Qu ng Đi n ph Th a Thiên, có tài bi n. Kho ngự ậ ườ ệ ả ề ủ ừ ệ ả

Minh M ng năm đ u (1820) đ u tên vào s l i, tr i thăng ch s . T Đ c nămạ ầ ầ ổ ạ ả ủ ự ự ứ

th 4 (1851) b viên ngo i, sung vào s b hành nhân sang Thanh. Năm th 12ứ ổ ạ ứ ộ ứ

(1859) c a Đà N ng có báo đ ng, cho Th hàm lang trung, sung làm T hàn ử ẵ ộ ự ừ ở

quân th Qu ng Nam. Năm th 16 (1863) th án sát s Qu ng Ngãi, b y gi cóứ ả ứ ự ứ ả ấ ờ

gi c Man Th ch Bích, đánh d p đ c yên, r i đ i t i Bình Thu n. Năm th 18ặ ở ạ ẹ ượ ồ ổ ớ ậ ứ

(1865) b H ng lô t khanh, bi n lý B H , chuy n Th lang, làm hi p lý Kinh kỳổ ồ ự ệ ộ ộ ể ị ệ

th y s .ủ ư

Năm th 22 (1869) Tuyên Quang có gi c ngoài biên, sai ông sung tán lý quân v .ứ ặ ụ

Đình Thi cùng nguyên tán lý là Tr n Đình Túc (b y gi đ i sung Th ng bi n S nầ ấ ờ ổ ươ ệ ơ

Tây) có dâng s trình bày vi c khu x b n quân L u Đoàn (tên Vĩnh Ph c), l cớ ệ ử ọ ư ướ ượ

r ng : "n i B o Th ng (tên đ t thu c t nh H ng Hóa) là n i có th buôn bánằ ơ ả ắ ấ ộ ỉ ư ơ ể ở

sinh l i đ c, đ ng L u Đoàn ph n nhi u hung d , th ng cùng v i Hà Quânợ ượ ả ư ầ ề ữ ườ ớ

X ng (tên nhà buôn n c Thanh) tranh nhau đó đánh thu ng i buôn vàươ ướ ở ế ườ

mu n chi m n i đó đ làm sào huy t. Sau này s n n móng đã thành, khó mà c mố ế ơ ể ệ ợ ề ấ

át, xin do T ng th ng Nguy n Bá Nghi th ng l ng cùng v i Thanh súy là Phùngổ ố ễ ươ ượ ớ

T Tài s m s c cho v Đ ng, đ th vi c ngoài biên.ử ớ ứ ề ườ ể ư ệ

Vua cho l i nói là ph i, g p quân th ph n c Thanh là Hoàng Anh chia đ n c pờ ả ặ ổ ỉ ướ ồ ướ

bóc qu y nhi u, Đình Thi cùng Tán t ng Nguy n H u Đi m và Đ c binh T Hi nấ ễ ươ ễ ữ ề ố ạ ệ

đem binh c s c đánh li n h đ c 3 đ n (Bình Tr ch, Th S n, Chiêm Hoa).ố ứ ề ạ ượ ồ ạ ọ ơ

Vua khen th ng b Tham tri, đ i sung Tham tán quân v L ng, Bình, Ninh,ưở ổ ổ ụ ở ạ

Thái. Đình Thi gi i v t l nh th ng lôi kéo bi n binh ng i Thanh h i l i đánhỏ ề ừ ệ ườ ề ườ ộ ạ

d p, ph n nhi u nghe theo. Ch ng bao lâu l i chu n cho v Tuyên. Năm th 24ẹ ầ ề ẳ ạ ẩ ề ứ

(1871) Thái Nguyên có tên th ph tr n và L c Chi Bình t h p qu y nhi u 2ổ ỉ ố ụ ụ ọ ấ ễ ở

xã : Ph ng Viên, Nam M u. Vua sai Đình Thi chuy n coi quân v quân th Tháiươ ẫ ể ụ ở ứ

Nguyên, l i th ng khó nh c ban cho sâm qu . Th r i đ ng gi c ngày càng lanạ ươ ọ ế ế ồ ả ặ

k t càn b y, vua cho Đình Thi m u tính là th t sách, ph i t chuy n H ng lô tế ậ ư ấ ả ả ể ồ ự

khanh lĩnh B chính s Thái Nguyên. Năm th 27 (1874) có ch cho v Kinh, m iố ứ ứ ỉ ề ớ

đ n Thanh Hóa, g p lúc Ngh An có tên Mai T n gây bi n, Tham tán Tam Tuyên làế ặ ệ ấ ế

Lê Thuy t t S n Tây d i quân h i l i đánh d p, xin cho l u l i sung làm tán lý.ế ự ơ ờ ộ ạ ẹ ư ạ

Ch t l i báo đám th y ph H i D ng (tên Khách Công), đánh hãm ph huy nợ ạ ủ ỉ ở ả ươ ủ ệ

ti n b c t nh thành. Vua sai Thuy t trích phái Đình Thi cùng Đ đ c Nguy n Vănế ứ ỉ ế ề ố ễ

Hùng g p đ ng t i c u vi n, ch a t i t nh H i D ng th i vòng vây đã gi i, Đìnhấ ườ ớ ứ ệ ư ớ ỉ ả ươ ờ ả

Thi theo l i chu n cho v Kinh, l y nguyên hàm sung Hi p lý th y s r i thăngờ ẩ ề ấ ệ ủ ư ồ

Th lang B L i.ị ộ ạ

Năm th 34 (1881) chuy n làm Tham tri , v n hi p lý nh cũ, r i ch t n i làmứ ể ẫ ệ ư ồ ế ở ơ

quan, th 66 tu i. Em là Đình Tuân đ phó b ng làm đ n đ c h c, con là H u Dọ ổ ỗ ả ế ố ọ ữ ự

đ c nhân làm Tri huy n huy n S n Hòa.ỗ ử ệ ệ ơ

QUY N 33Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIIIỆ Ụ

Nguy n C u Tr ngễ ử ườ

Tiên t ng i huy n Quý H ng, t nh Thanh Hoa (41), sau d i làm nhà huy nổ ườ ệ ươ ỉ ờ ở ệ

L Th y, t nh Qu ng Bình. C u Tr ng lúc tr c sung c ng sinh b Qu c t giám.ệ ủ ỉ ả ử ườ ướ ố ổ ố ử

Minh M ng năm th 19 (1838) ông đ ti n sĩ, tr i c p Tu so n, r i b Tri phạ ứ ỗ ế ả ấ ạ ồ ổ ủ

Ki n X ng, chuy n vào n i làm Viên ngo i lang sung C m t vi n hành t u.ế ươ ể ộ ạ ơ ậ ệ ẩ

Thi u Tr năm đ u (1841) cho làm Th đ c h c sĩ tham bi n công vi c N i các,ệ ị ầ ị ộ ọ ệ ệ ộ

t ng gia Thái b c t khanh, sung làm vi c Các nh cũ, r i b khi n trách, ph iừ ộ ự ệ ở ư ồ ị ể ả

theo sang Đông ra s c chu c t i . Năm th 4 (1844) ông l i đ c Th gi ng h c sĩứ ộ ộ ứ ạ ượ ị ả ọ

sung làm vi c Các. Năm th 6 (1846) đ i làm B chính s Hà N i, tr v làmệ ở ứ ổ ố ứ ộ ở ề

H u th lang B L i, l i sung làm vi c Các. T Đ c năm đNu (1848) sung Kinhữ ị ộ ạ ạ ệ ở ự ứ

diên nh t gi ng quan.ậ ả

Vua cho C u Tr ng chăm ch c n th n, th a ch đ c rõ ràng, đ c cách cho ănử ườ ỉ ẩ ậ ừ ỉ ượ ặ

l ng Nh ph m.ươ ị ẩ

C u Tr ng có văn h c, theo h u tr c sau N i các tr i 10 năm có l , đ c li tử ườ ọ ầ ướ ở ộ ả ẻ ượ ệ

tri u quy n luy n tri ng , năm th 5 (1852) b Tu n ph Biên Hòa, vào b t ,ề ế ế ộ ứ ổ ầ ủ ệ ừ

vua cho bài th t ra yêu m n nh sau :ơ ỏ ế ư

Phiên âm:

Hoàng các t ng trăm bút,ằ

Thanh phiên hi u ki n tinh.ệ ế

Xuân phong d ng hu tr ch,ươ ệ ạ

Cam vũ nhu n biên manh.ậ

Báo qu c chân vong b nh,ố ệ

Lâm dân y u t thanh.font>ế ự

Duy c an nh m t ch,ờ ẫ ị

T o vãn ph c đăng Doanh.ả ụ

D ̔3;ch:

Tài bút n i Hoàng các,ơ

D ng c ch n thanh phiên.ự ờ ố

Gió xuân l ng hu tr ch.ừ ệ ạ

M a ng t kh p biên manh.ư ọ ắ

Quên đau đ n n n c,ề ợ ướ

Thanh b ch c t yêu dân,ạ ố

Chi u chăn mong ph ng l ng,ế ẳ ặ

S m t i t lên tiên.ớ ố

Năm th 6 (1853) vì đau m t, chu n cho v ngh r i ch t nhà.ứ ắ ẩ ề ỉ ồ ế ở

Lê Duy Trung

Tên t là Hy Vĩnh, ng i huy n Th ng Ph c t nh Hà N i (Nay thu c huy nự ườ ệ ượ ướ ỉ ộ ộ ệ

Th ng Tín t nh Hà Tây). Minh M ng năm th 19 (1838) đ ti n sĩ, do Hàn lâmườ ỉ ạ ứ ỗ ế

biên tu, c p Tri ph Vĩnh T ng, sau b Đ c h c Thanh Hóa, vì m xin v .ấ ủ ườ ổ ố ọ ố ề

Duy Trung lúc nh b ch t th m có hi u h nh đ c ti ng v i làng m c; làmỏ ố ế ờ ẹ ế ạ ượ ế ớ ạ

quan th i liêm khi t yên dân, t khi nh n h c ch c t i khi lui v d y h c vui vờ ế ừ ậ ọ ứ ớ ề ạ ọ ẻ

gi ng b o, ai nói đ n đ u khen là b c tiên ti n, đ ng c x th i nhã đ m. Khiả ả ế ề ậ ế ườ ư ử ờ ạ

ch t th 69 tu i.ế ọ ổ

Ng i cùng th i là Nguy n Đình Dao và Ph m Gia Chuyên cùng đ u đi m đ mườ ờ ễ ạ ề ề ạ

nhún nh ng t rõ chí khí, c t ch b o h u h c đ c ti n đ t. Đình Dao hi u làườ ỏ ố ỉ ả ậ ọ ượ ế ạ ệ

Nh n Trai, ng i huy n Thanh Trì, đ h ng ti n làm đ n th ph Tiên H ng,ậ ườ ệ ỗ ươ ế ế ự ở ủ ư

sau v d y h c, có quy n "Nh n trai văn t p" truy n bá đ i. Gia Chuyên ng iề ạ ọ ể ậ ậ ề ở ờ ườ

huy n T Liêm, đ ti n sĩ làm quan đ n T nghi p. Còn B ch Đông Ôn ng iệ ừ ỗ ế ế ư ệ ạ ườ

huy n Kim B ng đ ti n sĩ, làm quan lang trung, v d ng b nh r i xin h u trí.ệ ả ỗ ế ề ưỡ ệ ồ ư

Đi m đ m không có m u sinh, c ngày ch thích vui r u, ng i cho làề ạ ư ả ỉ ượ ườ

Ph m Văn Nghạ ị

Hi u là Nghĩa Trai, ng i huy n Đ i An t nh Nam Đ nh. Minh M ng năm th 19ệ ườ ệ ạ ỉ ị ạ ứ

(183 8) đ ti n sĩ. Do Hàn lâm tu so n, làm Tri ph Lý Nhân, khi t i ch c, dân cóỗ ế ạ ủ ạ ứ

tranh t ng, l y nghĩa hi u b o, không thích gi y t án ki n, b b n; r i chuy nụ ấ ế ả ấ ờ ệ ề ộ ồ ể

S quán biên tu, nhân m cáo v d y h c, chúng b n h ;c trò đông, đ c thànhử ố ề ạ ọ ạ ọ ượ

đ t cũng nhi u, mà s nhi u là đ đ t làm quan. N i g n c a bi n Đ i An, th yạ ề ố ề ỗ ạ ơ ở ầ ử ể ạ ấ

ch đ t b không b bi n, bèn chiêu t p ng i cùng quê khai kh n l p thànhỗ ấ ỏ ở ờ ể ậ ườ ẩ ậ

h ng p, g i là tr i Sĩ Lâm. T Đ c năm th 11 (1858) kh i ph c lĩnh Đ c h cươ ấ ọ ạ ự ứ ứ ở ụ ố ọ

Nam Đ nh; năm y Trà Úc có báo đ ng (42) ông dâng s xin k t t p nghĩa dũngị ấ ở ộ ớ ế ậ

theo quân đánh gi c, khi đ n th i binh l a đã chuy n v Nam. Vua cho Văn Nghặ ế ờ ử ể ề ị ph n dũng khích l chí khí cao th ng đáng m ng, đ c cách th ng l o, và cho vấ ệ ượ ừ ặ ưở ạ ề

gi nguyên ch c. G p gi c Đông b c qu y nhi u, Văn Ngh đem chi n sĩ t t pữ ứ ặ ặ ở ắ ấ ễ ị ế ụ ậ

tr c, coi gi đ n Th ng nguyên đ c vài tháng bèn thôi, r i gia Hàn lâm vi nướ ữ ồ ượ ượ ồ ệ

th gi ng h c sĩ, xin ngh d ng b nh.ị ả ọ ỉ ưỡ ệ

Văn Ngh cùng Doãn Khuê đ u đ c sĩ v ng quy ph , và u đãi tri ng c , g pị ề ượ ọ ụ ư ộ ả ặ

Khuê vào tri u c n, vua thong th h i t i b nh tình c a Văn Ngh , và cho vàngề ậ ả ỏ ớ ệ ủ ị

ti n thu c men, l i d r ng : "Không ph i khen v ti n nhanh thoái chóng đâuề ố ạ ụ ằ ả ề ế

khen v chí ti t g p vi c hay ph n phát đó!"ề ế ặ ệ ấ

Năm th 19 (1866) sung làm Th ng bi n trông coi vùng bi n đóng quân Hàứ ươ ệ ể ở

Cát; l i vâng ch đem chi n sĩ tu n phòng vùng bi n, t i n i quân th vùng đôngạ ỉ ế ầ ở ể ớ ơ ứ

h i h p nhà làm.ộ ọ

Năm th 26 (1873) ông đ c thăng Th đ c h c sĩ, cho th bài vàng. Mùa đôngứ ượ ị ộ ọ ẻ

năm y Hà Thành có vi c, Văn Ngh dâng s xin chiêu t p quân nghĩa dũng đấ ệ ị ớ ậ ể

phòng b và t i đ n Đ c B ngăn ch n. Do đám quân tr tr i không ch ng n i,ị ớ ồ ộ ộ ặ ơ ọ ố ổ

ông cho quân rút lui và c k t các thân hào đóng đ n Ý Yên đ đ i tri u đình saiố ế ồ ở ể ợ ề

khi n. Khi hòa hi u đã đ nh, sung làm th ng bi n vi c t nh, r i vi n l đ n tu iế ế ị ươ ệ ệ ỉ ồ ệ ệ ế ổ

xin v873; d ng lão. Vua cho. Sau vì cái án đ th t th thành, đình ngh ph i l yưỡ ể ấ ủ ị ả ấ

l i ch c t c. Vua cho là : ta không th khu t pháp lu t, t ân súy v y (l i nóiạ ứ ướ ể ấ ậ ỏ ậ ờ

th y truy n Doãn Khuê).ấ ở ệ

Văn Ngh đã v , làm nhà đ ng Liên Hà t nh Ninh Bình, t g i là Liên Đ ng chị ề ở ộ ỉ ự ọ ộ ủ

nhân. Thú th n đem tình tr ng dâng lên, vua cho b c 100 l ng và xu ng d r ng :ầ ạ ạ ạ ố ụ ằ

"An c , d ng lão, d y b o hi n tài, cũng đ m u toan báo đáp, không nên t choư ưỡ ạ ả ề ủ ư ự

là b t túc". Ch t năm 76 tu i, vua chu n cho khai ph c nguyên hàm là Th đ c h cấ ế ổ ẩ ụ ị ộ ọ

sĩ. Con tr ng là Gi ng thi h i đ phó b ng, làm quan đ n B chính s Thanhưở ả ộ ỗ ả ế ố ứ ở

Hóa; con th là Hân, Hàm, Ph đ u lĩnh h ng ti n.ứ ả ề ươ ế

Doãn Khuê

Ng i huy n Th Trì t nh Nam Đ nh (Nay thu c t nh Thái Bình), là em con nhàườ ệ ủ ỉ ị ộ ỉ

chú v i Hi p bi n đ i h c sĩ Doãn MMinh M ng năm th 19 (1838) đ ti n sĩ, doớ ệ ệ ạ ọ ạ ứ ỗ ế

Hàn lâm biên tu, b Tri ph ng Hòa. Đ u năm Thi u Tr (1841) Thiên Giám sátổ ủ Ứ ầ ệ ị

ng s , m c b nh xin v . T Đ c năm th 14 (1861) b N i các th a ch , lĩnh Đ cự ử ắ ệ ề ự ứ ứ ổ ộ ừ ỉ ố

h c Nam Đ nh. B y gi T ng đ c S n Tây là Bùi Ái đ c ông lĩnh Đ c h c S nọ ị ấ ờ ổ ố ơ ề ử ố ọ ơ

Tây. G p quân th kh u phía B c S n Tây làm phi n lo n, Khuê xin đem con emặ ổ ấ ở ắ ơ ế ạ

và quân nghĩa dũng hi p cùng lính t nh d p b t, thu l i các ph Lâm Thao vàệ ỉ ẹ ắ ạ ủ

Qu ng Oai. Tr n đánh Đan Hà, con là Giác b ch t tr n và Khuê b kim sang xinả ậ ở ị ế ậ ị

ngh h n đ ch a.ỉ ạ ể ữ

Năm th 16 (1863) l i lĩnh Đ c h c Nam Đ nh và cho r ng tr c kia quân thứ ạ ố ọ ị ằ ướ ở ứ

S n Tây có công lao, gia cho Quang l c t khanh. Năm th 19 (1866) ông vàoơ ộ ự ứ

chiêm c n, vua cho tri u ki n úy l o h i han và ban cho vàng ti n thu c men cùngậ ệ ế ạ ỏ ề ố

th t Kim bài có ch "hi u nghĩa", l i cho t mình trình bày, Khuê xin cho v banẻ ử ữ ế ạ ự ề

h c ch c, vua r ng : "Giáo sĩ nên tr c ph i l c hành sau m i h c văn, ng i nênọ ứ ằ ướ ả ự ớ ọ ươ

hun đúc d y b o nhân tài đ cung d ng cho qu c gia".ạ ả ể ụ ố

Năm th 26 (1873) thành Nam Đ nh b th t th , án xét ph i tr ng đ , cho chu cứ ị ị ấ ủ ả ượ ồ ộ

t i mi n ch c. Vua b o L b r ng : “Doãn Khuê và Ph m Văn Ngh v h c hànhộ ễ ứ ả ễ ộ ằ ạ ị ề ọ

đ c sĩ phu Nam Đ nh tr ng b t ch c, th c vì n c, nêu chính đ c phong hóaượ ở ị ọ ắ ướ ự ướ ượ

và ràng bu c đ c lòng ng i. Tr c đây vì công n tr m không th khu t phápộ ượ ườ ướ ơ ẫ ể ấ

lu t cho gia n, v y ghi chép đ t khuy n khích phong hóa".ậ ơ ậ ể ỏ ế

Năm th 29 (1876) sung làm Th ng bi n vi c ru ng đ t. Tr c kia phái quân điứ ươ ệ ệ ộ ấ ướ

tu n phòng ngoài bi n, theo quân th vùng đông giúp đ c vi c, cho khai ph cầ ể ứ ượ ệ ụ

Th gi ng h c sĩ l i có s tr ng v m ng i khai kh n làm ru ng, ph c cho cị ả ọ ạ ự ạ ề ộ ườ ẩ ộ ụ ả

nguyên hàm tr c. Khi ch t th 66 tu i. Con là Chi, lĩnh h ng ti n theo đi quânướ ế ọ ổ ươ ế

th Khuê S n có công lao, b Hàn lâm vi n tu so n, sau đem lính m theo điứ ở ơ ổ ệ ạ ộ

quân th H i D ng, t ng l p đ c chi n công, thăng lên Tr c tác, sung Tánứ ở ả ươ ừ ậ ượ ế ướ

t ng quân v , r i do ThN83; gi ng sung Tri ph Bình Giang, g p quân th kh u,ươ ụ ồ ả ủ ặ ổ ấ

đánh nhau L c S n b ch t tr n, t ng Th đ c. Năm th 32 (1879) cho th đ nở ạ ơ ị ế ậ ặ ị ộ ứ ờ ở ề

Trung Nghĩa, mà Giác cũng ch t v qu c s , t ng đi n t ch.ế ề ố ự ặ ể ị

Nguy n Văn Siêuễ

T là T n Ban, ng i Hà N i, tiên t sinh ra làng Kim Lũ huy n Thanh Trì, sauự ố ườ ộ ổ ở ệ

ph vào s huy n Th X ng. Khi tu i 20 ông đ c sách c t đ s c v l i c văn,ụ ổ ở ệ ọ ươ ổ ọ ố ể ứ ề ờ ổ

không chuyên v h c khoa c , t i lúc đã đ h ng ti n, th ng cáo t không điề ọ ử ớ ỗ ươ ế ườ ừ

tuy n c , ch nhà tranh d ng chí, t i 10 năm có l , sau m i đ ti n sĩ t khoaể ử ỉ ở ưỡ ớ ẻ ớ ỗ ế Ấ

(là Phó b ng) v Minh M ng năm th 19 (1838) b Hàn lâm vi n Ki m th o.ả ề ạ ứ ổ ệ ể ả

Thi u Tr năm đ u (1841) th Viên ngo i lang B L , r i b t i mi n ch c, d nệ ị ầ ự ạ ộ ễ ồ ị ộ ễ ứ ầ

l i khôi ph c thăng N i các th a ch . T Đ c năm đ u (1848) đ i làm Th gi ngạ ụ ộ ừ ỉ ự ứ ầ ổ ị ả

h c sĩ. Năm sau ông đi s sang Yên Kinh, tr v b vào vi n T p hi n, tr i Án sátọ ứ ở ề ổ ệ ậ ề ả

s Hà Tĩnh, H ng Yên. B y gi đ ng có l i bàn v vi c h y đê, Siêu đi u tr nứ ở ư ấ ờ ươ ờ ề ệ ủ ề ầ

dâng lên cho là b t ti n, kh o c đ c rõ ràng. Sau vì m c vi c ph i chuy n đ i,ấ ệ ả ứ ượ ắ ệ ả ể ổ

ông cáo b nh v làng, r i l i ph c ch c Hàn lâm Vi n th đ c, bèn vi n l đ nệ ề ồ ạ ụ ứ ệ ị ộ ệ ệ ế

tu i xin v h u, năm 74 tu i thì m t.ổ ề ư ổ ấ

Văn Siêu Hàn Các đã lâu, nên cáo văn đi n sách c a tri u đình ph n nhi u ôngở ể ủ ề ầ ề

so n th o c , vì th văn h c đ c vua bi t đ n. Đ ng th i đ u tôn tr ng ông.ạ ả ả ế ọ ượ ế ế ươ ờ ề ọ

T i tu i già rút lui thích b o ban k h u h c, mà gi ng sách bi n bi t ngay th ngớ ổ ả ẻ ậ ọ ả ệ ệ ẳ

ch gi ng ch khác l y nghĩa lý làm ch , có t c tác 6 quy n v "Ch kinh kh oỗ ố ỗ ấ ủ ướ ể ề ư ả

c", "Ch s kh o c", "T th trích gi ng" và "Tùy bút l c", cùng 4 quy n thiướ ư ứ ả ướ ứ ư ả ụ ể

t p, 5 quy n văn t p, 5 quy n Đ a chí lo i, nay có san hành. Con là Dĩnh b làmậ ể ậ ể ị ạ ổ

phân ph ph Nho Quan.ủ ở ủ

Nguy n D cễ ụ

>

T là T Minh, ng i t nh Qu ng Nam, tiên t quê L D ng, sau chuy n làmự ử ườ ỉ ả ổ ở ễ ươ ể

nhà Hà Đông (Nay thu c t nh Qu ng Nam - Đà N ng). D c lúc nh hi u bi tở ộ ỉ ả ẵ ụ ỏ ể ế

nhanh nh n, có ti ng văn hay, Minh M ng năm th 19 (1838) đi thi h i trúng tẹ ế ạ ứ ộ Ấ

khóa (phó b ng). Có m già xin cho ph ng d ng t i khi ch t. Thi u Tr năm thả ẹ ụ ưỡ ớ ế ệ ị ứ

3 (1843) lúc đ u b Ki m th o, chuy n Đ ng tri ph Ki n Th y, l i đ i tr cầ ổ ể ả ể ồ ủ ở ế ụ ạ ổ ướ

tác sung S quán biên tu, chuy n N i các hành t u. Năm th 7 (1847) vì m xinử ể ộ ẩ ứ ố

v , l y sách v làm vui đ c 10 năm có l , h c trò có nhi u ng i thành t u. Tề ấ ở ượ ẻ ọ ề ườ ự ự

Đ c năm th 14 (1861) l i kh i lĩnh Giáo th Đi n Bàn, chuy n Đ c h c Qu ngứ ứ ạ ở ụ ở ệ ể ố ọ ả

Ngãi. Năm th 17 (1864) đ i b Viên ngo i, lĩnh Lang trung B L i. B y gi sinhứ ổ ổ ạ ộ ạ ấ ờ

viên Qu c t giám ph n nhi u v ng thi u, vua nhân h i Tham tri B L i làở ố ử ầ ề ắ ế ỏ ộ ạ

Ph m Phú Th r ng : " t nh Qu ng Nam có ng i nào ph m h nh đoan chínhạ ứ ằ ở ỉ ả ườ ẩ ạ

không". Phú Th th a: "Có D c", t c thì c t lên T t u vì đ c cách l a ch n, ch ngứ ư ụ ứ ấ ế ử ặ ự ọ ẳ

bao lâu xin t c b nh. Vua úy d l u l i, r i sung Phó ch kh o tr ng Bìnhừ ổ ệ ụ ư ạ ồ ủ ả ườ

Đ nh. Năm th 21 (1868) đ i Th đ c h c sĩ, l i lĩnh Đ c h c Qu ng Nam . Nămị ứ ổ ị ộ ọ ạ ố ọ ả

th 25 (1872) c t lên th lang b L sung giáo đ o nhà D c Đ c. D c khăn áoứ ấ ị ộ ễ ạ ở ụ ứ ụ

nghiêm chính ch nh t nên Hoàng t v n kính. Năm th 27 (1874) tháng 2 có tỉ ề ử ẫ ứ ế

Giao, vua chu n cho Hoàng t t thay, khi m i t i đàn s , H u quân là Lê Sỹ t ngẩ ử ế ớ ớ ở ữ ặ

cái qu t lông, D c h c là không đúng, vua khen, th ng cho sa l a. Năm th 29ạ ụ ặ ưở ụ ứ

(1876) D c tu i 70, l i m xin cáo v , vua đ c cách cho ngh h n 3 tháng, l i choụ ổ ạ ố ề ặ ỉ ạ ạ

50 l ng b c, s c cho đ a ph ng th i th ng h i thăm, khi mãn h n l i Ph cạ ạ ắ ị ươ ờ ườ ỏ ạ ạ ướ

t u. Năm th 30 (1877) D c vì m lâu ch a lui, dâng s xin làng. Vua d r ng :ấ ứ ụ ố ư ớ ở ụ ằ

"D c v đ c h nh thu n chính lão luy n, g p vi c c n th n, l i hay xem xét ch nhụ ề ứ ạ ầ ệ ặ ệ ẩ ậ ạ ỉ

t , nên hoàng t bi t nghiêm s , so v i Đoàn Kh c Th ng còn h n. Tr c đâyề ử ế ợ ớ ắ ượ ơ ướ

th ng th ng m c b nh xin v , tr m cũng th ng là suy lão, g ng theo l i xin,ườ ườ ắ ệ ề ẫ ươ ượ ờ

t ng cũng còn l i, nên đ c cách cho vàng, ch a gia ân m nh. Năm nay đã ngo iưở ạ ặ ư ệ ạ

70, cho thăng th L b H u tham tri, l i chi cho n a b ng đ c làng, h ch aự ễ ộ ữ ạ ử ổ ượ ở ễ ữ

b nh th y lui, chóng vào cung ch c, đ toàn ân ng sau tr c và th a ý tr m tônệ ấ ứ ể ộ ướ ỏ ẫ

tr ng đ o th y, chăm chú ng i ngay".>ọ ạ ầ ườ

D c li n dâng s nói : "Ghi đ c đ nh ngôi th , nhân công ban h u l c. tri u đìnhụ ề ớ ứ ị ứ ậ ộ ề

đã có thành pháp, mà b tôi ph i có đ c v ng công lao s nghi p nh Đông cácề ả ứ ọ ự ệ ư

đ i h c sĩ là Vũ Xuân C n m i đáng đ c đ c cách gia n. Đ n nh th n v nạ ọ ẩ ớ ượ ặ ơ ế ư ầ ố

không có tài đ c công tr ng, nay vì m xin v , l i đ c ch c phó khanh, chi choứ ạ ố ề ạ ượ ứ

n a b ng, đâu dám tái l m nh th ”. Vua không b ng lòng đ c cách cho b oử ổ ạ ư ế ằ ặ ả

r ng : "Không ph i là l m". Mùa đông năm y ch t nhà, th 7 1 tu i. T nh th nằ ả ạ ấ ế ở ọ ổ ỉ ầ

tâu lên, vua cho chi u l c p ti n tu t.ể ệ ấ ề ấ

D c là ng i tr ng h u, bình gi n yên tĩnh, văn h c l i thu n nhã, v h i khoaụ ườ ọ ậ ả ọ ạ ầ ề ộ

đ ng đ u hàng huy n, làm quan th i liêm gi i, thân sĩ Nam Châu th ng suy tônứ ầ ệ ờ ớ ở ườ

có h c h nh. Con là Thích đ ti n sĩ khoa Ki n Ph c năm đ u (1884) do Biên tuọ ạ ỗ ế ế ướ ầ

sung C m t vi n hành t u; đ u năm Hàm Nghi, Kinh thành có lo n b h i, t ngơ ậ ệ ẩ ầ ạ ị ạ ặ

Tu so nạ

Lê Duy Di

T là Tr ng Cung, ng i huy n Minh Chính, t nh Qu ng Bình, v n đ c hàngự ọ ườ ệ ỉ ả ố ượ

huy n t rõ tên h . Anh h là Hu làm p l nh, ch t v qu c s đã có truy n. Duyệ ỏ ọ ọ ệ ấ ệ ế ề ố ự ệ

Di, Minh M ng năm th 18 (1837) lĩnh h ng ti n, b Tri huy n Thanh Trì cóạ ứ ươ ế ổ ệ

ti ng v n hu đ i v i dân. Trong năm Thi u Tr c t làm Giám sát ng s , g pế ề ơ ệ ố ớ ệ ị ấ ự ử ặ

vi c là tham h c không có kiêng n , th ng tâu : đình th n c t nh c thay đ i quanệ ặ ể ườ ầ ấ ắ ổ

l i không đúng. Vua khen là th ng th n, c ng r n s c bén nh s t; l i dâng s xinạ ẳ ắ ứ ắ ắ ư ắ ạ ớ

nghiêm s c l i ch i đ u h trong cung (khi y n m ch i ném tên vào h r u aiứ ố ơ ầ ồ ở ế ẩ ơ ồ ượ

thua ph i ph t r u) đ ngăn nh ng ng i kiêu hãnh.ả ạ ượ ể ữ ườ

Vua b o l i tâu th c là c m u ngăn lúc ch a n y m m, r t là m ng r , truy nả ờ ự ơ ư ư ẩ ầ ấ ừ ỡ ề

ch khen ng i. Tr i làm án sát Biên Hòa và Gia Đ nh.ỉ ợ ả ở ị

T Đ c năm th 3 (1850) đ i B chính s Qu ng Ngãi, đ n khi xin hoãn vi c g iự ứ ứ ổ ố ứ ả ế ệ ọ

lính đóng thuy n và thu d u ngo i ng ch cùng thu vô danh t p hóa đ u tâu xinề ế ầ ạ ạ ế ạ ề

bãi.

Duy Di tính c ng tr c, bi t vi c gì là n i, th ng dâng s xin kính tin b c đ iươ ự ế ệ ồ ườ ớ ậ ạ

th n, nêu khen các công th n.ầ ầ

Hoàng Chính

Hoàng Chính tên t là Thi Vu ng i huy n La S n t nh Hà Tĩnh, lúc nh thôngự ườ ệ ơ ỉ ỏ

minh đĩnh ng , chăm ch h c t p, th nh ng thi nhi u l n không đ . Năm Minhộ ỉ ọ ậ ế ư ề ầ ỗ

M ng th 18 (1837) kh o h ch, ông đ c b làm tào quan B Công, r i thăngạ ứ ả ạ ượ ổ ở ộ ồ

làm T v B Công. Kho ng niên hi u Thi u Tr (1841-1847) ông đ c b làmư ụ ở ộ ả ệ ệ ị ượ ổ

thông phán ty án sát t nh Qu ng Bình, sau đó l i đ i làm H u th a ty đ t Kinhở ỉ ả ạ ổ ữ ừ ở ấ

Tri u, r i l i chuy n sang Thanh Hóa, tr c sau đ u làm quan hình án, c th y làệ ồ ạ ể ướ ề ả ả

12 năm; ng i đ i khen ông là ng i th ng th n công liêm. Năm T Đ c (1859)ườ ờ ườ ẳ ắ ự ứ

ông đ c b làm Tri huy n huy n Hoàng Hóa, kiêm coi gi công vi c huy n Mỹượ ổ ệ ệ ữ ệ ở ệ

Hóa. Lúc b y gi có b n gi c bi n t nh Qu ng Yên t h p đánh phá châu Tiênấ ờ ọ ặ ể ở ỉ ả ụ ọ

Yên. Sau khi quan quân d p yên b n gi c c , tri u đình mu n đ c ng i có tàiẹ ọ ặ ỏ ề ố ề ử ườ

năng ra coi gi đ t này bèn đ i ông làm Tri châu châu Tiên Yên. Năm T Đ c thữ ấ ổ ự ứ ứ

18 (1865) ông đ c thăng làm Tri ph ph Thi u Hóa, đ n khi h t h n, đ c v iượ ủ ủ ệ ế ế ạ ượ ờ

vào làm Viên ngo i lang B Hình r i thăng làm Lang trung, ít lâu sau l y c b nhạ ở ộ ồ ấ ớ ệ

t t xin v ngh h u. Hoàng Chính là ng i th ng th n công liêm, nh ng n i ôngậ ề ỉ ư ườ ẳ ắ ữ ơ

đ n làm quan đ u có ti ng khen. Sau khi v nhà ngh h u, ông th ng đem cácế ề ế ề ỉ ư ườ

chuy n làm quan th ng ngày ra đ d y b o con cái, t đ t hi u là Cúc Viên chệ ườ ể ạ ả ự ặ ệ ủ

nhân. ông m t năm 67 tu i. V sau do có con là Hoàng Cao Kh i làm Văn minhấ ổ ề ả

đi n đ i h c sĩ, phong Diên M u qu n công, sung C m t vi n đ i th n, B c Kỳệ ạ ọ ậ ậ ơ ậ ệ ạ ầ ắ

kinh l c s , nên ông nhi u l n đ c truy t ng làm Th ng th B L .ượ ứ ề ầ ượ ặ ượ ư ộ ễ

Nguy n Kh c Thu tễ ắ ậ

Khi tr c tên là Thi u, ng i huy n Đông Ngàn t nh B c Ninh (Nay thu c Hà N i).ướ ệ ườ ệ ỉ ắ ộ ộ

Minh M ng năm th 18 (1837) đ h ng ti n, b Tri huy n Qu ng Yên, chuy nạ ứ ỗ ươ ế ổ ệ ả ể

Tri ph Đoan Hùng, r i chuy n làm b Tào trong Kinh. T Đ c năm đ u (1848)ủ ồ ể ộ ở ự ứ ầ

đ i án sát s L ng S n, r i lĩnh B chính s Hà N i. Năm th 15 (1862) g p lúcổ ứ ạ ơ ồ ố ứ ộ ứ ặ

d p đ c quân th kh u B c Ninh có công, thăng Thái b c t khanh lĩnh ch cẹ ượ ổ ấ ở ắ ộ ự ứ

nh c$1;, r i m ch t ch làm quan th 51 tu i.ư ồ ố ế ở ỗ ọ ổ

Kh c Thu t làm quan chăm ch , c n th n, đi m đ m không thích mu n cái gì, kắ ậ ỉ ẩ ậ ề ạ ố ẻ

sĩ Giang B c đ u tôn tr ng.ở ắ ề ọ

V sau ng i cùng huy n là Nguy n Hi p, Ph m Bá Ph m và ng i huy n Anề ườ ệ ễ ệ ạ ẩ ườ ệ

Phong là Lê Đ c Quang cũng k ti p c n th n x ng ch c.ắ ế ế ẩ ậ ư ứ

Hi p, đ gi i nguyên Thi u Tr năm đ u (1841) có ti ng văn hay, lúc đ u b Triệ ỗ ả ệ ị ầ ế ầ ổ

huy n Th ch An, thăng Tri ph Th ng Tín. Đ c Võ hi n đi n đ i h c sĩ làệ ạ ủ ườ ượ ể ệ ạ ọ

Nguy n Tri Ph ng dâng s đ c lên. Vua cho tri u ông vào c a khuy t ra đ uễ ươ ớ ề ử ệ ử ế ầ

đ làm bài phú "Tri b ch th h c" (43) b t thi, đ c x ng ch , sung làm N i cácề ạ ủ ắ ắ ượ ứ ỉ ộ

hành t u, t ng thăng đ n Th đ c h c sĩ vi n T p hi n, sau vì m xin v .ẩ ừ ế ị ộ ọ ở ệ ậ ề ố ề

Bá Ph m, đ h ng ti n, Thi u Tr năm th 3 (1843). T Đ c năm đ u (1848) bẩ ỗ ươ ế ệ ị ứ ự ứ ầ ổ

Hu n đ o Đan Ph ng, năm th 15 (1862) t m coi công vi c huy n Tamấ ạ ở ượ ứ ạ ệ ở ệ

Nông, vì b t gi c có công th ng đ ng tri ph . Năm th 19 (1866) lĩnh Đ c h cắ ặ ưở ồ ủ ứ ố ọ

Bình Đ nh, l i đ i t i H i D ng r i tu i t i 70 đ c trí s .ị ạ ổ ớ ả ươ ồ ổ ớ ượ ự

Đ c Quang đ h ng ti n đ i T Đ c năm đ u (1848) b Tri huy n T Kỳ, r iắ ỗ ươ ế ờ ự ứ ầ ổ ệ ứ ồ

đ i Giám sát ng s , t ng thiên bi n lý H Công 2 b , r i c t làm Ph doãnổ ự ử ừ ệ ở ộ ộ ồ ấ ủ

Th a Thiên. Năm th 27 (1874) vì m già tu i ngoài 80, vin l xin v h u.ừ ứ ẹ ổ ệ ề ư

="Times New Roman">

Tr n D ng Quangầ ươ

T là Thúc Khiêm, ng i huy n Mỹ L c t nh Nam Đ nh. Minh M ng năm th 18ự ườ ệ ộ ỉ ị ạ ứ

(1837) đ h ng ti n, b Tri huy n L c An, huy n đ u là dân Man, phong t cỗ ươ ế ổ ệ ạ ở ệ ề ụ

ch t phác l đ n, thích hát múa, D ng Quang đem 3 đi u d y b o, l i sai m i pấ ỗ ộ ươ ề ạ ả ạ ỗ ấ

l a m t hai ng i khá gi t i huy n đ h c, dân đ u theo quy c. Sau vì có tangự ộ ườ ả ớ ệ ể ọ ề ướ

cha m ngh ch c, khi h t h n ngh , đ i Tri huy n L p Th ch. T Đ c năm đ uẹ ỉ ứ ế ạ ỉ ổ ệ ậ ạ ự ứ ầ

(1848) vì văn h c có ch tri u thí, đ c trúng cách. G p lúc Tam Tuyên T ng đ cọ ỉ ệ ượ ặ ổ ố

là Ng y Kh c Tu n ti n c lên vua, cho là huy n đ c liêm bình không nhi uụ ắ ầ ế ử ở ệ ượ ễ

dân, nên có ch cho Tr n D ng Quang tr dân đ c liêm bình mà văn h c cũngỉ ầ ươ ị ượ ọ

kh quan, l p t c b d ng Tri ph Lâm Thao. Sau chuy n Đ c h c Hà Tĩnh. Vì mả ậ ứ ổ ụ ủ ể ố ọ ố

xin v , đ c ít lâu tri u b Giám sát ng s . Khi ông t i ch c, dâng s nói : "Vi cề ượ ệ ổ ự ử ớ ứ ớ ệ

s a sang núi Thúy S n ch nh c dân không ti n, l i xin đình l th ng ty sátử ơ ỉ ọ ệ ạ ệ ượ

h ch". Vua b o l m i thi hành, há nên s m ban l nh t i l i đ i . Đ i sau nàyạ ả ệ ớ ớ ệ ố ạ ổ ư ợ

qu có t h i, l i cho xét bàn ch a mu n. R i thăng cho làm Th đ c vi n T pả ệ ạ ạ ư ộ ồ ị ộ ệ ậ

hi n, sung Kinh diên kh i c chú, phân chia so n v nh s phú. Đ c đ c cáchề ở ư ạ ị ử ượ ặ

khen ng i, l i đi h giá t i đài Tr n H i, có ng ch các bài làm, đ c khenợ ạ ỗ ớ ấ ả ứ ế ượ

th ng. Năm th 10 (1857) c t làm Hàn lâm vi n th gi ng h c sĩ, lãnh Án sát sưở ứ ấ ệ ị ả ọ ứ

An Giang, r i ch t, th 51 tu i.ở ồ ế ọ ổ

Nguy n Đăng Tuy nễ ể

Tiên t là ng i t nh B c Ninh, ông là Vỹ, đ ti n sĩ, thu c niên hi u B o Tháiổ ườ ỉ ắ ỗ ế ộ ệ ả

(1720-1729) đ i Lê D Tông, làm Thi u b o, phong K thi n h u. Cha là Chi u doờ ụ ế ả ế ệ ầ ể

đ h ng c ng làm đ n H ng lô t khanh, cu i đ i Lê tránh lo n t i làm nhà ỗ ươ ố ế ồ ự ố ờ ạ ớ ở

S n Tây. Đăng Tuy n khi tr c đ tú tài sung c ng sĩ b vào Qu c t giám sinh.ơ ể ướ ỗ ố ổ ố ừ

Minh M ng năm th 17 (1836), theo làm h u b t nh Tuyên Quang, tr i Tri huy nạ ứ ậ ổ ỉ ả ệ

V Xuyên, chuy n vào trong làm H b ch s , thăng th a ch , ti n Th đ c, sungị ể ộ ộ ủ ự ừ ỉ ế ị ộ

Hành t u s Ty luân thu c N i các. Vì văn h c đ c vua bi t đ n. T Đ c nămẩ ở ở ộ ộ ọ ượ ế ế ự ứ

đ u (1848) th ng đ c ng ch th văn, l i so n nh ng quy n "Đào hoa m ngầ ườ ượ ứ ế ơ ạ ạ ữ ể ộ

ký", "Nam thi qu c phong" dâng lên vua xem, r i chuy n làm Tr c tác sung Số ồ ể ướ ử

quán biên tu. Năm th 9 (1856) b Tri ph Thu n Thành, r i m c t t xin v h u.ứ ổ ủ ậ ồ ắ ậ ề ư

Đăng Tuy n đã v , vua th ng sai trung s t i h i thăm và ban c p r t h u, l iể ề ườ ứ ớ ỏ ấ ấ ậ ạ

đ c s c sai so n v nh s ca, r i b o : h có vi c t u đ i cho th c phong l i, doượ ắ ạ ị ử ồ ả ễ ệ ấ ố ự ạ

n i th v ti n vào n i; khi sách đã thành đ c x ng ch ban th ng cho. Năm thơ ị ệ ế ộ ượ ứ ỉ ưở ứ

15 (1862) quân th kh u B c Ninh làm phi n lo n, con tr ng là Tr ch ra tòngổ ấ ở ắ ế ạ ưở ạ

quân b ch t tr n, vì hay d y con gi nghĩa, nên đ c ng. Vua l i th ng b o :ị ế ậ ạ ữ ượ ưở ạ ườ ả

"Nguy n Đăng Tuy n và Đinh Kỳ Duyên có so n chú s ca, tr m m i khi sai đ cễ ể ạ ử ẫ ỗ ọ

l i nghĩ t i. Năm th 31 (1878) g p ngày "V n th ngũ tu n đ i khánh ti t" Đăngạ ớ ứ ặ ạ ọ ầ ạ ế

Tuy n so n dâng Thi t ng, đ c đ c cách ban ti n l a đ t u đãi v i b c lãoể ạ ụ ượ ặ ề ụ ể ỏ ư ớ ậ

th n. Đ c vài năm thì m t th 86 tu i. Còn Tr ch ch t v qu c s , t ng Văn Lâuầ ượ ấ ọ ổ ạ ế ề ố ự ặ

lang, con th là Tr c đ tú tài b Kinh l ch.ứ ạ ỗ ổ ị

Lê Dụ

Ng i La S n (Nay là Đ c Th ) t nh Hà Tĩnh, Minh M ng năm th 21 (1840) đườ ơ ứ ọ ỉ ạ ứ ỗ

h ng ti n b Tri huy n Kim Đ ng, thăng Tri ph Hòa An, chuy n vào B Tào. Tươ ế ổ ệ ộ ủ ể ộ ự

Đ c năm thO13; 11 (1858) theo làm vi c n i quân th c a bi n Đà N ng thu cứ ệ ơ ứ ở ử ể ẵ ộ

Qu ng Nam r i c t làm án sát s Qu ng Ngãi, r i l i tri u làm bi n lý công vi c ả ồ ấ ứ ả ồ ạ ệ ệ ệ ở

B Công, đ i th n ti n lên vì là ng i có ph m h nh liêm khi t, tr i b B chínhộ ạ ầ ế ườ ẩ ạ ế ả ổ ố

s Thanh Hóa, Tuyên Quang. Năm th 15 (1862) chuy n B chính s S n Tây.ứ ở ứ ể ố ứ ở ơ

G p tên đ u gi c B c Ninh cùng b n th kh u Qu ng Yên c u k t nhau đặ ầ ặ ở ắ ọ ổ ấ ở ả ấ ế ể

c p bóc, D t S n Tây vâng chi u cùng v i b n lãnh binh là Vũ T o đem 3 đ oướ ụ ừ ơ ế ớ ọ ả ạ

binh d p yên. Năm th 21 (1868) th H u tham tri B L i, k th Tu n ph Namẹ ứ ự ữ ộ ạ ế ự ầ ủ

Ngãi, g p khi h n hán dân b đói, D tâu xin b thóc ra bán và bày nhi u cách đặ ạ ị ụ ỏ ề ể

ti p t , r i b H u tham tri B L , l i đ i B Hình. Năm th 27 (1874) t i Nghế ế ồ ổ ữ ộ ễ ạ ổ ộ ứ ớ ệ

An hi u d và quy n h T ng đ c An Tĩnh, đ c ít lâu cho rút v , chuy n làmệ ụ ề ộ ổ ố ở ượ ề ể

H ng lô t khanh, làm bi n lý B H , d n thăng T th lang B Hình, r i ch t.ổ ự ệ ộ ộ ầ ả ị ộ ồ ế

D làm quan thanh b ch liêm khi t, th ng đ c câu c nhân nói: "Ng i ta ănụ ạ ế ườ ọ ổ ườ

đ c r rau (ý nói ch u nghèo kh không thay đ i tâm tính) th i trăm vi c đ uượ ễ ị ổ ổ ờ ệ ề

làm đ c c ", đ t răn mình, nên khi Qu ng Nam có nhi u hu chính, v sauượ ả ể ự ở ả ề ệ ề

dân hãy còn nh , con là Tri n, đ h ng ti n.ớ ệ ỗ ươ ế

Lê Đình Đ cứ

Ng i huy n Bình D ng, t nh Gia Đ nh, Minh M ng năm th 21 (1840) đườ ệ ươ ỉ ị ạ ứ ỗ

h ng ti n, Thi u Tr năm đ u (1841) do L i b Hành t u, tr i Tri huy n Phongươ ế ệ ị ầ ạ ộ ẩ ả ệ

Phú, Tri ph L c Hóa, có ti ng hay v hành chính, vào làm Giám sát ng s đ o Anủ ạ ế ề ự ử ạ

Hà. T Đ c năm th 5 (1852) c t lên Án sát s Thanh Hóa, r i đ i t i Vĩnh Long.ự ứ ứ ấ ứ ở ồ ổ ớ

Năm th 12 (1859) Gia Đ nh có vi c, dân giáo ph n nhi u nhân c h i y sáchứ ở ị ệ ầ ề ơ ộ ấ

nhi u bình dân, vua cho Đình Đ c là ng i n i y sai chuyên coi ch ng ch d bễ ứ ườ ơ ấ ố ế ự ị m i vi c, r i lĩnh B chính s Đ nh T ng. Năm th 18 (1865) thăng Công bọ ệ ồ ố ứ ở ị ườ ứ ộ

th lang, dâng s xin d i t nh thành Hà Tiên t i Ba Châu, đ là ch dân ta đi l i, l iị ớ ờ ỉ ớ ể ỗ ạ ạ

chiêu d nh ng ng i m nghĩa đ u m c Vĩnh Long, Gia Đ nh, Biên Hòa, Đ nhụ ữ ườ ộ ầ ụ ở ị ị

T ng d i t i Ba Châu, c p cho trâu cày, đ làm ru ng đ đ c yên nghi p. Đìnhườ ờ ớ ấ ổ ộ ể ượ ệ

ngh cho là không ti n. Đ c l i xin d i đ t ra n i Sóc Trăn, vua sai đình th n xétị ệ ứ ạ ờ ặ ơ ầ

duy t thi hành, r i đ i sang B Binh, kiêm lĩnh t Phó đô ng s vi n Đô sát.ệ ồ ổ ộ ả ự ử ở ệ

Năm th 19 (1866) th Tu n ph Nam Ngãi, r i m xin v h u.ứ ự ầ ủ ồ ố ư

M t năm 57 tu i, đ c truy t ng cho th c th . Đình Đ c là ng i siêng năng c nấ ổ ượ ặ ự ụ ứ ườ ẩ

th n, làm quan ít có l i. Con là Văn Huy làm Tri huy n An Bác.ậ ỗ ệ ở

Phan Văn Thu tậ

Tên t là Th c Phu, tiên t là L ng t Ngh An t i nh p t ch huy n Qu S nự ứ ổ ươ ừ ệ ớ ậ ị ở ệ ế ơ

t nh Qu ng Nam. Thu t thiên t sáng su t nhanh nh n. Minh M ng năm th 21ỉ ả ậ ư ố ẹ ạ ứ

(1840) đ h ng ti n, T Đ c năm đ u (1848) b Hàn lâm tr i tri huy n, tri phỗ ươ ế ự ứ ầ ổ ả ệ ủ

nh ng huy n ph Minh Linh, Ph c Long, chuy n viên ngo i lang, phái t i Hàở ữ ệ ủ ướ ể ạ ớ

N i h i tra b n án x tên gi c, vì làm vi c nhanh nh n đ c vi c, thăng th Qu nộ ộ ả ử ặ ệ ẹ ượ ệ ự ả

đ o t nh Qu ng Tr , c t b án sát s t nh Qu ng Bình, r i lĩnh B chính s . Nămạ ỉ ả ị ấ ổ ứ ỉ ả ồ ố ứ

th 18 (1865) chuy n v bi n lý B Hình, g p t nh Qu ng Nam b đói, phái điứ ể ề ệ ộ ặ ỉ ả ị

ch n t , có xin phát 2, 3 v n ph ng kho g o Kinh, gi m giá chi&#7871;u cầ ế ạ ươ ở ạ ả ố

bán ra, đ chi c n c p cho dân, vua cho. Năm th 21 (1868) đ i lĩnh B chính s ể ầ ấ ứ ổ ố ứ ở

Tuyên Quang, r i m c b nh xin v . M t năm 62 tu i. Thu t làm quan siêng năngồ ắ ệ ề ấ ổ ậ

tài cán, đ n đâu cũng có ti ng hay v hành chính. Cháu là Quang, Thành Thái nămế ế ề

th 10 (1898) đ ti n sĩ, b Tri huy n L Th y và Sáng đ tú tài.ứ ỗ ế ổ ệ ệ ủ ỗ

Lê H u Th ngữ ườ

Tên là H ng, ng i huy n Đăng X ng t nh Qu ng Tr . Thi u Tr năm đ u (1841)ằ ườ ệ ươ ỉ ả ị ệ ị ầ

đ h ng ti n, đi h u b Qu ng Nam, chuy n Tri huy n Hà Đông. T Đ c nămỗ ươ ế ậ ổ ở ả ể ệ ự ứ

th 2 (1849) b giáng xu ng bát ph m th l i, theo B Hình ra s c chu c t i, r iứ ị ố ẩ ư ạ ộ ứ ộ ộ ồ

kh i ph c t v , th ch s , chuy n th Viên ngo i lang, lĩnh qu n đ o Hàở ụ ư ụ ự ủ ự ể ự ạ ả ạ ở

Tĩnh. Năm th 14 (1861) thăng lĩnh án sát s Ngh An, r i đ i t i Qu ng Yên,ứ ứ ở ệ ồ ổ ớ ả

đ c lâu c t lên Quang l c t khanh, lĩnh B chính s , H lý tu n ph . Năm thượ ấ ộ ự ố ứ ộ ầ ủ ứ

18 (1865) có tang m , b y gi quân hán ph các đ o sông bi n thu c H i Yênẹ ấ ờ ỉ ở ạ ể ộ ả

(H i D ng và Qu ng Yên) qu y nhi u, nên vi c quân th b b n, vua cho t mả ươ ả ấ ễ ệ ở ứ ề ộ ạ

gác tình, l i đ dùng, c p cho nhà 100 quan ti n đ làm ma; khi vi c quân thở ạ ể ấ ề ể ệ ở ứ

h i th , H u Th ng xin v th ch , h t h n công t i Kinh chiêm c n. Vua saiơ ư ữ ườ ề ủ ế ế ạ ớ ậ

sung vào khâm phái đi kinh lý các vi c tu n phòng ngoài bi n các t nh t Qu ngệ ầ ể ở ỉ ừ ả

Bình đ n Nam Đ nh, vi c xong l i lĩnh ch c nh cũ. H u Th ng t i Thanh Hóaế ị ệ ạ ứ ư ữ ườ ớ

cùng v i t nh th n tính toán xin đ t pháo đài và đoàn k t dân quân nghĩa dũng đ;ớ ỉ ầ ặ ế ể

phòng đ ng bi n, khi t i Nam Đ nh cũng m u tính nh th . Vua đ ng ý l i xin,ườ ể ớ ị ư ư ế ồ ờ

r i cho th c th .ồ ự ụ

Năm th 23 (1870) c t lên Tu n ph làm h lý H i Yên T ng đ c, g p tên đ uứ ấ ầ ủ ộ ả ổ ố ặ ầ

gi c là Hoàng T đ t hãm 2 huy n Th y Đ ng, An D ng (nay thu c thànhặ ề ố ở ệ ủ ườ ươ ộ

ph H i Phòng), H u Th ng đem quân đánh l y l i đ c. Năm th 26 (1873)ố ả ữ ườ ấ ạ ượ ứ

sung làm quân v đ i th n đ ng trông coi 2 t nh y, t Tu n ph , Đ đ c trụ ạ ầ ứ ỉ ấ ừ ầ ủ ề ố ở

xu ng đ u theo ti t ch , đó là v n đã am hi u đ a th nhân tình, nên đ c cách yố ề ế ế ố ể ị ế ặ ủ

nhi m cho. Sau gi c l i vào trong sông qu y nhi u c p bóc. H u Th ng phái 3ệ ặ ạ ấ ễ ướ ữ ườ

đ o binh thuy n h p l i đánh d p, thuy n gi c tr n nép các ng sông phóng h aạ ề ợ ạ ẹ ề ặ ố ả ỏ

đánh úp m t sau. B đ đ c là Đ ng Duy Ng thua ch y, đ c binh ti n đ o là Đinhặ ờ ề ố ặ ọ ạ ố ề ạ

H , phó lãnh binh quan là Tr ng Vi t C ng đóng quân không đ ng d ng, vuaỷ ươ ế ườ ộ ụ

cho H u Th ng trông coi không khéo, chu n cho cách l u.ữ ườ ẩ ư

Mùa đông năm y, quân Pháp phái tên Ng c nhi (t c An Nghi p) hãm Hà thành vàấ ạ ứ ệ

truy n h ch b o các t nh b h t b n bãi, nh h t chông tr i sông, y t th vi cề ị ả ỉ ỏ ế ế ổ ế ạ ở ế ị ệ

th ng c và lái tàu t i H i D ng đón t nh th n ra th ng thuy t. T nh đáp :ươ ướ ớ ả ươ ỉ ầ ươ ế ỉ

ch a có m nh l nh c a tri u đình. Quân Pháp bèn chi m thành, H u Th ngư ệ ệ ủ ề ế ữ ườ

cùng tu n ph là Đ ng Xuân B ng, B chính s Nguy n H u Chính và Án sát sầ ủ ặ ả ố ứ ễ ữ ứ

Nguy n Đ i thoát ch y ra các huy n Gia L c, C m Giàng đóng, r i rút v Kinh, ánễ ạ ạ ệ ộ ẩ ồ ề

đ nh x chém giam đ i l nh. Năm th 29 (1876) tha cho giao làm quân th raị ử ợ ệ ứ ở ứ

s c chu c t i, ch ng bao lâu l i ph c hàm Tu so n, Th ng bi n công vi t t nhứ ộ ộ ẳ ạ ụ ạ ươ ệ ệ ỉ

B c Ninh. Năm th 33 (1780) thăng th H ng lô t Khanh, làm bi n lý B Công,ắ ứ ự ồ ự ệ ộ

r i c t H ng lô t Khanh. Năm th 35 (1882) th H u th lang. Hàm Nghi nămồ ấ ồ ự ứ ự ữ ị

đ u (1885) thăng b Tham tri B Công, b y gi Tr Bình có báo đ ng, vua thânầ ổ ộ ấ ờ ở ị ộ

đi đánh, đ i làm Tu n ph Tr Bình. Khi vi t yên c t làm Công b Th ng th ,ổ ầ ủ ị ệ ấ ộ ượ ư

kiêm qu n n tri n Đô sát vi n. Năm th 3(1888) H u Th ng vì tu i già xin rútả ấ ệ ệ ứ ữ ườ ổ

lui; vua cho là b c lão thành không cho, thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ sung Thiênậ ự ệ ệ ạ ọ

thành c c đ ng lý đ i th n. Năm y tháng 9, chu n cho nguyên hàm v h u trí,ụ ổ ạ ầ ấ ẩ ề ư

c p cho 20 l ng b c và t nõn cùng nhi u đ u 1 t m, r i m t nhà, th 72 tu i.ấ ạ ạ ơ ễ ề ấ ồ ấ ở ọ ổ

T nh th n đem vi c tâu lên, gia n cho 50 l ng b c.ỉ ầ ệ ơ ạ ạ

H u Th ng là ng i thông minh nhanh nh n có tài tr s . Con là H u Tính cũngữ ườ ườ ẹ ị ự ữ

đ h ng ti n, làm Tri ph Cam L , nay lĩnh án sát s Ngh An.ỗ ươ ế ủ ộ ứ ở ệ

Bùi Tu nấ

T là Tr ch Ph , ng i huy n S n Lãng, t nh Hà N i ( ng Hòa, Hà Tây). Thi u Trự ạ ủ ườ ệ ơ ỉ ộ Ứ ệ ị năm đ u (1841) đ ti n sĩ c p đ do Tri ph Th Xuân, chuy n kh o Công viênầ ỗ ế ậ ệ ủ ọ ể ả

ngo i lang, T Đ c năm đ u (1848) b vào vi n T p hi n sung Kinh diên kh i cạ ự ứ ầ ổ ệ ậ ề ở ư

trú, t ng thăng Th gi ng h c sĩ, đ i Án sát s S n Tây r i đ i t i B c Ninh, l iừ ị ả ọ ổ ứ ơ ồ ổ ớ ắ ạ

thăng Quang l c t khanh, lĩnh B chính s , chuy n tuyên ph s đ o Phú Yên.ộ ự ố ứ ể ủ ứ ở ạ

Năm th 15 (1862) l i b B chính s B c Ninh, gia ban chi c th bài Kim khánhứ ạ ổ ố ứ ắ ế ẻ

m u tía có 4 ch : "liêm bình c n cán", r i vào làm T tham tri B Binh. Năm thầ ữ ầ ồ ả ộ ứ

22 (1869) đ i làm Tu n ph và H lý t ng đ c Ninh Thái. B y gi ngoài biên vùngổ ầ ủ ộ ổ ố ấ ờ

Tây B c đã bao năm báo đ ng có gi c, mà B c Ninh là n i xung y u, mùa thu nămắ ộ ặ ắ ơ ế

y đám gi c Ngô Côn đem đ đ ng l i đánh t nh thành. Khí gi i c a gi c r t s cấ ặ ồ ả ạ ỉ ớ ủ ặ ấ ắ

bén, mà trong thành s lính còn l i 300 tên có l l i ph n nhi u g y y u th r tố ạ ẻ ạ ầ ề ầ ế ế ấ

tr tr i nguy c p, Tu n v i làm công vi c gi thành, sai ng i ngoài ph vào cơ ọ ấ ấ ộ ệ ữ ườ ở ố ả

trong thành, l y ng i kh e m nh đ thêm quân, b th m i đ c đ nh, gi cấ ườ ỏ ạ ể ở ộ ự ớ ượ ị ặ

đ n vây thành, Tu n ngày đêm trên thành đ c quân ch ng gi . Sai trông chế ấ ở ố ố ữ ỗ

gi c t h p b n pháp l n d d i. Ngô Côn trúng đ n b ch t. Tu n bèn d ch nặ ụ ọ ắ ớ ữ ộ ạ ị ế ấ ự ọ

nh ng ng i c m chi n, phòng b đ dùng khi h i d p. Tu n ph là Ông Ích (44)ữ ườ ả ế ị ể ộ ẹ ầ ủ

và vi n binh t i, trong ngoài đánh giáp công phá v l n, chém đ u gi c k có hàngệ ớ ỡ ớ ầ ặ ể

nghìn, vòng vây đ c gi i. Sau đó đ i binh h i h p đánh d p, mà x p đ t vi cượ ả ạ ộ ọ ẹ ế ặ ệ

quân c n đ n l ng g o d u c i đ u d tính tr c, răn c m không đ c phi nầ ế ươ ạ ầ ủ ề ự ướ ấ ượ ề

dân làm vi c y, ngoài ra m u tính ph n nhi u trúng kh p, g p Phùng quân mônệ ấ ư ầ ề ớ ặ

là T Tài r t tôn tr ng. Năm th 25 (1872) đ c th c th T ng đ c, r i vì ch aử ấ ọ ứ ượ ự ụ ổ ố ồ ứ

ch t khó nh c m c b nh xin ngh , ch a đ c ai thay, đã ch t làm quan. Th 65ấ ọ ắ ệ ỉ ư ượ ế ỗ ọ

tu i.ổ

Vua nghe tin r t th ng xót, đ c cách xu ng d l c r ng : "H t B c kỳ v nấ ươ ặ ố ụ ượ ằ ạ ắ ẫ

có ti ng là n i làm quan ch nguy k ch, hàng năm t i nay g i b t lính l i là ph cế ơ ở ỗ ị ớ ọ ắ ạ ứ

t p khó khăn, th mà viên đ c th n y gi trách nhi m tr i 3 năm có l , phân bạ ế ố ầ ấ ữ ệ ả ẻ ố

có ph ng pháp. Tr c đây gi c b c g n t nh thành c s c gi đ i vi n binh, r iươ ướ ặ ứ ầ ỉ ố ứ ữ ợ ệ ồ

đ c không lo ng i, t đó đ i binh h i h p đánh d p, m i vi t quan h kh n y u,ượ ạ ừ ạ ộ ọ ẹ ọ ệ ệ ẩ ế

tuỳ li u xong c 4 m t. D u ch a dám so sánh v i ng i x a, nh ng tài b o vệ ả ặ ẫ ư ớ ườ ư ư ả ệ

che ch và gi tr ng trách ph ng di n qu c gia cũng là không ph , m i đ c uở ữ ọ ươ ệ ố ụ ớ ượ ỷ

d ng đ đ cái lo c a tr m m t B c. Ch t đ c tin m n ng, còn c g ngụ ể ỡ ủ ẫ ở ặ ắ ợ ượ ố ặ ố ắ

g ng đ i m nh; k p lúc chu n cho ngh h n ngoài, ch a k p d i dinh th đã v iượ ợ ệ ị ẩ ỉ ạ ở ư ị ờ ự ộ

m nh chung th c r t đáng th ng. Cho truy t ng Thái t thiệ ự ấ ươ ặ ử ̓1;u b o, gia c p choả ấ

ti n l a làm ma, sai quan t i t . Chu n cho t p m ng i con đ i sẽ l c d ng. Ôi!ề ụ ớ ế ẩ ậ ấ ườ ợ ụ ụ

Coi n c nh nhà là đ o th n t , viên đ c th n y đã ch u lao kh lâu ngoài,ướ ư ạ ầ ử ố ầ ấ ị ổ ở

ch t m i ch u thôi. Nh th m i là không th n. Nay các th n t trong ngoài quế ớ ị ư ế ớ ẹ ầ ử ả

có quên mình ch t theo n c nh Bùi Tu n tr n đ o làm tôi y, tr m r t h uế ướ ư ấ ọ ạ ấ ẫ ấ ậ

v ng. Có công ph i thù lao, thành đi n còn đó, ch cho là giúp vi c ch m t mìnhọ ả ể ớ ệ ỉ ộ

hay, không đ c tri u đình soi xét t i."ượ ề ớ

Tu n v n là có tài cán m u l c, tu i già gi n i nguy k ch, mà tr n đ cấ ố ư ượ ổ ữ ơ ị ọ ượ

h t ch c ph n, con tr ng đ c t p m b quan đ n Tu n ph H ng Hóa; conế ứ ậ ưở ượ ậ ấ ổ ế ầ ủ ư

th đ h ng ti n.ứ ỗ ươ ế

>

Đ Huy Uy nỗ ể

T là Viên Khuê, ng i huy n Đ i An t nh Nam Đ nh (Nay là Nghĩa H ng).ự ườ ệ ạ ỉ ị ư

Lúc nh có văn tài. Thi u Tr năm đ u (1841) thi h i đ phó b ng, b Hàn lâmỏ ệ ị ầ ộ ỗ ả ổ

vi n Ki m th o, T Đ c năm đ u (1848) m nhà Kinh diên, vua đ ng h ng vệ ể ả ự ứ ầ ở ươ ướ ề

văn h c, sai gi ng quan xem xét đ c lên đ cho tri u thí, Huy Uy n ng h chọ ả ề ử ể ệ ể ứ ạ

đ c trúng cách, b đ ng tri Bình Giang, r i tri u b làm Giám sát ng s , ông cóượ ổ ồ ồ ệ ổ ự ử

đi u tr n 4 kho n v th i v : 1- ít bàn lu n, 2- b t sai phái, 3- t i ch c đ c lâu;ề ầ ả ề ờ ụ ậ ớ ạ ứ ượ

4- ngăn c m k kiêu hãnh.ấ ẻ

Vua nói : l i trình bày ph n nhi u nên thi hành, không nh ng i cóp nh tờ ầ ề ư ườ ắ

có th so sánh đ c, cho truy n ch khen th ng, r i thiên làm Đ c h c Vĩnhể ượ ề ỉ ưở ồ ố ọ ở

Long.

Năm th 9 (1856) xu ng chi u cho bách quan đ u đ c nh ng ng i đãứ ố ế ề ề ử ữ ườ

bi t. Th lang là b n Ph m Xuân Qu đ u làm t ti n c ông. Ông đ c chuy n Lế ị ọ ạ ế ề ờ ế ử ượ ể ễ

b lang trung, th ng kh i th o nh ng bài chi u d dâng lên vua xem, vua khen.ộ ườ ở ả ữ ế ụ

C làm Thái th ng thi u khanh làm Bi n lý B H . Đ c ít lâu vì b đau m t, choử ườ ế ệ ộ ộ ượ ị ắ

cáo lão v làng r i ch t năm 68 tu i.ề ồ ế ổ

Đ Huy Uy n v nhà thích tr c tác, nên nhi u ng i tìm đ n vi t văn, t iỗ ể ề ướ ề ườ ế ế ớ

nay hãy còn truy n t ng. Con là Huy Li u.ề ụ ệ

Huy Li u tên t là Tích Ông, lúc nh sáng su t, đ c ti ng văn hay, đệ ự ỏ ố ượ ế ỗ

h ng gi i b làm hu n đ o huy n Yên Mô. T Đ c năm th 32 (1879) đ ti n sĩ,ươ ả ổ ấ ạ ệ ự ứ ứ ỗ ế

thi đình đ c đ nh t. Vua xem bài đ i sách, phê b o th c có h c, không ph iượ ệ ấ ố ả ự ọ ả

theo l l i mà hay đ c Lúc đ u b làm tr c tác vi n T p hi n, tr i Tri ph 2ề ố ượ ầ ổ ướ ệ ậ ề ả ủ ở

ph Đoan Hùng, Lâm Thao, t ng l c văn h c quán su t r ng rãi, cho tri u thíủ ừ ượ ọ ố ộ ệ

nên c t làm Th đ c v n lĩnh Tri ph . Ki n Ph c năm đ u (1884) chuy n H ngấ ị ộ ẫ ủ ế ướ ầ ể ồ

lô t thi u khanh, làm Bi n lý B H , r i đ i tham bi n công vi c N i các.ự ế ệ ộ ộ ồ ổ ệ ệ ở ộ

Kho ng năm Hàm Nghi (1885), Kinh thành h u s (45), b m xin v .ả ữ ự ị ố ề

Li u cùng v i cha là Uy n văn ch ng k t c u thành đ t m t nhà, th c làệ ớ ể ươ ế ấ ạ ộ ự

đ ng đ u Nam châu. Li u l i có tính th ng th n khí khái. Sau khi đ ng s vìứ ầ ở ệ ạ ẳ ắ ươ ự

c n ng i, nên có ng i mu n b c đ ra giúp vi c, đ u t c không ch u ra, r iầ ườ ườ ố ứ ể ệ ề ạ ả ị ồ

đ c vô b nh t nhiên ch t.ượ ệ ự ế

Vũ Nguyên Doanh

Ng i huy n Quỳnh L u, t nh Ngh An, nhà nghèo chăm h c, th cha mườ ệ ư ỉ ệ ọ ờ ẹ

đ c ti ng có hi u. Thi u Tr năm đ u (1841) thi h i đ phó b ng. Lúc đ u bượ ế ế ệ ị ầ ộ ỗ ả ầ ổ

Ki m th o, đ i Tri ph Thiên Ph c. Năm th 7 (1847) thăng L khoa ch ng nể ả ổ ủ ướ ứ ễ ưở ấ

c p s trung kiêm tra xét m i vi c Tôn nhân ph , th ng cùng v i ng sấ ự ọ ệ ở ủ ườ ớ ự ử

Nguy n C dâng s trình bày v tình tr ng t t kh c a dân nh ng h t : Th aễ ư ớ ề ạ ậ ổ ủ ở ữ ạ ừ

Thiên, Qu ng Bình, Hà Tĩnh và Ngh An (có nói truy n Nguy n C ). Nguyênả ệ ở ệ ễ ư

Doanh làm Đài gián (46) đ c lâu có ti ng. Ngày th ng làm quan không đ aiượ ế ườ ể

đ n y t ki n riêng. Vua th ng phái ra B c kỳ khám xét v án ki n, ng i đ uế ế ế ườ ắ ề ệ ườ ề

tôn tr ng là công bình ngay th ng; khi đình cũng t ng có ch ng t u đ c lên.ọ ẳ ở ừ ươ ấ ề ử

Năm th 8 (1855) b Án sát s Gia Đ nh, c 3 năm, m t ch làm quan. Em làứ ổ ứ ở ị ượ ấ ở ỗ

Vinh cũng đ h ng gi i.ỗ ươ ả

Phan Tam T nhỉ

T là Hy Tăng, ng i huy n La S n, t nh Hà Tĩnh, lúc nh đ c sách qua m tự ườ ệ ơ ỉ ỏ ọ ộ

l t là nh . B y gi , nh ng quan l i ph n nhi u cho là khí đ s nghi p có hyượ ớ ấ ờ ữ ạ ầ ề ộ ự ệ

v ng. Thi u Tr năm th 2 (1842) Xuân thí đ h i nguyên, đình thí đ ti n sĩ c pọ ệ ị ứ ỗ ộ ỗ ế ậ

đ do Hàn lâm biên tu, đ i Tri ph Gia Tĩnh. T Đ c năm đ u (1848) tri u bệ ổ ủ ự ứ ầ ệ ổ

Giám sát ng s , th ng bàn vi c luôn, t ng xin ban khen bi u d ng nh ng bự ử ườ ệ ừ ể ươ ữ ề

tôi tu n ti t cu i đ i Lê, mà l i nói ph n nhi u gi phong ti t bi t đ i th . Nămẫ ế ố ờ ờ ầ ề ữ ế ế ạ ể

th 4 (1851) c t làm Th gi ng h c sĩ vi n T p hi n, sung kh i c chú nhàứ ấ ị ả ọ ở ệ ậ ề ở ư ở

Kinh diên, tr i thiên Án sát s Phú Yên và Bình Thu n.ả ứ ở ậ

Năm th 6 (1853) đ c tri u thí đi n Khâm văn, l y ng i có văn h c t iứ ượ ệ ở ệ ấ ườ ọ ớ

d thi c ng 41 ng i. Vua khen bài đ i sách c a Tam T nh là ki n văn r ng, nhự ộ ườ ố ủ ỉ ế ộ ớ

đ c lâu, ch n l a c t lên đ u. B y gi vua đ ng đ ý tác thành cho ng i đượ ọ ự ấ ầ ấ ờ ươ ể ườ ể

đ u đ c tr ng thành c , nên ch n l a b Tam T nh làm T t u Qu c t giám.ề ượ ọ ả ọ ự ổ ỉ ế ử ở ố ử

G p lúc nhà vua coi tr ng vi c h c, nên sĩ t nghe th y tranh nhau khuy n khíchặ ọ ệ ọ ử ấ ế

c l . Tam T nh l i s n lòng chăm siêng d y b o, thi hành đ u có phép t c, nênổ ệ ỉ ạ ẵ ạ ả ề ắ

văn h c không có phù hoa mà thành đ t đ c nhi u, sau này ai cũng nói không lúcọ ạ ượ ề

nào văn h c đ c th nh nh lúc b y gi . Sau gia Quang l c t khanh, lĩnh B chínhọ ượ ị ư ấ ờ ộ ự ố

s ng. Khi vào b t , vua d b o ngay tr c m t là cho đ phòng ch ngứ ở ươ ệ ừ ụ ả ướ ặ ề ế ự

đ c tùy nghi, làm vi c khá lâu. L i vào làm T th lang B H .ượ ệ ạ ả ị ộ ộ

Năm th 15 (1862) H i D ng báo đ ng có gi c, đã ti n g n vây t nhứ ở ả ươ ộ ặ ế ầ ỉ

thành, t h ch đ a cáo c p, vua xu ng l nh cho đ c ng i nào có th thay đ cờ ị ư ấ ố ệ ề ử ườ ể ượ

T ng đ c H i D ng, các quan đ u c Tam T nh. Vua sai ông làm h lý T ng đ cổ ố ả ươ ề ử ỉ ộ ổ ố

H i An, nhân đó truy n cho b H i đ ng cùng v i đ i quân tr c h t đánh l y l iả ề ộ ộ ồ ớ ạ ướ ế ấ ạ

ph Bình Giang, r i đánh luôn m y tr n phá đ c gi c, t nh thành gi i đ c vâyủ ồ ấ ậ ượ ặ ỉ ả ượ

(đã nói truy n Tr ng Qu c D ng). Khi xét công tr ng đ c ti n lên thăngở ệ ươ ố ụ ạ ượ ế

Tu n ph , nh ng v n h đ c.ầ ủ ư ẫ ộ ố

Năm th 21 (1868) cùng v i h i phòng s là Phan Bân tâu xin cho đ t cácứ ớ ả ứ ặ

vi c tu n phòng ngoài sông. Mùa đông năm y cho ông đ c th c th .ệ ầ ở ấ ượ ự ụ

Tam T nh là ng i đoan trang kín đáo, gi trách nhi m 7 năm, thanh liêmỉ ườ ữ ệ

chăm ch t mình c g ng nên đ c ti ng v hành chính, r i m c vi c ph iỉ ự ố ắ ượ ế ề ồ ắ ệ ả

chuy n làm H ng lô t khanh sung hi p lý vi c tu n phòng ngoài bi n, b mể ồ ự ệ ệ ầ ở ể ị ố

xin v r i m t. Đ c truy ph c B chính s H i D ng. T i nay H i D ng đ uề ồ ấ ượ ụ ố ứ ả ươ ớ ở ả ươ ề

khen Tam T nh là l ng m c. Tam T nh khi tr c tên là Nh t T nh, sau đ i tênỉ ươ ụ ỉ ướ ậ ỉ ổ

nh ngày nay. Con là Tr ng M u đ ti n sĩ, nay lĩnh đ c h c Qu ng Ngãi và Cátư ọ ư ỗ ế ố ọ ả

Xu, Tr ng Ngh đ u đ h ng ti n. Cháu Tr ng M u là Huy Nhu n cũng cùngọ ị ề ỗ ươ ế ọ ư ậ

Tr ng M u đ ti n sĩ cùng khoa, làm m t h có danh v ng Vi t An.ọ ư ỗ ế ộ ọ ọ ở ệ

>

Lê Quang B nhỉ

T là Tr ng Thao, hi u là Th n Trai, ng i huy n H ng Trà t nh Th aự ọ ệ ậ ườ ệ ươ ỉ ừ

Thiên. Kho ng Minh M ng năm đ u (1820) ghi tên vào s l i, chuy n Bát ph mả ạ ầ ổ ạ ể ẩ

ni t ty t nh Gia Đ nh, vì b t gi c th ng có công. T Đ c năm th 7 (1854) Namế ở ỉ ị ắ ặ ườ ự ứ ứ

kỳ Kinh l c đ i s là Nguy n Tri Ph ng cho kham n i công cán đ c lên đ ngượ ạ ứ ễ ươ ổ ề ử ứ

đ u trong hàng l i d ch. Năm th 12 (1859) mùa xuân, quân Pháp hãm thành Giaầ ạ ị ứ

Đ nh, quan quân ta d i đóng đ i đ n đ tri u m quân nghĩa dũng, Quang B nhị ờ ở ạ ồ ể ệ ộ ỉ

khuy n m đ c 300 đi theo. G p n c Cao Man nhân có hi m khích qu y nhi uế ộ ượ ặ ướ ề ấ ễ

ngoài biên, Quang B nh đem lính m theo quan quân t i d p đu i đ c, r iỉ ộ ớ ẹ ổ ượ ồ

chuy n v n i quân th , cùng v i qu n c là Tr ng Đ nh đ c thúc đ p lũy,ể ề ơ ứ ớ ả ơ ươ ị ố ắ ụ

th ng cùng quân Pháp ch ng c . Sau đó đ i đ n và 2 t nh Đ nh Biên k ti p bườ ố ự ạ ồ ỉ ị ế ế ị hãm, hòa c c ch a thành, các thân bi n ra ng m , đ u tôn Tr ng Đ nh làm đ uụ ư ề ứ ộ ề ươ ị ầ

m c. Quang B nh đem s b theo. B y gi Phan Trung cũng kh i binh Biên Hòa,ụ ỉ ở ộ ấ ờ ở ở

Đ nh sai Quang B nh t i y t ki n, Trung cùng nói chuy n c m ng, gi l i cùngị ỉ ớ ế ế ệ ả ừ ữ ạ

giúp vi c. Khi Đ nh b hãm tr n đ i c c h i khác, Quang B nh bi t vi c khôngệ ị ị ở ậ ạ ụ ơ ỉ ế ệ

th làm đ c, bèn cùng b n Trung l n t i mi n th ng du Biên Hòa, t n línhể ượ ọ ẻ ớ ề ượ ở ả

m khai kh n làm đ n đi n đ làm k trì c u đ i m nh c a tri u đình.ộ ẩ ồ ề ể ế ử ợ ệ ủ ề

Năm th 18 (1865) hòa c đã đ nh, xu ng chi u h u binh, Quang B nhứ ướ ị ố ế ư ỉ

cùng v i b n Trung v Kinh, vua khen là nghĩa khí, cho the l a, c t làm viên ngo iớ ọ ề ụ ấ ạ

lang b H . Năm th 21 (1868) l y hàm y sung làm Giám lâm ph N i v . Vìộ ộ ứ ấ ấ ủ ộ ụ

ki m xét nh ng hóa v t dâng vào đ kho không đ c c n th n, b giáng 4 c pể ữ ậ ể ượ ẩ ậ ị ấ

ph i ly ch c. Sau có ch đi công cán sang Đông; g p 2 t nh Tuyên Thái có báo đ ngả ứ ỉ ặ ỉ ộ

ngoài biên, vua cho Quang B nh ch u đ c c n kh t ng tr i gian lao, đ i sungở ỉ ị ượ ầ ổ ừ ả ổ

làm bang bi n quân th Thái Nguyên. Năm th 24 (1871) xét b t v B H ,ệ ở ứ ứ ổ ư ụ ộ ộ

đ c vài tháng, Th B H là Ph m Phú Th l a ch n xin thăng th Ch s , sungượ ộ ộ ạ ứ ự ọ ụ ủ ự

ch th kho thóc Kinh. B L i cho là m i thăng, đ i đ t là thăng lĩnh. Vua phêủ ủ ở ộ ạ ớ ổ ặ

b o r ng : "Ng i y d u vi c nh không c n th n, nh ng có công lao không nả ằ ườ ấ ẫ ệ ỏ ẩ ậ ư ỡ

b , chu n cho thăng th ch s sung vào, r i ghi tên đ i có khuy t viên ngo iỏ ẩ ụ ủ ự ồ ợ ế ạ

lang cho tái lĩnh. Ho c kham n i vi c quân ch nào ph i t i, đ t c vũ d u nhặ ổ ệ ỗ ả ớ ể ỏ ổ ẫ ỏ

cũng không đ sót." R i thăng làm Viên ngo i lang B Công, sung Phó qu n đ cể ồ ạ ộ ả ố

thuy n Vi n thông. Năm th 27 (1874) chuy n lĩnh Lang trung ty Tào chính,ề ễ ứ ể ở

sung thanh tra đ ng lý Thanh Hóa. Khi Thanh v , đ i b Lang trung nhaổ ở ở ề ổ ổ

Th ng chính, ch a bao lâu vì già m xin v h u trí. Khi m t 71 tu i.ươ ư ố ề ư ấ ổ

Quang B nh là ng i kh ng khái có khí ti t, d u xu t thân là đao bút, yêuỉ ườ ẳ ế ẫ ấ

thích sách v , th ng b o con r ng: "M t b sách Chu t ti u h c, đ c mà l iở ườ ả ằ ộ ộ ử ể ọ ọ ạ

hành th i thánh công t ng cũng đ c h n n a". V trì gia l y c n ki m làm g c,ờ ưở ượ ơ ữ ề ấ ầ ệ ố

phàm nh ng vi c ch i b i vô ích đ u nghiêm răn b o, nên d y con đ c thànhữ ệ ơ ờ ề ả ạ ượ

đ t; con là Trinh, khoa T Đ c Nhâm ng lĩnh h ng ti n, nay lĩnh tr c tác N iạ ự ứ ọ ươ ế ướ ở ộ

các.

QUY N 34Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIVỆ Ụ

Phan Đình D ngươ Ng i huy n Đông Ngàn t nh B c Ninh, Thi u Tr năm th 2 (1842) đ ti nườ ệ ỉ ắ ệ ị ứ ỗ ế

sĩ c p đ . Do Hàn lâm biên tu, tr i b Tri ph 2 ph : Tri u Phong, Th ng Tín.ậ ệ ả ổ ủ ở ủ ệ ườ

T Đ c năm đ u (1848) b Đ c h c H i D ng, r i đ i v Hà N i. Năm th 6ự ứ ầ ổ ố ọ ả ươ ồ ổ ề ộ ứ

(1853) tri u làm T nghi p Qu c t giám, gia Th gi ng h c sĩ v n lĩnh ch c nhệ ư ệ ố ử ị ả ọ ẫ ứ ư

cũ. Năm th 9 (1856) l i ra lĩnh Đ c h c B c Ninh, m c b nh xin v d y h c, r iứ ạ ố ọ ắ ắ ệ ề ạ ọ ồ

m t năm 61 tu i.ấ ổ

B y gi ng i cùng n i đó k ti p đăng khoa, th i huy n Gia Bình cóấ ờ ườ ở ơ ế ế ờ ệ

Nguy n Chính, huy n Đông Ngàn có Nguy n Đ c Lân.ễ ệ ễ ứ

Đ c Lân khi tr c tên là Đ c Ti n, Thi u Tr năm th 2 (1842) đ phóứ ướ ứ ế ệ ị ứ ỗ

b ng, b Ki m th o. T Đ c năm đ u (1848) lĩnh Tri huy n Tam Nông r i đ i Triả ổ ể ả ự ứ ầ ệ ồ ổ

huy n Đan Ph ng. Năm th 22 (1869) b ch s B Hình. Tính th ng th n, tráiệ ượ ứ ổ ủ ự ộ ẳ ắ

ý th ng t , x ng b nh xin v , bèn đóng c a t khách, chân không giày t i thànhượ ư ư ệ ề ử ạ ớ

ph , th ng su t ngày ng i ngay ng n, xung quanh vách trát tiêu đi u ch ng cheủ ườ ố ồ ắ ề ẳ

m a gió, mà v n yên n. Tu i ngo i 50 th i m t.ư ẫ ổ ổ ạ ờ ấ

Nguy n Chính, đ ti n sĩ Thi u Tr năm th 4 (1844), b biên tu, r i b Triễ ỗ ế ệ ị ứ ổ ồ ổ

ph Thiên Quan, làm đ n Đ c h c H i D ng.ủ ế ố ọ ở ả ươ

Nguy n Danh V ngễ ọ T là Hy Lã, ng i huy n Yên Dũng t nh B c Ninh, gia th đ u ngh nghi pự ườ ệ ỉ ắ ế ề ề ệ

nho th . Cao t ng t đ u đ h ng c ng đ i Lê, Danh V ng lúc nh chăm h c.ư ằ ổ ề ỗ ươ ố ờ ọ ỏ ọ

Thi u Tr năm th 2 (1842) đ ti n sĩ c p đ , khi đ u b Hàn lâm vi n biên tu,ệ ị ứ ỗ ế ậ ệ ầ ổ ệ

tr i thiên ch s , lĩnh Tri ph Trùng Khánh r i đ i Đ c h c H i D ng. T Đ cả ủ ự ủ ồ ổ ố ọ ả ươ ự ứ

năm đ u (1848) th Qu c t giám t nghi p thăng lên T t u, b vi c ph iầ ự ố ử ư ệ ế ử ị ệ ả

chuy n Viên ngo i lang B L , r i m c b nh xin v . M t năm 61 tu i.ể ạ ộ ễ ồ ắ ệ ề ấ ổ

="Times New Roman">

size="3" face="Times New Roman">

gn="center">

Đ Đăng Đỗ ệ

T là Th Khanh, hi u là Tùng Đ ng, tiên t ng i t nh Thanh Hóa. T 6ự ứ ệ ườ ổ ườ ỉ ổ

đ i là Đăng Phú d i vào Nam làm nhà núi Bình t nh Qu ng Ngãi, cha là Đăngờ ờ ở ỉ ả

Uyên làm cai đ i, sau đ c con quý hi n, t ng c ng dũng t ng quân. Đăng Độ ượ ể ặ ươ ướ ệ

lúc nh có ti ng văn h c. Thi u Tr năm th 2 (1842) ông đ phó b ng v l vy,ỏ ế ọ ệ ị ứ ỗ ả ề ễ

do Ki m th o sung N i các hành t u, ra làm Huy n t Tuy Hòa, thăng đ ng Triể ả ộ ẩ ệ ể ở ồ

ph Thu n An. T Đ c năm th 2 (1849) chuy n Tri ph Nghĩa H ng , ch ng baoủ ậ ự ứ ứ ể ủ ư ẳ

lâu vào làm Giám sát ng s . Năm th 5 (1852) sai t i t nh B c Ninh tra xét án c aự ử ứ ớ ỉ ắ ủ

t nh th n là Ph m Th Trung b nhũng lo n. B y gi có l i chê bai là Tu n phỉ ầ ạ ế ị ạ ấ ờ ờ ầ ủ

H ng Yên Lê Chân và án sát Tôn Th t Loan tham l m h i đ ng, các t nh bên c như ấ ạ ơ ồ ỉ ạ

đ u bi t, l i có B chính H i D ng là Nguy n H u Bình mua riêng thu quanề ế ạ ố ả ươ ễ ữ ế

vào mình, Đăng Đ xét đ c th c s , đ u thanh minh tham h c lên. Vua khen, r iệ ượ ự ự ề ặ ồ

nhân m c vi c ph i chuy n làm H n, l i chuy n Viên ngo i lang B Hình. G pắ ệ ả ể ộệ ạ ể ạ ộ ặ

quân ác Man Th ch Bích ngu xu n kh i lo n, tình nguy n xin tòng quân, g p t iở ạ ẩ ở ạ ệ ấ ớ

đ n Minh Long đánh phá tr i Man. Bình đ nh đ c gi c Man, đ i làm Lang trungồ ạ ị ượ ặ ổ

B Binh. Năm th 11 (1858) t bi u Qu ng Nam có đ ng, l i ông t i đó đ h iộ ứ ờ ể ả ộ ạ ớ ể ộ

đ ng xem xét hình th m u tính m i vi c. Năm th 12 (1859) đ i Án sát s Bìnhồ ế ư ọ ệ ứ ổ ứ

Thu n, r i vì có tang m , xin ngh ch c.ậ ồ ẹ ỉ ứ

Tháng 10 năm y có ch ph i gác tình riêng, kh i sung bang bi n quân thấ ỉ ả ở ệ ứ

Qu ng Nam, ch ng bao lâu c t lĩnh B chính s Đ nh T ng. Năm th 13 (1860)ả ẳ ấ ố ứ ở ị ườ ứ

t nh thành th t th ph i cách ch c theo Đ ng su t đ i th n là Nguy n Triỉ ấ ủ ả ứ ổ ấ ạ ầ ễ

Ph ng ra s c sai phái, l i sung Th ng bi n quân v . Khi hòa ngh thành, đ i vươ ứ ạ ươ ệ ụ ị ổ ề

làm Bang bi n giúp vi c n i quân th Nghĩa Đ nh. Năm th 18 (1865) l i làmệ ệ ơ ứ ị ứ ạ

H ng lô t khanh, bi n lý B Hình. Năm th 19 (1866) phái t i Ngh An tra xét vồ ự ệ ộ ứ ớ ệ ụ

án đ t phát đ o quan. Khi xong tr v c t làm Kinh tri u doãn. m i đô thànhố ạ ở ề ấ ệ Ở ọ

t p quán chu ng phù hoa xa x , h t th y s a chính l i. Năm th 21 (1868) Kinh sậ ộ ỉ ế ả ử ạ ứ ư

b h n hán, vua sai c u đ o r i đ c tr n m a. Vua khen vì dân h t ch c trách,ị ạ ầ ả ồ ượ ậ ư ế ứ

cho m t đ ng kim ti n, l i cho m t bài th đ t yêu m n. Cu i bài th có câu :ộ ồ ề ạ ộ ơ ể ỏ ế ố ơ

"Duy d h u khuy t l i nh b , t n nhĩ ch c ph n thiên b t ph " (d ch nghĩa : Taư ữ ế ạ ỉ ổ ậ ứ ậ ấ ụ ị

có khuy t đi m ng i b c u, ng i h t b n ph n tr i không ph ). R i đ i bi nế ể ươ ổ ứ ươ ế ổ ậ ờ ụ ồ ổ ệ

lý B H . B y gi B chính Qu ng Ngãi là Nguy n Đ c Tr tham lam, bi n l n,ộ ộ ấ ờ ố ả ễ ứ ứ ể ậ

Đăng Đ dâng m t s tham h c, vì vi c không đáng bí m t, ph i giáng hai c p ly.ệ ậ ớ ặ ệ ậ ả ấ

Năm th 24 (1871) đ i sung T nh Man ti u ph s . Năm th 27 (1874) c t làmứ ổ ị ễ ủ ứ ứ ấ

th lang B Binh, nh ng v n sung s ch c, phái b t tên ng y m c Ph m Văn Hiênị ộ ư ẫ ứ ứ ắ ụ ụ ạ

và b n tên đ đ ng, th ng gia m t c p. G p quân ác Man l i xu ng c p bóc.ố ổ ả ưở ộ ấ ặ ạ ố ướ

Vua cho Đăng Đ , th t v phòng ph m, giáng b n c p đ c l u, r i đ i v thệ ấ ề ạ ố ấ ượ ư ồ ổ ề ị lang B H , chuy n Tham tri.ộ ộ ể

Năm th 29 (1876) sung Ch kh o tr ng Th a Thiên, ti n thăng th Lứ ủ ả ườ ừ ế ự ễ

b Th ng th , sung Qu c s quán Phó t kiêm qu n c Qu c t giám. Năm thộ ượ ư ố ử ổ ả ả ố ử ứ

32 (1879) mùa xuân có h i thí sung làm ch kh o. Năm sau s n c Y Pha Nho t iộ ủ ả ứ ướ ớ

Kinh, vua sai sung làm Chánh s toàn quy n đ i th n. Năm th 34 (1881) thăngứ ề ạ ầ ứ

th Th ng th , mùa thu năm y 68 tu i vì m xin rút lui. Vua cho và d r ng :ự ượ ư ấ ổ ố ụ ằ

"Đ Đăng Đ tha c n th n ch c ph n, gi gìn không có l i l n, nh ng vì m y uỗ ệ ẩ ậ ứ ậ ữ ỗ ớ ư ố ế

ch a t i niên l xin v h u, xét l i tr n tình cũng là b t đ c dĩ, không ph i k vôư ớ ệ ề ư ờ ầ ấ ắ ả ẻ

tài t m th ng so sánh đ c, cho gia n hàng năm chi n a b ng su t đ i thì thôi".ầ ườ ượ ơ ử ổ ố ờ

Đ ng Khánh năm th 3 (1888) th i ch t. Th 75 tu i.ồ ứ ờ ế ọ ổ

Đăng Đ có trí th c m u l c, tri u đoan nghiêm th ng th n, g p vi cệ ứ ư ượ ở ề ẳ ắ ặ ệ

dám nói, bàn lu n t ch ng l i cùng tinh nhanh. Khi B H s sách ch a ch tậ ừ ươ ạ ở ộ ộ ổ ứ ấ

nh núi, xem qua m t l t không sót ch nào. Trúc Đ ng Ph m Phú Th th ngư ộ ượ ỗ ườ ạ ứ ườ

khen có tài không th bì k p. Sau khi qui đi n, g p lúc khó khăn nh kho ng nămể ị ề ặ ư ả

Giáp Thân, t D u là ch n i d ng binh không có ngày nào đ c r i. Quan đ aẤ ậ ỗ ơ ụ ượ ỗ ị

ph ng t i h i c m u ph n nhi u đ c b ích. Hôm m t, t nh th n đem vi c tâuươ ớ ỏ ơ ư ầ ề ượ ổ ấ ỉ ầ ệ

lên, ân c p cho n a ti n tu t.ấ ử ề ấ

Đăng Đ sinh bình tr c tác thi văn có quy n "Tùng đ ng di th o". Con cóệ ướ ể ườ ả

2 ng i, Toán đ tú tài, tr i làm đ n S n phòng t v , Duyên đ c t p m tòngườ ỗ ả ế ơ ư ụ ượ ậ ấ

th t ph m. Cháu là : Qu n, T ch, Quân, Qu n đ c m sinh, theo th a phái vi cấ ẩ ả ị ả ượ ấ ừ ệ

s n phòng, T ch tú tài làm đ n Bang bi n Nghĩa hành, Quân đ ti n sĩ c p đ ,ơ ị ế ệ ở ỗ ế ậ ệ

Thành Thái năm th 7 (1894) làm đ n Đ c h c.ứ ế ố ọ

Nguy n B nhễ ỉ

Tr c tên là Văn, sau đ i tên nh ngày nay, tên t là B o S n, ng i huy nướ ổ ư ự ả ơ ườ ệ

B o L c, t nh B c Ninh. Thi u Tr năm đ u (1841) lĩnh h ng ti n, b Tri huy nả ộ ỉ ắ ệ ị ầ ươ ế ổ ệ

Th ng Lang, khi ba năm t i kỳ kh o mãn đ c đ i Tri ph Thi u Hóa, chuy nượ ớ ả ượ ổ ủ ệ ể

viên ngo i B L i, Lang trung ph Tôn nhân, r i c t làm án sát s Ninh Bình,ạ ộ ạ ủ ồ ấ ứ ở

t ng làm B chính s hai t nh kh u kh i ng y B c Ninh, con là Huy Do b gi cừ ố ứ ở ỉ ấ ở ụ ở ắ ị ặ

h i, B nh bèn xin v quê m quân nghĩa dũng đánh d p, r i b vi c ph i khi nạ ỉ ề ộ ẹ ồ ị ệ ả ể

trách, tĩnh đ i ngoài. Năm th 18 (1865) tri u b bi n lý B Công, ti n t thợ ở ứ ệ ổ ệ ộ ế ả ị lang, sung Đ ng lý ngôi V n niên c , l i lĩnh T tham tri B Hình. Năm th 21ổ ạ ơ ạ ả ộ ứ

(1868) th Tu n ph Hà N i, chuy n làm Th ng bi n công vi c t nh B c Ninh,ự ầ ủ ộ ể ươ ệ ệ ở ỉ ắ

đ ng chuy n v n l ng th c cho các quân th L ng Bình, S n H ng Tuyên, r iứ ể ậ ươ ự ứ ở ạ ơ ư ồ

th c th Tu n ph L ng Bình. Năm th 25 (1872) tri u v th Công b Th ngự ụ ầ ủ ở ạ ứ ệ ề ự ộ ượ

th , l i đ i sang B Hình. T i niên l 70 xin v h u. Vua cho B nh t i tu i 70 màư ạ ổ ộ ớ ệ ề ư ỉ ớ ổ

thanh b ch, ti t tháo đáng chú tr ng, cho thu c men vàng l a và th c th Hình bạ ế ọ ố ụ ự ụ ộ

Th ng th trí sĩ.ượ ư

B nh làm quan thanh b ch, khi v nhà không có c a th a. M t vào năm thỉ ạ ề ủ ừ ấ ứ

31 (1878) th đ c 75 tu i.ọ ượ ổ

Huy Do lúc nh chí kh ng khái, g p quân th kh u đánh hãm ph L ngỏ ẳ ặ ổ ấ ủ ạ

Giang, ti n vây t nh thành B c Ninh, Huy Do đi đ ng t t t i L ng S n xin choế ỉ ắ ườ ắ ớ ạ ơ

tri u m binh đánh gi c. Do cùng v i binh L ng S n đ u ti n, thu l i ph L ngệ ộ ặ ớ ạ ơ ề ế ạ ủ ạ

Giang, th t i X ng Giang, s m hôm sau b n gi c t i đánh d , quân L ng S n luiứ ớ ươ ớ ọ ặ ớ ữ ạ ơ

tr c, Huy Do b gi c b t không ch u khu t r i ch t, t ng Hàn lâm vi n biên tu.ướ ị ặ ắ ị ấ ồ ế ặ ệ

Bùi Huy Phan

Ng i huy n V B n t nh Nam Đ nh. Thi u Tr năm đ u (1841) lĩnh h ngườ ệ ụ ả ỉ ị ệ ị ầ ươ

ti n, đ i ra Tri ph V n Ninh. T Đ c năm đ u (1848) d p quân h i kh u cóế ổ ủ ạ ự ứ ầ ẹ ả ấ

công, chuy n Viên ngo i lang B H , th Hà Tĩnh qu n đ o, k làm án s Qu ngể ạ ộ ộ ự ả ạ ế ứ ả

Yên, năm th 12 (1859) ti n thăng B chính L ng S n và h lý Tu n ph L ngứ ế ố ạ ơ ộ ầ ủ ạ

Bình. Năm th 14 (1861) giáng xu ng Quang l c t thi u khanh, bi n lý công vi cứ ố ộ ự ế ệ ệ

B H , r i lĩnh B chính s Bình Đ nh. Năm th 15 (1862) b n gi c phi n lo nộ ộ ồ ố ứ ở ị ứ ọ ặ ế ạ

kh i ng y H i An, liên k t c đ ng th y l c đánh c p các thu c p, b c vâyở ụ ở ả ế ả ườ ủ ụ ướ ộ ấ ứ

t nh thành H i D32; ng. Vua đ c cách cho tri u Huy Phan v Kinh, phái sung H iỉ ả ơ ặ ệ ề ả

An th y đ o.ủ ạ

Huy Phan v quê mình đem con t h p nh ng quân nghĩa dũng b th , doề ụ ọ ữ ở ộ ự

đ ng sông Nam Đ nh ti n phát, đánh nhau v i gi c Ninh Giang, thu l i phườ ị ế ớ ặ ở ạ ủ

thành. Đ ng gi c v b c, th a th ng cùng các quân đu i đ n Hàn Giang đánh luônả ặ ề ắ ừ ắ ổ ế

m y tr n đ u phá v . Mùa đông l i đánh đ c quân gi c quân th sông Nhânấ ậ ề ỡ ạ ượ ặ ở ứ

S n, tên đ u gi c tr n ch y, khí gi c đã lung lay. Sau đó thuy n gi c ng p nghé l iơ ầ ặ ố ạ ặ ề ặ ấ ạ

t i, Huy Phan ch n sông đón đánh, gi c bèn tr n ra ngoài bi n, đ c c t b Bớ ặ ở ặ ố ể ượ ấ ổ ố

chính s Qu ng Yên và H lý tu n ph .ứ ả ộ ầ ủ

Năm th 16 (1863) tháng 9 cùng v i gi c đánh nhau Bà Lan b th t b i,ứ ớ ặ ở ị ấ ạ

Huy Phan t gieo mình xu ng bi n ch t. Con là Ti n cùng r là tú tài Nguy n Quýự ố ể ế ế ể ễ

C n đ u ch t c . Vi c đ n tai vua, vua r t ti c và b o : "Bùi Huy Phan th ng l pậ ề ế ả ệ ế ấ ế ả ườ ậ

chi n công, công đã g n thành mà m c vi c b t h nh y, cho truy t ng Qu ng Yênế ầ ắ ệ ấ ạ ấ ặ ả

tu n ph , sai h u c p và cho t , sau li t t đ n Trung nghĩa. Ti n và Quý C nầ ủ ậ ấ ế ệ ự ở ề ế ậ

t ng Trung sĩ lang văn giai chánh th t ph m. Con th là T n do m sinh b làmặ ấ ẩ ứ ấ ấ ổ

quan đ n Hàn lâm vi n th gi ng.ế ệ ị ả

Nguy n Huy Kh iễ ở

T là Hòa Khanh, ng i huy n Ho ng Hóa, t nh Thanh Hóa. Thi u Tr nămự ườ ệ ằ ỉ ệ ị

đ u (1841) lĩnh h ng ti n b Tri huy n Gia Lâm, đ i Tri huy n Phú Xuyên. Tầ ươ ế ổ ệ ổ ệ ự

Đ c năm đ u (1848) chuy n làm N i các th đ c, r i b Án sát H ng Hóa, chuy nứ ầ ể ộ ị ộ ồ ổ ư ể

B chính s Nam Đ nh. G p năm đói cùng v i T ng đ c Đào Trí và Lê Tu n h tố ứ ị ặ ớ ổ ố ấ ế

lòng m u tính ch n t , l i đ t kho xã th ng cùng khuyên b o đ p đê khai kh nư ẩ ế ạ ặ ươ ả ắ ẩ

ru ng n ng đ c 17.000 m u có l .>ộ ươ ượ ẫ ẻ

Vua xu ng chi u khen ng i đ u th ng thêm m t c p, l i ban bài vàng tíaố ế ợ ề ưở ộ ấ ạ

có ch "đ ng tâm c ch c". Năm th 19 b Tu n ph H ng Hóa, b y gi ng iữ ồ ử ứ ứ ổ ầ ủ ư ấ ờ ườ

Mèo Man s n không ch u yên ph n th ng lan tràn xu ng c p bóc. Huy Kh i tâuơ ị ậ ườ ố ướ ở

nói: "Man Mèo xa ngoài biên là dân ngu d i không có ngh nghi p gì khác. Tr cở ạ ề ệ ướ

nhân đói kém c p ăn, sau vì ch ng c quan quân nên s t i ch a dám đ u ph c,ướ ố ự ợ ộ ư ầ ụ

đã cho thăm dò không ph i là t i to l n và không có n i đóng đ n t t p. Nay n uả ụ ớ ơ ồ ụ ậ ế

t i d p, th i binh t i h đi, binh đi h t i, ch c n nhi u cách d n d , h t t quayớ ẹ ờ ớ ọ ọ ớ ỉ ầ ề ẫ ụ ọ ấ

đ u theo giáo hóa. N u có m t hai tên ngoan c , th i v v tùng đ ng đã quyầ ế ộ ố ờ ỗ ề ả

ph c sai b t gi i đón th ng, ho c ch d n vây b t, cũng có th lo i b đ cụ ắ ả ưở ặ ỉ ẫ ắ ể ạ ỏ ượ

m m ác." L i nói : "Man Mèo t tr c không có qua l quan ph , không so sánhầ ạ ừ ướ ạ ủ

đ c nh th dân, nên t i g n ch đó khai b o m i d nghe theo, xin cho phái yượ ư ổ ớ ầ ỗ ả ớ ễ ủ

ng i tùy li u đ chiêu d ". Vua cho, và b o nên m u tính cho chóng xong đườ ệ ể ụ ả ư ể

x ng đáng y nhi m.ứ ủ ệ

Năm th 23 (1870) đoàn m c là L u Vĩnh Ph c xin t i v yên, Huy Kh iứ ụ ư ướ ớ ỗ ở

đem vi c tâu lên. Vua nói : "Vĩnh Ph c v n cùng Hoàng Anh có c u thù, khéoệ ướ ố ừ

khuy n khích mà dùng, nh ng tính không thu n khó b o, ch nên quá v ng thànhế ư ầ ả ớ ọ

ra khó ch ". Huy Kh i đã lâu H ng Hóa, g p gi c ngoài biên đ y d y nên v vế ở ở ư ặ ặ ầ ẫ ỗ ề

ch ng ch i có ph ng pháp. Sau đó gia Binh b H u tham tri sung Tham tán đ iố ọ ươ ộ ữ ạ

th n, r i l i v n i nh m ch c. Năm th 28 (1875) tháng 2, vâng m nh t i Kinh lýầ ồ ạ ề ơ ậ ứ ứ ệ ớ

Th p châu (47). Th p Châu đ a th r ng dài v n có ti ng đ y đ giàu th nh,ở ậ ậ ị ế ộ ố ế ầ ủ ị

quân l u kh u ph n nhi u th ng dòm ngó. Huy Kh i đ n chiêu d v v , chiaư ấ ầ ề ườ ở ế ụ ỗ ề

t ng ban quân gi c ra hàng và v yên th dân, mùa xuân năm sau m i xong vi c.ừ ặ ỗ ổ ớ ệ

Năm th 33 (1880), th Ninh Thái t ng đ c.ứ ự ổ ố

Huy Kh i v già đam mê đ o Ph t, t hi u là b tát, B c Ninh tr i vài nămở ề ạ ậ ự ệ ồ ở ắ ả

xin v r i ch t, con là Khuê lĩnh h ng ti n.ề ồ ế ươ ế

ight="0">

Ngô Phùng

T là Nguyên Tr ng, ng i huy n Th ch Hà t nh Hà Tĩnh. Vi n t là Ph cự ọ ườ ệ ạ ỉ ễ ổ ướ

Thanh, kho ng năm Lê H ng Đ c (1470-1497) xu t thân kh i p là võ t ng, làmả ồ ứ ấ ở ệ ướ

T ng binh tr n Thái Nguyên, tr i 3 đ i đ u gi n qu n. T 7 đ i là C nh H uổ ấ ả ờ ề ữ ấ ở ậ ổ ờ ả ự

giúp nhà Lê di t nhà M c (có công đ u) b c th 8 đ i trung h ng, phong Thái b oệ ạ ầ ậ ứ ờ ư ả

Th qu n công, t đó tr i đ i đ c công lao th phi t, n i nhau gi uy tín. Ông làế ậ ừ ả ờ ượ ế ệ ố ữ

Ph c Lâm kho ng năm C nh H ng (1740-1786) m i b t đ u đ ti n sĩ phát vướ ả ả ư ớ ắ ầ ỗ ế ề

hàng giáp, làm đ n Th lang B Công.ế ị ộ

Phùng là cháu v ngành th , lúc nh chăm h c có ti ng văn hay, th ng điề ứ ỏ ọ ế ườ

thi không đ , Thi u Tr năm đ u (1841) đ c 37 tu i m i đ h ng ti n, tínhỗ ệ ị ầ ượ ổ ớ ỗ ươ ế

ngay th ng t tr ng, lúc đ u theo ra h u b Hà N i, đã lâu không đ c chuy n.ẳ ự ọ ầ ậ ổ ở ộ ượ ể

T Đ c năm th 4 (1851), vua sai ông làm Kinh diên gi ng quan, và c nh ngự ứ ứ ả ử ữ

ng i có ti ng v h c r ng tài cao, văn ch ng tao nhã và gi i v th . B y giườ ế ề ọ ộ ươ ỏ ề ơ ấ ờ

sung c có 18 ng i, Phùng đ c d v kỳ tuy n y. Khi ng h ch h u t đemử ườ ượ ự ề ể ấ ứ ạ ữ ư

quy n dâng lên, vua phê các quy n ng h ch, duy có Ngô Phùng là khá thông vàể ể ứ ạ

Nguy n Đ ch Gi n (sau đ i là T Gi n) là th , con đ u ch a đ thâm thúy l yễ ị ả ổ ư ả ứ ề ư ủ ấ

đ c, nh ng đã sung c cho đi u b vào Biên tu vi n T p hi n, sung làm Kh i cượ ư ử ề ổ ệ ậ ề ở ư

chú tòa Kinh diên, t đó văn h c đ c vua bi t đ n. Năm th 6 (1853) thăng lênở ừ ọ ượ ế ế ứ

tr c tác, lĩnh th đ c vi n T p hi n, sai chuyên duy t bài phú v nh s .ướ ị ộ ở ệ ậ ề ệ ị ử

Năm th 9 (1856) do m có tr n tình xin ngh tr h n vì cha m đã già, vuaứ ố ầ ỉ ả ạ ẹ

chu n cho lĩnh giáo th đ o Hà Tĩnh, đ nh đó l y l c ph ng d ng. Phùng đãẩ ụ ở ạ ể ờ ấ ộ ụ ưỡ

v , vua th ng s c h i, k p bài phú v nh S đã thành, ti n lên vua xem, vua b oề ườ ắ ỏ ị ị ứ ế ả

l i lẽ cách th c đ c tr i, ban th ng gia cho.ờ ứ ượ ộ ưở

Năm th 15 (1862) tri u b Th đ c, thăng Quang l c t thi u khanh, sungứ ệ ổ ị ộ ộ ự ế

Qu c s quán to n tu, r i cáo ch làm quan. Th 59 tu i, con là Liên đ c nhân,ố ử ả ồ ở ỗ ọ ổ ỗ ử

tr i làm S quán to n tu, nay chuy n b L b th lang, Cháu là Ngô Đ c K m iả ử ả ể ổ ễ ộ ị ứ ế ớ

đ ti n sĩ c p đ .ỗ ế ậ ệ

Nguy n T ng Phễ ườ ổ

T là Qu ng Thúc l i t là Hy Nhân, hi u là Th Trai, ng i huy n Diự ả ạ ự ệ ứ ườ ệ ��n

Ph c t nh Qu ng Nam. Cha là T ng Vân làm đ n Binh b Th ng th (đã cướ ỉ ả ườ ế ộ ượ ư ổ

truy n riêng), T ng Ph lúc nh kháu kh nh l , kh ng khái có khí th c, h c r ngệ ườ ổ ỏ ỉ ạ ẳ ứ ọ ộ

nghe nhi u, ngoài chính Kinh ra, v ki m th c m ph không ngh gì là khôngề ề ế ư ầ ả ề

kiêm thông.

Thi u Tr năm th 2 (1842) đ ti n sĩ c p đ , do Hàn lâm vi n biên tu vàoệ ị ứ ỗ ế ậ ệ ệ

Các, r i thăng Tri ph Ho ng An, có ti ng liêm bình, duy tính thích cao th ng, đ iồ ủ ằ ế ượ ố

v i ng i ph n nhi u không h p. B y gi n c Cao Man gây bi n, t nh c nớ ườ ầ ề ợ ấ ờ ướ ế ở ỉ ầ

h ng dũng 1.000 ng i, ông ch l y 100 ng i t i ng tuy n, b thúc đ c b t l cươ ườ ỉ ấ ườ ớ ứ ể ị ố ấ ự

ph i cách l u. R i l i khai ph c đ i Tri ph Tân An, đ tâm v yên dân, có aiả ư ồ ạ ụ ổ ủ ể ỗ

tranh ki n, đem l nh ng hi u b o thôi đi, nên ph đ c vô s , sau vì chínhệ ễ ượ ể ả ở ủ ượ ự

sách thu thu v ng v ph i bi m ch c do b đ i b , r i m c b nh xin v .ế ụ ề ả ế ứ ộ ổ ổ ồ ắ ệ ề

T Đ c năm th 6 (1846) b giáo th Đi n Bàn, ch ng bao lâu nhi p bi nự ứ ứ ổ ụ ở ệ ẳ ế ệ

n quán phòng H c chính. V d y ng i c t th c b h , tr c nghĩa lý sau vănấ ở ọ ề ạ ườ ố ự ỏ ủ ướ

ngh , tính c ng mà khí hào, t mình gi k lu t r t nghiêm nên trách ng i quáệ ươ ự ữ ỷ ậ ấ ườ

n ng. Ông th ng nói "Ta bình sinh không hay khoan th cho ng i, nên đ t hi uặ ườ ứ ườ ặ ệ

là Th Trai mà t là Qu ng Thúc đó là mu n châm bi m cái tính thiên l ch màứ ự ả ố ế ệ

ch a đ c. gi ng d y nhàn h , rèm buông n i tĩnh vi n, có ý t ng t ng như ượ ả ạ ạ ơ ệ ưở ượ ư

tiên ngoài hình v t, l i thích u ng r u, mà u ng ph i say, ng i ngo nh trôngở ậ ạ ố ượ ố ả ồ ả

t hào r ng : "V ng Hi u Bá có nói : danh sĩ không c t tài l , c t sao th ngự ằ ươ ế ố ở ạ ố ườ

đ c vô s , u ng r u th t thích, r i đ c thu c bài Ly tao (48), đó là danh sĩ".ượ ự ố ượ ậ ồ ọ ộ

M t hôm có con chim b ng đ u gi ng đ ng, ông bèn đ i v i b n c giao làmộ ằ ậ ở ả ườ ố ớ ạ ố

bài biên t p riêng. Bình sinh ông ch làm th , có nói : "ta không hay làm phú đ choậ ỉ ơ ể

r ng thêm, ch đ l i quy n "th trai thi t p" thôi. Đ c vài hôm ông m đau r iộ ỉ ể ạ ể ứ ậ ượ ố ồ

ch t. Th 50 tu i.ế ọ ổ

Anh là T ng Vĩnh, t là T Tu, hi u C m Giang. Minh M ng năm th 19ườ ự ử ệ ẩ ạ ứ

(1838) đ phó b ng, do Ki m th o, sung gi ng t p, tr i quán các, chuy n án sátỗ ả ể ả ả ậ ả ể

Đ nh T ng, Khánh Hòa, t ng thăng Tu n ph Đ nh T ng, b m ch t ch làmị ườ ừ ầ ủ ị ườ ị ố ế ở ỗ

quan. Con T ng Ph là T ng p đ tú tài làm đ n đ ng tri ph . Là m t h làmườ ổ ườ ấ ỗ ế ồ ủ ộ ọ

quan có danh v ng Nam châu.ọ ở

>

Tr n Thi n Chínhầ ệ

T là T M n, hi u Tr ng Giang, ng i huy n Bình Long, t nh Gia Đ nh.ự ử ẫ ệ ừ ườ ệ ỉ ị

Thi u Tr năm th 2 (1842) lĩnh h ng ti n, tr i h u b Khánh Hòa, chuy nệ ị ứ ươ ế ả ậ ổ ể

Hu n đ o Long Xuyên, r i b Tri huy n, b vi c m t ch c. T Đ c năm th 12ấ ạ ồ ổ ệ ị ệ ấ ứ ự ứ ứ

(1859) thành Gia Đ nh th t th , Thi n Chính cùng nguyên su t đ i là Lê Huy tị ấ ủ ệ ấ ộ ụ

h p dân dũng 5800 có l ngăn ch ng quân gi c, b o h đ đ c là Tr n Tri vọ ẻ ố ặ ả ộ ề ố ầ ề

TâThái. Th th n (49) đem vi c tâu lên. Vua khen cho khai ph c nguyên hàm Triứ ầ ệ ụ

huy n, nh ng theo quân th sai phái, r i thăng Đ ng Tri ph .ệ ư ứ ồ ồ ủ

Năm th 17 (1864) thăng Th đ c, lĩnh Phó qu n đ o Phú Yên, ch ng baoứ ị ộ ả ạ ở ẳ

lâu c t lên H ng lô t khanh, bi n lý công vi c B H , l i sung Kinh kỳ hi p lýấ ồ ự ệ ệ ộ ộ ạ ệ

th y s . Vĩ thuy n đi tu n ra bi n quá h n, ph i ph t b ng m t năm. Năm th 19ủ ư ề ầ ể ạ ả ạ ổ ộ ứ

(1858) phái t i H ng C ng kén mua chi c tàu th y Thu n ti p b m c vi c ph iớ ươ ả ế ủ ậ ệ ị ắ ệ ả

cách ch c, r i l i kh i ph c Ki m th o, lĩnh Tri ph Hàm Thu n. Năm th 21ứ ồ ạ ở ụ ể ả ủ ậ ứ

(1868) qu n Hàn lâm vi n là Vũ Ph m Kh i cho là gi i th đ c lên c t b tuả ệ ạ ả ỏ ơ ề ử ấ ổ

so n sung ch c Vi n, đ c vài tháng c t lên H ng lô t thi u khanh, bi n lýạ ứ ở ệ ượ ấ ồ ự ế ệ

công vi c B Binh. Năm y đ i sung tán lý n i quân th S n Tây, d p gi c đ nệ ộ ấ ổ ơ ứ ơ ẹ ặ ở ồ

M n H b th t l i ph i cách l u khá lâu. Đám gi c l i chi m c hai đ n là Dò ch ,ạ ạ ị ấ ợ ả ư ặ ạ ế ứ ồ ợ

Tr i đ t d a vào hi m tr c ch t gi . Thi n Chính cùng h đ c Tr n Bình đánhạ ấ ự ể ở ố ế ữ ệ ộ ố ầ

phá tan, c t H ng lô t t Khanh, nh ng v n sung ch c. Sau vì c p phát ti nấ ồ ự ự ư ẫ ứ ấ ề

l ng không đúng l , cùng hút thu c phi n, và cáo m đ l y v lẽ, vi c phát ra,ươ ệ ố ệ ố ể ấ ợ ệ

l i b cách.ạ ị

Năm th 26 (1873) chu n cho gi h n, l y hàm Tán lý đi cùng v i Thanhứ ẩ ả ạ ấ ớ

đoàn L u Vĩnh Ph c t i ngay Tam Tuyên th ng l ng d p gi c, l i ti n d p ư ướ ớ ươ ượ ẹ ặ ạ ế ẹ ở

Phù Ninh, thu l i huy n thành, cho khai ph c hàm H ng lô, h lý Tu n ph Ninhạ ệ ụ ồ ộ ầ ủ ở

Bình. Năm th 27 (1874) b Th lang nh ng v n lĩnh tu n ph . R i m t n i lyứ ổ ị ư ẫ ầ ủ ồ ấ ở ơ

nh m. B y gi 53 tu i.ậ ấ ờ ổ

Vua nghe tin th ng xót, chu n cho con đ ng đi, các t nh phái b t phuươ ẩ ườ ỉ ắ

thuy n th y l c tùy ti n đ a v kinh ch ng an táng.ề ủ ụ ệ ư ề ỗ ụ

Thi n Chính v n có ti ng v làm th , tr c tác nh ng quy n "Tr ng thi vănệ ố ế ề ơ ướ ữ ể ừ

t p", "Nam hành thi th o" và "B c chinh thi th o". Con là Thi n Mai làm Tri huy nậ ả ắ ả ệ ệ

Tuy Ph

Nguy n Oaiễ

Khi tr c tên là Thanh Oai, ng i huy n Phong Đi n, t nh Th a Thiên, lúcướ ườ ệ ề ỉ ừ

nh chăm h c. Thi u Tr năm th 3 (1843) đ ti n sĩ c p đ , do Hàn lâm biên tuỏ ọ ệ ị ứ ỗ ế ậ ệ

vào Các, r i ra Tri ph Tuy An, có ti ng v hành chính; đ c ít lâu thăng Th đ cồ ủ ế ề ượ ị ộ

lĩnh Án sát Thanh Hóa. Khi vi c công r nh r i, ông l y d y h c làm vui, r i chuy nệ ả ỗ ấ ạ ọ ồ ể

t i hai t nh Hà N i, Nam Đ nh. T Đ c năm th 13 (1860) thăng B chính H iớ ỉ ộ ị ự ứ ứ ố ả

D ng, g p quân th y ph là b n Đoàn c, T Ph ng h p đ ng qu y nhi uươ ặ ủ ỉ ọ Ướ ạ ượ ọ ả ấ ễ

c p bóc, Oai không hay phòng ch , ph i chuy n làm bi n lý B Hình, ch ng baoướ ế ả ể ệ ộ ẳ

lâu c t lên Th lang. Khi quân th y ph đã bình, các đ n bi n H i D ng, ng iấ ị ủ ỉ ồ ể ở ả ươ ườ

buôn n c Thanh đ n đông đúc t h p, Oai tâu nói: "Vi c c m ch thuy n buônướ ế ụ ọ ệ ấ ỉ ề

n c Thanh có 3 đi u h i : m t là g o trong n c b lén lút đ a đi mà thu c ngướ ề ạ ộ ạ ướ ị ư ế ả

hao thi u, hai là ng i làm ru ng b th t l i mà cày c y sinh l h i, ba là dân buônế ườ ộ ị ấ ợ ấ ỗ ạ

không ch trong mong t c p, cùng kh làm gian là ba đi u. Mà cho chiêu t pỗ ư ấ ổ ề ậ

thuy n buôn n c Thanh th i có 3 đi u l i: m t là cho cùng nhau đ i chác, li uề ướ ờ ề ợ ộ ổ ệ

đ nh thu thu , hai là ng i làm ru ng ra s c cày c y mà ch b hoang ngày m tị ế ườ ộ ứ ấ ỗ ỏ ộ

m mang, ba là ng i buôn có ch t c p không ph i làm gian d i, mà t tr c đãở ườ ỗ ư ấ ả ố ừ ướ

x y chân nay l i có con đ ng v , ho c rút lui làm dân buôn, ho c t n mát làmả ạ ườ ề ặ ặ ả

ngh b lái, ch ng v yên ch ng đánh d p mà yên đ nh", vua cho là ph i, giao choề ẻ ẳ ỗ ẳ ẹ ị ả

t nh H i D ng bi t mà làm, vì Oai đã t i n i đó xét kỹ tình hình r i, r i th Thamỉ ả ươ ế ớ ơ ồ ồ ự

tri.

Năm th 19 (1866) đ i Tu n ph Thu n Khánh, b y gi 6 t nh Nam Kỳ m iứ ổ ầ ủ ậ ấ ờ ỉ ớ

b t đ u b ngo i thu c, t nh Bình Thu n cùng các t nh lân c n m i ng i đ u ngắ ầ ị ạ ộ ỉ ậ ỉ ậ ọ ườ ề ờ

s , Oai hay tr n tĩnh c , trong kho ng 6 năm vi c lên hi u không còn nói ra vàoợ ấ ả ả ệ ế

n a. Năm th 25 (1872) ti n th Hình b Th ng th , g p lúc B c Kỳ có báoữ ứ ế ự ộ ượ ư ặ ắ

đ ng ngoài biên, quan quân đánh d p lâu ch a bình đình, đ i làm th Ninh Tháiộ ở ẹ ư ổ ự

T ng đ c kiêm sung trông coi vi c quân và đ ng su t c vi c quân Ninh, Thái,ổ ố ệ ồ ấ ả ệ ở

L ng, Bình. Năm th 27 (1874) đánh d p ch a xong, cách tr c vi c quân L ngạ ứ ẹ ư ị ả ệ ở ạ

Bình. Năm th 28 (1875) vua cho Oai B c Ninh đã lâu, chi phí r t nhi u mà ch aứ ở ắ ấ ề ư

có t c ki n hi u nào, b t gi i ch c, t m cho hàm th ng bi n Thái Nguyên thấ ế ệ ắ ả ứ ạ ươ ệ ứ

v , đ m u ki n hi n sau này. Li n m c b nh xin v r i ch t.ụ ể ư ế ệ ề ắ ệ ề ồ ế

Oai có tính khoan bình hòa d , th ng gi hi n pháp trong n c, th y k l iị ườ ữ ế ướ ấ ẻ ạ

làm t có ý thâm thi m, t t trách móc t n m t và b o: "Ta tr ng c d u khôngờ ể ấ ậ ặ ả ị ụ ẫ

dám b o là vô oan nh ng g c ch có m t lòng b t nh n thôi". Khi Tu n phả ư ố ỉ ộ ấ ẫ ầ ủ

Thu n Thành, th t c h t y không l y quan quách chôn b m , ông th y màậ ổ ụ ạ ấ ấ ố ẹ ấ

th ng đ ng quyên b ng mua quan tài sai ng i đ ng ch qu n, g i tên n i đó làươ ứ ổ ườ ứ ủ ả ọ ơ

ph ng Xuân Th , vì có b ng t th ng na ná là nh th . Khi ph ng m nh đi thườ ọ ụ ừ ườ ư ế ụ ệ ị s vua có làm bài th cho r ng : "Kh ng h a ngoan dân du Hán tái, M c phiên lânư ơ ằ ẳ ứ ạ

qu c phú tu n phong, b c môn t a th c tòng kim c , tiên kh i hoàn tham h uố ầ ắ ỏ ượ ổ ả ậ

kính công" (Nghĩa là : Há đ ngoan dân qua i Hán, Không phi n lân qu c ch u tôiể ả ề ố ị

T n, B c môn then khóa t nay v ng, Kh i t u r i sau sẽ xét công). Đ rõ vi cầ ắ ừ ữ ả ấ ồ ủ ệ

biên gi i ngoài b c, nhà vua v n th ng đ ý, nh ng đám th ph ra vào n i r ngớ ắ ẫ ườ ể ư ổ ỉ ơ ừ

rú, n ng n s n lam ch ng khí, lúc hàng lúc ph n v v đánh d p đ u khó, nênặ ề ơ ướ ả ỗ ề ẹ ề

không thành công r t là đáng ti c. Khi ch t vua th ng khó nh c, truy ph c choấ ế ế ươ ọ ụ

H ng lô t khanh. Con là Hà Hi p cũngồ ự ệ

Mai Anh Tu nấ

T là L ng phu, ng i huy n Nga S n, t nh Thanh Hóa. T 8 đ i là Châuự ươ ườ ệ ơ ỉ ổ ờ

đ ng lúc nhà Lê trung h ng l y võ t ng kh i nghi p, b làm Ph qu c côngươ ư ấ ướ ở ệ ổ ụ ố

th n Toàn qu n công, t đó tr v sau đ i đ i đ c công lao th phi t, đ n t ngầ ậ ừ ở ề ờ ờ ượ ế ệ ế ằ

t là Chu n đ ti n sĩ c p đ đ i Vĩnh Khánh (1729- 1732) Lê Duy Ph ng, làmổ ẩ ỗ ế ậ ệ ờ ườ

Binh b th lang H ng lĩnh h u. T là Mông làm đ ng bình ch ng s . Cha làộ ị ươ ầ ổ ồ ươ ự

Trinh tránh lo n Tây S n, n c di d ng chí khí, đ n qu c tri u đ u năm Giaạ ơ ẩ ư ưỡ ế ố ề ầ

Long ra ng, đ u v chân d t sĩ, b Tri huy n Thanh Trì, có t p th "Mong trai"ứ ầ ề ậ ổ ệ ậ ơ

truy n bá đ i.ề ở ờ

Anh Tu n lúc nh đ c sách qua m t l t là thu c tu i m i 20 đã có ti ngấ ỏ ọ ộ ượ ộ ổ ớ ế

v văn. Thi u Tr năm th 3 (1843) đ Đ nh t giáp ti n sĩ c p đ đ tam danh.ề ệ ị ứ ỗ ệ ấ ế ậ ệ ệ

Anh Tu n khi tr c tên là Th Tu n, t i lúc đ , vua m ng đ c ng i cho tên làấ ướ ế ấ ớ ỗ ừ ượ ườ

Anh Tu n, l i cho bài th đ t yêu d u. Lúc đ u b Hàn lâm vi n tr c tác, sungấ ạ ơ ể ỏ ấ ầ ổ ệ ướ

N i các bí th s hành t u, chuy n Th đ c, r i đ i Th đ c h c sĩ sung bi n côngộ ư ở ẩ ể ị ộ ồ ổ ị ộ ọ ệ

vi c N i các. T Đ c năm đ u (1848) quan Vi t Đông (Qu ng Đông, Trungệ ộ ự ứ ầ ở ệ ả

Qu c) là Ngô H i Lân nhân gió bão phiêu d t t i c a bi n n c ta, vua chu n choố ộ ạ ớ ử ể ướ ẩ

đ a văn t i l ng Qu ng sai ph đáp thuy n buôn v n c, L H hai b chi u lư ớ ưỡ ả ụ ề ề ướ ễ ộ ộ ể ệ

tr c, xin phái quan thuy n đi h t ng, đem nhi u thóc g o và g có ti ng đ đ yướ ề ộ ố ề ạ ỗ ế ể ẩ

thuy n, l i 20.000 l ng b c c a công đ d b ki m mua hóa v t ch . Anhề ạ ạ ạ ủ ể ự ị ế ậ ở ợ

Tu n cho nhà vua m i nhi p chính, mu n ngăn cái m m xa x , dâng s nói th ngấ ớ ế ố ầ ỉ ớ ố

thi t v vi c đó, đ i l c r ng : "V kho n sang Vi t Đông đã đ c đình ch , trongế ề ệ ạ ượ ằ ề ả ệ ượ ỉ

ngoài đ u bi t, nay l y vi c c đ ng th ng k m c n n đ hòa m c lân bang màề ế ấ ệ ứ ộ ươ ẻ ắ ạ ể ụ

kèm chuy n đi doanh th ng mua bán đ i chác, th i l y danh nghĩa đ a đi màế ươ ổ ờ ấ ư

đem hóa l i tr v , không rõ ng i n c láng gi ng sẽ g i cái thuy n y là thuy nợ ở ề ườ ướ ề ọ ề ấ ề

gì? V nay con đ ng L ng S n quân l u kh u lan tràn đã có hàng tu n, t biênả ườ ạ ơ ư ấ ầ ờ

th l i t i mà đ ng s th i b t nh t. Nghĩ t i đó ch sinh ng ng n cho m t n nư ạ ớ ươ ự ờ ấ ấ ớ ỉ ớ ẩ ộ ạ

th ng. Thi t t ng vi c làm trái ng c ch a đáng là nghĩa. Xin nh ng hóa v tườ ế ưở ệ ượ ư ữ ậ

này cho đi theo thuy n đem m th ng cho chi n sĩ đ quét nhanh đám gi cề ộ ưở ế ể ặ

"ngoài biên". T s tâu vào, vua giao xu ng B L i bàn t i, các đ i th n liên ti pờ ớ ố ộ ạ ộ ạ ầ ế

dâng s xin khoan tha cho. Vua bèn trách nh , r i ra làm Án sát s L ng S n.ớ ẹ ồ ứ ở ạ ơ

B y gi th gi c đang bành tr ng, ng i ph n nhi u l y làm nguy, Anh Tu nấ ờ ế ặ ướ ườ ầ ề ấ ấ

vào bái m ng, t c thì t i nh n ch c, m i đ c h n m t tháng đã đánh đ c g c ạ ứ ớ ậ ứ ớ ượ ơ ộ ượ ặ ở

H u Khánh, đ c ch khen ng i, nhân dâng s : "Xin đình vi c l u quan, bãi vi cữ ượ ỉ ợ ớ ệ ư ệ

chuy n v n rèn t p th dõng đ th s c cho dân, và ng m bài xích th gi c". Sauể ậ ậ ổ ể ư ứ ầ ế ặ

đó gi c do đ ng Tiên Yên nhòm ngó L c Bình. Anh Tu n cùng Ch ng v làặ ườ ộ ấ ưở ệ

Nguy n Đ c đem quân t i đánh đu i đ n Yên Bác, gi c lui gi Thi t Khê, Anhễ ạ ớ ổ ế ặ ữ ế

Tu n bàn nên d ng binh đ xem th gi c, Đ c không theo c đánh tr ng ti n đi,ấ ừ ể ế ặ ạ ứ ố ế

Anh Tu n s Đ c ti n m t mình không có c u vi n, cũng đem quân s b k ti pấ ợ ạ ế ộ ứ ệ ở ộ ế ế

ti n đi. Ti n quân đã vào n i hi ;m đ a b vây tr i gi c d i núi, gi c b tr iế ề ơ ể ị ổ ạ ặ ở ướ ặ ỏ ạ

lên núi, Đ c thúc quân tranh nhau lên núi. Gi c lăn đá ném lo n x nh m a, khạ ặ ạ ạ ư ư ổ

chi n đ c m t lúc, chân Đ c b th ng r i gi c gia h i. Anh Tu n trong khi điế ượ ộ ạ ị ươ ồ ặ ạ ấ

nghe tin ti n quân b t l i mà Đ c đã ch t, chúng đ u ngăn l i b o ti n cũng vôề ấ ợ ạ ế ề ạ ả ế

ích, Anh Tu n nói : "Đ c d u ch t, t n binh còn trong núi, ta n u không t i th iấ ạ ẫ ế ả ở ế ớ ờ

vào h t trong tay gi c." Bèn t i men núi th y b i binh trong r ng r m d n d nế ặ ớ ấ ạ ở ừ ậ ầ ầ

l i v t h p. Quân gi c lan tràn đ y r y núi hang th a th đánh gi t, quân Tu nạ ề ụ ọ ặ ầ ẫ ừ ế ấ

đ ch không n i bèn v ch y, gi c v i đ n tranh nhau che l p, Anh Tu n l y g mị ổ ỡ ạ ặ ộ ế ấ ấ ấ ươ

đâm bèn b h i. B y gi là ngày m ng 6 tháng 4 năm T Đ c th 8 (1855). Vi cị ạ ấ ờ ồ ự ứ ứ ệ

đ n tai vua, vua c m đ ng th ng xót, thân b o th th n vì đó th than ch y n cế ả ộ ươ ả ị ầ ở ả ướ

m t, truy t ng Hàn lâm vi n tr c h c sĩ sai h u t h i thăm ng i m .ắ ặ ệ ự ọ ữ ư ỏ ườ ẹ

Anh Tu n là con ng i m k , g p khi phong t ng, trình bày, vua chu nấ ườ ẹ ế ặ ặ ẩ

phong cho m c . Sau khi Anh Tu n ch t vua suy nghĩ sau cùng bàn phong c mẹ ả ấ ế ả ẹ

đ , còn con th i ghi tên sẽ l c d ng.ẻ ờ ụ ụ

Anh Tu n ngày th ng cùng v i ng i ta hòa nhã d dàng mà th vua l yấ ườ ớ ườ ễ ờ ấ

đi u trung can ngăn, khi lâm s chí gi nghĩa, n i s t i không vì ngoài r ng màề ự ữ ơ ở ạ ở ừ

não lo n. Sau khi ch t sĩ phu đ u t ng nh phong ti t, mà t nh thành L ng S nạ ế ề ưở ớ ế ỉ ạ ơ

vì đó d ng đ n th .ự ề ờ

Vũ Văn Tu nấ

Ng i huy n Gia Lâm, t nh B c Ninh (Nay thu c Hà N i). Thi u Tr năm thườ ệ ỉ ắ ộ ộ ệ ị ứ

3 (1843) đ ti n sĩ c p đ , lúc đ u b Hàn lâm biên tu, đ i Tri ph Hà Trung.ỗ ế ậ ệ ầ ổ ổ ủ

Tu n là ng i bình d g n dân, khi công h cho các trò t i gi ng t p, th ng đ nấ ườ ị ầ ạ ớ ả ậ ườ ế

vài trăm ng i. T Đ c năm đ u (1848) tri u b Th gi ng sung S quán biên tu,ườ ự ứ ầ ệ ổ ị ả ử

khi d n ra m t có trình bày trong b n tâu là : xin cho thu ru ng T ng S n đ cẫ ắ ả ế ộ ở ố ơ ượ

chi t n p thay ti n và cho tri t lính đóng thú Tr n Man". Vua theo. Năm th 5ế ộ ề ệ ở ụ ấ ứ

(1852) b Th đ c sung phó s sang Yên Kinh, tr i 3 năm m i v n c, vua giaổ ị ộ ả ớ ề ướ

th ng l o (l i nói th y truy n Phan Huy V nh), r i c t Th gi ng h c sĩ. Nămưở ạ ờ ấ ở ệ ị ồ ấ ị ả ọ

th 10 (1857) đ i Án sát s H ng Hóa, m c vi c ph i gi i ch c theo quân th b tứ ổ ứ ư ắ ệ ả ả ứ ứ ắ

gi c, r i m ch t, truy th Th đ c.ặ ồ ố ế ụ ị ộ

Khi tr c Văn Tu n Hà Trung có hu chính, sau dân d ng đ n th . Con làướ ấ ở ệ ự ề ờ

Hy tr i b tri huy n.ả ổ ệ

Đ Phátỗ

T là T Tu n. Tiên t là ng i t nh Thanh Hóa, đ u năm Lê H ng Đ cự ử ấ ổ ườ ỉ ầ ồ ứ

(1470-1497) cùng v i ng i làng t i n i Qu n Ph ng b bi n S n Nam d ngớ ườ ớ ơ ầ ượ ở ờ ể ơ ự

p khai kh n ru ng n ng r i làm nhà đó. Phát sinh ra sáng su t kháu kh nh,ấ ẩ ộ ươ ồ ở ố ỉ

tu i 20 h c thu t càng đ n. Thi u Tr năm th 3 (1843) đ ti n sĩ c p đ b Hànổ ọ ậ ế ệ ị ứ ỗ ế ậ ệ ổ

Lâm vi n biên tu, vì cha m già, cáo t xin v ph ng d ng. T Đ c năm đ uệ ẹ ừ ề ụ ưỡ ự ứ ầ

(1848) kh i b Tri ph ng Hòa thăng đ c h c Ngh An. Sĩ t theo h c k cóở ổ ủ Ứ ố ọ ệ ử ọ ể

hàng nghìn, r i n i chuy n làm Qu c t giám t nghi p, vì m xin v ngh . G pồ ộ ể ố ử ư ệ ố ề ỉ ặ

báo đ ng có gi c đông b c, tri u đình cho ông l i làm th ng bi n t nh y,ộ ặ ở ắ ề ở ạ ươ ệ ỉ ấ

đem tráng sĩ đã m đ c ph gi b bi n.ộ ượ ụ ữ ờ ể

Năm th 17 (1864) c t làm Quang l c t thi u khanh sung S quán to n tu,ứ ấ ộ ự ế ử ả

r i l i chu n cho v t nh y làm th ng bi n kiêm kinh lý nh ng ru ng b khôngồ ạ ẩ ề ỉ ấ ươ ệ ữ ộ ỏ

H i H u huy n Giao Th y, r i ti n lên H ng lô t khanh, sung Nam Đ nh doanhở ả ậ ệ ủ ồ ế ổ ự ị

đi n phó , kiêm th ng bi n công vi c đ phòng ngoài bi n, đ c ít lâu choề ứ ươ ệ ệ ề ở ể ượ

tri u đ i làm Qu c t giám t t u, l i tái xu t làm doanh đi n phó s kiêm sungệ ổ ố ử ế ử ạ ấ ề ứ

tu n phòng ngoài bi n.ầ ể

Năm th 26 (1873) thành Nam Đ nh th t th , Phát có d làm công vi cứ ị ấ ủ ự ệ

tu n phòng ngoài bi n, đáng nhẽ ph i trói đ a v kinh, vua chu n cho l i vàầ ể ả ư ề ẩ ở ạ

khéo v v t h p sĩ dân theo t nh sai phái y nhi m, c ra s c chóng tr quânỗ ề ụ ọ ỉ ủ ệ ố ứ ừ

gi c bi n đ chu c l i tr c. Sau đó b n án dâng lên ph i đánh tr ng đi 73; y.ặ ể ể ộ ỗ ướ ả ả ượ ầ

Con là B nh Thành dâng t xin ch u thay. Vua gia n cho chu c t i ph i mi n ch c,ỉ ờ ị ơ ộ ộ ả ễ ứ

r i l i khai ph c biên tu sung vi c bi n đi n, l i lĩnh doanh đi n s . Năm th 35ồ ạ ụ ệ ệ ề ạ ề ứ ứ

(1882) tu i đã 70 xin v h u, vua cho. Thành Thái năm đ u (1889) khai ph cổ ề ư ầ ụ

H ng lô t khanh, l i cho tu i cao có đ c v ng ti n b Th lang, r i cho trí s . Khiồ ự ạ ổ ứ ọ ế ổ ị ồ ự

m t th 81 tu i.ấ ọ ổ

Khi tr c t nh Nam Đ nh, cát bi n ngày m t đ y d y, thành n i b hoangướ ỉ ị ở ể ộ ầ ẫ ơ ỏ

trông không b b n, Phát tr c sau làm doanh đi n s đ ng chiêu t p nh ng nhàờ ế ướ ề ứ ứ ậ ữ

th c h . Khách h cho khai kh n đ c thành ru ng mà sau khi niên h n đã nh tự ộ ộ ẩ ượ ộ ạ ấ

đ nh đ y đ ph i n p thu tính ra 10.000 m u có l , nhân đinh đ v sum h pị ầ ủ ả ộ ế ẫ ẻ ổ ề ọ

l p thành nh ng p : Qu Ph ng, Trung Ph ng, Trùng Quang, Thanh Trà, Doãnậ ữ ấ ế ươ ươ

Đông và L c Trung đ u s m u t thành thôn xóm, ng i đ u đ c nh . Con làộ ề ầ ấ ườ ề ượ ờ

B nh Thành đ h ng gi i, b giáo th , tr i thăng hàm tr c tác.ỉ ỗ ươ ả ổ ụ ả ướ

Ph m Phú Thạ ứ

là Giáo Chi, hi u là Trúc Đ ng, bi t hi u là Giá Viên, tiên t&#7893; tự ệ ườ ệ ệ ừ

B c sang, l thu c vào s huy n Diên Ph c, t nh Qu ng Nam. Phú Th m ch tắ ệ ộ ổ ở ệ ướ ỉ ả ứ ẹ ế

s m, nhà nghèo chăm h c, cùng v i anh là c nhân Phú Duy th cha m r t hi u.ớ ọ ớ ử ờ ẹ ấ ế

Thi u Tr năm th 3 (1843) đ ti n sĩ c p đ , lúc đ u b biên tu, tr i Tri phệ ị ứ ỗ ế ậ ệ ầ ổ ả ủ

L ng Giang, thăng th đ c, vì có tang cha m ngh ch c, khi h t tr sung Kinh diênạ ị ộ ẹ ỉ ứ ế ở

kh i c chú. T Đ c năm th 3 (1850) b y gi nhân m a rét, th y nhà vua nàoở ư ự ứ ứ ấ ờ ư ấ

bãi tri u, nào nhà Kinh diên cũng ít ra ng , Phú Th dâng s can l c r ng : "Lề ự ứ ớ ượ ằ ễ

đ i đình ít th y ra tri u th , nh c n i uy n kèn tr ng su t c đêm, nhà Kinh diênạ ấ ề ị ạ ộ ể ố ố ả

lâu không t i gi ng, ch n tri u đình lâu không ban h i, th n t b n ph ngớ ả ố ề ỏ ầ ử ở ố ươ

ph huy n cũng lâu không đ c th a ch thanh v n. L i nói : thái y ph ng thu củ ệ ượ ừ ỉ ấ ạ ươ ố

đi u hòa, th c cũng quá ngh thu t, qu n th n dâng s th nh an, vì tình khu tề ự ư ệ ậ ầ ầ ớ ỉ ấ

c l i nói". L i lẽ trong t không còn kiêng s , na ná là nh th .ả ờ ờ ờ ợ ư ứ

Vua cho l i nói khí quá khích, răn b o không n b t t i đình ngh cho là h yờ ả ỡ ắ ộ ị ủ

báng đ nh b t t i đ , nh ng gi ng quan và ngôn quan xin khoan tha cho. Vua b o :ị ắ ộ ổ ư ả ả

tr m không n b , nh ng răn v nóng b y quá, bèn b t đi ph i làm th a nôngẫ ỡ ỏ ư ề ậ ắ ố ừ

d ch (ch y tr m v vi c canh nông). Đ c đ y năm l i kh i ph c làm Đi n t ch,ị ạ ạ ề ệ ượ ầ ạ ở ụ ể ị

ph ng m nh phái sang đông, r i b Tri ph T Nghĩa. Đ a gi i phía tây ph cóụ ệ ồ ổ ủ ư ị ớ ủ

b c lũy dài, đ t không m u m dân l i nghèo, Phú Th theo b c l i tr khi x a,ứ ấ ầ ỡ ạ ứ ậ ạ ị ư

khuyên l p kho nghĩa th ng h n 50 s đ d b ch n t . Dân l y làm ti n.ậ ươ ơ ở ể ự ị ẩ ế ấ ệ

Chuy n ông làm Viên ngo i lang B L . G p quân ác Man Th ch Bích thu cể ạ ộ ễ ặ ở ạ ộ

Qu ng Ngãi làm r i lo n, quan quân ti n đ p. Vua cho Phú Th tr c đây cóả ố ạ ế ẹ ứ ướ

nh m ch c ph T Nghĩa tình th am hi u phái đi theo quân th , Phú Th đemậ ứ ở ủ ư ế ể ứ ứ

chi nhánh đánh phá tr i Man N c D a, d p yên. Tr i thăng án sát s hai t nhạ ở ướ ừ ẹ ả ứ ở ỉ

Thanh, Hà r i vào tham vi c Các.ồ ệ

Năm th 12 (1859) vì m cáo, vua sai ng i ban cho sâm qu thu c men,ứ ố ườ ế ố

Phú Th l i vì c i táng ngôi m b xin v quê. Vua nói : "ng i n u mu n m uứ ạ ả ộ ố ề ườ ế ố ư

báo đáp th i ngày còn i, tr m không trách v chóng mong ki n hi u", c p cho 20ờ ẫ ề ế ệ ấ

l ng b c b o v , khi t i Kinh tâu xin các vi c : đ p đê kh i sông và tu n phòngạ ạ ả ề ớ ệ ắ ơ ầ

hu n luy n Qu ng Nam đ c c t làm Th lang B L i, r i th Tham tri.ấ ệ ở ả ượ ấ ị ộ ạ ồ ự

Năm th 16 (1863) ch súy Pháp y phái ng i t i báo v kỳ đi s , vua saiứ ủ ủ ườ ớ ề ứ

sung làm Khâm sai đ i th n t i Gia Đ nh cùng v i nguyên sai là Phan Thanh Gi nạ ầ ớ ị ớ ả

và Lâm Duy Thi p (cũng có th đ c là Lâm Duy Hi p) cùng đi gi ng thuy t. Vìế ể ọ ệ ả ế

không công tr ng ph i giáng m t c p đ c l u L i sung Phó s sang Tây cùng v iạ ả ộ ấ ượ ư ạ ứ ớ

Chánh s Phan Thanh Gi n và B i s Ng y Kh c Đ n cùng đi, k p lúc v có dângứ ả ồ ứ ụ ắ ả ị ề

2 t p: "Tây hành nh t ký" và "Tây phù thi th o" mà t tr c tác ra.ậ ậ ả ự ướ

Vua xem có c m đ ng, và làm m t bài th đ ghi có câu r ng : "L ch thi p dĩả ộ ộ ơ ể ằ ị ệ

thân nam t chí, m u th i v t t phó không ch ng" (nghĩa là : th a chí nam nhiứ ẫ ờ ị ấ ươ ỏ

khi l ch thi p, lo th i ch a ch c đ t không). R i đ i b Tham tri B L i.ị ệ ờ ư ắ ể ờ ồ ổ ổ ộ ạ

ht="0">

Năm th 18 (1865) ti n th H b Th ng th sung C m t vi n đ i th n,ứ ế ự ộ ộ ượ ư ơ ậ ệ ạ ầ

có m t xin đ t 4 tuyên ph s các đ a đ u : V Qu ng Tr thì 9 châu Cam L ,ậ ặ ủ ứ ở ị ầ ề ả ị ở ộ

v Bình Đ nh th i n i cùng c c v đ a gi i phía tây trên t ng An Tây, v Nghề ị ờ ở ơ ự ề ị ớ ổ ề ệ

An thì ph Tr n tây; v H ng Hóa th i ph Đi n Biên xây thành làm tr ngở ủ ấ ề ư ờ ở ủ ệ ườ

giao d ch ch búa, ngoài s a thu th ng chính mà ng ý v quân chính. L i xinị ợ ử ế ươ ụ ề ạ

l p th t đ i đ i đ c ti p c n mà li u đánh thu khi n cha anh con em h cùngậ ổ ừ ờ ờ ượ ế ậ ệ ế ế ọ

nhau ngăn gi . Đình th n cho l i trình bày th c có ý ki n làm m nh v ng n i biênữ ầ ờ ự ế ạ ữ ơ

phòng, xin m t t cho các t nh rõ xét r i Ph c l i, nh ng vi c rút c c khôngậ ư ỉ ồ ướ ạ ư ệ ụ

thành.

Năm th 26 (1873) vì H b gi u l i r i v hoá v t c a nhà n c, ph iứ ộ ộ ấ ỗ ồ ề ậ ủ ướ ả

giáng Th lang, r i khai ph c Tham tri, v n th c Th ng th .ị ồ ụ ẫ ự ượ ư

Năm th 27 (1874) c Kỳ m i m nhà th ng chính, các n c t i h pứ ở ắ ớ ở ươ ướ ớ ọ

đông đúc, qua l i thành thù ng, s th n ng n ; vua cho Phú Th am hi u, và tàiạ ứ ự ể ặ ề ứ ể

cán lão luy n, t ng d vào khu ph , bi t rõ tr c sau, đ i th H i D ng T ngệ ừ ự ủ ế ướ ổ ự ả ươ ổ

đ c, kiêm sung T ng lý th ng chính đ i th n. Phú Th nhân xin v quê thămố ổ ươ ạ ầ ứ ề

vi ng m t tu n, vua cho, và d r ng : "Phú Th nhà nh không nghèo, nh ng làmế ộ ầ ụ ằ ứ ư ư

b i th n g n n i khu m t đã lâu, nay nhân vi c g p, l i v quê thăm h i, cho b cồ ầ ầ ơ ậ ệ ấ ạ ề ỏ ạ

10 l ng và b c nén 10 nén, đ t th t t thù lao và khuy n liêm. Ng i đem vạ ạ ể ỏ ể ấ ế ươ ề

cung vi c t t r i chia cho h hàng đ vinh d đ c vua ban. Hôm t i nh m ch cệ ế ự ồ ọ ể ự ượ ớ ậ ứ

gi m t lòng công b ng thanh b ch, ch b t ch c sáo h t c đ ph vi c h c vàữ ộ ằ ạ ớ ắ ướ ủ ụ ể ụ ệ ọ

l i nói là đ c". Khi vào Kinh ông dâng s nói : "nh ng n i giáo h t H i An,ờ ượ ớ ữ ơ ạ ở ả

chính nên c n phong kh n thi t, n u d a vào ng i t ra đã quá hèn y u. G nầ ẩ ế ế ự ườ ỏ ế ầ

đây các tài t ng đ t b c duy có Tôn Th t Thuy t và Ông Ích Khiêm là t ngướ ở ấ ắ ấ ế ươ

đ i tr i. Nay Ích Khiêm cáo b nh v nhà. Th n khi v quê có ghé thăm h i, th iố ộ ệ ề ầ ề ỏ ờ

nói : "B nh cũ ngày m t gi m, răng ng a năm m t l n, không ra m u toan báoệ ộ ả ự ộ ớ ư

đáp, là ng i ph ân ph c tâm". V y xin gia n chu n cho theo th n t i quy nườ ụ ụ ả ậ ơ ẩ ầ ớ ề

c p cho hàm T ng đ c, đ đ c hi u báo, may ra nh uy linh có th đ c ít vi cấ ướ ố ể ượ ệ ờ ể ượ ệ

đ th n chuyên tâm vi c dân chính. Đó là th n theo th đ c ý c a nhà vua, nghĩ tể ầ ệ ầ ể ứ ủ ỏ

trong b n ph n c a mình đâu dám l y tình riêng n i chân lý, mà vì h đ c cóổ ậ ủ ấ ơ ọ ượ

ch tác thành".ỗ

Vua nói : "Ng i gi ch c tham b i đã lâu, g p vi c nên bi t kỹ. Nay t i đóươ ữ ứ ồ ặ ệ ế ớ

v yên phòng b c t đ c v ng m nh mà vi c th ng chính có quan h l n, nênỗ ị ố ượ ữ ạ ệ ươ ệ ớ

thi th tài m u làm c t có l i không h i, mà ph i gi b ng c g ng l y ti t tháoố ư ố ợ ạ ả ữ ụ ố ắ ấ ế

cho công b ng trong s ch. B ng đã sáng su t th i vi c đ u bi n đ i x ng đángằ ạ ụ ố ờ ệ ề ế ổ ứ

c . Còn Ích Khiêm nh đã đ i h t l i tr c giao cho ng i thi n hóa thêm, nhânả ư ổ ế ỗ ướ ươ ệ

cho bài th đ c g ng lên. Th r ng :ơ ể ố ắ ơ ằ

Phiên âm:

L u h u tr ng m o c khôi ngô,ư ầ ạ ạ ự C p ng a Hoài d ng b nh b t c .ấ ọ ươ ệ ấ ồ

Tuy n dũng ch th ng nhiêu qu c phú,ề ư ươ ố

Băng tiêu qu n đ o t nh quân nhuầ ạ ỉ

Thanh vân t o đ t u nh ng h c,ả ạ ư ư ọ

B ch t không đàm m n t nho.ạ ủ ạ ự

Đông hãi hùng phong nh tán tíchư

B n Tào trùng tán Qu ng Di Ngô.ả ả

D ch nghĩa:ị

Tr ng m o l i khôi ngô,ạ ạ ạ

C t nh c ng i Hoài b nh ch a luiấ ắ ườ ệ ử

Su i m nh ngh buôn gây qu c phúố ạ ề ố

Váng tan b n gi c, đ quân nhu.ọ ặ ỡ

Đ ng mây s m đ t nh ng còn h c,ườ ớ ạ ư ọ

Tóc b c bàn suông t ng o mình.ạ ự ạ

Gió m nh bi n đông công tr n t n.ạ ể ạ ấ

H Tào l i n c ti ng Di Ngô.ộ ạ ứ ế

L i chu n cho h a l i dâng lên và ban cho 2 chi th ng h ng kim c ngạ ẩ ọ ạ ượ ạ ươ

toàn sâm cùng m t bình chè th ng h ng bích loa (hình con c màu bi c) Quanộ ượ ạ ố ế ở

Đông (đ u là c a s b sang Thanh mua v ), cùng d r ng: đó là đ ng ch giề ủ ứ ộ ề ụ ằ ươ ỗ ữ

tr ng nhi m nhi u vi c nguy k ch nên không quên."ọ ệ ề ệ ị

Phú Th khi đi đ ng qua Thanh Hóa có h i bi t Phan Đ c Tr ch tr c khiứ ườ ỏ ế ứ ạ ướ

làm Ni t s Thanh (b y gi lĩnh B chính Nam Đ nh) làm vi c ph n nhi uế ự ở ấ ờ ố ở ị ệ ầ ề

không đúng, có t m t phong tâu lên. Vua giao t y xu ng vi n duy t l i. Khi ôngờ ậ ờ ấ ố ệ ệ ạ

t i t nh, thì t nh thành sau khi binh h a dinh th đ t phá, làng p tiêu đi u, khiớ ỉ ỉ ỏ ự ấ ấ ề

tr c, có bàn đ t nha th đ khai tr ng vi c tu n phòng bi n, đ u ch a xâyướ ặ ự ể ươ ệ ầ ở ể ề ư

d ng. phú Th ngày cùng phó vi n m i là Nguy n Tăng, Nguy n Đa Ph ng m uự ứ ệ ớ ễ ễ ươ ư

x p đ t công vi c d n d n đã có manh m i; g p lúc đê huy n văn Giang t nh B cế ặ ệ ầ ầ ố ặ ệ ỉ ắ

v , n c l t tràn c 2 ph Bình Gianh Ninh Giang thu c H i D ng, dân đói phiêuỡ ướ ụ ả ủ ộ ả ươ

l u t n mát t i t nh đ i ch n k cho hàng v n mà kho không còn c a đ . Phú Thư ả ớ ỉ ợ ẩ ể ạ ủ ể ứ

xin phân trích kho g o H ng Yên 5 v n ph ng phát ch n cho, l i cho dân c mở ạ ư ạ ươ ẩ ạ ầ

c đ đ c c p cho nhà có c a. L i phái thu c h đem nh ng ng i kh e m nh t iố ồ ạ ấ ủ ạ ộ ạ ữ ườ ỏ ạ ớ

huy n Đông Tri u cày c y khai kh n sinh s ng, ch khi n c xu ng cho v làngệ ề ấ ẩ ố ờ ướ ố ề

m c, dân nh đó m i s ng. Khi nha th v th ng chính đã xong, h i đ ng lãnhụ ờ ớ ố ự ề ươ ộ ồ

s m c ng chiêu th ng, m t d i sông C m thuy n xe t h p đông đúc thành raự ở ả ươ ộ ả ấ ề ụ ọ

n i l c th .ơ ạ ổ

Năm th 29 (1876) chu n cho đ c th c th , Phú Th l i xin đ t tr ngứ ẩ ượ ự ụ ứ ạ ặ ườ

mua g o ch An Biên huy n An D ng và xã Đ S n huy n Đông Tri u, cho dânạ ở ợ ệ ươ ồ ơ ệ ề

mua g o và đánh thu . B y gi S th ng chính m i m , quân gi c bi n ch aạ ế ấ ờ ở ươ ớ ở ặ ể ư

h t. Nh đ o Cát Bà Qu ng Yên (Nay thu c H i Phòng) tr c v n là n i s mế ư ả ở ả ộ ả ướ ẫ ơ ầ

u t ra vào c a gi c và l u dân Khâm châu t i đó ph n nhi u càn g ngangấ ủ ặ ư ớ ở ầ ề ỡ

ng c; vua cho vi c quan h t i phong c ng, sai Phú Th phái xét tình tr ng,ượ ệ ệ ớ ươ ứ ạ

nên đánh d p nên v v tùy li u khu x . Phú Th t c thì phái th ng bi n làẹ ỗ ề ệ ử ứ ứ ươ ệ

L ng n t i hi u d , l u dân đ u yên nghi p, bèn đ t bang tr ng và đ u m cươ ế ớ ể ụ ư ề ệ ặ ưở ầ ụ

cho khai danh sách ch u thu thành ra biên h , m t h t Qu ng Yên t m đ c yênị ế ộ ộ ạ ả ạ ượ

l ng.ặ

Năm th 31 (1878) thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ, v n lĩnh T ng đ c.ứ ự ệ ệ ạ ọ ẫ ổ ố

Tr c đây tên th ph n c Thanh là Lý D ng Tài chia quân qu y nhi u 2 t nhướ ổ ỉ ướ ươ ấ ễ ỉ

L ng B c mà huy n Đông Tri u và Nam Sách cùng đó ti p c n, đã tâu lên. Vuaạ ắ ệ ề ế ậ

chu n cho Đông Thành đ đ c là Tôn Th t Hoè đem quân 500 ng i chia đ nẩ ề ố ấ ườ ồ

đóng gi ; đ n b y gi l i tâu nói, lính lâu chi phí r ng mà nhàn h sinh tr n i.ữ ế ấ ờ ạ ở ộ ạ ễ ả

Xét ra n i đó ru ng r t b hoang nhi u đ n 21.800 m u có l , xin cho đ t nhaơ ộ ấ ỏ ề ế ẫ ẻ ặ

phòng kh n, v a phòng th , v a khai kh n, khi n ng i và đ t ch u đ ng đ cẩ ừ ủ ừ ẩ ế ườ ấ ị ự ượ

lâu, trông th y m u toan đ c vĩnh vi n và trình bày m i vi c nên phòng kh n".ấ ư ượ ễ ọ ệ ẩ

Vua cho đó cũng là vi c h ng l i tr h i, y l i xin cho thi hành. Tháng 11 năm yệ ư ợ ừ ạ ờ ấ

g p ti t tr i m a rét, sai ng i đem cho 10 chi sâm d b o cái ý keo s n.ặ ế ờ ư ườ ụ ả ơ

Năm th 32 (1879) g p d p Th t tu n khánh ti t c a Nghi Tiên Ch ngứ ặ ị ấ ầ ế ủ ươ

hoàng h u, xin v l y m ng, vua cho và chu n cho Lê Đi u đ n th thay. R i vìậ ề ạ ừ ẩ ề ế ự ồ

quân buôn gi o quy t kh i x ng phao đ n, đem vi c m t tâu lên, l i chu n choả ệ ở ướ ồ ệ ậ ạ ẩ

l i làm vi c. Sau đó vi n b c th n tâu nói : "Phú Th cùng v i th lĩnh Pháo tìnhở ạ ệ ệ ạ ầ ứ ớ ủ

không hòa h p nên có l i trách móc. Đ i l c g o xu t ra cho ng i buôn c aợ ờ ạ ượ ạ ấ ườ ủ

Pháp th i nghiêm c m mà ng i Thanh th i th ng buông tha. t nh Ninh Hàờ ấ ở ườ ờ ườ Ở ỉ

th i nghiêm c m mà Trà Lý, ch m t n i đó là cho. Đ u do Đông đ c (Đông đ cờ ấ ở ỉ ộ ơ ề ố ố

là T ng đ c t nh Đông) làm c , xin l a phát ng i khác thay. Vua cho h là l i lẽổ ố ỉ ả ự ườ ọ ờ

có m t m t, không chu n cho thay đ i, ch m t d nghiêm trách đ đ i l i ra s cộ ặ ẩ ổ ỉ ậ ụ ể ổ ỗ ứ

mà làm, khi n cho yên l ng tình hình buôn bán và h t l i nói phao lên. Không thế ặ ế ờ ế

sẽ k t t i gây bi n, g p Khâm phái ng s là D ng Qu n l i cho h t y ph nế ộ ế ặ ự ử ươ ả ạ ạ ấ ầ

nhi u có ng i buôn n c Thanh ch tr m g o và viên giám đ c vi c tu n phòngề ườ ướ ở ộ ạ ố ệ ầ

ngoài bi n là L ng Văn Ti n (anh em h ngo i v i Phú Th ) c y th ch g o rể ươ ế ọ ạ ớ ứ ậ ế ở ạ ạ

ngoài qu c v.v... thanh minh tâu lên. Vua sai nguyên chu n cho Th đ c là Lê Đi nố ẩ ự ố ề

đ i sung Khâm sai tra xét, Phú Th m c b nh xin v Kinh ch a thu c và đ i án;ổ ứ ắ ệ ề ữ ố ợ

Đi n l i tâu xin cho l i vài tháng đ giúp đ c am hi u, vua cho.ề ạ ở ạ ể ượ ể

Năm th 33 (1880) v Kinh yên đ i. Khi b n án dâng lên, vua chu n choứ ề ợ ả ẩ

giáng làm Quang l c t khanh, lĩnh Tham tri B Binh, r i m xin v . Năm th 34ộ ự ộ ồ ố ề ứ

(1881) th i m t, b y gi tu i đ c 62, t nh th n tâu lên, vua th ng ti c d r ng:ờ ấ ấ ờ ổ ượ ỉ ầ ươ ế ụ ằ

"Phú Th kinh l ch nhi u khó nh c, đi đông sang tây, d u y u đu i cũng vângứ ị ề ọ ẫ ế ố

m nh không dám t ch i. V vi c t i trông coi Th ng chính H i D ng, khi t iệ ừ ố ề ệ ớ ươ ở ả ươ ớ

n i công vi c đ u có manh m i, sau này nên l y đó noi theo. Nh ng l u dân gianơ ệ ề ố ấ ữ ư

ch ch a ác Qu ng Yên, ông t i kinh lý cũng đ c yên. R i m đ n đi n Namỉ ứ ở ả ớ ượ ồ ở ồ ề ở

Sách, th c là lo xa chu đáo, đó là công cán ngày th ng r c r đáng nêu. Gia n choự ườ ự ỡ ơ

truy ph c nguyên hàm th Hi p bi n đ i h c sĩ và chu n cho th c th cũng s cụ ự ệ ệ ạ ọ ẩ ự ụ ắ

cho đ a ph ng t i t 1 tu n", Đ th y quy n luy n chú ý là nh th .ị ươ ớ ế ầ ủ ấ ế ế ư ế

Phú Th khi x a tên là Phú Th , ngày đ ti n sĩ đ c vua ban cho tên nhứ ư ứ ỗ ế ượ ư

ngày nay, v văn h c tài bi n th c là đ ng đ u Nam châu. Vua khi nhàn h cóề ọ ệ ự ứ ầ ở ạ

đàm lu n v văn ch ng. Th ng nói : "văn c a Kh c Đ n theo c nh ng c ng,ậ ề ươ ườ ủ ắ ả ổ ư ứ

văn c a Thanh Gi n cũng theo c nh ng nhã, còn Phú Th ch a nhã c ng l m n uủ ả ổ ư ứ ư ứ ắ ế

c g ng cũng th ". Ngày làm T ng đ c H i An có quy n kh c các sách nh : "V nố ắ ế ổ ố ả ể ắ ư ạ

qu c công pháp", "B c v t tân biên", "Hàn h i kim châm", "Khai môi y u pháp",ố ắ ậ ả ế

"Tòng chính di quy b n th o" và t làm bài t a g m các y u l c. Đó là mu n choả ả ự ự ồ ế ượ ố

nh ng ng i có chí đ c r ng ki n văn đ b ích cho th c d ng. V ai d u làmữ ườ ượ ộ ế ể ổ ự ụ ả ẫ

quan xa mà tình tr ng ch n quê quán ch a t ng không quan tâm. Nh khi H iạ ố ư ừ ư ở ả

Đông, h t Qu ng Nam luôn năm đói kém, mà vi c tu n phòng ngoài bi n thì g oạ ả ệ ầ ở ể ạ

c m khá nghiêm, bèn th ng l ng t m b đi u c m, ho c quy n nghi choấ ươ ượ ạ ỏ ề ấ ặ ề

thuy n ch n ng i Thanh, ng i Kinh đáp ch g o b c v Qu ng Nam phân tánề ố ườ ườ ở ạ ắ ề ả

phát m i. Ông còn b liêm b ng ra mua 00 ph ng g o g i v chia ra phát ch nạ ỏ ổ ươ ạ ử ề ẩ

cho dân đói huy n h t, nhân đó c u s ng đ c nhi u ng i, đ n nay ng i v nở ệ ạ ứ ố ượ ề ườ ế ườ ẫ

còn nh . ông có vi t quy n "Tây hành nh t ký", "Tây phù thi th o" và "Gia viên thiớ ế ể ậ ả

văn t p" truy n bá đ i. Con có 4 ng i : Phú T ng đ tú tài m b tu so n, lĩnhậ ề ở ờ ườ ườ ỗ ấ ổ ạ

Tri ph Qu ng Tr ch, m c t i v làm lang bi n trông coi công vi c kh i sông ủ ả ạ ắ ộ ề ệ ệ ơ ở

t nh mình, Phú Khanh hàm bát ph m Khánh Hòa, Phú Khang b Hàn lâm vi nỉ ẩ ở ổ ệ

biên tu, b ng y đ ng b t gi , t ng tr c tác và Phú L m làm bang bi n huy nị ụ ả ắ ữ ặ ướ ẫ ệ ở ệ

Hòa Vang.

Ph m H u Th cạ ữ ướ

T là D ng H i, ng i huy n Đ ng Hào t nh H i D ng. Thi u Tr nămự ưỡ ố ườ ệ ườ ỉ ả ươ ệ ị

th 2 (1842) lĩnh h ng ti n, lúc đ u b Tri huy n Yên L p, tr i b đ ng tri lĩnhứ ươ ế ầ ổ ệ ậ ả ổ ồ

Tri huy n Qu H ng, thăng Tri ph Tr ng Đ nh. T Đ c năm th 10 (1857)ệ ế ươ ủ ườ ị ự ứ ứ

tri u b Giám sát ng s lĩnh Hình khoa Ch ng n c p s trung, đ i Án sátệ ổ ự ử ưở ấ ấ ự ổ

Qu ng Yên, m c vi c b c t ch c, theo quân th H i An. Sau l i chuy n t i Langả ắ ệ ị ấ ứ ứ ở ả ạ ể ớ

Bình, ch a ch t công lao đ c khai ph c, d n d n làm đ n th gi ng, sung Tánứ ấ ượ ụ ầ ầ ế ị ả

t ng quân v , l i cùng v i gi c giao chi n b th t l i ph i cách ch c hi u l c.ươ ụ ạ ớ ặ ế ị ấ ợ ả ứ ệ ự

R i t ng sung vi c trông coi v n chuy n d p b t có công, b Hàn lâm biên tu.ồ ừ ệ ậ ể ẹ ắ ổ

Năm th 32 (1878) đ c Th đ c lĩnh B chính s Tuyên Quang, r i m ch t. Thứ ượ ị ộ ố ứ ồ ố ế ọ

60 tu i, t ng Th đ c h c sĩ.ổ ặ ị ộ ọ

Hoàng Thi n Tr ngệ ườ

Khi tr c tên là Tr ng Nguyên, ng i huy n H ng Th y t nh Th a Thiên,ướ ọ ườ ệ ươ ủ ỉ ừ

Thi u Tr năm th 7 (1847) đ ti n sĩ c p đ . T Đ c năm đ u (1848) do Hànệ ị ứ ỗ ế ậ ệ ự ứ ầ

lâm biên tu th Tri ph Tuy Ph c, r i vào làm Giám sát ng s đ o Thanh Hóa,ự ủ ướ ồ ự ử ở ạ

đ i Th đ c sung giáo t p nhà Tôn h c. Năm th 8 (1855) chuy n làm Langổ ị ộ ậ ở ọ ứ ể

trung B L , quy n Nhi p tá lý Tôn nhân ph . Năm th 10 (1857) ra làm Án sátộ ễ ề ế ủ ứ

s Đ nh T ng, ch ng bao lâu th B chính s Nam Đ nh, quy n Ch ng nứ ở ị ườ ẳ ự ố ứ ị ề ưở ấ

Đ nh An T ng đ c quan phòng. Năm th 12 (1859) đ i b Thái b c t khanh, bi nị ổ ố ứ ổ ổ ộ ự ệ

lý B Binh. Mùa đông năm y gia hàm L b th lang, sung sang s n c Thanh,ộ ấ ễ ộ ị ứ ướ

r i vì n c Thanh có vi c không đi đ c, v n gi bi n lý B Binh nh cũ. Năm thồ ướ ệ ượ ẫ ữ ệ ộ ư ứ

16 (1863) b Th lang lĩnh L b tham tri, l i chuy n sang B H , kiêm qu n nổ ị ễ ộ ạ ể ộ ộ ả ấ

tri n Đô sát vi n. M t ch làm quan. Cháu l y làm con là Tr ng T , Minh M ngệ ệ ấ ở ỗ ấ ọ ừ ạ

năm th 19 (1838) đ ti n sĩ làm đ n Án sát Qu ng Nam.ứ ỗ ế ế ả

L i D ng Ph c V nh, ng i huy n Phong Đi n, xu t thân đ phó b ng,ạ ươ ướ ị ườ ệ ề ấ ỗ ả

T Đ c năm đ u (1848) b đ ng Tri ph Nghĩa H ng. Năm th 7 (1854) đ iự ứ ầ ổ ồ ủ ở ư ứ ổ

Ng s đ o H i An. Năm th 9 (1856) th Binh khoa ch ng n, r i chuy n Ánự ử ạ ả ứ ự ưở ấ ồ ể

sát s Bình Đ nh. Năm th 14 (1861) c t lên Binh b Th lang, H lý Ninh Bìnhứ ở ị ứ ấ ộ ị ộ

tu n ph quan phòng. Năm th 1 (1864) thì ch t.ầ ủ ứ ế

QUY N 35Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVỆ Ụ

Lê Sỹ

Ng i Phong L c, t nh Qu ng Bình. Tr c do chân Anh danh đ c phái đi theoườ ộ ỉ ả ướ ượ

Tr n Tây quân v . Thi u Tr năm th 3 (1843) b làm su t đ i H uy H u v đ i,ấ ụ ệ ị ứ ổ ấ ộ ổ ữ ệ ộ

có nhi u công đ c c t lên ch c Thành th úy, sung Qu ng Nam T c hi p qu n.ề ượ ấ ứ ủ ả ả ơ ệ ả

T Đ c năm đ u (1848), b T b o phó v úy, thuyên chuy n mãi đ n Lãnh binhự ứ ầ ổ ả ả ệ ể ế

t nh Ninh Bình. Năm th 12 (1859) sung Đ c binh quân th Qu ng Nam. Đ n khiỉ ứ ố ứ ả ế

xét công tr ng quân th đ c b làm Binh v úy. Năm th 14 (1861) b Biên Hòaạ ứ ượ ổ ệ ứ ổ

phó đ đ c, r i tri u v th ch c Ch ng v , quy n ch ng công vi c Vũ lâmề ố ồ ệ ề ự ứ ưở ệ ề ưở ệ

dinh t d c, kiêm ch ng các v Kinh t ng. Năm th 16 (1863) lĩnh tu n phả ự ưở ệ ượ ứ ầ ủ

Thu n Khánh. Năm th 17 (1864) b th ch ng c , quy n Ch ng Vũ lâm dinhậ ứ ổ ự ưở ơ ề ưở

H u d c. Mùa thu năm th 19 (1866) tên ngh ch Tr ng ph m c a khuy t (50), Sỹữ ự ứ ị ư ạ ử ế

thúc quân b n b ch n b t b n gi c, có công đ c lên ch c Vũ lâm dinh th ngả ộ ặ ắ ọ ặ ượ ứ ố

ch , phong t N99;c Kiên dũng nam và th ng kim bài có ch "T ng trung", nhãnế ư ưở ữ ưở

vàng, kim. ti n. Sau đó, do hàm y quy n ch ng H u quân l i kiêm qu nề ấ ề ưở ữ ạ ả

Th ng t vi n. Năm th 20 (1867) th ch c H u quân đô th ng. Năm th 36ượ ứ ệ ứ ự ứ ữ ố ứ

(1883) th c th ch c H u quân đô th ng ph đô th ng ch ng ph s , c m quânự ụ ứ ữ ố ủ ố ưở ủ ự ầ

gi thành Tr n h i c a Thu n An (Th a Thiên).ữ ấ ả ử ậ ừ

Mùa thu năm y, n đem binh thuy n đ n đánh, Sỹ cùng th ng ch Lê Chu n vàấ ề ế ố ế ẩ

phó phòng luy n Lâm Hoành chia quân ra ch ng gi , c m c nhau trong 2 ngày,ệ ố ữ ầ ự

ti ng súng không ng t. Quân Pháp bèn chia nhau xu ng nh ng chi c thuy n nhế ớ ố ữ ế ề ỏ

b ng g sam và b r i theo l i đ ng Thái D ng phía sau đánh úp. Thành bằ ỗ ờ ồ ố ườ ươ ở ị hãm, Sỹ cùng Chu n, Hoành và Ch ng v Nguy n Trung đ u b ch t. Đ u nămẩ ưở ệ ễ ề ị ế ầ

Ki n Ph c (1883) gia t ng t c Kiên dũng t .ế ướ ặ ướ ử

Tr n Đình Túcầ

Tr n Đình Túc t là Tr ng Cung, t tiên là ng i Thanh Hóa. T đ i tr c là Đ ngầ ự ọ ổ ườ ổ ờ ướ ổ

theo vua Thái T (Nguy n Hoàng) vào Thu n Hóa, l p p, lên Gio Linh thu cổ ễ ậ ậ ấ ở ộ

Qu ng Tr đ . Dòng truy n 5 đ i đ n An, làm quan Tham chính tr qu c, t cả ị ể ở ề ờ ế ụ ố ướ

Đông Tri u h u. T đó đ i đ i công lao danh v ng càng có ti ng.ề ầ ừ ờ ờ ọ ế

Cha Túc là Trung, theo Th t Cao Hoàng đ (Nguy n Ánh) Gia Đ nh, vào làmế ổ ế ễ ở ị

Th th vi n r i b Phú Yên hi p tr n. Đình Túc là con th hai, b t đ u do chânị ư ệ ồ ổ ệ ấ ứ ắ ầ

m sinh đ c vào Qu c t giám. Năm Thi u Tr th 2 (1842) lĩnh chân h ngấ ượ ố ử ệ ị ứ ươ

ti n, b Tri huy n B t B t. Khi quan Th ng ty ti n c Túc là ng i tr&#7883;ế ổ ệ ấ ạ ượ ế ử ườ

dân có thành tích, Túc đ c b Ch s H b . T Đ c năm th 3 (1850) b Triượ ổ ủ ự ộ ộ ự ứ ứ ổ

ph Vĩnh T ng, sau vào làm Binh b Viên ngo i lang r i l i th Phú Yên qu nủ ườ ộ ạ ồ ạ ự ả

đ o. Sau đó vì cha m già v ph ng d ng.ạ ẹ ề ụ ưỡ

0">

Năm th 9 (1856) l i đ c dùng sung ch c tùy bi n Qu ng Nam quân th . Vuaứ ạ ượ ứ ệ ả ứ

cho đi ng a tr m v i vào Kinh h i v 3 ch c :ánh, gi hay hòa". Đình Túc nói xinự ạ ờ ỏ ề ướ ữ

dâng k "thanh dã" (51) khi n chúng ti n hóa cũng không ki m đ c gì, cùng kỳế ế ế ế ượ

lý r i hòa cũng không sao. Năm th 12 (1859) l i sung ch c bang bi n Qu ngồ ứ ạ ứ ệ ả

Nam quân v . Sau đó Nam kỳ đánh nhau, đ c b H ng lô t khanh sung Tánụ ượ ổ ồ ự

t ng Biên Hòa quân th . Vì Biên Hòa thua tr n, b l t ch c l u d ng.ươ ứ ậ ị ộ ứ ư ụ

Năm th 15 (1862) đ c tr l i nguyên hàm làm Bi n lý Hình b . Năm sau, xinứ ượ ả ạ ệ ộ

m dân khai kh n ru ng hoang Th a Thiên, Qu ng Tr , vua cho gi nguyên hàmộ ẩ ộ ở ừ ả ị ữ

sung làm đ n đi n s . Túc m dân l p p, l i đ p con đê ngang H ng Bình đồ ề ứ ộ ậ ấ ạ ắ ở ư ể

v nông. Năm th 19 (1865), vì có công lao, gia ch c H b h u th lang v n sungệ ứ ứ ộ ộ ữ ị ẫ

vi c doanh đi n, l i ban cho 1 t m kim khánh có ch "Liêm, C n, Cán". B y giệ ề ạ ấ ữ ầ ấ ờ

dân Qu ng Tr b đói, ông xin cho khai sông Vĩnh Đ nh, l y công vi c thay ch n,ả ị ị ị ấ ệ ẩ

l i xin khai m s t L u B o. Vua đ u theo l i.ạ ỏ ắ ư ả ề ờ

Năm th 21 (1866) phái đi công cán H ng C ng. Khi v lĩnh ch c Hà N i tu nứ ươ ả ề ứ ộ ầ

ph sau đ i đi Th ng bi n S n Tây quân v , r i l i sung Tán lý Tuyên Quangủ ổ ươ ệ ơ ụ ồ ạ

quân th .ứ

Năm th 23 (1870) lĩnh H ng Hóa tu n ph , sau sung ch c H ng Hóa tán lý, r iứ ư ầ ủ ứ ư ồ

m c b nh tr v , l i làm đ n đi n s .ắ ệ ở ề ạ ồ ề ứ

Năm th 26 (1873) quân Pháp đánh úp khu đông nam t nh thành Hà N i, k đóứ ỉ ộ ế

t nh Ninh cũng không gi đ c. Phái viên c a Pháp là G c Nhê (Francois Garnier)ỉ ữ ượ ủ ạ

có ý mu n nói chuy n. Vua cho Đình Túc lĩnh Hà N i T ng đ c cùng v i Tu n phố ệ ộ ổ ố ớ ầ ủ

m i là Nguy n Tr ng H p, Án sát s Tr ng Gia H i đi gi ng thuy t, nh n l yớ ễ ọ ợ ứ ươ ộ ả ế ậ ấ

thành trì và đ nh th ng c. Đình Túc tâu r ng: "Ng i Âu lan tràn đ n cõi Đôngị ươ ướ ằ ườ ế

này không ph i ch có m t n c, th i không th l y s c mà ch ng đ c là đã rõả ỉ ộ ướ ờ ể ấ ứ ố ượ

ràng r i. Nay xin nên chuy n m t c c th . V y các đ o quan binh t ng th ng,ồ ể ộ ụ ế ậ ạ ổ ố

hi p th ng m i phái, đ u đình l u l i h t, th n xin cùng các quan đ ng s đi ngayệ ố ớ ề ư ạ ế ầ ồ ự

Hà N i gi ng thuy t cho k p c h i", vua cho độ ả ế ị ơ ộ

Khi đã đ n Hà N i, sáng hôm sau quân th S n Tây đem quân C đen đ n đánh,ế ộ ứ ơ ờ ế

G c Nhê ch t tr n, phái viên Pháp r t ng . N a ch ng vi c s p h ng thì h yêuạ ế ậ ấ ờ ử ừ ệ ắ ỏ ọ

c u ph i rút quân tr c r i đ nh hòa c sau. Đình Túc cùng Tr ng H p nh tầ ả ướ ồ ị ướ ọ ợ ấ

đ nh găng, tr đi, tr l i bàn cãi nhi u l n, nói r ng c n giao tr thành tr c, hòaị ở ở ạ ề ấ ằ ầ ả ướ

h o xong thì binh kh c rút. Phái viên Pháp không ch u nghe theo, l i d th o s nả ắ ị ạ ự ả ẵ

các kho n hòa c, b t ph i theo đúng yêu c u c a h . Hàng ngày c gi ng co mãiả ướ ắ ả ầ ủ ọ ứ ằ

không quy t. B y gi Khâm sai Nguy n Văn T ng cùng v i viên Th ng s Phápế ấ ờ ễ ườ ớ ố ứ

là Phi Lát t Gia Đ nh đ n bèn h p nhau bàn đ nh, n th a r i n đ nh ngày giaoừ ị ế ọ ị ổ ỏ ồ ấ ị

tr thành. Đình Túc, khi lâm s , c l y lòng thành th c x trí, cho nên công vi cả ự ứ ấ ự ử ệ

cũng đ c xong xuôi.ượ

Sau đó, xét đ n công doanh đi n khi tr c, cho th c th T ng đ c. Đình Túc choế ề ướ ự ụ ổ ố

là mình già m nhi u l n dâng s xin v h u. Vua d gi l i.ố ề ầ ớ ề ư ụ ữ ạ

Năm th 33 (1880) Túc l i nh c đ n vi c này xin h u tr c. Vua nói r ng : "Tr nứ ạ ắ ế ệ ư ướ ằ ầ

Đình Túc, tr c đây cái vi c t t nh, đã đem thân m o hi m làm vi c, thao l c tàiướ ệ ứ ỉ ạ ể ệ ượ

cán đáng khen, cho gia hàm hi p bi n đ i h c sĩ và sai ch n ng i thay. Đình Túcệ ệ ạ ọ ọ ườ

l i nói r ng : "Cao Tháp thu c Hà N i cùng nh ng n i li n k thung lũng cácạ ằ ộ ộ ữ ơ ề ề ở

t nh S n, H ng, Thanh, Ninh, xin đ t nh ng đ n núi tích tr l ng th c đ ti nỉ ơ ư ặ ữ ồ ữ ươ ự ể ệ

vi c phòng gi ", vua giao cho đình th n bàn.ệ ữ ầ

Năm y Túc đ c v i đ n bàn vi c. Khi vào y t ki n, vua yên i, thăm h i choấ ượ ờ ế ệ ế ế ủ ỏ

m i tháng lĩnh n a l ng cũ đ chi dùng và sai quan h u t th nh tho ng thămỗ ử ươ ể ữ ư ỉ ả

nom.

Năm th 35 (1882) Hà N i l i th t th , T ng đ c Hoàng Di u hy sinh. Vua th yứ ộ ạ ấ ủ ổ ố ệ ấ

Đình Túc gi i giang, lão luy n, l i dùng cho sung Khâm sai đ i th n, lĩnh Hà Ninhỏ ệ ạ ạ ầ

T ng đ c đi gi ng thuy t l y l i thành trì r i tùy ti n mà v v cho yên. Xongổ ố ả ế ấ ạ ồ ệ ỗ ề

vi c, mùa đông năm y xin v h ug p chi n d ch Thu n An, l i t m g i ra làm Lệ ấ ề ư ặ ế ị ậ ạ ạ ọ ễ

b Th ng th sung làm Đ nh c toàn quy n đ i th n, đi th ng ngh gi ngộ ượ ư ị ướ ề ạ ầ ươ ị ả

hòa. Đình Túc sau khi v h u, th y th i bu i đ ng lúc nhi u vi c khó khăn,ề ư ấ ờ ổ ươ ề ệ

không làm gì mà ng i ăn l ng th i không yên tâm, tr c sau nhi u l n dâng sồ ươ ờ ướ ề ầ ớ

t ch i, vua đ u xu ng u chi u không cho t .ừ ố ề ố ư ế ừ

Năm Thành Thái th 3 (1891) d r ng : "Tr n Đình Túc là b c c u th n lão thành,ứ ụ ằ ầ ậ ự ầ

h i h u đã h n 10 năm, nay tu i, đ c đ u cao, r t đáng khen ng i. V y th c thồ ư ơ ổ ứ ề ấ ợ ậ ự ụ

là Hi p bi n đ i h c sĩ, c p (m i tháng) n a l ng nh cũ. Đ n năm Thành Tháiệ ệ ạ ọ ấ ỗ ử ươ ư ế

th 4 (1892) th i m t t i nhà. Th 84 tu i. Đ c tin báo tang, vua sai h u c p choứ ờ ấ ạ ọ ổ ượ ậ ấ

đ lo vi c tang và ban t . Túc có làm ra quy n "Tiên S n toàn t p". Con là Đìnhể ệ ế ể ơ ậ

Phác đã tr i nhi m nhi u ch c, nay b Kinh tri u doãn.ả ệ ề ứ ổ ệ

Nguy n T nễ ấ

Nguy n T n, tên t là T Vân, ng i Qu ng Ngãi. T tiên quê Ch ng Nghĩa, sauễ ấ ự ử ườ ả ổ ở ươ

d i đi Th ch Tr thu c M Đ c làm nhà . Ông c a T n là Công Tuy làm Tri phờ ạ ụ ộ ộ ứ ở ủ ấ ủ

Ki n X ng, có l i ph i mi n ch c. T n chăm h c. Năm Thi u Tr th 3 (1843)ế ươ ỗ ả ễ ứ ấ ọ ệ ị ứ

đ h ng ti n, b t đ u đ c b giáo th , r i làm quan Tri huy n, Tri ph , cóỗ ươ ế ắ ầ ượ ổ ụ ồ ệ ủ

ti ng thanh liêm, công b ng. Năm T Đ th 3 (1855) làm Giám sát ng s , đànế ằ ự ứ ứ ự ử

h c nhi u vi c h p ý vua. G p b y gi biên gi i B c (hà) không yên, ông đ cặ ề ệ ợ ặ ấ ờ ớ ắ ượ

sung ch c bang bi n H ng Yên t nh v đã đem quân đi gi i vây Đ ng Hào, sau điứ ệ ư ỉ ụ ả ườ

th án sát sự

Năm th 17 (1864) th ph Thái Nguyên đã t m yên, l i g p lúc ác Man đá váchứ ổ ỉ ạ ạ ặ

(52) qu y nhi u. T n đ c tin, dâng s xin đi d p. Vua khen ng i, cho thăng Thấ ễ ấ ượ ớ ẹ ợ ị t c, sung ch c Tĩnh Man ti u ph s , ban c p cho n quan phòng. Ch c ti u phộ ứ ễ ủ ứ ấ ấ ứ ễ ủ

đ t ra b t đ u t đó.ặ ắ ầ ừ

T n Thái Nguyên v , đi u tr n ph ng ch c r ng: vi c ti u ph nên làmấ ở ề ề ầ ươ ướ ằ ệ ễ ủ

tr c nh ng đi u c n c p : 3 huy n th ng du, phàm nh ng dân c linh tinh ti pướ ữ ề ầ ấ ệ ượ ữ ư ế

g n đ a ph n núi, đ u chi u theo cái l đoàn k t c a dân biên gi i L ng S n, c 1ầ ị ậ ề ể ệ ế ủ ớ ạ ơ ứ

ho c 2 khu, l i đào hào đ p lũy, l a toàn nh ng n i xung y u ti p g n v i dân cặ ạ ắ ự ữ ơ ế ế ầ ớ ư

mà đ t canh phòng đ ti p ng. Ng ch binh là h n 3.600 ng i thì chia làm 3ặ ể ế ứ ạ ơ ườ

ph n : 1 ph n cho v làng đ đoàn k t v i dân, có đ t ra đ u m c đ qu n đ c.ầ ầ ề ở ể ế ớ ặ ầ ụ ể ả ố

H có xin khí gi i th i ch phát cho. Chi u l có th ng, có ph t. Còn 2 ph n thìọ ớ ờ ế ể ệ ưở ạ ầ

d n l p làm 6 c , m i c là 8 đ i, m i đ i 50 ng i, th ng xuyên phát l ng choồ ậ ơ ỗ ơ ộ ỗ ộ ườ ườ ươ

đ chi m đóng phòng ch n. Sĩ , dân ai có tình nguy n m đi đóng quân thì chi uể ế ặ ệ ộ ể

theo cái l chiêu m B c kỳ mà làm. Nh ng ng i Man đ a đ ng cũng choệ ộ ở ắ ữ ườ ư ườ

chúng đ u thú d dàng. K nào c ph m thì x vào quân pháp. Th ng h ph mầ ễ ẻ ố ạ ử ươ ộ ạ

t i th i tùy theo n ng nh nghĩ t i Vua th y l i đi u tr n khá, có ki n th c, choộ ờ ặ ẹ ộ ấ ờ ề ầ ế ứ

làm.

T n m i đ n quân th , ng m hình th , c m b n buôn rong, đ t thêm đ n b oấ ớ ế ứ ắ ế ấ ọ ặ ồ ả

(đ n có thành nh xây xung quanh), khai kh n đ t hoang. R i d ng sách có ràoồ ỏ ẩ ấ ồ ự

vây xung quanh, khích l quân sĩ, đánh lùa th ng vào sào huy t, Man đ c tin,ệ ẳ ệ ượ

không ng i nào không khi p s .ườ ế ợ

T n l i ch n nh ng ph m b giam, ng i nào m nh kh e thì d n l p thành đ iấ ạ ọ ữ ạ ị ườ ạ ỏ ồ ậ ộ

thiên thi n (Đ i ác theo thi n), đ t ra qu n su t đ phòng sai phái. B y gi cóệ ổ ệ ặ ả ấ ể ấ ờ

ng i Man đ u hàng ngu n Thanh Cù tên là Đinh C p xin chiêu t p ng i Manườ ầ ở ồ ấ ậ ườ

đ u hàng các sách, đ c 4-5 trên, theo đi đánh gi c. T n đem vi c tâu lên. Vuaầ ượ ặ ấ ệ

b o: "L y Man ch ng Man, có th đ đ c binh l c". Cho làm. T n bèn đem h n 2ả ấ ố ể ỡ ượ ự ấ ơ

nghìn quân, chia làm 3 đ o ti n đánh, l y l i đ c nhân dân, trâu bò k hàng m yạ ế ấ ạ ượ ể ấ

trăm. Các sách man thu c các c Thanh B ng và 1,2,4,6 l n l t ra đ u hàng. T nộ ơ ồ ầ ượ ầ ấ

b o l y đi u ân đ c, tín nghĩa, ng i Man đ u vui lòng giúp vi c. T n l i đánhả ấ ề ứ ườ ề ệ ấ ạ

phá hai sách Lang Lôi, Lang Y chém đ c th c p Man, l y l i đ c dân kinh. B yượ ủ ấ ấ ạ ượ ấ

gi các man N c Lũng, N c Trang, N c Nhĩ nghe mong manh đ u tr n xa. Dânờ ướ ướ ướ ề ố

biên h i đ c yên n.ơ ượ ổ

T n l&#7841;i đi u tr n v công vi c kinh lý, đ i l c nói r ng : ru ng đ t chúngấ ề ầ ề ệ ạ ượ ằ ộ ấ

màu m , r ng núi l i s n xu t nhi u th , nói v l i h i th i có th l p phùỡ ừ ạ ả ấ ề ứ ề ợ ạ ờ ể ậ

tr ng (53) đánh thu Man còn th ng h th i bãi đi là ph i. T nay phàm sáchườ ế ươ ộ ờ ả ừ

Man nào đ n hàng, chi u theo đi n th , s n v t mà đ nh thu . Có ru ng th i m iế ể ề ổ ả ậ ị ế ộ ờ ỗ

sách 20 ho c 30 h c thóc, không có ru ng th i 1, 2 nghìn ho c 3, 4 nghìn s i mây;ặ ộ ộ ờ ặ ợ

ho c (sách nào) b t đ c k thông đ ng v i ph th i có th ng. L i l p ra phùặ ắ ượ ẻ ồ ớ ỉ ờ ưở ạ ậ

tr ng m i tháng 3 phiên, binh khí, trâu bò, thóc lúa đ u không cho đ c mua bánườ ỗ ề ượ

riêng v i nhau, c l ng hóa v t, chia ra làm 40 thành mà l y thu 1 thành. M iớ ướ ượ ậ ấ ế ỗ

c c năm ph i n p 30 quan th . Hai c Thanh B ng, Thanh Cù n p 1.550 quan;ơ ả ả ộ ế ơ ồ ộ

chia ra làm 2 kỳ đ n p. Và bãi tên hi u các ngu n đi, trích l y s d ch m c,ệ ộ ệ ồ ấ ổ ị ụ

th ng h và ph th ng l p làm đ i phiên d ch ti ng Man, chi l ng cho đ chiaươ ộ ụ ươ ậ ộ ị ế ươ ể

phái đi làm vi c, c 3 tháng m t l n thay. Tên nào ch y vào sách Man xui gi c làmệ ứ ộ ầ ạ ụ

b y thì khép vào t hình. Vua y l i tâu. T n v a ti u tr v a ph d , ác Man đ uậ ử ờ ấ ừ ễ ừ ừ ủ ụ ề

d p đ c h t.ẹ ượ ế

Vua cho là x p đ t đ c thích đáng, th ng cho 1 t m khánh b ng vàng tía kh c 4ế ặ ượ ưở ấ ằ ắ

ch "liêm, bình, c n, cán", r i thăng lên ch c Binh b T th lang, v n làm ch c vữ ầ ồ ứ ộ ả ị ẫ ứ ụ

cũ. T n xin c gi hàm cũ làm vi c đ truy chu c t i cho ông cha. Vua d r ng :ấ ứ ữ ệ ể ộ ộ ụ ằ

"Gi phép lu t c a n c nhà c n nh th là ph i. Ng i có th làm đ c cái nữ ậ ủ ướ ầ ư ế ả ươ ể ượ ệ

gi yên lâu dài c n đi ngay biên gi i B c kỳ làm b o ch ng l n cho nhà n c.ữ ầ ớ ắ ả ướ ớ ướ

Th là báo đáp m t cách ngo i l cũng đ c. Năm th 23 (1870) quân th B c Kỳế ộ ạ ệ ượ ứ ứ ắ

luôn luôn th t l i. T n xin đi đ ra s c. Vua ng i không có ng i thay, không choấ ợ ấ ể ứ ạ ườ

đi. Năm th 24 (1871) T n m ch t, truy t ng Binh b Tham tri, ban t và xétứ ấ ố ế ặ ộ ế

dùng các con. Vua l i th y ông làm quan thanh b ch nhà nghèo, c p cho m y m iạ ấ ạ ấ ẹ ỗ

tháng 3 quan ti n, 3 ph ng g o; sau l i c p thêm cho 50 quan đ làm ma.ề ươ ạ ạ ấ ể

T n v n ng i tài năng tri th c, dũng c m thao l c, Tuy Vi n qu n công Tr ngấ ố ườ ứ ả ượ ễ ậ ươ

Đăng Qu th ng khen ông là khi lâm s bi t x trí. Vi c tr v d p Man, ng iế ườ ự ế ử ệ ở ề ẹ ườ

ta nói là có 2 đi u khó : M t là r ng sâu khí n ng là đi u k c a vi c hành quân,ề ộ ừ ặ ề ỵ ủ ệ

hai là tính ng i Man b t th ng, đói thì đ n, no th i đi, v v khó. Th mà trongườ ấ ườ ố ờ ỗ ề ế

vòng 6 năm, năm nào đánh đ p, v v cũng d dàng c . L i có 6 đi u l là : 1 - Dânẹ ỗ ề ễ ả ạ ề ạ

biên nhi u n n h , t khi T n đ n th i h không làm h i n a. Đó là m t đi u l .ề ạ ổ ừ ấ ế ờ ổ ạ ữ ộ ề ạ

2- Núi cao, m a d m hàng tu n (th mà) h quan quân ra đi là t nh m a. 3- Sôngư ầ ầ ế ễ ạ ư

Ba T có con cá l n th ng làm h i dân Man, T n làm bài văn t cá thì n n cáư ớ ườ ạ ấ ế ạ

cũng h t. 4- Ngày T n m t nh ng ng i Man đ c tin, cùng nhau than ti c. 5-ế ấ ấ ữ ườ ượ ế

T ng sĩ 6 c và ng i trong châu d ng đ n Hoành S n đ th . Cung b oướ ơ ườ ự ề ở ơ ể ờ ả

Nguy n Chính và Tham chính Lê L ng B t làm bài minh đ nêu (công đ c) cóễ ượ ạ ể ứ

nh ng câu r ng :ữ ằ

Công thành, công tâm,

Úy c c c m thâm.ự ả

Giang s n bi phong,ơ

Thùy ch vô cùng.ư

D ch nghĩa:ị

V a công thành, v a công tâm,ừ ừ

S r t m c, c m kích thâm.ợ ấ ự ả

Non sông bia t c,ạ

L u danh muôn nămư

(Bài c a Nguy n Chính)ủ ễ

L i nh ng câu r ng :ạ ữ ằ

Th ch bích lân tuân,ạ

Man tính nan tu n,ầ

H nh h u T Vânạ ữ ử

Nh t t y biên ph nấ ẩ ầ

S n úy Th y mi,ơ ủ

Nh t l thanh di.ấ ộ

Nhân tâm t chi,ư

Nh nghi n chi bi.ư ễ

D ch nghĩa:ị

Vách đá ch m ch m,ở ở

Tính Man khó thu nầ

May có T Vân,ử

M t quét gi c biênộ ặ

Ngách núi, ven sông.

M t lo t đ u yên.ộ ạ ề

Lòng ng i nh nườ ớ ơ

Nh bia núi Nghiên (54)ư

(Bài c a L ng B t)ủ ượ ạ

Bia và đ n sau d i v phía đông Th S n Th ch Tr , nay hãy còn.ề ờ ề ọ ơ ở ạ ụ

Năm Thành Thái th 10 (1898), l y hàm con truy t ng L b Th ng th . Lúcứ ấ ặ ễ ộ ượ ư

s ng, T n có làm ra quy n "Ph Man t p l c đ c l u hành. Có 3 ng i con, làố ấ ể ủ ạ ụ ượ ư ườ

Thân và C n chính đi n đ i h c sĩ, Túc li t t ng Diên L c qu n công v h u;ầ ệ ạ ọ ệ ướ ộ ậ ề ư

Khiêm đ c m th bát ph m, và Văn làm Kinh binh ch ng v hi n là H thànhượ ấ ụ ẩ ưở ệ ệ ộ

đ đ c.ề ố

Nguy n Văn Phong (em là Văn Nhã)ễ

Nguy n Văn Phong, tên t là H u Niên, ng i Tuy Vi n thu c Bình Đ nh, cùng v iễ ự ữ ườ ễ ộ ị ớ

em là Văn Nhã. đ u có ti ng văn h c, ng i ta v n ch c sẽ tr thành b c đ i tài.ề ế ọ ườ ẫ ắ ở ậ ạ

Phong thi nhi u l n không đ , do chân ph c ng vào giám sinh Qu c t giám.ề ầ ỗ ủ ố ố ử

Kho ng năm Thi u Tr (1841-1847) b Đi n b r i làm Tu so n sung Hoàng tả ệ ị ổ ể ạ ồ ạ ử

b n đ c. Năm đ u T Đ c (1848), do ch c T ph An Nh n vào làm Giám sát ngạ ộ ầ ự ứ ứ ư ủ ơ ự

s . Khi d n vào y t vua, đ c c t lên ch c Lang trung, r i qua làm Quang l c tử ẫ ế ượ ấ ứ ồ ộ ự

khanh tham bi n các v Sau đ i đi th B chính Ngh An r i b Ph doãn th aệ ụ ổ ự ố ệ ồ ổ ủ ừ

bi n. Năm th 9 (1856) b tu n ph Ninh Bình, ch a bao lâu thăng th Ninh Tháiệ ứ ổ ầ ủ ư ự

T ng đ c. Năm th 17 (1864), b n ph bên đ t Thanh lan tràn sang qu y các t nhổ ố ứ ọ ỉ ấ ấ ỉ

L ng B c, đ đ ng tr m không thông, b cách ch c l u d ng. Sau đó c i b Côngạ ắ ể ườ ạ ị ứ ư ụ ả ổ

b Th ng th kiêm L b , r i l i đ i sang L i b kiêm Công b . Năm 21 (1868),ộ ượ ư ễ ộ ồ ạ ổ ạ ộ ộ

đ i sang làm Hình b thì đ c mi n vi cổ ộ ượ ễ ệ

Văn Phong tâu nói v cái t nh ng cha c đ o, dân đ o kiêu ng o khiêu khích vàề ệ ữ ố ạ ạ ạ

quan s t i bênh, b thành ki n, r i đi u tr n 3 kho n :ở ạ ỏ ế ồ ề ầ ả

"- Cha, c đ o khi gi ng đ o h t nào, ph i đ n quan s t i trình th c, n u có điố ạ ả ạ ở ạ ả ế ở ạ ự ế

l i thăm nom ai, cho đ c dùng 1 c võng màu lam, ho c 1 con ng a; không đ cạ ượ ỗ ặ ự ượ

ti m dùng tàn l ng, nghi tr ng, tr ng kh u; không đ c mang theo quá h nế ọ ượ ố ẩ ượ ơ

ch c ng i. Nhà th , không đ c đào hào đ p lũy.ụ ườ ờ ượ ắ

"- S c rõ cho các quan t nh, đ o ph , huy n ph i công b ng xét x , không đ cứ ỉ ạ ủ ệ ả ằ ử ượ

phân bi t đ i x .ệ ố ử

"- Thông s c cho b n linh m c, giám m c ph i răn b o dân đ o an th ng thứ ọ ụ ụ ả ả ạ ườ ủ

ph n, không đ c kiêu ng o, lông lao".ậ ượ ạ

Vua cho là l i nói có th dùng đ c, bèn theo.ờ ể ượ

Năm th 21 (1868) b n ph ng i Thanh B c Ninh l i n i lên, Phong tr c làmứ ọ ỉ ườ ở ắ ạ ổ ướ

vi c đây, thu c h t tình hình gi c, bèn cho sung khâm sai đ i th n đ n tuyên bệ ở ộ ế ặ ạ ầ ế ố

(đ c chính), an i, phòng b và tr n áp. D r ng : "Khanh tuy tu i cao, nh ng khíứ ủ ị ấ ụ ằ ổ ư

l c còn m nh, c n nên tuân theo th l mà làm vi c đ x ng v i s y thác".ự ạ ầ ể ệ ệ ể ứ ớ ự ủ

Phong đ n t nh, đóng trong thành. B n Ngô Côn đ n vây ng t. Phong cùng T ngế ỉ ở ọ ế ặ ổ

đ c Bùi Tu n bám sát l y thành c th , th i v a g p ông ích Khiêm d n vi n binhố ấ ấ ố ủ ờ ừ ặ ẫ ệ

đ n, trong ngoài giao nhau b n. Côn trúng đ n b th ng ch t. Ph tan, gi i đ cế ắ ạ ị ươ ế ỉ ả ượ

vòng vây.

Tháng 8 năm y (1868) , t ng nhà Thanh là Phùng T Tài ti n quân đ n đ nấ ướ ử ế ế ồ

Quang Lang, t nh B c, t i l ng không đ c ti p t c t ng Thanh nhi u l n phànỉ ắ ả ươ ượ ế ụ ướ ề ầ

nàn. Phong b giáng ch c l u d ng, r i đ i đi lĩnh Hà Ninh Tị ứ ư ụ ồ ổ ổ

Năm 24 (1871) vì đ n l 70, xin v h u trí. Vua d r ng : "Vi c biên gi i ch aế ệ ề ư ụ ằ ệ ớ ư

xong, c n có m t v lão th n đ tr n cho đ c yên. Phong l i l y c có b nh cầ ộ ị ầ ể ấ ượ ạ ấ ớ ệ ố

xin. Vua bèn cho. Đ n năm 25 (1872) m t. Thế ấ ̔5; 71 tu i, truy t ng là Hi p bi n đ iổ ặ ệ ệ ạ

h c sĩ.ọ

Văn Nhã, Thi u Tr năm th 7 (1847) đ h ng ti n, làm quan đ n B chính Vĩnhệ ị ứ ỗ ươ ế ế ố

Long, can vi c ph i mi n ch c. Con Phong là H u Luân cũng đ thi h ng, ch aệ ả ễ ứ ữ ỗ ươ ư

k p ra làm quan. Cháu là Hàm Hanh đ c m th Hàn lâm đi n b .ị ượ ấ ụ ể ạ

Nguy n Văn Vỹễ

Nguy n Văn Vỹ ng i Kỳ Anh, t nh Hà Tĩnh, là ng i tr m ngh , có m u l c.ễ ườ ỉ ườ ầ ị ư ượ

Kho ng năm Minh M ng vì có văn h c, do chân ph c ng vào Giám đ c ch n bả ạ ọ ủ ố ượ ọ ổ

d h ng và đã đ c thăng Tri huy n Kim Đ ng. Tính ng i hào m i th ng ânự ạ ượ ệ ộ ườ ạ ườ

h n vì không đ c do chân khoa c ti n thân, lúc r i vi c công th ng đàn h tậ ượ ử ế ỗ ệ ườ ấ

thích chí. R i can t i ng đêm nhà cô đ u b l t ch c.ồ ộ ủ ở ầ ị ộ ứ

Khi đã ph c ch c chuyên tâm v c nghi p. Năm Thi u Tr th 3 (1843) đ áụ ứ ề ử ệ ệ ị ứ ỗ

nguyên kỳ thi h ng, tr i nh m ph , huy n có ti ng t t.ươ ả ậ ủ ệ ế ố

T Đ c năm th 7 (1854) đ c c t ch c H ng lô t thi u khanh lĩnh Án sát s Hàự ứ ứ ượ ấ ứ ồ ự ế ứ

N i. G p b y gi Cao Bá Quát (c nhân giáo th Qu c Oai) m u làm gi c, ng m dộ ặ ấ ờ ử ụ ố ư ặ ầ

b n th m c S n Tây h p đ ng Hà N i gây vi c, Vỹ cùng Phó lãnh binh Ngôọ ổ ụ ơ ọ ả ở ộ ệ

Ngh h i ti u Đ ng D ng (tên xã), b t đ c Trung quân đô th ng ng y là b nệ ộ ễ ở ồ ươ ắ ượ ố ụ ọ

Nguy n Văn Tu n. Vua ban khen.ễ ấ

B y gi hai t nh Hà N i, B c Ninh li n năm b v đê. Vua nói đê chính r t có quanấ ờ ỉ ộ ắ ề ị ỡ ấ

h đ n l i h i c a dân, sai đình th n ch n c ng i c m cán, am hi u, thông th oệ ế ợ ạ ủ ầ ọ ử ườ ầ ể ạ

sung làm vi c đê. Đình th n đ ng thanh c Vũ Tr ng Bình và Vỹ. Vua chu n choệ ầ ồ ử ọ ẩ

Vỹ thăng Thái b c t thi u khanh tham bi n đê chính.ộ ự ế ệ

Năm th 14 (1861) gi c bi n Qu ng Yên r nhau t h p đi c p bóc, lan đ n H iứ ặ ể ả ủ ụ ọ ướ ế ả

D ng. Vỹ đ c đ i sung Khâm phái H i An quân v , cùng v i Đ đ c Nguy nươ ượ ổ ả ụ ớ ề ố ễ

Ti n Phát đánh gi c ph Kinh Môn, h luôn đ c 5 đ n. Vi c tâu lên, vua xu ngế ặ ở ủ ạ ượ ồ ệ ố

d khen th ng, l i khuyên răn r ng : "Vỹ v n gi i vi c binh, nh ng nên suy nghĩụ ưở ạ ằ ố ỏ ệ ư

chín, đ ng quen nh nh ng tr n th ng nh ". Th r i đ ng ph ph m đ n Cừ ư ữ ậ ắ ỏ ế ồ ả ỉ ạ ồ ổ

Pháp, Lãnh binh Bùi Quang Chu b ch t. Vỹ, m t mình mang quân b n b đi tr cị ế ộ ả ộ ướ

đánh lui đ c gi c, đ c c t b lên ch c Binh b Th lang tham bi n quân v .ượ ặ ượ ấ ổ ứ ộ ị ệ ụ

Năm th 15 (1862) Vỹ đóng ph Nam Sách, b ph vây hãm lâu ngày, tuy tứ ở ủ ị ỉ ệ

đ ng c u vi n, b c phá vòng vây ra. Ph b t đ c đem khóa giam trongườ ứ ệ ứ ỉ ắ ượ ở

thuy n. Đ n tr n đánh Thanh Lâm, quan quân theo b t đ c thuy n gi c, Vỹề ế ậ ở ắ ượ ề ặ

nhân đó đ c thoát thân và b t i l c ch c (cũng nh tru t ch c) cho l theo quânượ ị ộ ạ ứ ư ấ ứ ệ

th , T ng th ng Nguy n Tri Ph ng th y ng i tài cán tâu xin cho quy n sungứ ổ ố ễ ươ ấ ườ ề

bang bi n quân v . B ng có báo thành Thái Nguyên b hãm, Tri Ph ng sai Vỹệ ụ ỗ ị ươ

mang quân đi l y l i đ c thành, gi t đ c tên m o x ng Lam S n chính th ng làấ ạ ượ ế ượ ạ ư ơ ố

Thanh và ng y Đ c, ng y Vân, ng y Nghiêm t i tr n. Vỹ l i cùng lãnh binh Lêụ ắ ụ ụ ạ ậ ạ

Tuân ti n lên phá sào huy t ph châu B ch Thông r i lui v đóng Ch Rã (Chế ệ ỉ ở ạ ồ ề ợ ữ

Hán là Dã Th ).ị

G p b y gi hai đ ng Man N m B , Lũng Vai đi đ t phá dân đ ng ng Giáo, Hặ ấ ờ ộ ậ ố ố ộ ượ ạ

Hi u, Vỹ sai Tri ph Thông Hóa là Bùi Quang Huy đi ti u. Ng i Man l a lúc b tệ ủ ễ ườ ừ ấ

ng đ n đánh úp quân Vỹ. Vỹ trúng tên l c b th ng, quay v H i D ng.ờ ế ạ ị ươ ề ả ươ

Năm th 18 (1865), 300 chi c thuy n gi c bi n t Cát Bà chia t ng toán đ nứ ế ề ặ ể ừ ừ ế

qu y nhi u. Tri Ph ng l i sai Vỹ đ c quân đánh, b n chìm đ c thuy n gi c,ấ ễ ươ ạ ố ắ ượ ề ặ

chém đ c c&#7915; m c gi c r t nhi u. Gi c c s tan v .ượ ụ ặ ấ ề ặ ả ợ ỡ

Năm th 19 (1866), Vỹ l i đi ch Chu (tên đ t thu c t nh Thái Nguyên), đánh pháứ ạ ợ ấ ộ ỉ

đ n ph , b t và chém đ c h n 80 tên. Khâm sai Vũ Tr ng Bình th y Vỹ m nhồ ỉ ắ ượ ơ ọ ấ ạ

gi i, thông th o, đ t lý, g p vi c ng phó đ c t c thì, li n dâng s xin khai ph cỏ ạ ạ ặ ệ ứ ượ ứ ề ớ ụ

cho ch c Th đ c lĩnh án sát s Cao B ng. Vua y cho, r i sau chu n cho quy n Bứ ị ộ ứ ằ ồ ẩ ề ố

chánh.

Năm th 21 (1868), tên ph đ u hàng là Ngô Côn l i ph n, đánh úp l y t nh Caoứ ỉ ầ ạ ả ấ ỉ

B ng, Vỹ l i b b t. Vỹ v n có ti ng là t ng văn luôn đánh v i gi c và th ng luôn.ằ ạ ị ắ ố ế ướ ớ ặ ắ

Côn s Vỹ nh ng l i ti c không n gi t, mu n đ đùng. Vỹ không ch u theo, bèn bợ ư ạ ế ỡ ế ố ể ị ị giam đ n Túc S n. Ch a bao lâu quan quân đ n đánh, ph b đ n ch y, l i đemở ồ ơ ư ế ỉ ỏ ồ ạ ạ

Vỹ v . Vỹ b cách ch c, hi u l c đ ch án.ề ị ứ ệ ự ể ờ

Năm th 23 (1870) Vỹ sung B c kỳ quân th th ng bi n quân v , d p b t gi c,ứ ắ ứ ươ ệ ụ ẹ ắ ặ

có công, th th n l i dâng s xin l ng cho khai ph c. Vua th y vi c xét nghĩ ch aứ ầ ạ ớ ượ ụ ấ ệ ư

xong, th ng cho b c h u và d khuyên ph i c g ng. Tháng 10 năm y Vỹ mưở ạ ậ ụ ả ố ắ ấ ố

ch t trong quân. Vi c tâu lên, ban cho 100 quan ti n. Đ n khi đình th n nghĩế ở ệ ề ế ầ

công t i c a các t ng, vi n cái l truy t ng c a Ph m Chi H ng và Vũ Ph mộ ủ ướ ệ ệ ặ ủ ạ ươ ạ

Kh i tâu xin cho Vỹ. Quan N i các cho là Vỹ 2 l n b gi c b t, đ c gi c nuôi n ng,ả ộ ầ ị ặ ắ ượ ặ ấ

có h i đ n danh ti t, tâu bác đi. Vua b o : "Vỹ b b t 2 l n đ u do quan quân đemạ ế ế ả ị ắ ầ ề

v đ c, không có tình tr ng theo gi c hay là tr n thoát. Ng i x a 3 l n thua bề ượ ạ ặ ố ườ ư ầ ị b t, sau cũng còn ph n phát lên đ c. N u trách r ng không "ch t" thì "ch t"àắ ấ ượ ế ằ ế ế

không có ích cho vi c, cũng có th nh t thi t coi nh nhau đ c. Hu ng chi ngàyệ ể ấ ế ư ượ ố

th ng, Vỹ cũng gian lao nhi u, không may ch a chu c đ c t i mà đã ch t, háườ ề ư ộ ượ ộ ế

nên không có m t "hàm" đ cũng đ c nh k không v t v gì sao? Th c là khôngộ ể ượ ư ẻ ấ ả ự

n . V y chu n cho truy ph c nguyên hàm Th đ c". Cháu Vỹ là Trinh Mai cũng đỡ ậ ẩ ụ ị ộ ỗ

h ng ti n; Trinh Túc, Trinh Lý đ tú tài.ươ ế ỗ

Nguy n T Gi n (con là Kham)ễ ư ả

Nguy n T Gi n tên t là Tuân Thúc, ng i huy n Đông Ngàn, B c Ninh (Nayễ ư ả ự ườ ệ ắ

thu c Đông Anh, Hà N i). Tiên t là Qu c Th c, bu i đ u Lê trung h ng đ ti n sĩ,ộ ộ ổ ố ự ổ ầ ư ỗ ế

làm Thái t t c Lan qu n công, sau đó đ i đ i khanh t ng là m t nhà có ti ng ể ướ ậ ờ ờ ướ ộ ế ở

Giang B c. Ông là Án, bu i đ u Gia Long đ h ng c ng đã làm qua Tri huy nắ ổ ầ ỗ ươ ố ệ

Tiên Lãng. Cha là Tri Hoàn cũng đ h ng ti n, b Lang trung Hình b . T Gi n,ỗ ươ ế ổ ộ ư ả

khi 20 tu i đã n i ti ng văn h c, Thi u Tr năm th 4 (1844) đ ti n sĩ. Năm m iổ ổ ế ọ ệ ị ứ ỗ ế ớ

22 tu i đã do ch c tu so n Hàn lâm vi n b Tri ph Ninh Thu n. Năm đ u Tổ ứ ạ ệ ổ ủ ậ ầ ự

Đ c (1848) b c p s trung, ít lâu đ i sang T p hi n vi n Th đ c sung Kinh diênứ ổ ấ ự ổ ậ ề ệ ị ộ

kh i c chú.ở ư

Vua t ng nhân b n vi c, ngh gi ng sách, T Gi n cùng v i đ ng liêu dâng s can.ừ ậ ệ ỉ ả ư ả ớ ồ ớ

L i l c r ng : "Tòa Kinh diên đ t ra là đ gi ng rõ đ o h c c a thánh hi n, b iạ ượ ằ ặ ể ả ạ ọ ủ ề ồ

d ng đ c đ đ ng nhân quân, hi u n i u u n c a dân tình, xét s đ c m t c aưỡ ứ ộ ấ ể ỗ ẩ ủ ự ượ ấ ủ

tr đ o, không gì không do đó. G n đây Kinh diên đã không hay ng , n i ti nị ạ ở ầ ự ơ ệ

đi n l i ít tri u (b n th n) đ n đ i đáp. E r ng cái th vua tôi ngày m t cách, l iệ ạ ệ ọ ầ ế ố ằ ế ộ ờ

giúp ích ngày m t xa; dân tình ngày m t b che l p d i, muôn vi c ngày m tộ ộ ị ấ ở ướ ệ ộ

ngăn tr trên, sẽ b t đ u t đây v y. Nay m y tháng khan m a là tr i đã rănở ở ắ ầ ừ ậ ấ ư ờ

b o tr c. V y cúi xin b h soi g ng đ i tr c hăng hái chí x a. Ngày gi ng thìả ướ ậ ệ ạ ươ ờ ướ ư ả

thân đ n truy n phán, ngày ngh thì tri u (b n th n) đ n h i han. Vua c n d l yế ề ỉ ệ ọ ầ ế ỏ ầ ụ ấ

vi c dâng l i h i đ giúp đi u đ c, không đ c l y vi c chi u ý làm hay; khuyênệ ờ ố ể ề ứ ượ ấ ệ ề

l y vi c m nh b o th ng th n can ngăn, không nên l y nói h t làm l i làm s .ấ ệ ạ ạ ẳ ắ ấ ế ờ ợ

Nh ng k ch u h u t h u, k nào gian tà thì đu i đi, k nào n nh hót thì tru t đi,ữ ẻ ầ ầ ả ữ ẻ ổ ẻ ị ấ

nh t thi t nh ng th quí l , trò vui ch i không đ c dâng lên tr c m t. Nh thấ ế ữ ứ ạ ơ ượ ướ ặ ư ế

thì nh ng lúc đ ng, tĩnh, kh i, c , m t m y t riêng không l n vào. R i sau t d cữ ộ ở ư ộ ả ư ẫ ồ ư ụ

s ch thì lẽ tr i thu n túy, lòng h không thì m i thiên sẽ l t vào, t t có s th c vạ ờ ầ ư ố ọ ấ ự ự ề

hàm d ng, đi u ích v thành t u. Đem đó mà thi th thì vi c thiên h không cóưỡ ề ề ự ố ệ ạ

gì. N u không nh th thì ch n Kinh diên ch ng qua ch là m t n i bàn th , lu nế ư ế ố ẳ ỉ ộ ơ ơ ậ

văn là nh ng vi c ng n ngành, b n th n ch a dám cho là có ích". Sau đ c b Hànữ ệ ọ ọ ầ ư ượ ổ

lâm vi n th gi ng h c sĩ vào làm vi c N i các. T Gi n lâu n i thanh bí (55), coiệ ị ả ọ ệ ộ ư ả ở ơ

b n th o di n ra l i văn đ c h p ý vua, hàng ngày đ c g p vua, t ng theo vuaả ả ễ ờ ượ ợ ượ ặ ừ

đ n nh ng n i hành cung và đêm cũng đ c tri u vào ch u.ế ữ ơ ượ ệ ầ

Vua nhân bàn v qu c s đ n vi c Qu c Th c, khen là cha con truy n n i v vangề ố ử ế ệ ố ự ề ố ẻ

mà gi mình thanh b ch, th n tr ng, có phong cách b c t ng th n đ i x a. Gi nữ ạ ậ ọ ậ ướ ầ ờ ư ả

gi p đ u t n Vua b o : "Ng i là con cháu b c danh th n, nên lo n i dõi thóiậ ầ ạ ơ ả ườ ậ ầ ố

nhà", r i khen ng i vui m ng gi lâu.ồ ợ ừ ờ

Năm th 14 (1861) tháng 4, Gi n xin phép v thăm cha m , t t tiên. B y gi Nhứ ả ề ẹ ế ổ ấ ờ ị Hà luôn hàng năm b v đê, nh ng thuy t v b đê, đ p đê không đ n ch th ngị ỡ ữ ế ề ỏ ắ ế ỗ ố

nh t. Vua nhân v i Gi n đ n Đông các r ng : l n đi này c n nh l y vi c trấ ờ ả ế ụ ằ ầ ầ ớ ấ ệ ị th y hôm n , h i han xem xét c n th n sao tìm đ c ch c t t nh t đ h i tâu.ủ ọ ỏ ẩ ậ ượ ướ ố ấ ể ồ

Đ n tháng 8 ph c m nh, ông dâng s c c l c nói v cái h i b đê và nhân đi uế ụ ệ ớ ự ự ề ạ ỏ ề

tr n 10 đi u v công vi c tr th y nh sau :ầ ề ề ệ ị ủ ư

1- Đ p đê b bi n đ hãm th n c.ắ ờ ể ể ế ướ

2- Kh i sa b i c a bi n.ơ ồ ở ử ể

3- Làm b đ p đ phòng n c l t l n.ờ ậ ể ướ ụ ớ

4- Ch n nh ng c a sông nhánh đ b o v dòng sông chính.ắ ữ ử ể ả ệ

5- Kh i nh ng đ ng tiêu n c cũ đ thoát n c.ơ ữ ườ ướ ể ướ

6- L p nh ng dòng n c đ c l i cho s ch bùn .ấ ữ ướ ụ ạ ạ ứ

7- Tích tr s n đ trù kinh phí.ữ ẵ ể

8- Tr công h u đ giúp đ dân phu làm đê v t v .ả ậ ể ỡ ấ ả

9- M l c quyên r ng rãi đ giúp vào công trình l n đó.ở ạ ộ ể ớ

10- Đ t ra lính coi sông đ chuyên phòng gi sông.ặ ể ữ

S tâu lên, vua giao xu ng cho quan coi vi c bàn b c thi hành. Mùa đông năm y,ớ ố ệ ạ ấ

do hàm cũ sung làm bi n lý đê chính s v , kiêm vi c kh i m con sông Thiên Đ cệ ự ụ ệ ơ ở ứ

(T c sông Đu ng ch y qua vùng B c Ninh). Khi vào b t , vua ban cho m t bàiứ ố ả ắ ệ ừ ộ

th tr ng thiên đ t ý (th chép Thánh ch thi t p).ơ ườ ể ỏ ơ ở ế ậ

M t th i gian lâu, đ c ti n lên ch c L i b Th lang, v n sung Đê chính. G p khiộ ờ ượ ế ứ ạ ộ ị ẫ ặ

Nam Kỳ có báo đ ng, ông dâng s bàn v vi c c ng gi i, đ u đ c vua cho l uộ ớ ề ệ ươ ớ ề ượ ư

l i đ xét.ăm th 15 (1862) ph ng đông b c, th kh u phi n đ ng. Gi n đ cạ ể ứ ươ ắ ổ ấ ế ộ ả ượ

đ i làm Tham bi n H i An quân v . Em ông là Năng Ái b y gi đ ng Tri phổ ệ ả ụ ấ ờ ươ ủ

Di n châu, xin m dõng theo anh đi đánh gi c. Vua cho.ễ ộ ặ

T Gi n quân th , g p gi c đã t ng đánh b i gi c c u Phú Thái. Sau đó thìư ả ở ứ ặ ặ ừ ạ ặ ở ầ

b n gi c lan tràn, Gi n b khép t i tham d vi c quân không nên công tr ng gì, bọ ặ ả ị ộ ự ệ ạ ị c t ch c cho đi tòng quân, bèn b m xin v .ấ ứ ị ố ề

Năm th 18 (1865), Gi n đ c kh i ph c làm ch c Tu so n d n d n thăng lênứ ả ượ ở ụ ứ ạ ầ ầ

ch c T p hi n vi n Th đ c, r i đ i sung H ng lô t thi u khanh bi n lý H b .ứ ậ ề ệ ị ộ ồ ổ ồ ự ế ệ ộ ộ

Năm th 21 (1868), thăng H ng lô t khanh, sung Phó s cùng v i Lê Tu n, Hoàngứ ổ ự ứ ớ ấ

T nh sang s B c Kinh. Khi v , b Quang l c t khanh, l i th ch c T th lang L iị ứ ắ ề ổ ộ ự ạ ự ứ ả ị ạ

b sung bi n Các v . Năm th 25 (1872), b Tham tri quy n lĩnh Th ng th L iộ ệ ụ ứ ổ ề ượ ư ạ

b sung Qu c s quán phó t ng tài kiêm qu n Qu c t giám, và v n kiêm lĩnhộ ố ử ổ ả ố ử ẫ

công vi c N i các. Năm sau lên th Th ng th sung C m t vi n đ i th n. Mùaệ ộ ự ượ ư ơ ậ ệ ạ ầ

h năm y, Gi n đ c đình th n c sung ch c Chánh s sang Tây. Nhân ông dângạ ấ ả ượ ầ ử ứ ứ

s trình bày v đi u đ c, đi u h ng. vua bèn thôi không sai n a.ớ ề ề ượ ề ỏ ữ

Tháng 10 mùa đông, b n t nh B c kỳ h u s , có th cáo c p T Gi n cùng v iố ỉ ắ ữ ự ư ấ ư ả ớ

Binh b Tr n Ti n Thành, H b Ph m Phú Th , L b Lê Bá Th n ngày đêm vàoộ ầ ễ ộ ộ ạ ứ ễ ộ ậ

tr c trù tính vi c c m t tr ng y u. Vua ban khen. Sau đó b l c ch c ph i đi sự ệ ơ ậ ọ ế ị ạ ứ ả ở

S n phòng Ch ng Đ c đ hi u l c làm vi c khai kh n.ơ ươ ứ ể ệ ự ệ ẩ

Năm th 31 (1878), g p ti t Ngũ tu n đ i khánh c a vua, d r ng : "T Gi n vìứ ặ ế ầ ạ ủ ụ ằ ư ả

văn h c mà đ c dùng đ n, không ph i đã không lâu ngày và hi n nay ít ng iọ ượ ế ả ệ ườ

h n đ c. Nay g p lúc n c nhà luôn hàng năm có vi c khánh ti t, c n đ n tơ ượ ặ ướ ệ ế ầ ế ừ

ch ng. V y chu n cho khai ph c Hàn lâm vi n th đ c h c sĩ sung qu n Hàn lâmươ ậ ẩ ụ ệ ị ộ ọ ả

vi n. Khi Gi n đã đ c m y tháng, l i sai kh o duy t b Vi t s c ng m c.(56)ệ ả ượ ấ ạ ả ệ ộ ệ ử ươ ụ

Vua t ng h i Gi n v qu Khôn trong Kinh D ch t ch các ch "Khôn nguyênừ ỏ ả ề ẻ ị ừ ỗ ữ

hanh" đ n ch các ch "An trinh cát", b n nghĩa và truy n không gi ng nhau, cáchế ỗ ữ ả ệ ố

ch m câu cũng khác, đ u ph i đoán đ nh cho rõ, c n tr l i minh b ch. Gi n trấ ề ả ị ầ ả ờ ạ ả ả

l i cho là l i bàn nói c a b n nhà : D ng Gi n đ i T ng, Cù Th đ i Minh, Nhâmờ ờ ủ ố ươ ả ờ ố ị ờ

Kh i V n và Đ ng Thôi C nh đ i Thanh là văn thu n, lý rõ, so ra h n các thuy tả ậ ườ ả ờ ậ ơ ế

khác. Vua khen là l c h c và có ki n th c r i cho thăng mãi đ n H b t th langự ọ ế ứ ồ ế ộ ộ ả ị

qu n Hàn lâm vi n nh cũ.ả ệ ư

Vì có b nh, ông nhi u l n dâng s tâu bày xin ngh ch c v quê. Đ n năm đ uệ ề ầ ớ ỉ ứ ề ế ầ

Đ ng Khánh (1886) B c Kỳ kinh l c s xin l i dùng Gi n ra lĩnh T ng đ c Ninhồ ắ ượ ứ ạ ả ổ ố

Thái. Vua b o r ng : "T Gi n là b c lão th n c a tiên tri u, chu n cho th c thả ằ ư ả ậ ầ ủ ề ẩ ự ụ

t ng đ c. Gi n t i ch c đ c 1 năm, thì l i m ph i v r i ch t. Th 68 tu i.ổ ố ả ạ ứ ượ ạ ố ả ề ồ ế ọ ổ

T Gi n làm quan t khi còn ít tu i, đã t ng tr i qua nh ng ch c cao sang tr ngư ả ừ ổ ừ ả ữ ứ ọ

y u g n 40 năm. M i khi tri u đình có nh ng cu c bàn lu n l n lao v văn đi nế ầ ỗ ề ữ ộ ậ ớ ề ể

sách khó khăn, thì ph n nhi u Gi n đ c bàn b c mà so n ra. Gi n có tr c thu tầ ề ả ượ ạ ạ ả ướ ậ

ra các t p "Th ch nông thi văn", 3 quy n "yên thi u thi th o", 1 quy n "Yên thi uậ ạ ể ề ả ể ề

văn th o", 1 quy n "Trung châu Quỳnh dao t p", 1 quy n "Ti u tuy t s n phòngả ể ậ ể ể ế ơ

c l c", 1 quy n "Th ch Nông tùng tho i", 3 quy n "Hà phòng t u ngh ". Tr cổ ụ ể ạ ạ ể ấ ị ướ

ông tên là Văn Phú, sau đ i ra tên ngày nay. Con là Kham n i nghi p đ i khoa. Cácổ ố ệ ạ

con th là C , C nh, Kh i đ u đ h ng ti n, Chu n, đ c m th ki m th o,ứ ơ ả ả ề ỗ ươ ế ẩ ượ ấ ụ ể ả

Viên đ tú tài Con C là Doãn Th c đ c nhân.ỗ ơ ạ ỗ ử

Cha Kham tr c n m m ng th y trong m t trăng có ch " ng mà sinh ra Kham,ướ ằ ộ ấ ặ ữ ứ

nên đ t tên t cho Kham là " ng Tân". Kham lúc còn bé, tr m tĩnh hi u h cTặ ự Ứ ầ ế ọ ự

Đ c năm th 24 (1871) đ ti n sĩ, b y gi T Gi n đ ng gi vi c N i các. Ngàyứ ứ ỗ ế ấ ờ ư ả ươ ữ ệ ộ

hôm sau dâng bi u t n, vua nói r ng : "B d y con là đây, nhà n c ch n nhânể ạ ơ ằ ố ạ ướ ọ

tài cũng là đây, ch còn cái cha con nhà ng i g ng g i lên mà thôi".ỉ ươ ắ ỏ

B t đ u Kham đ c b Hàn lâm vi n biên tu. T Gi n nhân dâng ch ng xin choắ ầ ượ ổ ệ ư ả ươ

Kham m t h n 10 năm v nhà đ c sách. Vua chu n cho h n 5 năm. Đ n khi h tộ ạ ề ọ ẩ ạ ế ế

h n, H i An T ng đ c Ph m Phú Th l y c văn h c ti n c Kham. Tri u đ n th ,ạ ả ổ ố ạ ứ ấ ớ ọ ế ử ệ ế ử

h p ý vua, bèn cho thăng v t lên Hàn lâm th a ch sung Hành t u N i các Ty luânợ ượ ừ ỉ ẩ ộ

s .ở

Năm th 31 (1875), h tòng vua đi ch i núi Thúy Vân (núi D c Thúy Ninh Bình)ứ ỗ ơ ụ ở

đ c h a bài th vua làm. Vua xem đ n câu "H t kinh phong vũ lai thi n th ng"ượ ọ ơ ế ế ệ ượ

(B ng s gió m a t tr i xu ng), vua th ng câu này và b o r ng "Câu th c aỗ ợ ư ừ ờ ố ưở ả ằ ơ ủ

ng i gi ng nh câu c a cha ng i (V n kho nh trong lòng ch a có b n). Saoươ ố ư ủ ươ ạ ả ư ế

ng i không b o cha ng i l i s m. V t l i lúc x chi u ch a ph i đã là mu n,ươ ả ươ ạ ớ ớ ạ ế ề ư ả ộ

ng i ta ai cũng có cái s tr ng. Tr m hàng ngày v n mong đ y".ườ ở ườ ẫ ẫ ấ

Sau đ c th Th gi ng h c sĩ lĩnh án sát s Bình Đ nh. Năm th 35 (1882) Khamượ ự ị ả ọ ứ ị ứ

đ c đ i đi Qu ng Nam, đ n năm sau tri u v Tham bi n vi c Các. Vua có cho bàiượ ổ ả ế ệ ề ệ ệ

th r ng :ơ ằ

Th ch ng trí lu n d luy n tiế ưở ậ ị ệ

Kh ng giáo nhân đo t Ph ng hoàng trìẳ ạ ượ

Vân lôi chí c p giang h hoãnấ ổ

B o qu c ph ng x ng cán c nhi.ả ố ươ ư ố

D ch nghĩa:ị

Đ i gi ti luân (57), t tr ng t tờ ữ ơ ắ ố

Há ch u ng i c p áo ph ng hoàng (58)ị ườ ướ ượ

Mây, s m chí v i, giang h hoãn,ấ ộ ổ

Báo n c m i là con n i cha (59)ướ ớ ố

Ít lâu thăng Quang l c t khanh sung bi n Các v . Năm đ u Đ ng Khánh (1886)ộ ự ệ ụ ầ ồ

m ch t. Th 44 tu i, đ c truy th L b h u th lang. Con là Vinh Tích đ tú tài.ố ế ọ ổ ượ ụ ễ ộ ữ ị ỗ

Văn Đ c Khuêứ

Văn Đ c Khuê tên t là Mỹ Ph , ng i Quỳnh L u thu c Ngh An. Cha là Đàm đãứ ự ủ ườ ư ộ ệ

Tri huy n Th y Đ ng. Đ c Khuê, Thi u Tr năm th 4 (1844) đ ti n sĩ, vì mệ ủ ườ ứ ệ ị ứ ỗ ế ẹ

già, xin v nuôi ph ng d ng. T Đ c đ u năm (1848) b Biên tu, lĩnh Qu ngề ụ ưỡ ự ứ ầ ổ ả

Bình đ c h c. Năm th 12 (l1857) tri u v làm Hình b viên ngo i lang. Sangố ọ ứ ệ ề ộ ạ

năm sau đ i sang Hàn lâm vi n th đ c lĩnh Qu c t giám t nghi p, r i thăng thổ ệ ị ộ ố ử ư ệ ồ ụ

Th đ c h c sĩ lĩnh ch c Phó s đi Yên Kinh (B c Kinh). Khi đ n Qu ng Tây, vì cóị ộ ọ ứ ứ ắ ế ả

gi c nghẽn đ ng l i tr v . Năm th 14 (1861), b Kinh kỳ đ o ch ng n kiêmặ ườ ạ ở ề ứ ổ ạ ưở ấ

h ch Tôn nhân ph s v . G p b y gi Nam kỳ h u s , Khuê m dõng đi theoạ ủ ự ụ ặ ấ ờ ữ ự ộ

quân th Biên Hòa cùng v i hi p tán Thân Văn Nhi p, Nguy n Túc Tr ng trù bi nứ ớ ệ ế ễ ư ệ

vi c quân, gi ch hi m đón đánh, luôn luôn ngăn đ đ ch. Vua xu ng chi u khenệ ữ ỗ ể ị ố ế

ng i khuy n khích và b Lang trung Binh b , Tham tán quân v . R i sau Biên Hòaợ ế ổ ộ ụ ồ

không gi đ c, b ph t l t ch c cho đi Gia Đ nh h i đ ng v i Tu n ph Đữ ượ ị ạ ộ ứ ị ộ ồ ớ ầ ủ ỗ

Quang, lãnh binh Tr ng Đ nh, B chính Đ Thúc Tĩnh, Án sát Nguy n Văn Nhãươ ị ố ỗ ễ

t p h p quân nghĩa dũng đ hi u l c. Quân th đ i th n Nguy n Tri Ph ngậ ợ ể ệ ự ứ ạ ầ ễ ươ

mu n tâu xin gi Khuê l i theo giúp vi c quân th . Nh ng Khuê t ch i, lén tìmố ữ ạ ệ ứ ư ừ ố

đ ng đi Gia Đ nh cùng v i các quan t p h p nghĩa binh, s a sang súng ng, khíườ ị ớ ậ ợ ử ố

gi i ch kh i s . G p khi hòa ngh thành, rút ông v , b ch c H ng lô t khanhớ ờ ở ự ặ ị ề ổ ứ ồ ự

lĩnh Ph s Phú Yên. Lúc này đ ng đói, Khuê t n tâm trù tính vi c ch n c p, dânủ ứ ươ ậ ệ ẩ ấ

nh v y đ c qua c n đói.ờ ậ ượ ơ

Năm th 16 (1863) tri u v bi n lý Hình b s v . B y gi H i Yên, gi c bi nứ ệ ề ệ ộ ự ụ ấ ờ ở ả ặ ể

đ ng bành tr ng, vua cho Khuê làm h lý H i Yên tu n ph quan phòng.ươ ướ ộ ả ầ ủ

Năm th 17 (1864) Khuê sung H i An quân th tán lý coi đ o quân th y. Năm này,ứ ả ứ ạ ủ

cùng v i Hi p th ng đ i th n Tr ng Qu c D ng đánh gi c Qu ng Yên. Quânớ ệ ố ạ ầ ươ ố ụ ặ ở ả

gi c, th y b b n m t ùa đ n, Qu c D ng sai chia quân ra 3 đ o ch ng đánh : Phóặ ủ ộ ố ặ ế ố ụ ạ ố

lãnh binh H Tí ti n đ o b thua tr c. Gi c th a th , trung quân Tr ng Qu cổ ở ề ạ ị ướ ặ ừ ế ươ ố

D ng b gi c gi t ch t. Đ c Khuê H u đ o nói: "Đ i th n đã ch t, ta m t mũiụ ị ặ ế ế ứ ở ậ ạ ạ ầ ế ặ

nào s ng l y m t mình", r i mang quân xô t i đánh mà ch t. Vi c tâu lên, vua truyố ấ ộ ồ ớ ế ệ

t ng là B chính s Qu ng Yên, sai ban c p h u cho đ t ng táng và l c d ng m tặ ố ứ ả ấ ậ ể ố ụ ụ ộ

ng i con. Năm th 30 (1877) đ c li t th vào Trung nghĩa t .ườ ứ ượ ệ ờ ừ

Đ c Khuê khi còn nh m côi b , th m r t hi u, làm quan th i thanh liêm ki nứ ỏ ồ ố ờ ẹ ấ ế ờ ệ

c, Khuê t ng b o con r ng : "Ta không ph i không bi t gây d ng s n nghi pướ ừ ả ằ ả ế ự ả ệ

cho các ng i, nh ng đã không có đ c đ l i cho con cháu, thì cũng không mu nươ ư ứ ể ạ ố

ch a c a b t l ng đ l i m i nguy cho chúng v sau”. Ông v n tên là Giai, sauứ ủ ấ ươ ể ạ ố ề ố

đ c vua ban cho tên hi n nay. Con là Sỹ, do chân m sinh đ c b t ng ch cượ ệ ấ ượ ổ ặ ứ

Ki m th o. Con th là Thùyể ả ứ

Phan Đình Tuy nể

n>

Phan Đình Tuy n tên t là Thu n C , ng i La S n thu c Hà Tĩnh. Thi u Tr nămể ự ấ ử ườ ơ ộ ệ ị

th 4 (1844) trúng t khoa (phó b ng) kỳ thi H i. B t đ u b Hàn lâm vi n ki mứ Ấ ả ộ ắ ấ ổ ệ ể

th o. Đ c b qua Giám sát ng s và Tôn nhân ph lang trung r i c t lên ch cả ượ ổ ự ử ủ ồ ấ ứ

án sát s B c Ninh, r i có tang ngh vi c. Sau đ c b Bi n lý L i b s v r iứ ắ ồ ỉ ệ ượ ổ ệ ạ ộ ự ụ ồ

chuy n sang H ng lô t khanh lĩnh Kinh tri u Doãn. H i gi a niên hi u T Đ c,ể ổ ự ệ ồ ữ ệ ự ứ

do chân B c Th tán lý lên lĩnh ch c L ng S n tu n ph . B y gi gi c ph ắ ứ ứ ạ ơ ầ ủ ấ ờ ặ ỉ ở

Qu ng Tây lan tràn, thành L ng gi a ch xung y u. Đình Tuy n c m quân đóngả ạ ở ữ ỗ ế ể ầ

gi b gi c gi t, đ c truy th tu n ph . Năm th 32 (1879) đ c li t th ữ ị ặ ế ượ ụ ầ ủ ứ ượ ệ ờ ở

Trung nghĩa t Có 3 ng i con : Đình V n, đ phó b ng, Đình Phùng đ ti n sĩ,ừ ườ ậ ỗ ả ỗ ế

Đình Thu t đ c nhân. Các anh là Văn Nhã, Văn Phong, Văn D cũng đ đ t cóậ ỗ ử ư ỗ ạ

ti ng.ế

Ph m Ýạ

Ph m Ý, tr c tên là Văn T ng, ng i Qu ng Đi n, Th a Thiên. Thi u Tr nămạ ướ ườ ườ ả ề ừ ệ ị

th 4 (l844), trúng t khoa kỳ thi h i, do chân ki m th o qua làm Tri huy n Anứ Ấ ộ ể ả ệ

Ngãi, Tri ph Qu ng Hóa, vào làm Ng s r i thăng ch c Ch ng n. T Đ c nămủ ả ự ử ồ ứ ưở ấ ự ứ

th 12 (1857), lĩnh Khánh Hòa án sát r i chuy n sang án sát Gia Đ nh. Năm th 14ứ ồ ể ị ứ

(1861) t nh thành h u s , đ i đ n b th t th , ý b cách ch c l u d ng đ i vỉ ữ ự ạ ồ ị ấ ủ ị ứ ư ụ ổ ề

bi n lý Công b . Ch a bao lâu th ch c B chính s Bình Thu n. Năm th 21ệ ộ ư ự ứ ố ứ ậ ứ

(1868) b H b th lang kiêm qu n Thông chánh s . B y gi vi c quân các t nhổ ộ ộ ị ả ứ ấ ờ ệ ỉ

B c kỳ đ ng kh n c p, vua sai ý cùng v i Ng s H Tr ng Dĩnh đi xem xét tìnhắ ươ ẩ ấ ớ ự ử ồ ọ

hình ph , tình hình dân và quân ta quân Thanh và tình tr ng hi n hành c a cácỉ ạ ệ ủ

t nh, đ v tâu. Năm th 24 (1871) ông làm th Công b tham tri r i b Tu n phỉ ể ề ứ ự ộ ồ ổ ầ ủ

h lý Bình Phú T ng đ c, vì m già xin v g n ph ng d ng, đ c đ i b tham triộ ổ ố ẹ ề ầ ụ ưỡ ượ ổ ổ

Hình b . Năm th 26 (1873) th T ng đ c H i An. B y gi t nh thành m i h u sộ ứ ự ổ ố ả ấ ờ ỉ ớ ữ ự

xong. Ý là ng i phát th c làm vi c c n đ c thi t th c, quan Đ i Pháp cũng tin.ườ ự ệ ầ ượ ế ự ạ

Ch a đ y m t năm, vào th Th ng th Công b kiêm qu n Qu c t giám. Nămư ầ ộ ự ượ ư ộ ả ố ử

th 28 (1875) đ i th T ng đ c Bình Phú. Nhân đ c tri u t s c nói r ng :ứ ổ ự ổ ố ượ ệ ờ ắ ằ

"Bình. Đ nh là đ a ph ng l n T kỳ, th c khó đ c ng i b nhi m. Ng i làmị ị ươ ớ ở ả ự ượ ườ ổ ệ ườ

vi c đ y nên nh h i H i D ng là x ng đáng ch c v . C nên l y công b ng,ệ ở ấ ư ồ ở ả ươ ứ ứ ụ ứ ấ ằ

thanh liêm làm căn b n, không đ Tr n Văn Nhi p riêng có ti ng t t tr c m tả ể ầ ế ế ố ở ướ ắ

mình". L i b o r ng : "Tr n Bình tr c làm vi c Hà N i, tr m t ng đem bài thạ ả ằ ầ ướ ệ ở ộ ẫ ừ ơ

c (làng y nhi u ng c báu. Th n tr ng đ ng chán c nh thanh b n) d b o,ổ ấ ề ọ ậ ọ ừ ả ầ ụ ả

nh ng không h ch u nghe ta. Đ n khi đi S n Tây đ sinh tai ti ng. Vi c đã quaư ề ị ế ơ ể ế ệ

không nói làm gì, nhân ti n thì phàn nàn thôi". Khi Ý đã đ n nh m ch c trù tínhệ ế ậ ứ

tâu bày vi c c m t quân th và xin h p hai đ o quân tĩnh man Qu ng Ngãi,ệ ơ ậ ứ ợ ạ ở ả

Bình Đ nh làm quân th Ngãi Đ nh. Vua nghe l i.ị ứ ị ờ

Năm th 31 (1878) ti t Ngũ tu n đ i khánh, đ&#432; c gia hàm Hi p bi n đ iứ ế ầ ạ ợ ệ ệ ạ

h sĩ. Năm th 33 (1880) m t n i làm vi c, c p cho m t nghìn quan ti n, hai câyọ ứ ấ ở ơ ệ ấ ộ ề

g m tàu, sai quan ban t . Có hai ng i con, ng i c là Doãn Khánh làm thôngấ ế ườ ườ ả

phán; ng i th là Doãn Hoài đ tú tài, đã làm đ n ch c T v .ườ ứ ỗ ế ứ ư ụ

Phan Trung

Phan Trung tên t là T Đan, tên hi u là Bút Phong, tr c tên là C Chính. T tiênự ứ ệ ướ ư ổ

ng i Ph c Ki n (Trung Qu c). T b n đ i sang n c Nam làm nhà Ninhườ ở ướ ế ố ổ ố ờ ướ ở

Thu n thu c Khánh Hòa. Trung là ng i c ng ngh có khí ti t. Thi u Tr nămậ ộ ườ ươ ị ế ệ ị

đ u (1841) đ h ng ti n đã Tri huy n Tân Th nh, vì có m già xin v ph ngầ ỗ ươ ế ệ ị ẹ ề ụ

d ng. Sau vì phát ra vi c tranh t ng b cách ch c.ưỡ ệ ụ ị ứ

T Đ c năm th 14 (1861) Nam kỳ có báo đ ng, Trung m h n m t nghìn línhự ứ ứ ộ ộ ơ ộ

dõng cùng v i lãnh binh Gia Đ nh là Tr ng Đ nh theo quân đi đánh d p, đ cớ ị ươ ị ẹ ượ

khai ph c quan t ch và &#273;ã thăng th gi ng h c sĩ. Khi hòa ngh thành, tri uụ ị ị ả ọ ị ệ

v Kinh b t b Th đ c h c sĩ, sung Khánh Hòa đi n nông s c p cho n quanề ạ ổ ị ộ ọ ề ứ ấ ấ

phòng và sai đem b n dõng m đi kh n đi n. B t đ u đ n nh m ch c, Trung cùngọ ộ ẩ ề ắ ầ ế ậ ứ

v i Bình Thu n doanh đi n s Nguy n Văn Ph ng đi u b t dân phu đào con cớ ậ ề ứ ễ ươ ề ắ ừ

Đ ng M i dài 1023 tr ng, th y th làm cho h n hai nghìn m u ru ng đ t cóồ ớ ượ ủ ế ơ ẫ ộ ấ

n c cày c y, dân đ c ti n l i.ướ ấ ượ ệ ợ

Năm th 32 (1879) ti t Th t tu n đ i khánh, Trung đ c sung làm T tr c kỳứ ế ấ ầ ạ ượ ả ự

khâm đi m (60). Vua cho v i vào đi n riêng, Trung tâu th a t ng kho n t ngể ờ ệ ư ừ ả ườ

t n. Vua khen là ng i trung nghĩa kh ng khái, cho b t b Th lang H b , v nậ ườ ả ạ ổ ị ộ ộ ẫ

sung ch c đi n nông s . Năm th 36 (1883) tri u v Kinh. Năm đ u Ki n Ph cứ ề ứ ứ ệ ề ầ ế ướ

(1884) vì tu i già xin v ngh r i m t năm 71 tu i. Khi Kinh s ti n chân Trung,ổ ề ỉ ồ ấ ổ ở ư ễ

nhà th có ti ng đ ng th i nh hi p bi n Bùi An Liên cũng có t ng th và Trungơ ế ươ ờ ư ệ ệ ặ ơ

h a r ng :ọ ằ

Xu t túc H ng giang d ch l hoànhấ ươ ị ộ

Ngũ canh phong vũ d t n kinhạ ầ

Quân ân trù đi p sinh hà bệ ổ

Th l khi khu lão v bình.ế ộ ị

L ng th y duy chu yên nguy t mặ ủ ệ ẩ

Tùng phong qu i ki m ng u vân canhả ế ẫ

Ngh hòa mi u toán vô di sáchị ế

H i ki n Hoàng hà v n lý thanh.ộ ế ạ

D ch nghĩa:ị

Ra tr H ng giang gi a đ ng cái,ọ ươ ữ ườ

Năm canh m a gió, hãi hùng luôn.ư

n vua ch ng ch t, đ i vô b ,Ơ ổ ấ ờ ổ

Đ ng đ i g p gh nh, già, ch a sanườ ờ ậ ề ư

Lãng th y bu c thuy n đón trăng u ng (r u)ủ ộ ề ố ượ

Tùng phong treo ki m g p (lúc) cày mây.ế ặ

Ngh hòa tri u tính không sót ch c,ị ề ướ

Sẽ th y Hoàng hà (61) muôn d m tấ ặ

Lòng u ái c a Trung bi u l ra l i th là nh th .n>ư ủ ể ộ ờ ơ ư ế

QUY N 36Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVIỆ Ụ

D ng Trí Tr chươ ạ

Ng i Th ng Ph c, Hà N i (Nay là Th ng Tín, t nh Hà Tây), lúc nh thôngườ ượ ướ ộ ườ ỉ ỏ

minh.

Thi u Tr năm th 3 (1843 ) đ h ng gi i. Bu i đ u T Đ c b Thanh Trì hu nệ ị ứ ỗ ươ ả ổ ầ ự ứ ổ ấ

đ o, thăng Giáo th ph Thái Bình r i nhân m xin ngh . Năm th 26 (1873) đ cạ ụ ủ ồ ố ỉ ứ ượ

đình c là ng i văn h c, h nh ki m đ ng đ n, b Đ c h c Nam Đ nh, sau m vử ườ ọ ạ ể ứ ắ ổ ố ọ ị ố ề

r i m t năm 66 tu i.ồ ấ ổ

Trí Tr ch có ti ng là th cha m có hi u, tính đi m đ m, x thân, ti p xúc v iạ ế ờ ẹ ế ề ạ ử ế ớ

ng i nh t thi t theo l ; vi c gi ng t p càng chăm ch . Tr ch t ng b o : d yườ ấ ế ễ ệ ả ậ ỉ ạ ừ ả ạ

ng i không ngoài qui c vi c h c c t nghiên c u kinh sách, văn ch ng c n cóườ ủ ệ ọ ố ở ứ ươ ầ

căn c và tao nhã, là đi u tr c h t. H c trò b n ph ng theo v nhi u.ứ ề ướ ế ọ ố ươ ề ề

Phan Huy Khiêm

T là K Chi, ng i Ng c S n, Thanh Hóa. Thi u Tr năm th 3 (1843) đ h ngự ỷ ườ ọ ơ ệ ị ứ ỗ ươ

ti n, h i đ u niên hi u T Đ c (1848), do chân Hàn lâm vi n ki m th o b Triế ồ ầ ệ ự ứ ệ ể ả ổ

huy n Th X ng. Làm quan có ti ng gi i, đ c gia ch c đ ng tri vào làm Giámệ ọ ươ ế ỏ ượ ứ ồ

sát ng s . Đ n khi làm án sát s Qu ng Bình th i b l i ph i giáng ch c đ i n iự ử ế ứ ả ờ ị ỗ ả ứ ổ ơ

khác. Sau l i b Ng s , chuy n sang làm Hình khoa c p s trung r i thăng Quangạ ổ ự ử ể ấ ự ồ

l c t thi u khanh bi n lý Hình b . Sau đó sung ch c Kinh kỳ h i phòng thamộ ự ế ệ ộ ứ ả

bi n, r i l i b H ng lô t khanh ra lĩnh B chính s Ngh An.ệ ồ ạ ổ ổ ự ố ứ ệ

Năm th 26 (1873), sung H i An th y đ o hi p đ c, t ng đón đánh gi c bi n ứ ả ủ ạ ệ ố ừ ặ ể ở

bi n Ng c Mai, phá đ c. Vua tri u v cho thăng Th lang H b kiêm qu n Đô sátể ọ ượ ệ ề ị ộ ộ ả

bi n n tri n, Khâm sai đi c ng cán Ngh An r i m m t. Truy th là T phó đôệ ấ ệ ố ệ ồ ố ấ ụ ả

ng s .ự ử

L i còn Lê Nh D ng, Ngô Xuân Kinh, Lê Huy Ti n, đ u là ng i cùng huy n v iạ ư ạ ế ề ườ ệ ớ

Huy Khiêm. Nh D ng, T Đ c năm th 11 (1858), chân c nhân đ c b Triư ạ ự ứ ứ ử ượ ổ

huy n T Kỳ r i chuy n đi Tri ph Lâm Thao, sau lĩnh Lang trung L i b . Nămệ ứ ồ ể ủ ạ ộ

th 30 (1877) đ c c t lên ch c án sát s L ng S n r i l i thăng B chính sứ ượ ấ ứ ứ ạ ơ ồ ạ ố ứ

sung Tam Tuyên tán lý quân v . H i đ u niên hi u Đ ng Khánh (1886) lĩnh Tu nụ ồ ầ ệ ồ ầ

ph Ninh Bình, r i m ch t.ủ ồ ố ế

Xuân Kình, tên t là T Anh, T Đ c năm th 14 (1861), chân c nhân s b Triự ử ự ứ ứ ử ơ ổ

huy n Qu D ng, r i tri u v b Giám sát ng s , chuy n đi qu n đ o Hà Tĩnh,ệ ế ươ ồ ệ ề ổ ự ử ể ả ạ

tr i qua án sát Tuyên Quang, Bi n lý ba b L i, Hình, Công, ra lĩnh B chánh sả ệ ộ ạ ố ứ

Qu ng Bình, th i b bi m đ i Lang trung L i b . H i đ u niên hi u Ki n Ph cả ờ ị ế ổ ạ ộ ồ ầ ệ ế ướ

(1884) lĩnh án sát s Ninh Bình r i v h u.ứ ồ ề ư

Huy Ti n, T Đ c năm th 20 (1867), chân c nhân s b đi D c Thi n, r i Triế ự ứ ứ ử ơ ổ ự ệ ồ

huy n Ti n H i. H i đ u niên hi u KiN71;n Ph c (1884) lĩnh viên ngo i lang Bệ ề ả ồ ầ ệ ướ ạ ộ

L i r i đ i sung S n phòng s Thanh Hóa. Con là Kh c Doãn, đ h ng gi i.ạ ồ ổ ơ ứ ắ ỗ ươ ả

nt>

Ph m Huy Bínhạ

T là Nguyên B u, ng i Vĩnh L c thu c Thanh Hóa. Thi u Tr năm th 3 (1843)ự ư ườ ộ ộ ệ ị ứ

đ h ng ti n. T Đ c năm th 7 (1854) b Hà N i kinh l ch, r i tr i qua Triỗ ươ ế ự ứ ứ ổ ộ ị ồ ả

huy n Th ch An, Th y Đ ng k đó c t lên ch c Đ ng tri lĩnh tri ph Ninh Giang.ệ ạ ủ ườ ế ấ ứ ồ ủ

Năm th 16 (1863) tri u v làm S quán biên tu. M t th i gian lâu, đi lĩnh đ c h cứ ệ ề ử ộ ờ ố ọ

Qu ng Bình, chuy n v Lang trung Công b , r i b án sát Khánh Hòa. Sau đó đ iả ể ề ộ ồ ổ ổ

làm H ng lô t khanh sung ch c S quán to n tu. Huy Bính s m n i danh là ng iồ ự ứ ử ả ớ ổ ườ

tài trí, làm quan su t g n 30 năm, đ n lúc tu i già đ c b nhi m vào ch c vố ầ ế ổ ượ ổ ệ ứ ụ

trong S quán, th i b b nh v , r i m t năm 84 tu i. Con là Khai, đ tú tài.ử ờ ị ệ ề ồ ấ ổ ỗ

>

D ng Doươ ��n Hài

T là Ngu Doãn, ng i Quỳnh L u thu c Ngh An. T b n đ i là L , đ ch khoaự ườ ư ộ ệ ổ ố ờ ệ ỗ ế

đ i Lê, làm H u th lang L i b . Doãn Hài lúc tr thông minh lanh l i, T Đ c nămờ ữ ị ạ ộ ẻ ợ ự ứ

th 3 (1850) đô h ng gi i, b Hàn lâm vi n ki m th o. Kho ng đ u niên hi uứ ươ ả ổ ệ ể ả ả ầ ệ

T Đ c b Tri huy n B t B t r i thăng Tri ph Thăng Bình, h t lòng làm vi c,ự ứ ổ ệ ấ ạ ồ ủ ế ệ

đ c dân ph ca t ng. Năm th 2 (1856) đi th Đ c h c Bình Đ nh. G p b y giượ ủ ụ ứ ự ố ọ ị ặ ấ ờ

Nam kỳ h u s , T ng đ c Ph m Quỹ c Hài đi th ng ngh vi c t nh, m h c tròữ ự ổ ố ạ ử ươ ị ệ ỉ ộ ọ

c a mình l p làm nghĩa hi u (62). Năm th 12 (1857) chuy n v Lang trung bủ ậ ệ ứ ể ề ộ

Công qu n đ c vi c quân phòng th đ n Th a Ph c. R i sau b Th đ c h c sĩả ố ệ ủ ồ ừ ướ ồ ổ ị ộ ọ

lĩnh án sát Thanh Hóa, ch a bao lâu đ i đi Ninh Bình. B y gi Nho Quan, Thư ổ ấ ờ ở ổ

kh u n i lên, Hài h t s c d p yên, đ c th ng thăng th án sát s quy nấ ổ ế ứ ẹ ượ ưở ụ ứ ề

ch ng n quan phòng tu n ph , r i l i do chân H ng lô t khanh lĩnh B chínhưở ấ ầ ủ ồ ạ ổ ự ố

s Thanh Hóa. Năm th 17 (1864) tri u v làm h lý Vũ kh lang trung sung tánứ ứ ệ ề ộ ố

lý H i An quân th . B m xin ngh thì g p can vi c b m t ch c v .ả ứ ị ố ỉ ặ ệ ị ấ ứ ề

Năm th 23 (1870), Ninh Thái có gi c, T ng nhung đ i th n Hoàng Tá Viêmứ ở ặ ổ ạ ầ

dâng s xin cho Hài theo quân th . Hài nhi u l n l p chi n công, quy n sung tánớ ứ ề ầ ậ ế ề

t ng Tam Tuyên quân th , đóng Quán T , liên ti p phá đ c đ n gi c.ươ ứ ở ư ế ượ ồ ặ

Năm th 26 (1873) Hà thành h u s , Hài theo đ i quân có th ng tr n, đ c bứ ữ ự ạ ắ ậ ượ ổ

Hàn lâm th gi ng tán lý quân v . Sau đó Tá Viêm dâng s xin l u Hài l i sung đ nị ả ụ ớ ư ạ ồ

đi n Tân hóa đ o Hài chiêu m đi n t t, phát tranh m ru ng, t mình d n đ uề ạ ộ ề ố ở ộ ự ẫ ầ

th i gian m y năm d n thành làng xóm. G p kỳ đình c xin cho Hài sung vào Sờ ấ ầ ặ ử ử

quán. Tá Viêm tâu nói vi c đ n đi n ch a xong, l i thôi.ệ ồ ề ư ạ

Năm th (1878), đ c c t lên ch c Quang l c t thi u khanh sung Tán lý đ oứ ượ ấ ứ ộ ự ế ạ

(quân) S n H ng Tuyên. B m, m t trong quân. Doãn Hài, tính c ng tr c, làmơ ư ị ố ấ ở ươ ự

quan có ti ng thanh liêm, ki m c. Con là Qu Ph cũng đ h ng nguyên.(63)ế ệ ướ ế ổ ỗ ươ

lor="black">

H Sỹ Tu nồ ầ

T là T Thu n, ng i Quỳnh L u thu c Ngh An. Thi u Tr năm th 4 (1844) đự ử ậ ườ ư ộ ệ ệ ị ứ ỗ

ti n sĩ. Do chân Hàn lâm b đi Tri ph Qu ng Oai. H i đ u niên hi u T Đ cế ổ ủ ả ồ ầ ệ ự ứ

(1840), chuyên vào Lang trung L b , thăng Th gi ng h c sĩ sung S quán to n tu.ễ ộ ị ả ọ ử ả

Năm th 14 (1861), Qu ng Yên có gi c, do hàm y đi th Qu ng Yên tu n ph . Sỹứ ả ặ ấ ự ả ầ ủ

Tu n đ n nh n ch c, s a đ p thành trì, v yên nhân dân, đem quân d p b t, b nầ ế ậ ứ ử ắ ỗ ẹ ắ ọ

gi c li n rút lui v V n Ninh. Sang năm sau Tu n l i c m quân ti n đánh, c pháặ ề ề ạ ầ ạ ầ ế ả

đ c, r i b ng b m mà ch t.ượ ồ ỗ ị ố ế

Vua b o : "Sỹ Tu n đóng gi m t thành tr tr i, có công tr ng xác th c, cho truyả ầ ữ ộ ơ ọ ạ ự

th B chánh s , nguyên hàm th Qu ng Yên tu n ph nh cũ”. Con là Bác, Tân,ụ ố ứ ự ả ầ ủ ư

đ u đ tú tài. Tân làm quan đ n ch c Kinh l ch.ề ỗ ế ứ ị

="0">

Ph m Ti n Ch nạ ế ẩ

Ng i H ng Th y, Th a Thiên. B làm Ng y ngo i khoa. Ti n Ch n, thân th toườ ươ ủ ừ ố ự ạ ế ẩ ể

l n kh e m nh, s c ăn kh e g p 7, 8 ng i. T bé quen b i l i, trông mây, trôngớ ỏ ạ ứ ỏ ấ ườ ừ ơ ộ

trăng bi t tr c đ c gió m a. Thi u Tr năm th 3 (1843) vào lính th y. Nămế ướ ượ ư ệ ị ứ ủ

th 5 (1845), vua ra c a Thu n An. B y gi gi a ti t Ti u mãn, bão n i lên, dâyứ ử ậ ấ ờ ữ ế ể ổ

kéo thuy n ng b ng đ t. Nh ng v sĩ h tòng s lu ng cu ng không bi t làmề ự ỗ ứ ữ ệ ỗ ợ ố ố ế

th nào. Ti n Ch n li n xu ng n c kéo đ u dây n i l i, đ c vô s . Vua r t l yế ế ẩ ề ố ướ ầ ố ạ ượ ự ấ ấ

làm l , khi tr v , xu ng s c ban khen và chu n cho th c th đ i tr ng.ạ ở ề ố ắ ẩ ự ụ ộ ưở

T Đ c năm th 7 (1854), vua đi Đông Lâm săn b n, chi c thuy n b ng (mũi) vuaự ứ ứ ắ ế ề ằ

đi, ven ru ng n c l y, không ti n lên đ c. Ti n Ch n li n ghé vai vào thuy nộ ướ ầ ế ượ ế ẩ ề ề

ti n lên. Hôm y đ c r t nhi u chim. Vua vui lòng, li n b t b Ch n lên ch c caiế ấ ượ ấ ề ề ạ ổ ẩ ứ

đ i. Năm th 11 (1858), vì Ch n lâu trong quân đ i r t thu c quân lu t, chu nộ ứ ẩ ở ộ ấ ộ ậ ẩ

cho thăng Phó qu n c sung ch c Hi p qu n đ i y. Năm th 13 (1860), vuaả ơ ứ ệ ả ộ ấ ứ

ch m thi ai l y ti ng thét lên làm v đ c chum thì đ c li t vào h ng u. Ti nấ ấ ế ỡ ượ ượ ệ ạ ư ế

Ch n trúng tuy n, đ c th c th qu n c . Năm th 14 (1861) sung Phó v úy, r iẩ ể ượ ự ụ ả ơ ứ ệ ồ

th c th . Năm th 20 (1867), s c ban t mi u Thai D ng phu nhân. B y giự ụ ứ ắ ế ở ế ươ ấ ờ

gió m a ban ngày tr i t i s m l i, bão bi n th i d , có chi c sào thuy n r iư ờ ố ầ ạ ể ổ ữ ế ề ơ

xu ng n c. Ti n Ch n nh y xu ng v t, s c gió mãnh li t Ch n b thuy n c nố ướ ế ẩ ả ố ớ ứ ệ ẩ ị ề ả

không ngoi lên đ c b ch t. Vua đ c tin, th ng ti c sau m i l n đi Thu n An,ượ ị ế ượ ươ ế ỗ ầ ậ

th ng nh c đ n. Năm th 21 (1868), đ c truy th Ch ng v . Con là Ti nườ ắ ế ứ ượ ự ưở ệ ế

đ c chân quan viên t .ượ ử

Phan Thúc Tr cự

Phan Thúc Tr c ng i Yên Thành, Ngh An, t b n năm đ i đ u đ h ng c ngự ườ ệ ổ ố ờ ề ỗ ươ ố

tri u Lê, cha là Vũ g p lúc Lê M t, N49;n d t h c t p. R i đ u niên hi u Gia Long,ề ặ ạ ậ ọ ậ ồ ầ ệ

nhi u l n lên tr ng quây tr ng d y h c, kinh s th ng ngày t ng đ c thu cề ầ ườ ướ ạ ọ ử ườ ừ ọ ộ

lòng, ng i ta đ u tôn là b c h c r ng. Thúc Tr c nhà h c cha, thông minh, xemườ ề ậ ọ ộ ự ở ọ

r ng, n i ti ng hay ch . H i lâu đi thi h ng luôn b quan tr ng đánh h ng. Tr cộ ổ ế ữ ồ ươ ị ườ ỏ ự

bèn l y chân tú tài sung c ng sinh vào h c tr ng Qu c T Giám. Thi u Tr nămấ ố ọ ườ ố ử ệ ị

th 7 (1847) đ nh t giáp ti n sĩ c p đ đ tam danh, đ c b Hàn lâm vi nứ ỗ ấ ế ậ ệ ệ ượ ổ ệ

tr c tác. T Đ c năm đ u (1848) đ c vào N i các, r i thăng T p hi n vi n thướ ự ứ ầ ượ ộ ồ ậ ề ệ ị đ c sung Kinh diên kh i c chú. Vâng m nh làm th văn, luôn đ c vua khen ng iộ ở ư ệ ơ ượ ợ

. Năm th 4 (1851), vâng chi u đi B c Kỳ tìm ki m sách v x a còn l i. Năm sauứ ế ắ ế ở ư ạ

v t i Thanh Hóa thì m ch t, đ c truy th Th gi ng h c sĩ.ề ớ ố ế ượ ụ ị ả ọ

Tr c đó, ch p Thúc Tr c có d i sông Câm Giang, hàng năm n c l t, làm choướ ỗ ấ ự ở ả ướ ụ

nhi u đ ng ru ng b l y đ ng, c r , không cày c y đ c. Thúc Tr c, sau khi đề ồ ộ ị ầ ọ ỏ ả ấ ượ ự ỗ

v , giúp dân đào c , đ p đ p. T đó ch a n c, tháo n c thu n ti n dân đ cề ừ ắ ậ ừ ứ ướ ướ ậ ệ ượ

nh . Sau khi ông m t, ng i trong p nh n, l p đ n th . Nh ng sách tr c tácờ ấ ườ ấ ớ ơ ậ ề ờ ữ ướ

ra có : "Di n châu ph chí", "C m Đình hi u đ m thi t p", "B c hành nh t lan phễ ỉ ẩ ệ ầ ậ ắ ậ ả

thi t p”. Tr c tên là D ng H o, sau l y tên t là Hành Quý. Con là Vĩnh, đ cậ ướ ưỡ ạ ấ ự ỗ ử

nhân; Đ nh, tú tài.ị

">

Tr nh Lý Hanhị

(Ph : Vũ Văn Lý, Tr n Vỹ, Nguy n H u T o,ụ ầ ễ ữ ạ

Hoàng Đình Chuyên, Hoàng Đình Tá).

Tr nh Lý Hanh ng i Thanh Trì, Hà N i. Thi u Tr năm th 7 (1847) đ ti n sĩ, đãị ườ ộ ệ ị ứ ỗ ế

đ c b Tri ph Thái Bình. T Đ c năm đ u (1848), b vào T p hi n vi n sungượ ổ ủ ự ứ ầ ổ ậ ề ệ

Kinh diên kh i c chú, ph ng s c cùng làm bài phú v nh s . T ng nghe tin b mở ư ụ ắ ị ử ừ ố ẹ

m, xin v , đ c vua ban cho sâm qu thu c men; đ n khi có tang, l i ban choố ề ượ ế ố ế ạ

ti n đ lo vi c tang ma. Năm th 11 (1858) b án sát s Nam Đ nh r i chuy n vàoề ể ệ ứ ổ ứ ị ồ ể

Quang L c t khanh bi n lý H b . G p lúc B c kỳ, Th kh u n i lên, đ c phái điộ ự ệ ộ ộ ặ ắ ổ ấ ổ ượ

h i bi n quân v . Năm th 16 (1863), vào làm H u th lang H b , r i lên thộ ệ ụ ứ ữ ị ộ ộ ồ ự

H u tham tri. Năm th 18 (1865) thăng L ng Bình tu n ph , r i m ch t t i ch c.ữ ứ ạ ầ ủ ồ ố ế ạ ứ

Con là Tiên Sách, Đình K , đ u do chân c nhân ra làm quan.ỷ ề ử

Lý Hanh, tr c tên là Đình Thái, sau đ i ra tên này. Nh ng ng i cùng m t đ aướ ổ ữ ườ ộ ị

ph ng v i Lý Hanh đ đ t k tr c ng i sau cùng m t th i b y gi là :ươ ớ ỗ ạ ẻ ướ ườ ộ ờ ấ ờ

Vũ Văn Lý, ng i Nang Xang, đ đ ng ti n sĩ, Thi u Tr năm đ u (1841) làm ch cườ ỗ ồ ế ệ ị ầ ứ

T t u.ế ử

Tr n Vỹ, Nguy n H u T o, ng i T Liêm, đ u đ kho ng năm Thi u Tr : Vỹ, doầ ễ ữ ạ ườ ừ ề ỗ ả ệ ị

ch c th gi ng đi t Đ c h c Hà N i, T o thăng mãi đ n B chính s S n Tây.ứ ị ả ố ọ ộ ạ ế ố ứ ơ

Hoàng Đình Chuyên và em là Đinh Tá, ng i Thanh Trì. Đình Chuyên đ ti n sĩ Tườ ỗ ế ự

Đ c năm th 2 (1849), làm đ n án sát t i b giáng ch c đ i đi lĩnh Đ c h c Ninhứ ứ ế ớ ị ứ ổ ố ọ

Bình. Đình Tá, ti n sĩ Thi u Tr năm th 2 (1842) cu i cùng làm đ n Tri phế ệ ị ứ ố ế ủ

Nghĩa H ng.ư

Tr nh Xuân Th ngị ưở

T là Đôn M u, ng i Đông Ngàn, B c Ninh (Nay thu c Đông Anh ngo i thành Hàự ậ ườ ắ ộ ạ

N i). Đ ti n sĩ Thi u Tr năm th 7 (1847), khi dâng bi u t n, vua b o quanộ ỗ ế ệ ị ứ ể ạ ơ ả

N i các r ng : "Tr nh Xuân Th ng, dáng m o đoan trang, th c x ng s c mongộ ằ ị ưở ạ ự ứ ự ướ

c a tr m”. T Đ c năm th 2 (1849) , do chân Hàn lâm biên tu b đi Tri ph Hàmủ ẫ ự ứ ứ ổ ủ

Thu n, ch a k p kh i hành, th i vì có đình c , đ i b làm Th gi ng sung S quánậ ư ị ở ờ ử ổ ổ ị ả ử

biên tu. Năm th 5 (1852), b đi Đ c h c Qu ng Nam thì b giáng luôn xu ng đ nứ ổ ố ọ ả ị ố ế

4 c p lìa kh i ch c, Năm th 10 l i đ c dùng làm Hình b t v , qua làm Tônấ ỏ ứ ứ ạ ượ ộ ư ụ

nhân ph Viên ngo i lang r i chuy n sang ch c Lang trung.ủ ạ ồ ể ứ

Xuân Th ng tính b ng, cho nên su t 19 năm tr i b chìm đ m hàng quanưở ướ ố ờ ị ắ ở

d i. Sau đ c b đi án sát S n Tây, b vi c ph i đ i xu ng ch c, l i vào làm đàiướ ượ ổ ơ ị ệ ả ổ ố ứ ạ

lang, ch a đ n nh n ch c th i m t, th 56 tu i. Vua l y làm ti c, truy ph c choư ế ậ ứ ờ ấ ọ ổ ấ ế ụ

ch c cũ.ứ

t>

Nguy n Văn Hi nễ ể

T là Doãn Trai, ng i t nh Qu ng Tr . T 3 đ i d i đ n huy n Phù Cát thu cự ườ ỉ ả ị ổ ờ ờ ế ệ ộ

Bình Đ nh. Cha là Văn Sỹ, chân c nhân làm quan đ n tri huy n.ị ử ế ệ

Văn Hi n đ nh giáp ti n sĩ Thi u Tr năm th 7 (1847), b Hàn lâm vi n tuể ỗ ị ế ệ ị ứ ổ ệ

so n. T Đ c năm đ u (1848) qua làm Tri ph Ki n T ng r i sau đ i đi Tri phạ ự ứ ầ ủ ế ườ ồ ổ ủ

Đi n Bàn thu c Qu ng Nam. Hi n g p vi c quy t đoán sáng su t, l i và dân đ uệ ộ ả ể ặ ệ ế ố ạ ề

tín ph c. Quan t nh là Lê D n, Đ ng Kham v n v n khen ng i, bi t rõ và làm sụ ỉ ầ ặ ố ẫ ợ ế ớ

ti n c lên. G p năm thu ho ch kém, Hi n trù nghĩ m y đi u c u đói, ph n nhi uế ử ặ ạ ể ấ ề ứ ầ ề

đ c, quan t nh đem dùng. Ph Tr (Đi n Bàn) kiêm lý c h t Diên Ph c. Nh ngượ ỉ ủ ị ệ ả ạ ướ ữ

dân nghèo kh , già y u, Hi n đem xét h i tr c, chia ra h ng nghèo kh nh t,ổ ế ể ỏ ướ ạ ổ ấ

nghèo kh v a, l p s n danh sách, r i khuy n quyên đ c h n 2 v n quan đ c pổ ừ ậ ẵ ồ ế ượ ơ ạ ể ấ

giúp. Thóc kho cho lĩnh thì l a đ t đ t ra tr ng lĩnh, căn c danh sách chia thànhự ấ ặ ườ ứ

khu, xét tên y t bi n, tùy theo n i xa g n mà n đ nh cho gi kh c t i lĩnh. Dânế ể ơ ở ầ ấ ị ờ ắ ớ

nghèo l y làm ti n. Quan t nh khen là trù ho ch x p đ t đ c k càng, nên nấ ệ ỉ ạ ế ặ ượ ỷ ơ

tr ch đ c v i tay k nghèo. Tu n ph Gia Đ nh Ph m Th Hi n vâng m t ch vạ ượ ớ ẻ ầ ủ ị ạ ế ể ậ ỉ ề

m t xét tình hình Qu ng Nam, cho là cái vi c Hi n x trí đ i v i dân nghèo nóiậ ả ệ ể ử ố ớ

trên r t có chính thu t, đem vi c tâu lên. Vua ban khen, cho c t lên ch c Hàn lâmấ ậ ệ ấ ứ

th đ c v n lĩnh ph y, đ khuy n khích cho k h t lòng v vi c dân. Sau vì có bàị ộ ẫ ủ ấ ể ế ẻ ế ề ệ

tu i già, tâu bày xin v ph ng d ng. Ngoài thì gi chăm sóc thăm nom bà, l i d yổ ề ụ ưỡ ờ ạ ạ

h c thành t u. T ng đ c Bùi Quỹ dâng s c ng i h c th c ph m h nh đ ngượ ự ổ ố ớ ử ườ ọ ứ ẩ ạ ứ

đ n, l i b d ng Hi n làm đ c h c, h c trò càng đông. Đ n khi b bi n h u s ,ắ ạ ổ ụ ể ố ọ ọ ế ờ ể ữ ự

Hi n làm bang bi n Thi N i quân v . Khi vi c yên, đ c th ng th Hàn lâm vi nể ệ ạ ụ ệ ượ ưở ụ ệ

th gi ng h c sĩ, r i sau thăng án sát s Qu ng Ngãi. Vua b o : Nguy n Văn Hi nị ả ọ ồ ứ ả ả ễ ể

ngày th ng bàn lu n r t có m u c thao l c, cho đ i sung Biên Hòa quân thườ ậ ấ ư ơ ượ ổ ứ

tán t ng. Sau thăng lĩnh Th a Thiên ph doãn, ch a k p t i l s có ch cho đ iươ ừ ủ ư ị ớ ỵ ở ỉ ổ

lĩnh Tuyên ph s đ o Phú Yên. R i m t vào năm 39 tu i, truy t ng Phú Yênủ ứ ạ ồ ấ ổ ặ

Tuyên ph s . Hi n có làm ra quy n "Đ bà thành ký" và quy n "Bình Đ nh, Phúủ ứ ể ể ồ ể ị

Yên, Qu ng Nam đ o chí”. Em là Văn Chính, Văn Dĩnh, con là Văn Ngoan, đ u đ cả ạ ề ỗ ử

nhân, đ i đ i có vì văn h c đ c hi n đ t.ờ ờ ọ ượ ể ạ

s New Roman">

Tr n Nh ngầ ượ

(anh là So n, em là Thúc Nh n)ạ ẫ

T là Ngu Quan. Tiên t t mi n B c theo Thái T Gia D hoàng đ (Nguy nự ổ ừ ề ắ ổ ụ ế ễ

Hoàng) vào Thu n Hóa m dân kh n ru ng, r i nhân luôn đó, nay thu c vậ ộ ẩ ộ ồ ở ộ ề

Qu ng Đi n, Th a Thiên. T b n đ i là Ngh làm quan nhà Lê. T (ba đ i) là Gián,ả ề ừ ổ ố ờ ị ổ ờ

g p lo n Tây S n, đ c tin Th T Cao hoàng đ đóng quân Gia Đ nh, mang conặ ạ ơ ượ ế ổ ế ở ị

em đ n theo. Gián nhi u l n có quân công, đ c b ch c Tham lu n r i ch c Trế ề ầ ượ ổ ứ ậ ồ ứ ị h u. Cha là Đ n, đ sinh đ kho ng năm Gia Long, vì có văn h c b vào N i cácầ ả ỗ ồ ả ọ ổ ộ

hành t u, r i sau b m v khuy n khích con h c d y h c trò, nhi u ng i thànhẩ ồ ị ố ề ế ọ ạ ọ ề ườ

đ t. Nh ng i con th hai, tr tu i lanh l i. Thi u Tr năm th 6 (1846) đạ ượ ườ ứ ẻ ổ ợ ệ ị ứ ỗ

h ng ti n. T Đ c năm th 13 (1860) b Hu n đ o Duy Xuyên, r i qua thăngươ ế ự ứ ứ ổ ấ ạ ồ

viên ngo i lang sung C m t vi n hành t u, phái đi Đà N ng công cán. Xong vi cạ ơ ậ ệ ẩ ẵ ệ

v đ i b Th đ c lĩnh án sát s Ngh An. Ch a bao lâu, anh là So n cũng lĩnh Kinhề ổ ổ ị ộ ứ ệ ư ạ

kỳ đ o ch ng n. Nh ng th y mình tài h c kém anh, làm t p tâu xin thay ch cạ ưở ấ ượ ấ ọ ậ ứ

anh. Vua cho phép và chu n cho hai ng i đ i ch c cho nhau. Năm th 25 (1872)ẩ ườ ổ ứ ứ

l y chân Kinh kỳ đ o ch ng n theo Khâm m ng đ i th n Nguy n Tri Ph ng điấ ạ ưở ấ ạ ạ ầ ễ ươ

Hà N i công cán. K p khi hòa ngh thành tr v bái y t, vua nói r ng : "Tr nộ ị ị ở ề ế ằ ầ

Nh ng tr c th án sát Ngh An tâu xin c anh thay ch c mình, "anh thu n, emượ ướ ự ệ ử ứ ậ

kính, không h tên là Nh ng", r i c t lên ch c H ng lô t khanh bi n lý L i b .ổ ượ ồ ấ ứ ồ ự ệ ạ ộ

Đ c h n tháng, lên lĩnh B chính Nam Đ nh, sau l i đ i lĩnh (ch c y) Ngh An,ượ ơ ố ị ạ ổ ứ ấ ở ệ

Hà N i r i đi h lý H ng Yên tu n ph . Năm th 30 (1877) đ i b Hàn lâm vi nộ ồ ộ ư ầ ủ ứ ổ ổ ệ

tr c h c sĩ sung làm giáo đ o D c Đ c đ ng. Nh ng xin t . Vua d r ng :ự ọ ạ ở ụ ứ ườ ượ ừ ụ ằ

"Ch c giáo đ o có cái trách nhi m gi gìn chính đ o, m mang ki n th c. Ng iứ ạ ệ ữ ạ ở ế ứ ườ

đã đ c đình c là ng i ph m h nh nghiêm chính, v y chu n cho sung ch c y".ượ ử ườ ẩ ạ ậ ẩ ứ ấ

Năm y ng i anh là So n b có vi c ph i giáng xu ng ch c viên ngo i lang, em làấ ườ ạ ị ệ ả ố ứ ạ

Thúc Nh n thì làm bi n lý B L . Ng i cha, vì quan hàm c a Nh ng, đ c giaẫ ệ ộ ễ ườ ủ ượ ượ

t ng Th đ c h c sĩ. Nh ng cùng v i anh và em dâng t bi u vào t n, do B L iặ ị ộ ọ ượ ớ ờ ể ạ ơ ộ ạ

tâu thay xin vua cho bi t v th b c x p hàng. Vua chu n cho đ ng th b c anhế ề ứ ậ ế ẩ ứ ứ ậ

tr c em sau đ khuy n khích đi u anh thu n em kính.ướ ể ế ề ậ

Năm th 33 (1880), Nh ng thăng Tu n ph Thu n Khánh. R i l i đ i đi (tu nứ ượ ầ ủ ậ ồ ạ ổ ầ

ph ) Nam Ngãi, dâng s xin c m ch đ ng ti n khác hình dáng đ phòng m i t ,ủ ớ ấ ỉ ồ ề ể ố ệ

n đ nh lòng dân. L i nêu rõ cho là H b làm không đúng. Quan b cũng dâng sổ ị ạ ộ ộ ộ ớ

cãi. Vua cho r ng v vi c t i ti n, tr c xin c m, sau l i xin cho phép, ti n h uằ ề ệ ả ề ướ ấ ạ ề ậ

b t nh t, quan b cũng không tránh đ c l i. Còn nh ti n thu , quan t nh khôngấ ấ ộ ượ ỗ ư ề ế ỉ

ch u tuân mà trích thu thì cũng là d a nhau. V y đ u ph t giáng c p l u dị ự ậ ề ạ ấ ư ụ

Năm th 36 (1883) Nh ng vào làm Công b tham tri kiêm Đô sát vi n h u phóứ ượ ộ ệ ữ

đô ng s , r i ra làm h lý t ng đ c An Tĩnh kiêm s n phòng s .ự ử ồ ộ ổ ố ơ ứ

H i đ u niên hi u Ki n Ph c (1854), dâng s xin cho Nguy n Văn Tài làm lãnhồ ầ ệ ế ướ ớ ễ

binh, quan ph chính Nguy n Văn T ng h c là vi c tâu xin không đúng, đ iụ ễ ườ ặ ệ ổ

xu ng làm L b th lang r i l i đ i đi B chính s Qu ng Ngãi thì b b nh vố ễ ộ ị ồ ạ ổ ố ứ ả ị ệ ề

ngh . Nh ng th ng vi t 8 ch : "An th ng, th ph n, th long, gia Ph c"ỉ ượ ườ ế ữ ườ ủ ậ ị ướ

(Nghĩa là : "gi gìn b n ph n, yên trí c nh bình th ng, không c u c nh gì c , thữ ổ ậ ả ườ ầ ạ ả ế

là làm th nh, thêm m Ph c gia đình") dán bên ph i ch ng i đ d y con cháu.ị ấ ướ ở ả ỗ ồ ể ạ

Đ n năm đ u hoàng th ng n i ngôi, l i m i ra dùng, c t lên ch c L b tham triế ầ ượ ố ạ ờ ấ ứ ễ ộ

sung Kinh diên nh t gi ng quan. Ch a bao lâu, xin v h u r i m t nhà năm 65ậ ả ư ề ư ồ ấ ở

tu i. Con là Thi n, đ c m th Hàn lâm vi n đi n t ch. So n và Thúc Nh n đ uổ ệ ượ ấ ụ ệ ể ị ạ ẫ ề

vì có chân khoa b ng đ c hi n đ t.ả ượ ể ạ

So n, tên t là T n Th . Thi u Tr năm th 4 (1844) đ phó b ng, làm quan đ nạ ự ố ủ ệ ị ứ ỗ ả ế

Tu n ph Hà Tĩnh, r i v h u.ầ ủ ồ ề ư

Thúc Nh n, tr c tên là Bình, sau đ i ra tên này, tên t là Hy Nhân. Đ h ng ti nẫ ướ ổ ự ỗ ươ ế

T Đ c năm th 20 (1867) thăng mãi đ n Tham tri L b . H i ph đ (Hi p Hòa)ự ứ ứ ế ễ ộ ồ ế ế ệ

sai đi c a Thu n th ng ngh gi ng hòa v i phái viên Đ i Pháp. Đ n khi H i thànhử ậ ươ ị ả ớ ạ ế ả

không gi đ c, ph n u t nh y xu ng sông t t .ữ ượ ẫ ấ ả ố ự ử

>

Phan H u Tữ ự

Phan H u T , ng i Đông Thành thu c Ngh An. T năm đ i là Tr ng H ng, h iữ ự ườ ộ ệ ổ ờ ọ ư ồ

đ u Lê tòng quân có công lao to, làm quan đ n Thiêm s vi n Thi u thiêm s hi nầ ế ự ệ ế ự ể

ph ng đ i phu, sinh 18 ng i con, th 94 tu i. T b n đ i là Phi Khâm, con út, b tụ ạ ườ ọ ổ ổ ố ờ ắ

d u do khoa m c đ c hi n đ t, đ h ng c ng á khôi đ i Lê và thi h i trúngầ ụ ượ ể ạ ỗ ươ ố ờ ộ

li n tam tr ng, làm quan đ n Thanh hình hi n sát phó s L ng S n. Cha là Phiề ườ ế ế ứ ạ ơ

Hi u, đ tú tài năm đ u qu c tri u Gia Long, thi h ng luôn b đánh h ng. Sinhệ ỗ ầ ố ề ươ ị ỏ

đ c m t con trai, chí ch c t khuy n khích sao làm tr n đ c đ o cha. H u Tượ ộ ỉ ố ế ọ ượ ạ ữ ự

lúc bé là ng i kỳ d minh m n, thành tài v giáo d c c a cha, n i ti ng hay chườ ị ẫ ề ụ ủ ổ ế ữ

trong châu qu n. Đ tú tài nhi u khoa trong tri u Minh M ng, ch chuyên nghậ ỗ ề ề ạ ỉ ề

gi ng d y làm tr n chí cha. Khoa Quý mão Thi u Tr năm th 3 (1843), thi đả ạ ọ ệ ị ứ ỗ

h ng ti n và đã qua thi h i đ c phân s , nh ng c xin nhà ch khoa thi đươ ế ộ ượ ố ư ố ở ờ ể

ti n d y t , h c trò u tú trong qu n theo h c càng đông.ệ ạ ư ọ ư ậ ọ

Năm th 7 (1847), phái làm Hành t u L i b , sung S kh o tr ng Gia Đ nh. Tứ ẩ ạ ộ ơ ả ườ ị ự

Đ c năm đ u (1848), d trúng đình khiêu (64), đ c đi h u b t nh H ng Yên,ứ ầ ự ượ ậ ổ ở ỉ ư

n i ti ng là ng i gi i giang thông th o, trong vòng 4 năm qua t m thay công vi cổ ế ườ ỏ ạ ạ ệ

các ph huy n Tiên L , Tiên Thi, Tiên H ng. Năm th 7 (1854) thăng giáo thủ ệ ữ ư ứ ụ

Khoái Châu , l i đi t m thay vi c các huy n Kim Đ ng, Phù C , Tiên Thi, Duyên hà.ạ ạ ệ ệ ộ ừ

Phàm t i đâu, đ u n i ti ng là thanh liêm c n cán, dân đ u yêu mà s , không aiớ ề ổ ế ầ ề ợ

dám th nh thác vi c riêng. M i khi bàn giao công vi c cho quan m i xong, li n lênỉ ệ ỗ ệ ớ ề

đ ng ngay hôm đó, tr v v i túi không. Quan t nh Vũ Tr ng Bình v n bi t ti ng,ườ ở ề ớ ỉ ọ ố ế ế

nên đ ng đâu có khuy t là phái đ n. Trong 8 năm tr i đi thay các ph huy n kộ ế ế ờ ủ ệ ể

đ n 6,7 chuy n, quan t nh luôn xin cho th c th không đ c mà v n bình th n,ế ế ỉ ự ụ ượ ẫ ả

không có ý nóng n y chen c nh gì.ả ạ

Năm th 9 (1856) vì có m già đã 70 tu i, xin v ph ng d ng. Quan t nh t nh yứ ẹ ổ ề ụ ưỡ ỉ ỉ ấ

xét là ng i làm quan thanh liêm ki m c, dâng s xin cho đ i v Di n Châu ườ ệ ướ ớ ổ ề ễ ở

nguyên quán gi ng d y đ ti n vi c trông nom m già. Vua cho phép. Qua nămả ạ ể ệ ệ ẹ

th 10 (1857), có đ c ch c i b làm Tri huy n Đông S n t nh bên c nh, đứ ặ ỉ ả ổ ệ ơ ở ỉ ạ ể

đ c g n ph ng d ng m già, vì th ng c nh nhà thanh b ch, mu n cho l yượ ở ầ ụ ưỡ ẹ ươ ả ạ ố ấ

l ng đ nuôi m . R i sau thăng lĩnh Tri ph Thi u Hóa cùng h t; dân r t đ cươ ể ẹ ồ ủ ệ ạ ấ ượ

vui v quan t nh luôn luôn xin cho thăng ch c. Năm th 14 (1861) thăng b đ ngẻ ỉ ứ ứ ổ ồ

tri ph r i sung ch c phân kh o tr ng Th a Thiên. Xong vi c l i v sung ch củ ồ ứ ả ườ ừ ệ ạ ề ứ

nh cũ.ư

B y gi Tr ng Bình chuy n v T ng đ c Ngh An, dâng s xin đ i T v bangấ ờ ọ ể ề ổ ố ệ ớ ổ ự ề

bi n các công vi c giang v n, h i phòng ph Di n Châu h t nhà. R i l i cho Quỳệ ệ ậ ả ở ủ ễ ạ ồ ạ

Châu là h u l c a Ngh An, cho kiêm lĩnh c ph ch c ph y, nguyên là năm đóậ ộ ủ ệ ả ủ ứ ủ ấ

Nam Kỳ có cáo c p, các t nh ven núi, ven bi n đ u có phòng b kh n, nên ph nở ấ ỉ ể ề ị ẩ ầ

nhi u ch n nh ng ng i th tr c gi i giang sung làm. Năm th 15 (1862) cu cề ọ ữ ườ ổ ướ ỏ ứ ộ

gi ng hòa xong, b phòng b . T đ c thăng b Tr ng t ty viên ngo i lang Bả ỏ ị ự ượ ổ ừ ự ạ ộ

L i. Ch a đ y năm, đ c phép v ph ng d ng m già. Sau khi v quê, quâyạ ư ấ ượ ề ụ ưỡ ẹ ề

tr ng d y h c, tr ng m ít lâu, h c trò u tú theo v r t đông. Ngoài vi c nuôiườ ạ ọ ườ ở ọ ư ề ấ ệ

m , d y h c ra, không có chí đ vi c gì khác, k th gi khen là cao th ng. Nămẹ ạ ọ ồ ệ ẻ ứ ả ượ

th 17 (1864), Tr ng Bình l i dâng s xin ch n đ t ch c Di n Châu ki m bi n vàứ ọ ạ ớ ọ ặ ứ ễ ể ệ

l i cho H u T sung làm. H u T cũng v n m tr ng d y h c n i g n thànhạ ữ ự ữ ự ẫ ở ườ ạ ọ ở ơ ầ

đ ti n khi b t th n ng hành vi c công. T th ng nói v i ng i ta r ng : "Thể ệ ấ ầ ứ ệ ự ườ ớ ườ ằ ế

(n c) thay đ i, th i bu i khó khăn, mình không b ích cho vi c n c. N u nhướ ổ ờ ổ ổ ệ ướ ế ư

d y h c có th l u đ c chút n v sau, th cũng là đ r i". Sau đó nuôi m xong,ạ ọ ể ư ượ ơ ề ế ủ ồ ẹ

m r i m t nhà năm 60 tu i.ố ồ ấ ở ổ

H u T là ng i đ ng đ n nghiêm ngh , ngày th ng không có cáu g t, khôngữ ự ườ ứ ắ ị ườ ắ

bôngTh m già r t c n th n, ng i trong qu n đ u khen là hi u h nh. Tr vi cờ ẹ ấ ẩ ậ ườ ậ ề ế ạ ị ệ

nhà r t có phép, con trai, con gái đ u ngh nào nghi p y, gi l phép tuy nghèo.ấ ề ề ệ ấ ữ ễ

Và vi c h c r t là chính đ o, d y ng i th ng tr c c n ph m h nh, nhân nghĩaệ ọ ấ ạ ạ ườ ườ ướ ầ ẩ ạ

sau m i đ n văn bài, lúc ti n lúc lui, dung nghi c ch t t ph i nghiêm ch nh theoớ ế ế ử ỉ ấ ả ỉ

l , vào trong nhà nghiêm l nh nh t , cho nên h c trò m v phong cách, môễ ạ ư ờ ọ ộ ề

ph m mà ham vui theo h c, v sau nhi u ng i thành đ t, có ng i làm đ n Triạ ọ ề ề ườ ạ ườ ế

m c m t ph ng. Con là H u Trí, chân m sinh, tú tài, hi n Tri huy n Tùng Thi nụ ộ ươ ữ ấ ệ ệ ệ

ngh phép v nhà. Con th là Phu vì theo quân th có công, th ng hàm c uỉ ề ứ ứ ưở ử

ph m. Con út là Xuy, chân viên t .ẩ ử

Huy Li n là ng i cháu h con th ba trong phái h H u T , hi u là U n Trai. Tễ ườ ọ ứ ọ ữ ự ệ ẩ ổ

4 đ i là chân sinh đ trong th i Lê. Tôe 5 đ i là Doãn C u, làm đ ng tri Giaờ ồ ờ ờ ầ ồ ở

H ng. Cha là Đ c Hàm, đ 5 khoa tú tài trong kho ng Gia Long, Minh M ng, sau vìư ứ ỗ ả ạ

có cháu là Huy Quán quan to do đó đ c t ng Tri u li t đ i phu Hàn lâm th đ cượ ặ ề ệ ạ ị ộ

h c sĩ. Huy Li n là con th ba, lúc còn tr đi theo H u T , có ti ng v văn h c,ọ ễ ứ ẻ ữ ự ế ề ọ

ph m h nh. Thi u Tr năm đ u đ tú tài. Khoa Nhâm tý T Đ c th 5 (1852), c 3ẩ ạ ệ ị ầ ỗ ự ứ ứ ả

anh em cùng đ h ng ti n b ng giáp, b ng t. Sau l i quê h c t p và d y h cỗ ươ ế ả ả ấ ở ạ ọ ậ ạ ọ

k có h n 10 năm, h c trò theo đ n h c nhi u, có k hi n đ t. K p t i khi đ n lể ơ ọ ế ọ ề ẻ ể ạ ị ớ ế ệ

đ c ra làm vi c, đ c sung làm gi ng t p trong ph Phù Cát Thu n công. Sau bượ ệ ượ ả ậ ủ ậ ổ

đi Huy n doãn Kim Đ ng, có ti ng liêm, c n. Khi t i nh m m i đ c h n trămệ ộ ế ầ ớ ậ ớ ượ ơ

ngày, m t hôm g n n a đêm, Li n nghe phía ngoài huy n l có ti ng n ào nh cóộ ầ ử ễ ệ ỵ ế ồ ư

quan quân, thân ra tu n xét thì im l ng không th y gì c , bèn v ng . Đ c m tầ ặ ấ ả ề ủ ượ ộ

lúc, không b nh t t mà m t. Quan th ng ty cùng dân h t không ai l y làm l , l iệ ậ ấ ượ ạ ấ ạ ạ

yêu m n mà th ng ti c, c p giúp và mang v quê chôn c t đ c u h u.ế ươ ế ấ ề ấ ượ ư ậ

Huy Li n là ng i thành th c đ ng đ n, cho nên lúc ch t cũng khác. Sau vì con làễ ườ ự ứ ắ ế

Huy Quán hi n quí, nên đ c t ng Trung ngh đ i phu Thái b c t khanh. Con thể ượ ặ ị ạ ộ ự ứ

có công đ c th ng hàm c uượ ưở ử

Nguy n T oễ ạ

T là Thăng Chi, ng i L D ng, Qu ng Nam. Cha tên là Đ o, có ti ng khen làự ườ ễ ươ ả ạ ế

nhà dòng dõi ph m h nh nhân nghĩa. T o lúc tr có ti ng hay ch , Thi u Tr nămẩ ạ ạ ẻ ế ữ ệ ị

th 6 (1846) đ h ng ti n, 6 l n đ n l vi (thi h i) đ u b h ng. T Đ c nămứ ỗ ươ ế ầ ế ễ ộ ề ị ỏ ự ứ

th 15 (1862) m i đ c do l tu i b Hu n đ o huy n Gia L c. Nhân có vi c đ iứ ớ ượ ệ ổ ổ ấ ạ ệ ộ ệ ổ

b đi H ng Trà. Sau thăng Biên tu, sung T p hi n vi n kh i c chú, gi vi c chúổ ươ ậ ề ệ ở ư ữ ệ

thích các th và s vua làm ra cùng biên t p các sách s y u. Năm th 18 (1865)ơ ử ậ ử ế ứ

đ i lĩnh huy n Phù Cát. Huy n này m i đ t, đ t r ng r m có n n h báo, l i l mổ ệ ệ ớ ặ ấ ừ ậ ạ ổ ạ ắ

tr m gi c, t tr c v n phái quan quân đ n đóng. T o t n tâm v yên, l u nh mộ ặ ừ ướ ẫ ế ạ ậ ỗ ư ậ

đ c 3 năm thì ru ng đ t m mang, tr m gi c yên, n n h cũng h t. B y gi có 2ượ ộ ấ ở ộ ặ ạ ổ ế ấ ờ

thôn An L c, Vĩnh Th ng nhi u đinh, ít ru ng, T o khuyên b o đ c.thôn Chínhạ ắ ề ộ ạ ả ượ

L c đem 25 m u công đi n nh ng cho. Quan t nh là Thân Văn Nhi p đ c làộ ẫ ề ượ ỉ ế ề ử

h ng tôi xu t s c, đ c d ban khen, h u th ng cho m t t m "Liêm, Bình, C n,ạ ấ ắ ượ ụ ậ ưở ộ ấ ầ

Cán" nh h ng t kim khánh l i thăng th ch c y u khuy t (65) tri ph , giao choị ạ ử ạ ụ ứ ế ế ủ

b b ngay và không l c đi chó các thú l nh trong kinh và các t nh bi t vi cộ ổ ụ ệ ỉ ế ệ

khuy n khích đ c cách đó.ế ặ

B y gi H u T o đã có ch lĩnh ch c L i khoa c p s trung, ch a k p nh n ch c,ấ ờ ữ ạ ỉ ứ ạ ấ ự ư ị ậ ứ

li n c i b đi ph Hoài Đ c. Qua m t năm, thăng Th đ c lĩnh án sát s H iề ả ổ ủ ứ ộ ị ộ ứ ả

D ng. Các ph huy n Nam Sách, Đông Tri u trong t nh h t b b n ph ng iươ ủ ệ ề ỉ ạ ị ọ ỉ ườ

Thanh là Tăng Á Tr qu y nhi u, quan quân đ ng ti n đánh. T o v n l ng ti pị ấ ễ ươ ế ạ ậ ươ ế

t , l i cùng v i Tán lý Ông Ích Khiêm. Đ đ c Đ ng Duy Ng mang lính dõng qu yế ạ ớ ề ố ặ ọ ầ

đánh, c phá đ c th ng 1 đ ng Tam th kim ti n. Năm th 25 (1872) có tangả ượ ưở ồ ọ ề ứ

cha đ i ch c. Khi h t tang, thăng th Th đ c h c sĩ sung bi n các v . Năm th 27ờ ứ ế ụ ị ộ ọ ệ ụ ứ

(1874), Ph m Nh M i, Nguy n T n Ngh An và Nguy n Hàm Hà Tĩnh l pạ ư ạ ễ ấ ở ệ ễ ở ậ

th gi c gây bi n lo n, thành Hà T nít th t th . Vua cho là Qu ng Bình ti p giáp,ể ỷ ố ế ạ ấ ủ ả ế

c n ph i đ phòng, đánh d p. T o là ng i am hi u lão luy n, đ c thăng b Bầ ả ề ẹ ạ ườ ể ệ ượ ổ ố

chánh t nh này, ch a bao lâu th i đ i đi Nam Đ nh.ỉ ư ờ ổ ị

T o t ng nhân khi tâu vi c kèm vi c xin cho kinh lý mi n núi Qu ng Nam, vì choạ ừ ệ ệ ề ả

r ng mi n th ng du h t này, m t gi i tá giang t đ n B o Đ nh đ n đ n Ph cằ ề ượ ạ ộ ả ừ ồ ả ị ế ồ ướ

S m r ng gò hoang vu ph n nhi u là r ng rãi màu m . Xin đ t nha s n phòng,ơ ừ ầ ề ộ ỡ ặ ơ

ch n ng i đ a ph ng gi i giang trông coi công vi c, trích h ng binh đ n đóngọ ườ ị ươ ỏ ệ ươ ế

đ khai kh n và l ng tha nh ng tù t i cho đ n đ kh n khoang. Hi u dể ẩ ượ ữ ộ ế ở ể ẩ ể ụ

nh ng thân hào v t l c n u ai tình nguy n m đi n t t, s m l y đ v t, l ngữ ậ ự ế ệ ộ ề ố ắ ấ ổ ậ ươ

th c, đi n khí, d n l p thành đ i ngũ, đ t ng i cai qu n đ a đ n khai kh n, đ uự ề ồ ậ ộ ặ ườ ả ư ế ẩ ề

chi u l có th ng có ph t. Vua y l i xin, cho T o là ng i t t, gi i mà có lòng,ể ệ ưở ạ ờ ạ ườ ố ỏ

cho đ i lĩnh ch c y. Hôm bái m ng ra đi đ c vua phê b o r ng: "Ng i chuy nổ ứ ấ ạ ượ ả ằ ươ ế

này nên làm th nào s m đ c thành hi u, khi n cho dân ngày thêm đ c vui vế ớ ượ ệ ế ượ ề

đi u l i". Khi T o đ n s n phòng, l i dâng s xin l p sông Vĩnh Đi n, m sông áiề ợ ạ ế ơ ạ ớ ấ ệ ở

nghĩa. B y gi nhân có h n m t mùa, T o trù tính xin 8 đi u :ấ ờ ạ ấ ạ ề

1- Ngăn gi nh ng n i danh s n đ gi gìn đ a m ch.ữ ữ ơ ơ ể ữ ị ạ

2- Làm l i d n th y đ giúp cho ngh nông.ố ẫ ủ ể ề

3- Hoãn vi c kén lính nhi u đ dân đ c h i l i.ệ ề ể ượ ồ ạ

4- Mi n h t đi n tô, thâu thu năm y.ễ ế ề ế ấ

5- M i năm, thu v đông đ i làm h p thu v v h năm sau.ỗ ế ụ ổ ợ ề ụ ạ

6- C p ch n đ đ túng đói cho dân.ấ ẩ ể ỡ

<span>7- Đình vi c phái đ n quyên khuy n.ệ ế ế

8- Đình vi c phái ng i đ n thu mua cao da trâu.ệ ườ ế

Vua đ u nghe l i.ề ờ

Năm 31 (1878), vì T o tr c Nam Đ nh đ b n nha l i coi kho làm thi u khuy tạ ướ ở ị ể ọ ạ ế ế

c a công, đ n khi s n phòng th i gi c Man phát ra nên b cách ch c hi u l c, vủ ế ở ơ ờ ặ ị ứ ệ ự ề

t nh chuyên làm vi c doanh đi n và kh i sông. Năm y dân đói to, y ông đi trùỉ ệ ề ơ ấ ủ

vi c c u ch a n n đói đ c l c, đ c tr l i hàm biên tu và đ i hàm b đi giáo thệ ứ ữ ạ ắ ự ượ ả ạ ổ ổ ụ

Thăng Bình r i l i quy n ch c đ c h c t nh y h c trò tin theo nhi u. Kho ngồ ạ ề ứ ố ọ ỉ ấ ọ ề ả

niên hi u Hàm Nghi thăng Tr c tác sung C m t vi n th a bi n, ông xin t ch iệ ướ ơ ậ ệ ừ ệ ừ ố

không đ n. B ng g p Kinh thành có cáo c p, t nh h t xôn xao lên, b quan Phápế ỗ ặ ấ ỉ ạ ị

nghi ng , T o đ c đòi v Kinh cho theo T tr c kỳ khâm sai Phan Liêm đ vờ ạ ượ ề ả ự ể ề

hi u d cho yên, khi vi c xong, do nguyên hàm sung S quán th a bi n, m i đ cể ụ ệ ử ừ ệ ớ ượ

m y tháng, th i m c b nh v . T đó không có ý ra làm quan n a, làm s n ngôiấ ờ ắ ệ ề ừ ữ ẵ

sinh ph n cái gò phía đông nam nhà, tr ng nhi u hoa c , cây c i r i th ng m iầ ở ồ ề ỏ ố ồ ườ ờ

thân thu c khách kh a đ n đó du lãm, u ng r u lu n văn ho c bàn nh ng vi cộ ứ ế ố ượ ậ ặ ữ ệ

h ng hoang, h i ngo i, cho qua nh ng năm tàn, nghĩa là có cái phong cách c aồ ả ạ ữ ủ

Đ ng T Không, Bi u Thánh v y. M t năm 70 tu i. Thành Thái năm th 5ườ ư ể ậ ấ ổ ứ

(1891) truy th Hàm lâm vi n th gi ng. B y gi chính ph đ i th n Văn minh đ iụ ệ ị ả ấ ờ ủ ạ ầ ạ

h c sĩ Kim Giang Nguy n Tr ng H p v n quen bi t T o, nhân đ t cho tên hèm làọ ễ ọ ợ ố ế ạ ặ

H u Khang, đó là b t ch c đ i x a đ t riêng tên hèm cho nhau v y.ữ ắ ướ ờ ư ặ ậ

T o là ng i thanh liêm gi i giang, làm quan đâu đ u có ti ng t t, đ c vua phêạ ườ ỏ ở ề ế ố ượ

r ng: "Quan gi i hi m có". L i có d r ng "Ai thanh liêm tài gi i đ c nhằ ỏ ế ạ ụ ằ ỏ ượ ư

Nguy n T o th i h u th ng". T o v n đ c vua phân bi t yêu m n là nh v yễ ạ ờ ậ ưở ạ ố ượ ệ ế ư ậ

đó. Khi tu i già xin kinh lý m i vi c là có lòng cáng đáng công vi c, nh ng b n vi cổ ọ ệ ệ ư ậ ệ

công l i không đ c yên m t n i v i ch c v , L i nhân luôn g p bi n c , nênạ ượ ở ộ ơ ớ ứ ụ ạ ặ ế ố

khó làm tr n đ c ý đ nh. Th c gi l y làm ti c.ọ ượ ị ứ ả ấ ế

Ông Ích Khiêm

Tr c tên là Ích Khiêm, tên t là M c Chi, ng i Diên Ph c, Qu ng Nam, lúc nhướ ự ụ ườ ướ ả ỏ

là ng i trí tu . Thi u Tr năm th 7 (1847) đ h ng ti n m i 15 tu i. Vua choườ ệ ệ ị ứ ỗ ươ ế ớ ổ

m i vào T thi lâu vi n cho th l i b ng bài th l y đ u đ là : "Thi u niên đăngờ ả ệ ử ạ ằ ơ ấ ầ ề ế

cao khoa" (tr tu i đ cao). Bài làm c a Ích Khiêm có câu :ẻ ổ ỗ ủ

Đ c l giai anh tu nắ ộ ấ

Hà tài đáp thánh minh.

D ch nghĩa:ị

Thanh niên g p b c ti n lênặ ướ ế

Có tài gì đ báo đ n thánh minh.ể ề

Vua ban khen. B t đ u b Các thu c r i chuy n b Kim Thành Tri huy n. T Đ cắ ầ ổ ộ ồ ể ổ ệ ự ứ

năm th 15 (1862) can vi c thu b ti n tu t o huy n l b cách ch c. G p b y giứ ệ ổ ề ạ ệ ỵ ị ứ ặ ấ ờ

gi c bi n H i An cùng v i ph c, ph Đ h p đ đ ng c p bóc, Ích Khiêm xinặ ể ở ả ớ ỉ ướ ỉ ộ ọ ồ ả ướ

m dõng theo quân th hi u l c chu c t i, đ c ph c l i hàm tri huy n, sung Vộ ứ ệ ự ộ ộ ượ ụ ạ ệ ệ

hi p qu n Chi n sĩ Lâm tr n đ c chi n có công, đ c b t b tri ph sung đ cệ ả ế ậ ố ế ượ ạ ổ ủ ố

binh. Năm th 18 (1865), gi c bi n ph m các đ n Quỳnh Lâu, Yên Trì, Khiêm cứ ặ ể ạ ồ ả

phá đ c, b t và chém h n m t trăm tên. L i cùng v i phó v úy Phan Đình Th aượ ắ ơ ộ ạ ớ ệ ỏ

mang quân thu ph c đ c thành ph H i Ninh, đ c thăng Th đ c sung tánụ ượ ủ ả ượ ị ộ

t ng, gia th ng 1 t m k công t kim khánh. Đ n khi quan quân kh i hoàn,ươ ưở ấ ỷ ử ế ả

đ c c t lên ch c H ng lô t khanh bi n lý L b . Năm th 20 (1877) vua th yượ ấ ứ ồ ự ệ ễ ộ ứ ấ

Ích Khiêm tr c H i D ng m th h h n 600 tên l p thành Thành dũng cướ ở ả ươ ộ ủ ạ ơ ậ ơ

ti u ph có công, cho b t b Th lang Binh b và ban cho 1 t m Hi u nghĩa t kimễ ỉ ạ ổ ị ộ ấ ế ử

khánh. G p lúc tên ph m tr n bên đ t nhà Thanh là Vi Tái Th t đ ng B cặ ạ ố ấ ọ ụ ả ở ắ

Ninh gây vi c, vua sai Khiêm sung khâm phái B c Ninh ti u ph s , ban cho qu nệ ắ ễ ủ ứ ầ

áo, 20 l ng b c r i đi đánh. Ích Khiêm đ n quân th , chia phái quan quân đi thámạ ạ ồ ế ứ

b t đ c 65 tên ph m. Ít lâu b n ph Thái Nguyên tr nên hung d , quân bắ ượ ạ ọ ỉ ở ở ữ ộ

bi n b thua. T ng đ c Ninh Thái Ph m Chi H ng tâu xin cho Khiêm coi h t Thái.ề ị ổ ố ạ ươ ạ

Ít lâu, vì ti n đánh th t l i b th ng. Vi c tâu lên; vua cho là quan văn nh thế ấ ợ ị ươ ệ ư ế

cũng hi m có, c p cho 10 l ng b c ch a thu c. L i d r ng ch a mau đ đi đánhế ấ ạ ạ ữ ố ạ ụ ằ ữ ể

đ thu l y cái thành hi u đã hăng hái đánh gi c, đ ng th y thua m t tr n mà chánể ấ ệ ặ ừ ấ ộ ậ

n n".ả

Năm th 21 (1868), b n ph ti n đánh Cao B ng l i n i lên. Vua sai Chi H ngứ ọ ỉ ế ở ằ ạ ổ ươ

đi Cao B ng trù tính đánh d p, Ích Khiêm th i quy n gi n T ng đ c quanằ ẹ ờ ề ữ ấ ổ ố

phòng. Ch a bao lâu, Khiêm đ i sang (tán lý quân th L ng Bình, cùng v i đ đ cư ổ ứ ạ ớ ề ố

Nguy n Vi t Thành h i h p v i phó t ng T K Quý n c Thanh đánh ph ễ ế ộ ọ ớ ướ ạ ế ướ ỉ ở

Th t Khê, c phá đ c, có trong n a ngày đ t luôn đ c h n 30 đ n gi c. Khiêmấ ả ượ ử ố ượ ơ ồ ặ

đ c th ng các h ng nh n vàng kh m pha lê lóng lánh. Sau b vi c đ cho quânượ ưở ạ ẫ ả ị ệ ể

b bi n đi đ t nhà c p c a, khép vào t i đ , v n cho phép m lính dõng theo điộ ề ố ướ ủ ộ ồ ẫ ộ

đánh gi c.ặ

Năm th 22 (1869) b n ph n c Thanh là Ngô Côn đem đ đ ng đánh vây t nhứ ọ ỉ ướ ồ ả ỉ

thành B c Ninh, khí th r t hăng. B n khâm sai Nguy n Văn Phong, đình th n Bùiắ ế ấ ọ ễ ầ

Tu n bám ch t thành c gi . Ích Khiêm đ c tin, t huy n Kim Anh ban đêm binhấ ặ ố ữ ượ ừ ệ

voi g p đ ng xông t i đánh. Trong ngoài giao nhau b n, Côn tr trúng đ n l c,ấ ườ ớ ắ ị ạ ạ

bèn gi i đ c vây, đ c ph c hàm B chính sung tán lý, và th ng thêm 1 đ ngả ượ ượ ụ ố ưở ồ

kim ti n "V n th vĩnh l i" h ng l n, 1 t m b i bài b ng ng c quí và 50 l ng b c.ề ạ ế ạ ạ ớ ấ ộ ằ ọ ạ ạ

Khiêm l i đ c su t đi v i lãnh binh Hà N i Tr ng Tr ng H p và quy n Đ đ cạ ố ấ ớ ộ ươ ườ ợ ề ề ố

quân th Thái Nguyên Nguy n Văn Nhu n đánh ph xã Thanh T c b t và chémứ ễ ậ ỉ ở ướ ắ

đ c r t nhi u. Ph s , rút lui. Ích Khiêm d i quân v quân th S n Tây. G p lúcượ ấ ề ỉ ợ ờ ề ứ ơ ặ

b n ph chia nhau đóng gi Phú Bình, Đ i T , ch n l i sau c a Thái Nguyên, Íchọ ỉ ữ ạ ừ ẹ ố ủ

Khiêm li n đem quân b n b và quân đ o S n Tây, h p ti u đ gi i nguy c p choề ả ộ ạ ơ ợ ễ ể ả ấ

t nh Thái.ỉ

Năm th 23 (1870) Khiêm cùng v i Tham tán Lê Bá Th n đánh phá đ ng lũ c aứ ớ ậ ả ủ

Hoàng Văn trong r ng L c Ng n, đ c c t b lên Tham tri Binh b và đ i sangở ừ ụ ạ ượ ấ ổ ộ ổ

Tán lý L ng Bình, ít lâu thăng lên Tham tán. B y gi b n ph Tô l i chi m c thànhạ ấ ờ ọ ỉ ạ ế ứ

L ng. Ích Khiêm sai b n đ i bác vào c a đông thành, b ng b ph b n tr l i làmạ ắ ạ ử ỗ ị ỉ ắ ả ạ

chân trái b th ng, bèn mang lính tùy tòng tr v H i D ng. Vua th y luôn l pị ươ ở ề ả ươ ấ ậ

chi n công, ban cho sâm qu , xuyên tam th t, b c cùng đ v t và gia n cho đ cế ế ấ ạ ồ ậ ơ ượ

cách ch c l u d ng, ngh gi h n r i l i t i quân th . Nh ng th th n tâu r ngứ ư ụ ỉ ả ạ ồ ạ ớ ứ ư ứ ầ ằ

hôm b th ng, Khiêm đã ch n l y 200 lính gi i đ n đ h v mình (tr v ),ị ươ ọ ấ ỏ ở ồ ể ộ ệ ở ề

Khiêm l i b giáng xu ng Quang L c t khanh v n sung tán lý.ạ ị ố ộ ự ẫ

Năm th 24 (1871) Ích Khiêm đóng quân th Đông Tri u d p ph đ c th ngứ ứ ở ề ẹ ỉ ượ ắ

l i luôn. Mùa hè năm y, b n ph l i c p S n Tây. Khiêm đ c thăng th Thợ ấ ọ ỉ ạ ướ ơ ượ ụ ị lang gia hàm tham tri đ i tham tán quân th S n Tây, chuyên đ c l o quân S nổ ứ ơ ố ạ ơ

phàm vi c quân c đ c làm t p tâu riêng phát đệ ơ ượ ậ ̓

Năm th 25 (1872), tháng 2, Khiêm cùng tán t ng Nguy n Dy phá tan sào huy tứ ươ ễ ệ

ph Quán T , l y l i huy n Tr n Yên, đ c th ng thêm 1 t n kim bài. Íchỉ ở ư ấ ạ ệ ấ ượ ưở ấ

Khiêm l i h a đ a đ S n H ng Tuyên dâng vua. Vua xem, nói r ng : "Nay hãy trùạ ọ ị ồ ơ ư ằ

tính H ng tr c, Tuyên sau”. Ít lâu, vì tr n đánh Đ i Đ ng thua, rút lui, b cáchư ướ ậ ở ạ ồ ị

ch c l u d ng.ứ ư ụ

Năm th 26 (1873) b n ph vây ép đ n Phong Đăng, Khâm m ng Nguy n Triứ ọ ỉ ồ ạ ễ

Ph ng và Th ng đ c Hoàng Tá Viêm mu n th a h đánh úp l y sào huy t ph ươ ố ố ố ừ ư ấ ệ ỉ ở

Đ i Đ ng, kíp đòi các đ o binh sách vi n. Ích Khiêm v n b t hòa v i Tá Viêm, bènạ ồ ạ ệ ố ấ ớ

l y c gi c đông, đ ng hi m, l i vin c có b nh, r i lui quân đóng m t n i. Triấ ớ ặ ườ ể ạ ớ ệ ồ ộ ơ

Ph ng cho là Khiêm ti n hay ng ng t ý không tuân t ng l nh, h c xin cáchươ ế ừ ự ướ ệ ặ

ch c giao cho theo quân th Tuyên Quang sai phái. Sau vì có b nh tr v .ứ ứ ệ ở ề

Năm th 27 (1874), T ng đ c m i H i D ng Ph m Phú Th là ng i cùngứ ổ ố ớ ả ươ ạ ứ ườ

huy n v i Khiêm, nhân v thăm h m , t t qua nhà Khiêm, Khiêm nói: "B nh cũệ ớ ề ố ẹ ạ ệ

ngày m t h t, tu i ngày m t cao, không ra lo toan báo đáp th i là ng i ph n,ộ ế ổ ộ ờ ườ ụ ơ

ph lòng". Đ n khi Phú Th v kinh tâu xin cho Khiêm ch c Tán t ng đ đi quânụ ế ứ ề ứ ươ ể

th B c Ninh đánh d p. Vua y cho, l i th y Khiêm là ng i dũng nh ng vô l , rănứ ắ ẹ ạ ấ ườ ư ễ

r ng : "Ng i có l đ ph i l u tâm trau d i Kinh Thi, Kinh Th thì m i là viênằ ườ ễ ộ ả ư ồ ư ớ

t ng văn nho". Ích Khiêm m i đ n quân th , đánh ph Yên Đ nh r i t thuướ ớ ế ứ ỉ ở ị ồ ự

quân v . T ng đ c B c là Lê Thuy t (Tôn Th t Thuy t) th y Ích Khiêm đánh tr nề ổ ố ắ ế ấ ế ấ ậ

t n h i nhi u và t ti n đem quân v không theo t ng l nh, bèn b t khóa giamổ ạ ề ự ệ ề ướ ệ ắ

l i, tâu xin x trí. Khiêm li n b tri t v kinh ch án. Nhân m c b nh tâm h a,ạ ử ề ị ệ ề ờ ắ ệ ỏ

đ c cho v .ượ ề

Năm th 35 (1882) vua nghĩ tình v t v , gi i giang, dùng l i làm H ng lô t khanhứ ấ ả ỏ ạ ồ ự

bi n lý H b . Ích Khiêm tâu bày v k sách n c m nh dân giàu, đ i l c nóiệ ộ ộ ề ế ướ ạ ạ ượ

r ng : "D ng binh t t tr c h t ph i lý tài, mà sinh tài th i không gì b ng khaiằ ụ ấ ướ ế ả ờ ằ

m . L ng, Bình, Ninh, Thái, Tam Tuyên có nhi u khoáng s n. Th t khi tòng quânỏ ạ ề ả ừ

đi qua các m , h i các ph lão, bi t rõ v l i h i, đã nghĩ kỹ r ng cái th ng sáchỏ ỏ ụ ế ề ợ ạ ằ ượ

làm cho phú c ng t ng không ngoài vi c đó. Xin c m i cái m đ t ra chánhườ ướ ệ ứ ỗ ỏ ặ

phó s m i ch c m t ng i, r i chiêu m phu m s a sang khí c , ch nh đ n kỹứ ỗ ứ ộ ườ ồ ộ ỏ ử ụ ỉ ố

thu t đ kh i công khai. L i ch n văn võ đ i th n cho sung ch c B c Kỳ kinh l cậ ể ở ạ ọ ạ ầ ứ ắ ượ

kiêm Chánh phó t ng khoáng đ i th n, đ trông coi, đôn đ c và tr n áp, cho đ cổ ạ ầ ể ố ấ ượ

có đ u m i. L i ch ti p giáp hai h t B c Ninh, Thái Nguyên đóng doanh m raầ ố ạ ở ỗ ế ạ ắ ở

c c đúc ti n và l p tr ng di n võ, r i ch n tráng binh đ n đ y và duy t đ dùngụ ề ậ ườ ễ ồ ọ ế ấ ệ ể

phái đi đàn áp và phòng khi h u d ng". Vua đ u cho là ph i, nh ng vi c biên gi iữ ụ ề ả ư ệ ớ

ch a r i nên không qu quy t làm. R i Khiêm đ c b Th lang sung tham l cư ồ ả ế ồ ượ ổ ị ượ

kinh kỳ h i phòng coi đ p các đ n Thái D ng, L Châu. Ích Khiêm, ý mu n làmả ắ ồ ươ ộ ố

mau xong, có v nghiêm kh c, tàn b o. Vua h d khi n trách, giáng xu ng chẻ ắ ạ ạ ụ ể ố ủ

s , cho đ i đi phòng th đ n Hòa Quân. Ích Khiêm nhân làm b o th c m hoàiự ờ ủ ồ ả ơ ả

r ng :ằ

Cô t u tha ca đ ng gi i khúcử ườ ớ

Lâm l u đi u Khu t Nguyên h nư ế ấ ồ

Hòa quân đài t i cam th n ph nộ ầ ậ

Vũ l lôi đình v n lý mônộ ạ

Dinh nghĩa:

Mua r u, hãy hát khúc Đ ng Gi iượ ườ ớ

T i dòng, khó vi ng h n Khu t Nguyênớ ế ồ ấ

Hòa quân ch t i, th n cam ph nờ ộ ầ ậ

uy c a vua xa d m ngàn.Ở ủ ặ

Ch a bao lâu đ c ph c hàm Th gi ng tham bi n phòng v Đ n khi đ n c aư ượ ụ ị ả ệ ụ ế ồ ử

Thu n không gi đ c, Ích Khiêm thu h n 700 quân v đ n b n Nam Ph v nậ ữ ượ ơ ề ế ế ổ ẫ

ch a thôi ti ng tr ng. Vi c tâu lên, vua qu , đ i sang ch c Bi n lý L b . Sau đóư ế ố ệ ở ổ ứ ệ ễ ộ

Nguy n Văn T ng, Lê Thuy t m u v i nhau ph l p, gi cách thu n cho ph đễ ườ ế ư ớ ế ậ ả ậ ế ế

nh ng ngôi, lui v ph cũ, r i m t b o Ích Khiêm và Tr ng Đăng Thê m i vuaượ ề ủ ồ ậ ả ươ ờ

đ n nha H Thành cho u ng n c đ c gi t ch t.ế ộ ố ướ ộ ế ế

Đ u niên hi u Ki n Ph c (1854) thăng th Th lang t n phong t c Kiên Trungầ ệ ế ướ ụ ị ấ ướ

Nam. Tháng 5 năm y, mang 50 lính đi th ng v quê t nh Qu ng Nam. B n Ngấ ẳ ề ở ỉ ả ọ ự

s Đào H u Ích đàn h c là t ti n b t binh mã giao thông v i ph đ , Khiêm l i bử ữ ặ ự ệ ắ ớ ủ ệ ạ ị cách ch c phái đi an trí Bình Thu n r i m t trong ng c, b y gi 55 tu i. H iứ ở ậ ồ ấ ở ụ ấ ờ ổ ồ

đ u niên hi u Hàm Nghi (1885) truy ph c hàm Th đ c.ầ ệ ụ ị ộ

Ích Khiêm v n có m u l c, ch ph i cái tính nóng n y. D c Tông Anh hoàng đố ư ượ ỉ ả ả ự ế

yêu v tài, cho nên y nhi u l n ngã l i nâng lên và t ng đã xu ng d tha thi tề ề ầ ạ ừ ố ụ ế

khuyên răn r ng: "T x a sai đ ng, t t th n tr ng ch n ng i có ngũ đ c (66)ằ ừ ư ườ ấ ậ ọ ọ ườ ứ

đ y thác cho ba quân, th c là có quan h đ n dân sinh, qu c s . Cho nên quể ủ ự ệ ế ố ự ẻ

Khiêm ph i có s khiêm ti là t tu d ng b n thân, mà qu S Trinh có s t tả ự ự ưỡ ả ẻ ư ự ố

lành là dùng đ c ng i đúng. Tôi kính. Ng i v n con ng i h c th c mà ra,ượ ườ ươ ố ườ ọ ứ

ph i cái tính khí c ng c ng nóng n y, phàm vi c không ch u sau ng i vàả ươ ườ ả ệ ị ở ườ

v ng theo m nh ng i. Vi c ng i đánh d p b n ph t nh B c, khí ti t, công lao,ữ ệ ườ ệ ườ ẹ ọ ỉ ở ỉ ắ ế

tr m đ u đã rõ h t. Cho nên, không vì chút sai l m mà v i b , có m u l c gì đ uẫ ề ế ầ ộ ỏ ư ượ ề

nghe theo; có l i nh th i che ch , c tình th ng ti c b o toàn cho. Tr m đ i v iỗ ỏ ờ ở ố ươ ế ả ẫ ố ớ

ng i là nh th nào? Th mà g n đây đ c tin là ng i đ n đâu ph n nhi uươ ư ế ế ầ ượ ươ ế ầ ề

dung túng cho quân sĩ làm càn. N u qu th c nh v y th i dân còn trông mong gì?ế ả ự ư ậ ờ

T x a, danh t ng nhân, minh d đ ng i ta tâm ph c, cũng đ đ ng i ta sừ ư ướ ụ ể ườ ụ ủ ể ườ ợ

uy cho nên đ n đâu cũng thành công. N u ch có dũng c m mà không có tr ng h uế ế ỉ ả ọ ậ

đ đi u hòa th i không ph i là đi u mà danh t ng c n có. Hu ng chi binh là để ề ờ ả ề ướ ầ ố ồ

d , chi n là s nguy, mà ng i làm theo cái tính đ k nh th thh ng bi t th nữ ế ự ươ ố ỵ ư ế ẳ ế ậ

tr ng vì n c v y, ch cũng ch ng bi t ti c thân mình hay sao?! Nay tr m vìọ ướ ậ ứ ẳ ế ế ẫ

ng i m cho c a pháp lu t, đ th c t nh nhà ng i kh i gi c m ng say; n uươ ở ử ậ ể ứ ỉ ươ ỏ ấ ộ ế

ng i còn bi t h i c i đ kh i ph cái n tri ng , thì là đi u mà tr m r t mongươ ế ố ả ể ỏ ụ ơ ộ ề ẫ ấ

m i. B ng c còn võ bi n, quên l i ân c n d y b o, th i tr m sẽ phó m c choỏ ằ ứ ề ờ ầ ạ ả ờ ẫ ặ

công lu n tri u đình, dù ng i c tài cũng không tha luôn mãi đ c". y, Khiêmậ ề ươ ổ ượ Ấ

đ c vua d y chu đáo nh v y.ượ ạ ư ậ

Nguy n Tăng Doãnễ

T là T Cao, ng i H i Lăng thu c Qu ng Tr , đ h ng ti n Thi u Tr năm thự ử ườ ả ộ ả ị ỗ ươ ế ệ ị ứ

7 (1847). H i đ u niên hi u T Đ c (1848) do chân h u b đi t m thay vi cồ ầ ệ ự ứ ậ ổ ạ ệ

huy n B ng S n, can vi c ph i v b hi u l c chu c t i, r i đ c khai ph c sungệ ồ ơ ệ ả ề ộ ệ ự ộ ộ ồ ượ ụ

vào N i các hành t u. Năm th 18 (1865) lĩnh viên ngo i lang C n tín ty, đ cộ ẩ ứ ạ ẩ ượ

phái đi cùng v i B chính Qu ng Nam Đ ng Huy Tr sang Qu ng Đông do xét tìnhớ ố ả ặ ứ ả

hình n c ngoài. Sau b ch s lĩnh Viên ngo i lang H b , r i l i phái đi th đôướ ổ ủ ự ạ ộ ộ ồ ạ ủ

n c Pháp. Năm th 23 (1870) cùng v i qu n đ c Lê Huy đi H ng C ng, Áo Mônướ ứ ớ ả ố ươ ả

công cán. Ít lâu, b giáng đ i xu ng Binh b t v . Sau m t th i gian, b Viên ngo iị ổ ố ộ ư ụ ộ ờ ổ ạ

lang lĩnh án sát s Ngh An. Năm th 26 (1873), do chân H ng lô t khanh sungứ ệ ứ ồ ự

b i s s b sang Tây, cùng v i Chính s Lê Tu n, phó s Nguy n Văn T ng điở ứ ứ ộ ớ ứ ấ ứ ễ ườ

đ n Gia Đ nh. G p lúc B c kỳ h u s , bèn cùng v i Th ng soái Pháp Giu Bi Lê đ nhế ị ặ ắ ữ ự ớ ố ị

hòa c r i tr v . Sau đ c ch c t th lang L i b và l i cùng Nguy n Vănướ ồ ở ề ượ ứ ả ị ạ ộ ạ ễ

T ng đi Gia Đ nh cùng v i Th ng soái Pháp C Lăng gi ng đ nh b n th ng c.ườ ị ớ ố ơ ả ị ả ươ ướ

Năm sau, vì th ng chính m i m , phái đi H i D ng, Hà N i đi u tra, trù tínhươ ớ ở ả ươ ộ ề

công vi c nên làm. R i l i vì có hi p l c đánh gi c bi n có công, đ c th ng 2ệ ồ ạ ệ ự ặ ể ượ ưở

l n quân công k l c. Sau đó thì lĩnh Tu n ph H i D ng kiêm lĩnh công vi cầ ỷ ụ ầ ủ ả ươ ệ

Th ng chính.ươ

Năm th 30 (1877) tri u v b T tham tri L i b sung chánh s sang Tây. Vua đứ ệ ề ổ ả ạ ộ ứ ể

ý đ n vi c m t đ t đai, mu n nhân vi c tính cách l y l i. Khi Doãn s p kh i hành,ế ệ ấ ấ ố ệ ấ ạ ắ ở

vua ban s c r ng: "Đ i phu ra n c ngoài, xem vi c gì nên làm thì làm, n u có l iắ ằ ạ ướ ệ ế ợ

cho n c nhà, mong c g ng lo toan". Đi s vê, thăng L i b Th ng th sung Cướ ố ắ ứ ạ ộ ượ ư ơ

m t vi n đ i th n.ậ ệ ạ ầ

Năm th 32 (1879) m ch t t i ch c, vua sai đ a v quê chôn và s c cho t nhứ ố ế ạ ứ ư ề ắ ỉ

th n ban t . Con là Tăng ý, đ h ng ti n, làm đ n Ph doãn Th a Thiên, Tăngầ ế ỗ ươ ế ế ủ ừ

Khác, m th ki m th o.ấ ụ ể ả

Ph m Huyạ

T là Bá Ch c. T tiên là ng i Ngh An. T 16 đ i là công th n nhà Lê. Đ nự ướ ổ ườ ệ ổ ờ ầ ế

kho ng H ng Đ c m i d i đ n H i Lăng thu c Qu ng Tr .ả ồ ứ ớ ờ ế ở ả ộ ả ị

Huy, lúc nh chăm h c, đ h ng ti n Thi u Tr năm th 7 (1847) B tri huy nỏ ọ ỗ ươ ế ệ ị ứ ổ ệ

Châu L c. Huy khuyên dân b thóc ra l p nghĩa th ng, có năm b m t mùa, đemộ ỏ ậ ươ ị ấ

giúp cho dân kh i đói, đ c c t lên đ ng Tri ph r i qua Tri huy n Chân Đ nh l iỏ ượ ấ ồ ủ ồ ệ ị ạ

chuy n v Mỹ L c. Quan t nh th y là ng i có tài đ c công lao, đ c đ c thăngể ề ộ ỉ ấ ườ ứ ề ử ượ

lên Th đ c N i các lĩnh ch ng n c p s trung. Ít lâu, b Th gi ng h c sĩ lĩnh ánị ộ ộ ưở ấ ấ ự ổ ị ả ọ

sát Qu ng Nam, r i b B chính H lý tu n ph H ng Yên. T Đ c năm th 20ả ồ ổ ố ộ ầ ủ ư ự ứ ứ

(1867), lĩnh Kinh tri u doãn, can vi c b đ i xu ng Ch s , phái đi khám m vùngệ ệ ị ổ ố ủ ự ỏ

Qu ng Bình m r i ch t, truy ph c Viên ngo i lang. Sau vì có con là Ng c Th làmả ố ồ ế ụ ạ ọ ọ

quan to, đ c t ng Thái b c t khanh.ượ ặ ộ ự

Cao Tr ng Sínhọ

T là Hy Li u, ng i Đông Thành thu c Ngh An. Đ h ng ti n Thi u Tr nămự ễ ườ ộ ệ ỗ ươ ế ệ ị

th 7 (1847), đ c b hu n đ o huy n L Th y, sau thăng giáo th Thiên T ngứ ượ ổ ấ ạ ệ ệ ủ ụ ườ

r i qua tri huy n 4 huy n Chân Ninh, Hàm Yên, Ho ng Hóa, Hòa Đa. Làm quanồ ệ ở ệ ằ

thanh liêm, ki m c có ti ng t t, đ c c t lên ch c Đ c h c Qu ng Bình. T Đ cệ ướ ế ố ượ ấ ứ ố ọ ả ự ứ

năm th 17 (1864), lĩnh Qu c t giám t nghi p r i chuy n sang lĩnh Lang trungứ ố ử ư ệ ồ ể

Binh b . Vì tr c Ho ng Hóa làm vi c đào sông, không n p thu , án xét ph iộ ướ ở ằ ệ ộ ế ả

đ n h n 4 nghìn quan ti n công, đ c cho khoan h n tìm n p. Sau lâu, l i ra lĩnhề ơ ề ượ ạ ộ ạ

h c quan Bình Đ nh r i l i đ i đi Đ c h c Bình Thu n. Nh ng h c trò trong h t vàọ ị ồ ạ ổ ố ọ ậ ữ ọ ạ

hào m c 2 huy n Tuy Lý, Hòa Đa tình nguy n đ n thay xong kho n ti n đó.ụ ở ệ ệ ề ả ề

Quan h u t đem vi c tâu lên, vua b o " lâu đ c lòng dân", r i chu n cho bữ ư ệ ả ở ượ ồ ẩ ổ

Hàn lâm vi n th gi ng h c sĩ lĩnh án sát s Bình Thu n. Sau đ n niên l xin vệ ị ả ọ ứ ậ ế ệ ề

h u. M t năm 73ư ấ

Tr ng Sính là ng i tính n t đi m đ m, hòa nhã, gi n d và gìn gi v i m i ng i,ọ ườ ế ề ạ ả ị ữ ớ ọ ườ

lòng r t ham đ c d y d nh ng k h u h c. Làm giáo ch c nhi u n i, nhà luônấ ượ ạ ỗ ữ ẻ ậ ọ ứ ề ơ

túng thi u, v n bình th n nh không v y. H c trò, nhi u ng i thành đ t có kế ẫ ả ư ậ ọ ề ườ ạ ẻ

làm đ n t m c m t ph ng.ế ư ụ ộ ươ

H Tr ng Đĩnhồ ọ

T là T T n. T tiên v n ng i Vũ Lâm thu c Tri t Giang (Trung Qu c). T xaự ử ấ ổ ố ườ ở ộ ế ố ổ

đ i là H ng D t làm Thái thú Di n Châu khi v n c, đ l i ng i con th hai ờ ư ậ ễ ề ướ ể ạ ườ ứ ở

đây. Sau l i t Di n Châu đi Quỳnh L u. T 12 đ i là c L , đ ti n sĩ đ i Lê,ạ ừ ễ ư ổ ờ Ướ ễ ỗ ế ờ

làm chuy n v n s . T đó k th khoa b ng.ể ậ ứ ừ ế ế ả

Tr ng Đĩnh đ h ng ti n Thi u Tr năm th 7 (1847) H i đ u T Đ c (1848) bọ ỗ ươ ế ệ ị ứ ồ ầ ự ứ ổ

Kinh l ch Ninh Bình t m thay vi c huy n Kim S ;n, đ c xét c vào u đ ng, c tị ạ ệ ệ ơ ượ ử ư ẳ ấ

lên ch c Tri ph Ki n Đ ng. R i tri u v làm Giám sát ng s , l i chuy n sangứ ủ ế ườ ồ ệ ề ự ử ạ ể

Lang trung H b và thăng Kinh tri u th a. Th r i b H ng lô t khanh h lý nộ ộ ệ ừ ế ồ ổ ồ ự ộ ấ

quan phòng Vũ kh , đ c th ng 1 t m "Liêm, Bình, C n, Cán" t kim khánh. Sauố ượ ưở ấ ầ ử

l i ra sung hà đi s B c kỳ đ c thăng Quang l c t khanh H i D ng, H i Phòngạ ứ ắ ượ ộ ự ả ươ ả

hi p lý kiêm qu n Nhu vi n quan Th ng chính s v . G p lúc đó b n gi c l uệ ả ễ ươ ự ụ ặ ọ ặ ư

đ ng biên gi i phía b c là lũ Hoàng Anh đ ng t h p nhau, Tr ng Đĩnh đ cộ ở ớ ắ ươ ụ ọ ọ ượ

đ i sung L ng Bình tán lý quân v , h d n t ng nhà Thanh đi đánh lui đ c. B yổ ạ ụ ộ ẫ ướ ượ ấ

gi có Đô th ng (nhà Thanh) là L u Tùng Linh cũng ng i Tri t Giang t ng Đĩnhờ ố ư ườ ế ặ

bài th có câu r ng :ơ ằ

Quái đ c t văn Nam qu c th nhắ ự ố ị

Phong l u nho t ng Vũ Lâm chiư ướ

D ch nghĩa:ị

Văn v t n c Nam sao th nh l ,ậ ướ ị ạ

T ng nho phong l u chi (h ) Vũ Lâm.ướ ư ọ

Sau đ c th B chính s Tuyên Quang.ượ ự ố ứ

Năm th 24 (1871), do hàm B chính h lý tu n ph Qu ng Yên. Đ a th t nh nàyứ ố ộ ầ ủ ả ị ế ỉ

li n núi, giáp bi n, là n i qu n t tr m gi c. Khi đã nh m ch c, Đĩnh dâng s xinề ể ơ ầ ụ ộ ặ ậ ứ ớ

đóng chi n thuyN73;n l p đ n ki m soát, m tráng lính dõng cho t p th y chi nế ậ ồ ể ộ ậ ủ ế

đ phòng dùng đ n.ể ế

Năm 26 (1873) các t nh B c Kỳ h u s , Qu ng Yên r t cô l p, h o lánh, dân tìnhỉ ắ ữ ự ả ấ ậ ẻ

h i đ c yên, l i tùy c đánh lui gi c bi n, gi đ c vô s . Năm sau dùng tên phơ ượ ạ ơ ặ ể ữ ượ ự ỉ đ u hàng Chung Qu c An d n đ ng, và y b n Chánh, phó lãnh binh Nguy nầ ố ẫ ườ ủ ọ ễ

Trung, Hoàng Đình H ng, hai m t th y, b đánh ép l i phá đ c sào huy t gi cướ ặ ủ ộ ạ ượ ệ ặ

Bình Long, r i vi c tâu v . B y gi g p gi a t t Nguyên Đán, nh n đ c t tâu,ở ồ ệ ề ấ ờ ặ ữ ế ậ ượ ờ

vua c m ng, làm bài th chí s , h s c ban th ng và gia cho 3 c p quân công,ả ừ ơ ự ạ ắ ưở ấ

r i li n cho th c th .ồ ề ự ụ

Đĩnh tr nh m đ y su t 8 năm, đ n năm th 31 (1878) đ c tri u v b Tị ậ ở ấ ố ế ứ ượ ệ ề ổ ả

tham tri L i b , kiêm công vi c Đô sát vi n, r i chuy n sang tham tri b Hình, Hạ ộ ệ ệ ồ ể ộ ộ

Công th Công b Th ng th . B ng nhân có b nh xin v ngh , b ng s tâu h c,ự ộ ượ ư ỗ ệ ề ỉ ị ự ử ặ

th i có ch cho l y làm Tham tri v ngh ch a b nh, r i m t năm 65 tu i. Đĩnh cóờ ỉ ấ ề ỉ ữ ệ ồ ấ ổ

làm ra t p "Công h thi th o". Con là Tr ng Bà chân c nhân b kinh huy n.ậ ạ ả ọ ử ổ ệ

Nguy n Văn L iễ ợ

T là T Nghĩa, ng i L D ng thu c Qu ng Nam. Có s c kh e, đ u quân h iự ư ườ ễ ươ ộ ả ứ ỏ ầ ồ

đ u niên hi u Thi u Tr&#7883;, đ c tuy n vào C m y v . Kho ng năm T Đ c,ầ ệ ệ ượ ề ẩ ệ ả ự ứ

đ c b đ i tr ng, sát h ch võ ngh liên ti p trúng u đi m, đ c thăng cai đ i.ượ ổ ộ ưở ạ ệ ế ư ể ượ ộ

Năm th 19 (1866), vi c kh i bi n c a ngh ch Tr ng, có công đu i b t b nứ ệ ở ế ủ ị ư ổ ắ ọ

ngh ch, đ c ban th ng T ng công ngân và b t b Phó qu n c . Sau đ cị ượ ưở ưở ạ ổ ả ơ ượ

thăng Phó v úy lĩnh lãnh binh t nh Nam Đ nh, đ c vi c đ p đê đi u đ c l c. Nămệ ỉ ị ố ệ ắ ề ắ ự

th 26 (1873) t nh thành có đ ng, b cách ch c cho theo quân th t nh B c hi uứ ỉ ộ ị ứ ứ ỉ ắ ệ

l c, phái đi Quy n sung đ c binh, có d chi n công. Tĩnh biên phó s Nguy n H uự ề ố ự ế ứ ễ ữ

Đ xin cho khai ph c ch c tinh binh su t đ i v n theo công vi c quân th . Nămộ ụ ứ ấ ộ ẫ ệ ứ

th 36 (1883) có b nh v ngh r i m t năm 69 tu i. Thành Thái năm th 11, giaứ ệ ề ỉ ồ ấ ổ ứ

n truy ph hàm Lãnh binh. Con là Tr ng Đĩnh, hi n chân tòng bát ph m sung Sơ ụ ọ ệ ẩ ử

quán đ ng l c.ằ ụ

TRUY N CÁC QUAN - M C XXVIIỆ Ụ

Đ ng Tr n Chuyênặ ầ

T là Mông Trai, ng i An S n, S n Tây (Nay là Qu c Oai , Hà Tây). T Đ c nămự ườ ơ ơ ố ự ứ

đ u (1848) đ ti n sĩ, do chân Hàn lâm b Tri ph Ki n Th y, r i tri u v bầ ỗ ế ổ ủ ế ụ ồ ệ ề ổ

Giám sát ng s . Năm th 9 (1856) thăng Th đ c sung Vi t s c c to n tu. Nămự ử ứ ị ộ ệ ử ụ ả

th 13 (1860), do chân Lang trung Hình b ra làm án sát s B c Ninh. B y gi thứ ộ ứ ắ ấ ờ ổ

kh u h t B c n i lên, ông đi đánh b t có công tr ng. Năm th 16 (1863) c t lênấ ạ ắ ổ ắ ạ ứ ấ

Quang l c t khanh bi n lý Hình b s v , r i l i đi lĩnh B chính s Qu ng Bình.ộ ự ệ ộ ự ụ ồ ạ ố ứ ả

Sau đ i sung H i An quân th tán lý, luôn phá đ c gi c, thu ph c đ c phổ ả ứ ượ ặ ụ ượ ủ

thành H i Ninh. Thăng ch c H u tham tri L i b , và đ c ban "K công kimả ứ ữ ạ ộ ượ ỷ

khánh". Sau đó, ph ng ch chuy n đi Thái Nguyên h i ti u b n c ph . Năm th 19ụ ỉ ể ộ ễ ọ ổ ỉ ứ

(1866), đ i b Tu n ph Nam Đ nh, h lý Đ nh An T ng đ c quan phòng. Năm y,ổ ổ ầ ủ ị ộ ị ổ ố ấ

khi võ công đã xong, đ c th ng các h ng kim ti n song long h ng l n nh nượ ưở ạ ề ạ ớ ẫ

vàng n m th y tinh và qu t ng c. Chuyên tr nh m ( đây) 4 năm, vi c th a, dânạ ủ ạ ọ ị ậ ở ệ ư

yêu, không phi n toái, đ c gia ban t m t kim khánh "Liêm, Bình, C n, Cán". R iề ượ ấ ử ầ ồ

m m t t i ch c. Vua th y Chuyên t ng đi vi c quân, nhi u l n có công to h dố ấ ạ ứ ấ ừ ệ ề ầ ạ ụ

cho truy th T ng đ c và sai quan ban t . Con là Ngh , đ c m th tu so n, đãụ ổ ố ế ị ượ ấ ụ ạ

lĩnh Qu n đ o Đông Tri u.ả ạ ề

Nguy n M iễ ạ

Nguy n M i, tr c tên là Kh c C n, ng i Yên L c (nay thu c Vĩnh Ph c) thu cễ ạ ướ ắ ầ ườ ạ ộ ướ ộ

S n Tây, T Đ c năm đ u (1848) đ ti n sĩ, b Hàn lâm vi n Tu so n sung Th aơ ự ứ ầ ỗ ế ổ ệ ạ ừ

ch N i các. Năm th 3 (1850), lĩnh Đ c h c B c Ninh r i b T p hi n vi n Thỉ ộ ứ ố ọ ắ ồ ổ ậ ề ệ ị gi ng h c sĩ. Nă;m th 9 (1856) th Qu ng Bình án sát s , có đ i tang ngh vi c.ả ọ ứ ự ả ứ ạ ỉ ệ

Khi h t tang, bi n lý L i b s v r i ra lĩnh án sát s Ngh An. K đó, c t lênế ệ ạ ộ ự ụ ồ ứ ệ ế ấ

ch c Quang l c t khanh lĩnh B chính s Qu ng Bình. Năm th 15 (1862), bangứ ộ ự ố ứ ả ứ

bi n t nh v S n Tây, vì d p gi c th ng l i nhi u l n đ c gia th ng quân côngệ ỉ ụ ơ ẹ ặ ắ ợ ề ầ ượ ưở

k l c và đ i lĩnh B chính s Thái Nguyên. Sau đó, tri u v cho th Hình b h uỷ ụ ổ ố ứ ệ ề ự ộ ữ

tham tri, r i th Hà N i tu n ph . Năm th 21 (1868), tên đ u s gi c Côn h pồ ự ộ ầ ủ ứ ầ ỏ ặ ọ

đ ng đánh chi m các vùng th ng du, M i đ c sung L ng Bình quân th thamả ế ượ ạ ượ ạ ứ

tán quân v đ i th n, c m quân ti n đánh. M i đem t ng hi u h đ n gi c Túụ ạ ầ ầ ế ạ ướ ệ ạ ồ ặ ở

S n, luôn phá đ c sào huy t gi c L c D ng, Bóng Phong, r i th a th ti n ápơ ượ ệ ặ ở ạ ươ ồ ừ ế ế

t nh thành Cao B ng, đóng quân đ n Phú Th . Sau gi c đem toàn l c l i đánh,ỉ ằ ở ồ ứ ặ ự ạ

M i ch ng đ không n i, đ n v , bèn b h i. Vi c tâu lên, cho truy th Tu n ph ,ạ ố ỡ ỗ ồ ỡ ị ạ ệ ụ ầ ủ

gia t ng Binh b Th ng th và cho m t ng i con đ c m th th t ph m vănặ ộ ượ ư ộ ườ ượ ấ ụ ấ ẩ

giai. Năm th 31 (1878) đ c li t th vào Trung nghĩa t . Sau, con là Thi u,ứ ượ ệ ờ ừ ệ

kho ng niên hi u Ki n Ph c đi theo vi c quân đ c b Hàn lâm vi n Tu so n.ả ệ ế ướ ệ ượ ổ ệ ạ

5%">Đ Thúc Tĩnhỗ

="3" face="Times New Roman">

T là C n Trai, t tiên là ng i Qu ng Ngãi. T 5 đ i là H u Hi u, đ h ng c ngự ấ ổ ườ ả ổ ờ ữ ệ ỗ ươ ố

tri u Lê, làm quan đ n Qu ng Ngãi khâm sai tu n ph kiêm Bình Man s . T 4 đ iề ế ả ầ ủ ứ ổ ờ

là H u Nghi cũng làm quan tri u Lê, Tri huy n Bình S n. T 3 đ i là H u Ki t,ữ ề ệ ơ ổ ờ ữ ệ

kho ng năm Gia Long đã tr i làm tri huy n Diên Ph c, Hòa Vang thu c Qu ngả ả ệ ướ ộ ả

Nam. Cha là Nh Tùng, nhân theo cha mà nh p t ch Hòa Vang, do chân tú tài làmư ậ ị ở

Tri huy n An Đ nh.ệ ị

Thúc Tĩnh lúc nh m côi b , nhà nghèo mà chăm h c, th m và anh r t c nỏ ồ ố ọ ờ ẹ ấ ẩ

th n, có ti ng hi u h u. T Đ c năm đ u (1848) đ ti n sĩ b Biên tu, th Triậ ế ế ữ ự ứ ầ ỗ ế ổ ự

ph Thi u Hóa, sau đ i v Diên Khánh. B y gi Diên Khánh đ t b hoang, dân haoủ ệ ổ ề ấ ờ ấ ỏ

mòn, Thúc Tĩnh tìm m i cách v v , m dân xiêu đ n l a đ t cho , làm nhà c aọ ỗ ề ộ ế ự ấ ở ử

cho c p cho đi n khí, k m đau th i thu c thang, k đói rét th i kh n c p, đ cấ ề ẻ ố ờ ố ẻ ờ ẩ ấ ượ

ng i ta g i là Đ ph (67). Năm th 7 (1854) có ch g i v làm Giám sát ng sườ ọ ỗ ụ ứ ỉ ọ ề ự ử

nh ng dân ái m , cho đ i th Th đ c. Ch a bao lâu l i xu ng chi u b Ngo i langư ộ ổ ự ị ộ ư ạ ố ế ổ ạ

Binh b . Quan t nh th y vi c m dân l p ( p) đã s p xong, xin cho l u l i làm n t.ộ ỉ ấ ệ ộ ậ ấ ắ ư ạ ố

Vua d r ng : Thúc Tĩnh là ng i thanh liêm c n cán vào h ng nh t trong hàngụ ằ ườ ầ ạ ấ

ph huy n, cho th c th Th đ c v n l u l i đ y làm vi c đ khuy n khích choủ ệ ự ụ ị ộ ẫ ư ạ ấ ệ ể ế

nh ng viên quan t t. Th r i vi c m dân l p p thành hi u, đ c 143 ng i vàữ ố ế ồ ệ ộ ậ ấ ệ ượ ườ

241 m u ru ng. Quan t nh đem vi c tâu lên, đ c c t lên H ng lô t khanh. R iẫ ộ ỉ ệ ượ ấ ồ ự ồ

qua án sát Khánh Hòa, chuy n sang B chính, l i đ i v bi n lý Binh b .ể ố ạ ổ ề ệ ộ

Năm th 14 (1861), Gia Đ nh, Đ nh T ng n i nhau th t th , Thúc Tĩnh dâng sứ ị ị ườ ố ấ ủ ớ

xin đi. Vua khen là ng i trung nghĩa kh ng khái, cho sung khâm sai mang d chườ ẳ ụ ỉ đi. L i c p cho 30 l ng b c, đi ng a tr m đ n 2 t nh Long, Hà tuyên th cho sĩ dânạ ấ ạ ạ ự ạ ế ỉ ị

và chiêu m nghĩa dũng, r i h p l c cùng T ng đ c Tr ng Văn Uy n tu n phộ ồ ợ ự ổ ố ươ ể ầ ủ

Phan Kh c Th n th ng c quân. Phàm m i vi c đ c tùy ti n mà làm. Binhắ ậ ươ ệ ọ ệ ượ ệ

l ng cho phép trù đ nh l y, viên bi n, cho phép c t đ t l y lính dõng cheo phépươ ị ấ ề ắ ặ ấ

t ch c hu n luy n l y, ti n thóc, cho phép quyên phát l y, đ n nh t ng sĩ, aiổ ứ ấ ệ ấ ề ấ ế ư ướ

có công, đ c khen th ng, s hãi rút lui, đ c chém đ u đem rao đ th uy. Đ cượ ưở ợ ượ ầ ể ị ặ

bi t ban cho quy n tr ng nh v y đ mong công vi c có thành hi u. Sau chu nệ ề ọ ư ậ ể ệ ệ ẩ

cho lĩnh Tu n ph Đ nh T ng. Thúc Tĩnh dâng s xin tri u t p binh sĩ, tích trầ ủ ị ườ ớ ệ ậ ữ

l ng, ch n ch hi m l p đ n luy n quân đ phòng lúc đánh, lúc gi . L i xin thuêươ ọ ỗ ể ậ ồ ệ ể ữ ạ

nh ng ng i Xích mao và ng i Thanh hi n Gia Đ nh đ làm n i ng m t thu ,ữ ườ ườ ệ ở ị ể ộ ứ ặ ỷ

m t b . Vua nghe l i và d r ng: "Thúc Tĩnh ti t th xem xét tình hình, trù nghĩặ ộ ờ ụ ằ ế ứ

ph ng l c, m i kho n đi u hay. Hi n nay tri u t p binh dõng, tích tr ti n,ươ ượ ọ ả ề ệ ệ ậ ữ ề

l ng đ u k có hàng v n. Tuy còn đ ng l ng ch c h i, ch a th v i vã đemươ ề ể ạ ươ ắ ờ ơ ộ ư ể ộ

dùng, nh ng vì n c làm vi c nh v y tin là có lòng trung thành m u tính sâu xa.ư ướ ệ ư ậ ư

Th ng tình nhà ng i v t v cho thăng th L i b th lang v n lĩnh ch c cũ”.ươ ươ ấ ả ụ ạ ộ ị ẫ ứ

Năm th 15 (1862) Thúc Tĩnh ch t. Ông là ng i kh ng khái, dũng c m thao l c,ứ ế ườ ẳ ả ượ

có chí mà ch a đ t, vua r t l y làm ti c, truy t ng Tu n ph và gia c p cho g mư ạ ấ ấ ế ặ ầ ủ ấ ấ

l a b c ti n. Con là H u Đi n, đ c m th ch c t v , thăng mãi đ n Tri phụ ạ ề ữ ể ượ ấ ụ ứ ư ụ ế ủ

Ninh Hòa.

Phan Sỹ Th cụ

Ng i Thanh Ch ng thu c Ngh An. Đ ti n sĩ T Đ c năm th 2 (1849), doườ ươ ộ ệ ỗ ế ự ứ ứ

chân Hàn lâm b Tri ph Cam L . Th c thân đ n xem xét tình th871; 9 châu, tâuổ ủ ộ ụ ế

trù tính công vi c s a sang, r i l i b đi Tri ph Ki n Th y. Năm th 9 (1856), bệ ử ồ ạ ổ ủ ế ụ ứ ổ

T p hi n vi n th đ c chuy n đi qu n đ o Phú Yên, lĩnh tuyên ph s r i nhânậ ề ệ ị ộ ể ả ạ ủ ứ ồ

m đ c cho cáo quan. Năm th 18 (1865) T ng đ c An Tĩnh Hoàng Tá Viêmố ượ ứ ổ ố

dâng s c ng i có sĩ v ng (ng i đ c h c trò hâm m ) xin cho lĩnh đ c h cớ ử ườ ọ ườ ượ ọ ộ ố ọ

t nh. Vua cho. Năm th 20 (1868) tri u v b L i b lang trung, thăng H ng lô tỉ ứ ệ ề ổ ạ ộ ồ ự

khanh bi n lý L b s v . R i l i b Th lang L i b cho đi B chính Qu ng Ngãi.ệ ễ ộ ự ụ ồ ạ ổ ị ạ ộ ố ả

Sau sung chánh s đi Yên Kinh (B c Kinh ngày nay), tr v can vi c, b đ i xu ngứ ắ ữ ề ệ ị ổ ố

H ng lô t khanh. Năm th 28 (1875), c t lên lang trung Hình b phái đi Nam kỳồ ự ứ ấ ộ

xem xét. Khi tr v , dâng s nói 9 châu là l i sau c a Kinh thành ph i s a sangở ề ớ ố ủ ả ử

tr c và t tin cáng đáng công vi c. Vi c giao xu ng C m t vi n bàn b c cho thiướ ự ệ ệ ố ơ ậ ệ ạ

hành. Năm sau chuy n đi B chính Qu ng Bình. Sau l i thăng Tu n ph Qu ng Trể ố ả ạ ầ ủ ả ị th i có đ i tang t ch c. H t tang, b tham tri L i b , l i ra làm Tu n ph Qu ngờ ạ ừ ứ ế ổ ạ ộ ạ ầ ủ ả

Tr . Năm th 26 (1873), vì vi c có n n bão không phát ch n ngay cho dân b bi mị ứ ệ ạ ẩ ị ế

xu ng Viên ngo i lang r i b m v nhà.ố ạ ồ ị ố ề

H i đ u niên hi u Thành Thái (1889) l i dùng ra làm Quang l c t thi u khanhồ ầ ệ ạ ộ ự ế

lĩnh Đ c h c Ngh An r i m t t i ch c. Năm th 7 quan tr n th đem tình hìnhố ọ ệ ồ ấ ạ ứ ứ ấ ủ

nghèo kh tâu lên, đ c truy t ng Quang l c t khanh.ổ ượ ặ ộ ự

Sỹ Th c làm quan h n 40 năm, trong cái nhà tranh vách đ t, hũ g o luôn b r ngụ ơ ấ ạ ị ỗ

không mà v n th n nhiên. Có ng i h i r ng: làm quan mà v con đót rét, ch ngẫ ả ườ ỏ ằ ợ ẳ

cũng là ki u ? Th c nhân thu t l i l i c a ông cha r ng : " đ i nên đ c nhânể ư ụ ậ ạ ờ ủ ằ ở ờ ượ

dân yêu, không nên làm cho nhân dân s , làm quan c n ph i thanh liêm đ khôngợ ầ ả ể

th n cái ti ng khoa b ng, ch th y nhà nghèo, b m già mà đ i ti t tháo. Vì v y,ẹ ế ả ớ ấ ố ẹ ổ ế ậ

chung thân không dám sai l i". Khi gi ng d y h c trò, ăn m c, t i, lui, đ u nghiêmờ ả ạ ọ ặ ớ ề

theo l phép. Ngoài kinh sách ra, thiên văn, đ a lý bói toán không gì là khôngễ ị

nghiên c u, ngày th ng đ c m i ng i m n n t. Năm t D u niên hi u Đ ngứ ườ ượ ọ ườ ế ế Ấ ậ ệ ồ

Khánh (1886) trong qu n p b cu c binh h a tàn phá, có l n h đi qua vùng Th cậ ấ ị ộ ỏ ầ ọ ụ

, đ u b o nhau đ ng xâm ph m đ n. Vì th làng xóm y đ c toàn v n.ở ề ả ừ ạ ế ế ấ ượ ẹ

Nh ng c thu t có tác t p : "Câu trình thu t phú”, "Câu trình thi t p", “Thù thữ ướ ậ ậ ậ ậ ế

thi văn". Con là Ki n đ c m th đãi chi u, con th là B t, Ng c, Ky, đ u đệ ượ ấ ụ ế ứ ậ ạ ề ỗ

h ng ti n, B ng đ tú tài.ươ ế ằ ỗ

Đ ng Toánặ

T là Ti t Ph , ng i Giao Th y, Nam Đ nh. Thi h i trúng t khoa T Đ c nămự ế ủ ườ ủ ị ộ Ấ ự ứ

đ u (1848) do chân Hàn lâm vi n ki m th o b đ ng Tri ph Nam Sách r i lĩnhầ ệ ể ả ổ ồ ủ ồ

đ ng Tri ph Tĩnh Gia. G p năm đê Nh hà v , đ c phái đi khám xét các đ ngồ ủ ặ ị ỡ ượ ườ

sông, lĩnh ch c đê chính viên ngo i lang. Nhân th y bãi bi n Nam Đ nh sa b i, điứ ạ ấ ể ị ồ

chiêu dân khai kh n l p thành t ng L c Thi n cho l thu c vào huy n Giao Th y.ẩ ậ ổ ạ ệ ệ ộ ệ ủ

Sau đ c c t lên ch c Th gi ng h c sĩ lĩnh án sát s B c Ninh, sau l i đ i đi Ninhượ ấ ứ ị ả ọ ứ ắ ạ ổ

Bình. Năm th 20 (1867), h lý tu n ph L ng Bình. B y gi b n ph Qu ng Tâyứ ộ ầ ủ ạ ấ ờ ọ ỉ ả

lan tràn, Toán trù nghĩ công vi c x trí tên Tô Tú và chia chúng đ n m i n i,ệ ử ế ở ọ ơ

dâng s lên. Vua ban khen, th ng m t l n k l c.ớ ưở ộ ầ ỷ ụ

Năm th 23 (1840), b n gi c vây hãm t nh thành, vì trách nhi m quân th , đ cứ ọ ặ ỉ ệ ở ứ ượ

x nh giáng xu ng Hàn lâm vi n th gi ng đ i sung quân th t ;nh B c, r i l iử ẹ ố ệ ị ả ổ ứ ỉ ắ ồ ạ

đ i đi Th ng bi n L ng S n th t nh s v , sau vì tr n đánh Vân Trì th ng l iổ ươ ệ ạ ơ ứ ỉ ự ụ ậ ở ắ ợ

đ c khai ph c H ng lô t khanh lĩnh B chính s Cao B ng. Năm th 27 (1874)ượ ụ ồ ự ố ứ ằ ứ

lĩnh Tu n ph Ninh Bình th n vô s đã g n qua 2 kỳ xét công, Toán đ c thăngầ ủ ả ự ầ ượ

lĩnh T ng đ c An Tĩnh, nh ng ch a k p nh m ch c th i m ch t, th 68 tu i. Conổ ố ư ư ị ậ ứ ờ ố ế ọ ổ

là Ti n m th ki m th o.ễ ấ ụ ể ả

Nguy n Thái Thễ ể

T là Kh i Ph , ng i L ng S n (Nay là huy n Đô L ng), Ngh An. Lúc tr cóự ả ủ ườ ươ ơ ệ ươ ệ ẻ

ti ng hay ch . Ban đ u đ kỳ thi h ng Minh M ng năm th 15 (1834), vì ph mế ữ ầ ỗ ươ ạ ứ ạ

tr ng qui, b l t tên đu i v . Th l i càng c s c đ c sách. Đ ng th i, nh ngườ ị ộ ổ ề ể ạ ố ứ ọ ươ ờ ữ

h c trò u tú vùng Anh, Di n theo v h c nhi u và cũng nhi u ng i thành đ tọ ư ở ễ ề ọ ề ề ườ ạ

T Đ c năm đ u (1848) l i chu n cho đ c đi thi. Năm y đ h ng thí, sangự ứ ầ ạ ẩ ượ ấ ỗ ươ

năm li n trúng kỳ thi Nam cung (68) đ ti n sĩ, b Hàn lâm vi n biên tu, r i thăngề ỗ ế ổ ệ ồ

mãi đ n T p hi n vi n th đ c sung Kinh diên kh i c chú.ế ậ ề ệ ị ộ ở ư

Th sinh th i không có th hi u gì khác, ch l y sách v làm vui, ngoài nh ng khiể ờ ị ế ỉ ấ ở ữ

gi ng d y, đàm lu n, l i vì dân làng m mang ngu n l i tr ng chè và cây c i núi.ả ạ ậ ạ ở ồ ợ ồ ố ở

M i ng i đ u cho là ích l i, đ n nay nh t i công đ c, d ng riêng ngôi đ n đọ ườ ề ợ ế ớ ớ ứ ự ề ể

th ông. Con là Tuân, tên t là Đam Nh , chân phó b ng làm t i Tri ph Quỳ Châu,ờ ự ư ả ớ ủ

con th là Tr c và cháu là Du, đ h ng ti n.ứ ự ỗ ươ ế

Lê Đình Diên

T là Cúc Linh, ng i Thanh Trì, Hà N i. T Đ c năm th 2 (1849), đ ti n sĩ, doự ườ ộ ự ứ ứ ỗ ế

chân Hàn lâm b Tri ph Tân An, can vi c b m t ch c r i m v nhà. Sau đó vàoổ ủ ệ ị ấ ứ ồ ố ề

N i các làm sách. Năm th 11 (1858) đ c khai ph c ki m th o r i thăng biên tu.ộ ứ ượ ụ ể ả ồ

Năm th 13 (1860) l y chân tu so n lĩnh Đ c h c Ngh An r i l i đ i đi đ c h cứ ấ ạ ố ọ ệ ồ ạ ổ ố ọ

Hà N i. Sau tri u v làm t nghi p Qu c t giám nhân m ch a k p nh m ch cộ ệ ề ư ệ ố ử ố ư ị ậ ứ

r i l i lĩnh Đ c h c Hà N i. Năm th 23 (1870) đ c cáo quan v làng. V sauồ ạ ố ọ ộ ứ ượ ề ề

đ c đình c làm t t u Qu c t giám bèn l y c m xin t ch i. M t năm 60ượ ử ế ử ố ử ấ ớ ố ừ ố ấ

tu i.ổ

Diên, tính gi n d , thanh đ m, cho nên t ví v i hoa cúc. Bình nh t l m b nh,ả ị ạ ự ớ ậ ắ ệ

th ng mu n đ c lui v s m đ d y h c. Gi ng d y theo đi u thi t th c, h cườ ố ượ ề ớ ể ạ ọ ả ạ ề ế ự ọ

trò theo h c nhi u, thành đ t cũng nhi u.ọ ề ạ ề

Đ ng Đ c Đ chặ ứ ị

Đ ng Đ c Đ ch, tên t là C u Tuân, ng i Giao Th y, Nam Đ nh. Lúc tr có chí h cặ ứ ị ự ử ườ ủ ị ẻ ọ

t p, trúng t khoa L vi (69) T Đ c năm th 2 (1849). Do chân Hàn lâm ki mậ Ấ ễ ự ứ ứ ể

th o b Tri huy n Hàn Yên r i thăng tr c tác lĩnh Đ c h c H i D ng. Sau tri uả ổ ệ ồ ướ ố ọ ả ươ ệ

v làm Giám sát ng s , vì vi c nói b đ i xu ng sung ch c T p hi n vi n h i tuề ự ử ệ ị ổ ố ứ ậ ề ệ ộ

s y u, r i l i b tu so n sung Kinh diên kh i c chú. Sau b m v ngh gi h n.ử ế ồ ạ ổ ạ ở ư ị ố ề ỉ ả ạ

Năm th 27 (1874) l i dùng ra lĩnh Đ c h c Nam Đ nh r i thăng Th đ c h c sĩứ ạ ố ọ ị ồ ị ộ ọ

sung S quán to n tu. Sau l i do chân H ng lô t khanh bi n lý L i b s vử ả ạ ồ ự ệ ạ ộ ự ụ

chuy n sang t th lang, r i l i đ i sang Hình b kiêm Tôn nhân ph h u tônể ả ị ồ ạ ổ ộ ủ ữ

khanh.

Đ c Đ ch làm quan đ c vua bi t là ng i công b ng c n cán, cho nên luôn đ cứ ị ượ ế ườ ằ ầ ượ

c t b , đ u là do t ý vua. Năm th 36 (1883) th Tu n ph Qu ng Ngãi, t ngấ ổ ề ự ứ ự ầ ủ ả ừ

g p nh ng thuy n Vi t Đông (Qu ng Đông, Trung Qu c) b bão d t đ n, h t s cặ ữ ề ệ ả ố ị ạ ế ế ứ

chu c p giúp đ h đ c s ng toàn v n, nên ng i Vi t Đông khen là có n hu .ấ ỡ ọ ượ ố ẹ ườ ệ ơ ệ

Ki n Ph c năm đ u (1884) b L b tham tri sung S quán to n tu. Năm y lĩnhế ướ ầ ổ ễ ộ ử ả ấ

Th ng th Hình b văn kiêm ch c s quan. H i đ u Đ ng Khánh (1886) bượ ư ộ ứ ử ồ ầ ồ ổ

Th ng th L b sung Kinh diên gi ng quan, đ c ban m t t m kim khánhượ ư ễ ộ ả ượ ộ ấ

"Liêm, bình, c n, cán". Mùa đông năm y dâng s xin v trí sĩ Vua cho. Sau khi v ,ầ ấ ớ ề ề

Đ ch gi ng d y h c trò ngay n i nhà và rong ch i n i đ ng ru ng trong m iị ả ạ ọ ở ơ ở ơ ơ ồ ộ ườ

năm tr i. H c trò thành t u cũng nhi u. Con là Ti n, đ tú tài.ờ ọ ự ề ế ỗ

Lê Bá Th nậ

T là Th m Chi, bi t hi u là Xuân S n, tr c tên là H ng Tân, ng i H ng Th yự ẩ ệ ệ ơ ướ ồ ườ ươ ủ

thu c Th a Thiên. T Đ c năm đ u (1848) thi h i trúng t khoa, do chân Hàn lâmộ ừ ự ứ ầ ộ ấ

ki m th o b Tri huy n th Tri ph Khoái châu. R i vào N i các, qua Th a chể ả ổ ệ ự ủ ồ ộ ừ ỉ

đ c th i b Th gi ng h c sĩ tham bi n Các v . Sau thăng lĩnh B chính s Nghộ ờ ổ ị ả ọ ệ ụ ố ứ ệ

An, đ i d n mãi lên Binh b Tham tri r i đ i sang th T phó đô ng s Đô sátổ ầ ộ ồ ổ ự ả ự ử

vi n. Năm th 21 (1868) ph ng&#432; i Thanh lan tràn qu y nhi u Thái Nguyên,ệ ứ ỉ ờ ấ ễ

vua cho Bá Th n sung Tham tán Ninh Thái đ o. B y gi c ph đánh phá ph Phúậ ạ ấ ờ ổ ỉ ủ

Bình, Th n mang quân đánh phá đ c. Sau đó b n gi c l i t t p trong r ngậ ượ ọ ặ ạ ụ ậ ở ừ

L c Ng n, Bá Th n cùng Tán t ng Ông Ích Khiêm đánh lui, đ c c t b lênụ ạ ậ ươ ượ ấ ổ

Th ng th Binh b v n sung Tham tán. G p khi ph thành Thông Hóa không giượ ư ộ ẫ ặ ủ ữ

đ c, Tu n biên Tr n Văn Mỹ b ch t, Bá Th n tâu báo v , l i lẽ ph n nhi u b ngượ ầ ầ ị ế ậ ề ờ ầ ề ư

bít, b giáng xu ng B chính Thái Nguyên. Sau đ i v L b Th lang r i l i thăngị ố ố ổ ề ễ ộ ị ồ ạ

Tham tri th Th ng th .ự ượ ư

Năm th 26 (1873), Tr n Quang Hoàn Hà Tĩnh kh i bi n, đánh phá đ o thành,ứ ầ ở ở ế ạ

vua cho Bá Th n làm Th ng đ c quân v cùng v i hi p đ c Vũ Lã mang binhậ ố ố ụ ớ ệ ố

thuy n đ n Linh giang phòng b đánh d p. B y gi g p Khâm sai Nguy n Vănề ế ị ẹ ấ ờ ặ ễ

T ng đi h a thuy n đ ng bi n đ n giáp g n b bi n ch y, kh n c p t cườ ỏ ề ườ ể ế ầ ờ ể ỗ ấ ẩ ấ ố

quân chia nhau b n đ t các đ n gi c Mũi Đao, T u Đ u, Bá Th n nhân đó kắ ố ồ ặ ở ầ ầ ậ ế

ti p lên đánh, thu l i đ c đ o thành. Tin th ng tr n báo v , vua gia th ng Báế ạ ượ ạ ắ ậ ề ưở

Th n m t c p quân công, r i tri u v cho thăng th Hi p bi n đ i h c sĩ v n lĩnhậ ộ ấ ồ ệ ề ự ệ ệ ạ ọ ẫ

L b và kiêm C m t vi n. Bá Th n dâng s t ch i đ i l c r ng : "Th n vângễ ộ ơ ậ ệ ậ ớ ừ ố ạ ượ ằ ầ

m nh c m quân, may nh m u l c tri u đình mà gi yên đ c cho dân m tệ ầ ờ ư ượ ề ữ ượ ộ

ph ng, ch th n không có tài năng gì. Nay l m nh n ch c c m t, th i c m uươ ứ ầ ạ ậ ứ ơ ậ ờ ơ ư

ng khó th n di u, đ nh li u tinh nhanh không b ng Phú Th , h c th c sâu r ng,ứ ầ ệ ị ệ ằ ứ ọ ứ ộ

k ho ch tinh t ng không b ng Nguy n T32; Gi n, t i vi c li u ch c, luôn luônế ạ ườ ằ ễ ả ớ ệ ệ ướ

trúng th i c th i không b ng Nguy n Văn T ng, mà hàm nh t ph m tôn vinh.ờ ơ ờ ằ ễ ườ ấ ẩ

Th n e s c không đ mà mi n c ng làm th i m i lo không gì l n b ng". Vuaầ ứ ủ ễ ưỡ ờ ố ớ ằ

không nghe, d r ng : "Khuy n công, thù lao là đi n l long tr ng c a tri u đình,ụ ằ ế ể ệ ọ ủ ề

nay ch c b đi n l đi th i l y gì khuy n khích ng i đ i". Khi đã khai ph c ch cự ỏ ể ễ ờ ấ ế ườ ờ ụ ứ

cũ l i kiêm ch ng L i b , đ i sang L b . Năm th 29 (1876), vua cho Bá Th n làạ ưở ạ ộ ổ ễ ộ ứ ậ

ng i chính ch n, c n th n, bi t m nh tr i, cho sung ch c D c Đ c đ ng sườ ắ ẩ ậ ế ệ ờ ứ ụ ứ ườ ư

b o. Năm th 31 (1878) g p ti t Ngũ tu n đ i khánh, d r ng : "Bá Th n m tả ứ ặ ế ầ ạ ụ ằ ậ ộ

lòng phác th c trung thành, c n th n tinh t ng, làm vi c kinh lâu ngày, gi iự ẩ ậ ườ ệ ở ỏ

giang thông th o, chu n cho th c th hi p bi n". Sau đó can vào vi c ph m t t,ạ ẩ ự ụ ệ ệ ệ ạ ấ

vua phê h i, l i l y c là đ n th nh an đ che đ y. Vua cho là d i trá, nhân l iỏ ạ ấ ớ ế ỉ ể ậ ố ạ

đ c tin là Bá Th n x tr vi c gia đình hà kh c, tàn nh n, li n x ph t tr ng đ ,ượ ậ ử ị ệ ắ ẫ ề ử ạ ượ ồ

r i m ch t, b y gi 60 tu i. Vua th ng tình có công lao tr c, cho truy ph cồ ố ế ấ ờ ổ ươ ướ ụ

Tham tri và cho con đ c m t . L i c p cho g m sa, l a v i và 700 quan ti n đượ ấ ử ạ ấ ấ ụ ả ề ể

lo ma. Đ n năm Thành Thái th 15, quan trong vi n xin cho khai ph c nguyênế ứ ệ ụ

hàm Hi p bi n.ệ ệ

Bá Th n là ng i gi i giang lanh l i, làm quan su t 30 năm bi t chăm lo ch c v ,ậ ườ ỏ ợ ố ế ứ ụ

x trí vi c gia đình có đi u nghiêm mà nóng. Có 4 ng i con : Bá C n, do chân mử ệ ề ườ ẩ ấ

t làm quan, đ c b mãi đ n Tri ph Diên Khánh, Bá Nh ng, do chân đãi chi uử ượ ổ ế ủ ượ ế

sung S quán th a phái, Bá Đ ng đ h ng ti n, do chân Tu so n đi h u bử ừ ằ ỗ ươ ế ạ ậ ổ

Thanh Hóa; Bá Cáo l y công chúa, b Phò mã đô úy.ấ ổ

Nguy n Huyênễ

ht="0">

Ng i Yên Mô, Ninh Bình. T Đ c năm th 2, thi h i trúng t khoa, b Tri huy nườ ự ứ ứ ộ Ấ ổ ệ

Tiên Du. Năm th 9 (1856) lĩnh Đ c h c Ninh Bình, làm vi c 7 năm r t đ c th aứ ố ọ ệ ấ ượ ỏ

lòng hâm m c a h c trò, đ c tri u v b Hàn lâm vi n th gi ng h c sĩ sungộ ủ ọ ượ ệ ề ổ ệ ị ả ọ

Kinh diên kh i c chú. R i m ngh . Năm th 19 (1866), b L b viên ngo i lang,ở ư ồ ố ỉ ứ ổ ễ ộ ạ

lâu r i chuy n lên Lang trung. Năm th 22 ra lĩnh án sát s H i D ng. Sang nămồ ể ứ ứ ả ươ

sau m v r i m t, truy t ng Hàn lâm vi n Th gi ng h c sĩ.ố ề ồ ấ ặ ệ ị ả ọ

Bùi Sỹ Tuy nể

T là Thăng Ph , ng i Thanh Ch ng, Ngh An. Kho ng năm Minh M ng, doự ủ ườ ươ ệ ả ạ

chân tú tài qua kỳ h ch, đ c b hu n đ o r i thăng đi giáo th Th ng Tín. Tạ ượ ổ ấ ạ ồ ụ ườ ự

Đ c năm đ u (1848) thi h i trúng t khoa, b Hàn lâm vi n Tu so n, vâng m nhứ ầ ộ ấ ổ ệ ạ ệ

làm nh ng văn th vua ra đ u đ đ c h p cách. R i b T p hi n vi n sung Kinhữ ơ ầ ề ượ ợ ồ ổ ậ ề ệ

di n kh i c chú, sau thăng th a ch r i qua làm đ c h c hai t nh Qu ng Bình, H iệ ở ư ừ ỉ ồ ố ọ ỉ ả ả

D ng. Năm th 9 (1856) tri u vào lĩnh Lang trung B Binh r i l i c t lên Hànươ ứ ệ ộ ồ ạ ấ

lâm vi n Th đ c h c sĩ lĩnh Đ c h c Qu ng Nam. Vì Tuy n h c r ng và giáoệ ị ộ ọ ố ọ ả ể ọ ộ ở

ch c lâu năm nên đ c h c trò m n m .ứ ượ ọ ế ộ

Năm th 15 (1862) b H ng lô t khanh S quán to n tu r i m t năm 66 tu i.ứ ổ ổ ự ử ả ồ ấ ổ

Nghiêm Xuân >(Em: Tr ng Phát, Thi u, em h : Ph ng)ọ ề ọ ươ

T là Bá Th c, ng i T Liêm, Hà N i. T Đ c năm đ u (1848) đ h ng ti n, doự ứ ườ ừ ộ ự ứ ầ ỗ ươ ế

chân Gi ng t p Vĩnh L c qu n công ph , b Tri huy n Diên Hà, chuy n v Giámả ậ ở ộ ậ ủ ổ ệ ể ề

sát ng s r i b Viên ngo i lang L i b . Sau do chân Hàn lâm vi n th đ c lĩnh ánự ử ồ ổ ạ ạ ộ ệ ị ộ

sát s Ninh Bình. Năm th 26 (1873), đ i đi th án sát s Nam Đ nh, vì vi c t nhứ ứ ổ ự ứ ị ệ ỉ

thành th t l i b l t ch c đi hi u l c chu c t i r i m t. Thành Thái năm đ u đ cấ ợ ị ộ ứ ệ ự ộ ộ ồ ấ ầ ượ

truy ph c nguyên hàm.ụ

Em là Tr ng Phát, tên t là T Tr ng và Thi u, tên t là Thúc Quang, đ u đ kỳọ ự ử ườ ề ự ề ỗ

thi h ng. Tr ng Phát làm quan đ n án sát s Tuyên Quang, Thi u, đ n N i vươ ọ ế ứ ề ế ộ ụ

ph giám lâm.ủ

Em h là Ph ng cũng đ h ng thí T Đ c năm th 21 (1868). Thăng mãi đ nọ ươ ỗ ươ ự ứ ứ ế

Tri ph Đa Ph c th i c t lên Giám sát ng s , r i lĩnh án sát s Cao B ng, g pủ ướ ờ ấ ự ử ồ ứ ằ ặ

khi chi n s n i lên, Ph ng sang Trung Qu c không th y tr v .ế ự ổ ươ ố ấ ở ề

H Nghiêm tr c ch a hi n đ t, đ n 3 anh em Xuân L ng đ u có ti ng. Em họ ướ ư ể ạ ế ượ ề ế ọ

là Ph ng cũng là ng i chăm lo công vi c. Con Thi u là Xuân Qu ng nay đ ti nươ ườ ệ ề ả ỗ ế

sĩ.

ight="0">

Nguy n Thanh Phongễ

T là Bá H i Hòa Vang thu c Qu ng Nam. Đ h ng ti n T Đ c năm đ uự ổườ ộ ả ỗ ươ ế ự ứ ầ

(1848), do chân Hàn lâm vi n Đi n t ch b đi nhi u ph huy n. Tính gi n d , dânệ ể ị ổ ề ủ ệ ả ị

yêu, đ c ca t ng là "Ph t vàng vào cõi". Tri u v làm quan Kinh ch a đ c baoượ ụ ậ ệ ề ư ượ

lâu th i lĩnh án sát s Qu ng Bình t ng trông coi vi c kh i sông, ông th ng nóiờ ứ ả ừ ệ ơ ườ

v i ng i ra r ng : "H i c a công, t n s c dân mà e không thành công; thà làmớ ườ ằ ạ ủ ố ứ

gi c ch ng mu n đào sông". B y gi h t L ng Bình B c Kỳ có cáo c p, đ c đ iặ ẳ ố ấ ờ ạ ạ ở ắ ấ ượ ổ

sung Quân th tán t ng, vua d r ng : "Nguy n Thanh Phong, ng i ta cho làứ ươ ụ ằ ễ ườ

khá, tr m đã rõ r i, nên ph i h t s c, h t lòng không ph y thác". Thanh Phongẫ ồ ả ế ứ ế ụ ủ

t i quân th r i m ch t, truy th Th đ c h c sĩ.ớ ứ ồ ố ế ụ ị ộ ọ

>

Nguy n Thôngễ

T là Hy Phàn, hi u là Kỳ Xuyên, ng i Tân Th nh, Gia Đ nh. Đ h ng ti n Tự ệ ườ ị ị ỗ ươ ế ự

Đ c năm th 2 (1849) b t đ u b Hu n đ o Phong Phú, đ i nhi u n i r i v N iứ ứ ắ ầ ổ ấ ạ ổ ề ơ ồ ề ộ

các tu so n, d làm sách "Nhân s kim giám". Khi xong, th ng th tr c tác. Nămạ ự ự ưở ụ ướ

th 12 (1859) Gia Đ nh có cáo p, xin đi tòng quân. Năm th 14 (1861) Kinh l cứ ị ấ ứ ượ

đ i s Phan Thanh Gi n ti n c v có văn h c, đ c thăng lĩnh Đ c h c t nh Vĩnhạ ứ ả ế ử ề ọ ượ ố ọ ỉ

Long. G p b y gi thân sĩ l c t nh (Nam kỳ) d ng mi u Kh ng T phía đôngặ ấ ờ ụ ỉ ự ế ổ ử ở

t nh thành. Ông có làm c nh m t cái l u g i là Hoa văn lâu, đ d y h c trong.ỉ ở ạ ộ ầ ọ ể ạ ọ ở

H i y h c trò b h c đi tòng quân, đ n lúc đó m i l i đ c nghe th y ti ng đ nồ ấ ọ ỏ ọ ế ớ ạ ượ ấ ế ế

h c t p. Lâu r i thăng Th gi ng h c sĩ lĩnh án sát s Khánh Hòa. Năm th 22ọ ậ ồ ị ả ọ ứ ứ

(1869), cho r ng vi t ti t có quan h đ n phong giáo, tâu xin nêu khen đ khíchằ ệ ử ế ệ ế ể

l ngệ ư ̖1;i sau, nhưng s b không thi hành. Năm th 23 (1870) đ i v bi n lý Hìnhớ ỏ ứ ổ ề ệ

b . Mùa đông năm y đ c b t th Quang l c t khanh th B chính Qu ng Ngãi,ộ ấ ượ ạ ụ ộ ự ự ố ả

dâng s tâu bàn v công vi c th y l i và tr ng cây, l i xin đ nh rõ v vi c S h cớ ề ệ ủ ợ ồ ạ ị ề ệ ử ọ

và ban c p th t ch. Vua đ u nghe theo.ấ ư ị ề

B y gi h t Qu ng Ngãi đ t x u, dân nghèo, Thông làm t i ch c đ c h n 1 năm,ấ ờ ạ ả ấ ấ ạ ứ ượ ơ

đào ngòi đào c , đ p đ p, đ p b d p yên t l i nhũng, tr n áp b n c ng hào,ừ ắ ậ ắ ờ ẹ ệ ạ ấ ọ ườ

dân đ c d ch u. Nh ng công vi c cũng ch a xong, th i li n b có án m ng, t iượ ễ ị ư ệ ư ờ ề ị ạ ộ

n ng đem x nh , b ph t ly ch c. Dân đ c tin, khác nào b m t cha m . G p lúcặ ử ẹ ị ạ ứ ượ ị ấ ẹ ặ

y Khâm sai Nguy n Bính nhân có vi c công đi qua, h bèn kêu xin gi Thông l iấ ễ ệ ọ ữ ạ

đ làm cho xong công vi c. Bính đem vi c đ đ t lên xin r ng h n cho Thông l iể ệ ệ ề ạ ộ ạ ở ạ

trù tính làm cho xong. Sau r i có ch tri t v ki m bi n s Tàng th lâu đ hi uồ ỉ ệ ề ể ệ ở ở ư ể ệ

l c. B y gi Thông v có b nh xin ngh , v s n trang Bình Thu n l p Thi xãự ấ ờ ề ệ ỉ ề ơ ở ậ ậ

ngâm v nh đ t mua vui.ị ể ự

Năm th 27 (1874), l i kh i ph c cho làm t v lĩnh L b ch s . Tri u đình l iứ ạ ở ụ ư ụ ễ ộ ủ ự ề ạ

căn c v văn h c c lên lĩnh Qu c t giám t nghi p, h i v i Bùi c, Hoàngứ ề ọ ử ố ử ư ệ ộ ớ Ướ

D ng Tân kh o duy t b "Khâm đ nh Vi t s thông giám c ng m c".ụ ả ệ ộ ị ệ ử ươ ụ

Năm th 30 (1877) dâng s xin v m đ n đi n khai kh n vùng th ng du Bìnhứ ớ ề ở ồ ề ẩ ượ

Thu n, đ c thăng th Th đ c h c sĩ sung doanh đi n s . Sau l i đ i b Quangậ ượ ụ ị ộ ọ ề ứ ạ ổ ổ

l c t thi u khanh lĩnh Bình Đ nh B chính s . Ch a bao lâu l i vì m xin thoáiộ ự ế ị ố ứ ư ạ ố

ch c.ứ

Năm th 32 (1879), đ a ph ng g p có b o đ ng vì ng i Man, vua sai Thôngứ ị ươ ặ ạ ộ ườ

cùng v i đi n nông s Phan Trung x trí. Khi vi c xong, Thông đ c thăng H ngớ ề ứ ử ệ ượ ổ

lô t khanh sung đi n nông phó s kiêm lĩnh h c chính, r i sau m t năm 68 tu iự ề ứ ọ ồ ấ ổ

iv height="0">

Thông là ng i h c h i sâu r ng, tâu bàn r t có ki n th c, các quan trong tri uườ ọ ỏ ộ ấ ế ứ ề

đ u coi là b c có tài. Có làm ra các sách: "Vi t s c ng giám kh o l c", “Ng a duề ậ ệ ử ươ ả ượ ọ

sào thi văn t p”, "Kỳ xuân thi văn sao", "Kỳ xuyên công đ c". Con là Tr ng L i, mậ ộ ọ ỗ ấ

sinh.

Tr ng Gia H iươ ộ

T là Tr ng H nh, ng i Bình D ng, Gia Đ nh. Cha là Th a Huy, kho ng năm Giaự ọ ạ ườ ươ ị ừ ả

Long làm đ n Thiêm s ph thiêm s . Sau can vi c b cách ch c r i l i kh i ph cế ự ủ ự ệ ị ứ ồ ạ ở ụ

làm Ch s . Gia H i đ h ng ti n, T Đ c năm th 2 (1949), qua hu n đ o Longủ ự ộ ỗ ươ ế ự ứ ứ ấ ạ

Thành chuy n đi Tri huy n Trà Vinh, có 'ti ng t t đ c b Tri ph Ho ng Tr r iể ệ ế ố ượ ổ ủ ằ ị ồ

đ i đi Hàm Thu n. Năm th 28 (1875) vào làm Giám sát ng s , thăng H khoaổ ậ ứ ự ử ộ

ch ng n r i chuy n lĩnh Lang trung Binh b .ưở ấ ồ ể ộ

Năm th 26 (1873), 4 t nh Hà, Ninh, H i, Nam n i ti p nhau cáo c p, Gia H i đ cứ ỉ ả ố ế ấ ộ ượ

thăng án sát Hà N i d n giám m c Bình, Linh m c Đăng nhà th đ o Kim Longộ ẫ ụ ụ ở ờ ạ

và cùng v i T ng đ c m i Hà Ninh là Tr n Đình Túc đi th ng thuy t. Khi m iớ ổ ố ớ ầ ươ ế ớ

đ n t nh, phái viên Pháp là An Nghi p (Francis Garnier) m i vào thành ngh ng i.ế ỉ ệ ờ ỉ ơ

Ch a k p nói chuy n th i b ng L u Vĩnh Ph c mang quân t n i đóng quân ư ị ệ ờ ỗ ư ướ ừ ơ ở

H ng Canh (Nay thu c Vĩnh Ph c ) đ n áp chân thành khiêu chi n, An Nghi pươ ộ ướ ế ế ệ

li n ra ngoài thành đón đánh. V a m i ra t i C u Gi y thì quân L u đánh úp gi tề ừ ớ ớ ầ ấ ư ế

ch t. An Nghi p ch t r i, b t c c a y th y th sinh ng , bèn giam Gia H i l i.ế ệ ế ồ ộ ộ ủ ấ ế ờ ộ ạ

Đ c m y hôm, có phái viên Đ i Pháp là T p Bô (Tabo) t Gia Đ nh t i trôngượ ấ ạ ậ ừ ị ớ

th y, b t Gia H i và nói v i quan Pháp r ng : "Tr c tôi làm tham bi n Ho ngấ ắ ộ ớ ằ ướ ệ ở ằ

Tr ". Khâm sai Toàn quy n đ i th n Nguy n Văn T ng cùng v i Th ng sát Phápị ề ạ ầ ễ ườ ớ ố

Ho c Đ o Sinh đ n Hà thành gi ng hòa tr l i 4 t nh, Văn T ng th ng y choắ ạ ế ả ả ạ ỉ ườ ươ ủ

Gia H i đi ngay Ninh Bình quy n nh n l y t nh thành, giao cho viên quan m i đàoộ ề ậ ấ ỉ ớ

nhi m ki m nh n r i l i quay v Hà N i. B y gi t nh h t sau khi m i h u sệ ể ậ ồ ạ ề ộ ấ ờ ỉ ạ ớ ữ ự

xong, dân bên l ng, bên giáo thù h n nhau, Đình Túc y cho Gia H i chia đ ngươ ằ ủ ộ ườ

đi hi u d , r i cũng đ c yên tĩnh. Sau đ c thăng lĩnh B chính s Hà N i.ể ụ ồ ượ ượ ố ứ ộ

Năm 28 (1875) Tu n ph Thu n Khánh Lê Đình Tu n có s b t h p v i phái viênầ ủ ậ ấ ự ấ ợ ớ

Pháp. Vua th y Gia H i là ng i mi n Nam Trung, đ a th , nhân tình đ u amấ ộ ườ ề ị ế ề

thu c, và tr c nhân khi h u s đã t ng làm Tri ph đây, x trí đ c thíchộ ướ ữ ự ừ ủ ở ử ượ

đáng, h cũng ph c tình, bèn chu n cho thay lĩnh Tu n ph Thu n Khánh. Ch aọ ụ ẩ ầ ủ ậ ư

đ c bao lâu th i m t t i ch c năm y 55 tu i. Vua th ng ti c, cho truy th cượ ờ ấ ạ ứ ấ ổ ươ ế ự

th , chi u hàm t ng ti n tu t.ụ ế ặ ề ấ

Gia H i là ng i tr m tĩnh có trí th c, làm vi c lanh l i gi i giang, th ng l y đi uộ ườ ầ ứ ệ ợ ỏ ườ ấ ề

thanh đ m t x , ch ng nh ng b n đ ng liêu tôn ph c mà quan Pháp ph n nhi uạ ự ử ẳ ữ ạ ồ ụ ầ ề

cũng tôn. Có 2 ng i con : Gia Tu n đ c m th ki m th o, Gia Mô, đãi chi u.ườ ấ ượ ấ ụ ể ả ế

Tr n Văn TầNg i H ng Trà, Th a Thiên. Đ h ng ti n T Đ c năm th 3 (1850). Qua làmườ ươ ừ ỗ ươ ế ự ứ ứ

th a bi n H b , chuy n sang N i các biên tu r i thăng Tri huy n Hòa Vang. Nămừ ệ ộ ộ ể ộ ồ ệ

th 15 (1862) lĩnh L i b Ch s , ch a đ c bao lâu th i đ i sang th tr c tácứ ạ ộ ủ ự ư ượ ờ ổ ự ướ

lĩnh N i các Th đ c. Năm th 17 (1864) quy n sung Tôn nhân ph lang trung.ộ ị ộ ứ ề ủ

Năm th 18 (1865 ) c t lên H ng lô t thi u khanh bi n lý Binh b s v , chuy nứ ấ ồ ự ế ệ ộ ự ụ ể

đ lĩnh án sát s Qu ng Bình r i l i đ i đi B c Ninh. Năm th 20 (1867), có tangề ứ ả ồ ạ ổ ắ ứ

cha, r i r i ch c. Tháng 11 năm y, vì tr c làm án sát B c Ninh đã không xét kỹồ ờ ứ ấ ướ ắ

t phi n l c B Hình, l m đem tên tù b x tr m giam h u Lý Anh x vào t t i, bờ ế ụ ộ ầ ị ử ả ậ ử ử ộ ị giáng b xu ng L i b t v quy n sung Viên ngo i lang. Năm th 22 (1869), khaiổ ố ạ ộ ư ụ ề ạ ứ

ph c hàm thi u khanh tr c và bi n lý Binh b . B y gi vi c quân báo 3 đ oụ ế ướ ệ ộ ấ ờ ệ ở ạ

quân B c kỳ đ n hàng ngày, vi c quân c r t b n, b th n vâng ch làm vi c đ cắ ế ệ ơ ấ ậ ộ ầ ỉ ệ ượ

tinh t ng lanh chóng. Vua khen, th ng Văn Tuy 1 đ ng kim ti n. Năm th 24ườ ưở ồ ề ứ

(1871) thăng th H ng lô t khanh bi n lý Binh b . Năm 25 (1872) thăng th Thụ ồ ự ệ ộ ụ ị lang sung bi n Các v r i th Tham tri Hình b , l i đ i sang Công b sung khâmệ ụ ồ ự ộ ạ ổ ộ

sai, đi H ng Yên tra c u cái án th n ph Tôn Th t Đ n nhũng l m, xa x . Năm thư ứ ầ ủ ấ ả ạ ỉ ứ

26 (1873), đ i đi th Tu n ph h lý Đ nh Yên T ng đ c quan phòng. Ch a đ cổ ự ầ ủ ộ ị ổ ố ư ượ

bao lâu, l i đ i v th Hình b tham tri quy n bi n Các v . Vì công vi c quan Cácạ ổ ề ự ộ ề ệ ụ ệ

tâu h c quan Vi n, Tuy làm vi c s su t, l i làm riêng t phi u tâu xin giao phi uặ ệ ệ ơ ấ ạ ờ ế ế

Các không h p l , b giáng xu ng Quang l c t khanh v n l u l i làm vi c và l iợ ệ ị ố ộ ự ẫ ư ạ ệ ạ

kiêm qu n Thông chính s ty. Năm th 28 (1875) c t b lên H b h u tham triả ứ ứ ấ ổ ộ ộ ữ

kiêm qu n Đô sát vi n. Năm th 29 (1876), can vi c khinh d i vua (vi c chép ả ệ ứ ệ ố ệ ở

truy n Hoàng Tuy n), b x mãn tr ng đ (đánh đ 100 tr ng r i cho đi đày).ệ ể ị ử ượ ồ ủ ượ ồ

Sau đó thì T ng đ c t nh S n Tây là Vũ Tr ng Bình dâng s xin tha, cho theo t nhổ ố ỉ ơ ọ ớ ỉ

S n Tây sai phái, đ c sung lang bi n t nh v , r i l i khai ph c H ng lô t khanhơ ượ ệ ỉ ụ ồ ạ ụ ồ ự

h lý tu n ph Qu ng Yên. Năm th 33 (1880) thăng th B chính v n lĩnh Tu nộ ầ ủ ả ứ ụ ố ẫ ầ

ph . Năm th 34 (1 881), B c kỳ b bão l t, quan Khâm sai khoa đ o Phan Đìnhủ ứ ắ ị ụ ạ

Phùng t phía B c tr v , tâu nóiăn Tuy hàng ngày say r u, lâu n i biên gi i eừ ắ ở ề ượ ở ơ ớ

sinh tr ng i, li n b tri t v giáng xu ng Quang l c t khanh bi n lý Binh b .ở ạ ề ị ệ ề ố ộ ự ệ ộ

Năm th 35 (1882) th i m ch t khi y 75 tu i, đ c truy th Th lang. Con làứ ờ ố ế ấ ổ ượ ụ ị

Văn Vỹ, nay là Tham tri Công b m i b giáng ch c đ ng ch b .ộ ớ ị ứ ươ ờ ổ

Vũ Duy Thanh

T là Tr ng Ph , ng i Yên Khánh thu c Ninh Bình. Lúc tr thông tu , xem đâuự ừ ủ ườ ộ ẻ ệ

nh đ y, 14, 15 tu i bi t làm văn. Anh là Đ , là h c trò gi i mà Duy Thanh h c l iớ ấ ổ ế ề ọ ỏ ọ ạ

còn h n. B t đ u đ h ng ti n. Thi h i tr t, v l i càng chăm h c. G p tangơ ắ ầ ỗ ươ ế ộ ượ ề ạ ọ ặ

m , th ng nh g y r c ng i đi, dân làng khen là có hi u . T Đ c năm th 4ẹ ươ ớ ầ ộ ườ ế ự ứ ứ

(1851) trúng t b ng (kỳ thi h i). Mùa hè năm y l i m ch khoa. Vua t thân raấ ả ộ ấ ạ ở ế ự

văn sách, nh c Thanh lên hàng đ u, cho đ Đ nh t giáp cát sĩ c p đ đ nh danhắ ầ ỗ ệ ấ ậ ệ ệ ị

(th ng g i là b ng nhãn), b Hàn lâm vi n Th đ c. Qua T p hi n vi n th i bườ ọ ả ổ ệ ị ộ ậ ề ệ ờ ổ

Qu c t giám T nghi p r i thăng T t u.ố ử ư ệ ồ ế ử

Duy Thanh, tính ch t phác, ngay th ng, đ i v i m i ng i vui v gi n d , khôngấ ẳ ố ớ ọ ườ ẻ ả ị

c nh tranh. Nh ng đ n khi lu n v s sai l m c a t c h c và cái tai h i c a dạ ư ế ậ ề ự ầ ủ ụ ọ ạ ủ ị đoan th i t t ra s c nói. Thanh t ng dâng s nói r ng: mu n đ c th c tài t tờ ấ ứ ừ ớ ằ ố ượ ự ấ

ph i khôi ph c phép d y, phép thi c a c nhân, và li t ra 8 m c :ả ụ ạ ủ ổ ệ ụ

1- C n th n phép d y tr ng t các làng.ẩ ậ ạ ở ườ ừ

2- Kén chng lý và tá l iạ

3- D ng xã th ngự ươ

="0">

4- Gi nghiêm phép d y các tr ng ph huy nữ ạ ở ườ ủ ệ

5- Ngh đ i l i phép thi h ngị ổ ạ ươ

6- M r ng phép d y các nhà qu c h c.ở ộ ạ ở ố ọ

7- Ch n th y b n cho các tôn sinhọ ầ ạ

8- S a đ nh l i vi c ban phát kinh sách.ử ị ạ ệ

L i nói r ng: "Thánh nhân đ i x a l p ra pháp lu t chính là cũng th y rõ cái s lýạ ằ ờ ư ậ ậ ấ ự

đáng làm mà không làm đ c r i muôn đ i sau noi theo mà không th thay đ i.ượ ồ ờ ể ổ

Nay ngh ra pháp lu t, ch lo là không đ c tin. Bàn ngh ra không chu đáo, thì thiị ậ ỉ ượ ị

hành không đ c tin; thi hành không đ c tin th i ng i ta không bi t đâu màượ ượ ờ ườ ế

theo; th mà mu n cho ng i ta ph c tòng, h c t p giáo (hóa) là vi c khó. Phápế ố ườ ụ ọ ậ ệ

t c c a tiên v ng th ng lâu bi n đ i là vì ngh ra đ c chu đáo, thi hành đ cắ ủ ươ ườ ế ổ ị ượ ượ

tin. Pháp t c đ i sau thay đ i b t th ng là b i ngh ra không đ c chu đáo, thiắ ờ ổ ấ ườ ở ị ượ

hành không đ c tin. Cho nên, ông Chu Công đã ph i suy nghĩ thâu đêm su t sáng.ượ ả ố

Sách Đ i D ch đã phát ra cái nghĩa tiên canh (070) cũng là lo vì c đó. V l i, thánhạ ị ớ ả ạ

nhân ch tác t t ph i nh m c h i. Nay b h cao minh, tri u đình nhàn h , lúc cóế ấ ả ằ ơ ộ ệ ạ ề ạ

th c g ng đ c, chính là cái c h i v ng vàng, thi th c a nhân tài. N u phépể ố ắ ượ ơ ộ ữ ố ủ ế

d y còn ch a có đ nh lu n th i tìm tòi cái căn nguyên l p pháp, xét cùng r i thạ ư ị ậ ờ ậ ồ ứ

t thi hành, sáng rõ ra cho kh i trái, kh o c u cho kh i l m, mà đ l i đi n hìnhự ỏ ả ứ ỏ ầ ể ạ ể

cho muôn đ i v sau. Ch không nên t m nh m vào m t đi u, m t ti t b trờ ề ứ ạ ằ ộ ề ộ ế ổ ợ

chút ít mà thôi". S tâu lên, giao xu ng B L , r i không qu quy t thi hành. Khiớ ố ộ ễ ồ ả ế

g p vi c Trà Úc x y ra, Duy Thanh c m khái nói r ng : "T ng lai, s th ch cóặ ệ ả ả ằ ươ ự ể ỉ

tranh (lu n) v hòa v i chi n". R i vâng t chi u, dâng l i tâu phong kín mà đ tậ ề ớ ế ồ ờ ế ờ ố

b n th o đi. Sau m m t t i năm 53 tu i.ả ả ố ấ ạ ổ

Vũ Huy D cự

Ng i Qu D ng, B c Ninh. Tr c chân tú tài b hu n đ o Thanh Hóa. Đ n nămườ ế ươ ắ ướ ổ ấ ạ ế

T Đ c th 4 d thi khoa Bác h c hoành t , đ Đ nh t giáp cát sĩ c p đ đ tamự ứ ứ ự ọ ừ ỗ ệ ấ ậ ệ ệ

danh (t ng đ ng thám hoa). B y gi đã h n 50 tu i, đ c b Hàn lâm vi n thươ ươ ấ ờ ơ ổ ượ ổ ệ ị gi ng sung Kinh diên kh i c chú r i thăng Đ c h c Hà N i. Năm th 12 (1859)ả ở ư ồ ố ọ ộ ứ

b Qu c t giám t t u, sau sung S quán to n tu th i đ n l tu i v ngh , r iổ ố ử ế ử ử ả ờ ế ệ ổ ề ỉ ồ

m t nhà năm 75 tu i.ấ ở ổ

Con là Huy Th y, lúc tr có khí khái, b t đ u m dõng đi tòng quân. T Đ c nămụ ẻ ắ ầ ộ ự ứ

19 (1866), đ c th ng chánh l c ph m r i thăng Tri ph L ng Giang. Năm thượ ưở ụ ẩ ồ ủ ạ ứ

26 (1873) c t lên Th đ c sung tam Tuyên quân th tán lý r i thăng H ng lô tấ ị ộ ứ ồ ồ ự

khanh lãnh B chánh Thái Nguyên. Can v vi c chiêu d b n d u s gi c Chuố ề ệ ụ ọ ầ ỏ ặ

Ki n Tân, Tri u Ba Đan, b gi i ch c. Sau vì nã b t đ c 2 tên ngh ch này, đ cế ệ ị ả ứ ắ ượ ị ượ

ph c ch c Th gi ng sung ti u ph s .ụ ứ ị ả ễ ủ ứ

Sau đó, tr n đánh Nà Miêu, cùng v i Đ đ c Nguy n Văn Hùng đ u b gi c b t.ậ ở ớ ề ố ễ ề ị ặ ắ

Vua nghĩ tình l p đ c chi n công đã lâu sai tìm cách c u v . Năm th 31 (1878)ậ ượ ế ứ ề ứ

đóng đ n ch M i, tên đ u s ph Lý D ng Tài l i đánh đ n, b trúng đ n pháoở ồ ợ ớ ầ ỏ ỉ ươ ạ ồ ị ạ

ch t, đ c truy ph c H ng lô t khanh và m th cho con Chánh c u ph m.ế ượ ụ ồ ự ấ ụ ử ẩ

Nguy n Tháiễ

T là Lý An, ng i Nam Đàn thu c Ngh An. Lúc tr thông tu kỳ d , có ti ng hayự ườ ộ ệ ẻ ệ ị ế

ch . T Đ c năm th 4 (1851) thi h i trúng t khoa. Mùa hè năm y thi khoa bácữ ự ứ ứ ộ ấ ấ

h c hoành t đ Đ nh giáp cát sĩ xu t thân (t ng đ ng Hoàng giáp) đ c bọ ừ ỗ ệ ị ấ ươ ươ ượ ổ

Hàn lâm vi n tr c tác sung V n h i s tu th . Năm th 6 (1853) th Đ c h cệ ướ ậ ả ở ư ứ ự ố ọ

Qu ng Ngãi, tr t mãn đ c th c th . Năm th 9 (1856) tri u v làm T p hi nả ậ ượ ự ụ ứ ệ ề ậ ề

vi n th gi ng sung Kinh diên kh i c chú. Vâng m nh làm nh ng văn th vua raệ ị ả ở ư ệ ữ ơ

đ u đ đ c h p cách, đ c c t lên Th đ c h c sĩ.ầ ề ượ ợ ượ ấ ị ộ ọ

Thái lâu n i thanh bí, luôn đ c vua h i đ n và ban khen. Năm th 14 (1861) bở ơ ượ ỏ ế ứ ổ

án sát s H ng Yên r i thì m t.ứ ư ồ ấ

Thái m i đ u là chân h ng c , trúng li n 4 khoa tú tài, sau đó đ thi h ng, r iớ ầ ươ ử ề ỗ ươ ồ

thì thi h i, thi ch khoa, không m t kỳ nào r t c , ng i ta cho là hi m có. Con làộ ế ộ ớ ả ườ ế

Trinh, đ tú tài.ỗ

Tr n Huy Tíầ

Ng i Th X ng, Hà N i. Cha là Vy, đ h ng ti n, làm Đ c h c, r i thăng Tháiườ ọ ươ ộ ỗ ươ ế ố ọ ồ

b c t khanh, sung S quán To n tu.ộ ự ử ả

Huy Tích lúc nh tu n tú h n ng i, đ Thi h ng năm 23 tu i. T Đ c th 4ỏ ấ ơ ườ ỗ ươ ổ ự ứ ứ

(1851) đ khoa bác h c hoành t , vào vi n Hàn lâm ti ng tăm kh p n i. B Triỗ ọ ừ ệ ế ắ ơ ổ

ph Nam sách, can vi c ph i m t ch c. Sau l i đ c b Đ c h c H i D ng, bủ ệ ả ấ ứ ạ ượ ổ ố ọ ả ươ ị m v , lánh đ n huy n Thanh Liêm. Nhà suông b n vách, v n th n nhiên nhố ề ế ở ệ ố ẫ ả ư

th ng. G p bu i đ i bi n c ngày m t nhi u, Huy Tích th ng m t mình trongườ ặ ổ ờ ế ố ộ ề ườ ở ộ

m t nhà riêng, su t ngày ng t ngây nh si, không h nói đ n vi c đ i cũng khôngộ ố ấ ư ề ế ệ ờ

nói t i văn ch ng. Ng ;i đ n th i lánh, ít khi đ c th y m t; g p đ ng chàoớ ươ ườ ế ờ ượ ấ ặ ặ ườ

h i th i không tr l i. C nh th g n 30 năm. Đ n khi có tu i, m i th y cùngỏ ờ ả ờ ứ ư ế ầ ế ổ ớ ấ

m t vài nhà văn đi du lãm n i s n th y. G p khi có đ v nh đâu th i l i lẽ cũngộ ơ ơ ủ ặ ề ị ờ ờ

th y sáng s a đáng đ c, bi t không ph i là si th c. Nh ng xét cái c t i sao khôngấ ủ ọ ế ả ự ư ớ ạ

nói th i ch ng ai rõ c .ờ ẳ ả

Tr n H u Dầ ữ ỵ

Ng i Đông Thành, Ngh An. Đ c nhân T Đ c năm đ u. Năm th 4 (1851) thiườ ệ ỗ ử ự ứ ầ ứ

khoa bác h c hoành t , đ Đ tam giáp cát sĩ xu t thân. B t đ u b Hàn lâm vi nọ ừ ỗ ệ ấ ắ ầ ổ ệ

tu so n, thăng Tri ph Vĩnh T ng có ti ng t t. Sau tri u v b vào T p hi n vi nạ ủ ườ ế ố ệ ề ổ ậ ề ệ

sung Kinh diên kh i c chú, r i ra bang bi n các vi c bi n giang v n h i phòng ở ư ồ ệ ệ ệ ậ ả ở

Hà Tĩnh. G p b y gi Nam kỳ có cáo c p, D xin m lính dõng đi tòng quân,ặ ấ ờ ở ấ ỵ ộ

nh ng ch a k p đi th i m t.ư ư ị ờ ấ

H u D có ti ng hay ch , chu ng khí ti t, ch a k p đem ra th c d ng, th c gi l yữ ỵ ế ữ ộ ế ư ị ự ụ ứ ả ấ

làm ti c. Tr c tên là D c, sau đ i ra tên hi n nay. Con là Oanh, đ tú tài.ế ướ ự ổ ệ ỗ

0">

Ph m Huyạ

Ng i H ng S n, Hà Tĩnh, t ch t thu n th c, chăm h c , đ tú tài nhi u l n. Tườ ươ ơ ư ấ ầ ự ọ ỗ ề ầ ự

Đ c năm th 4 (1851) thi khoa bác h c hoành t , đ Đ nh giáp cát sĩ xu t thân.ứ ứ ọ ừ ỗ ệ ị ấ

B t đ u th ch c Hàn lâm vi n tr c tác, b vào T p hi n vi n sung Kinh diênắ ầ ụ ứ ệ ướ ổ ậ ề ệ

kh i c chú. Thăng mãi đ n B chính Nam Đ nh r i tri u v b Tr c h c sĩ sungở ư ế ố ị ồ ệ ề ổ ự ọ

S quán To n tu kiêm Đô sát vi n T phó đô ng s . m v quê r i m t.ử ả ệ ả ự ử Ố ề ồ ấ

Tr n Văn Hầ ệ

Ng i Tuyên nh, Qu ng Bình. Đ ti n sĩ vào T Đ c năm th 4 (1851). B t đ uườ ả ỗ ế ự ứ ứ ắ ầ

th ch c Hàn lâm biên tu, b Tri ph Ba Xuyên r i chuy n vào T p hi n vi n thụ ứ ổ ủ ồ ể ậ ề ệ ị đ c. Sau vì có b m già xin v ph ng d ng.ộ ố ẹ ề ụ ưỡ

lor="black">Năm th 18 (1865) l i dùng làm N i các Th đ c r i thăng Th gi ngứ ạ ộ ị ộ ồ ị ả

h c sĩ tham bi n N i các s v . Năm th 21 (1868) th B chính s Hà n i. Vănọ ệ ộ ự ụ ứ ự ố ứ ộ

H là ng i khiêm t n, hòa nhã mà bi t th n tr ng ch c v . Năm th 23 (1870)ệ ườ ố ế ậ ọ ứ ụ ứ

có b nh đ c cáo quan. Năm th 31 (1878) l i dùng làm Th ng bi n Qu ngệ ượ ứ ạ ươ ệ ả

Bình t nh v , r i đ c phép ngh quan v quê. Năm Đ ng Khánh th 3 (1888) m tỉ ụ ồ ượ ỉ ề ồ ứ ấ

nhà, 61 tu i. Con là X ng đ h ng ti n.ở ổ ứ ỗ ươ ế

Phan Đình Th cự

Ng i Thanh Ch ng, Ngh An. T 11 đ i, bu i Lê trung h ng có công đ cườ ươ ệ ổ ờ ổ ư ượ

phong Ph qu c th ng t ng quân Vũ Nguyên H u, r i sau đ i đ i có công laoụ ố ượ ướ ầ ồ ờ ờ

hi n quí. Cha là L đ h ng ti n, nhà d y h c.ể ệ ỗ ươ ế ở ạ ọ

Đình Th c lúc tr thông tu kỳ d , ch a 20 tu i đã lên h c tr ng ph . T Đ cự ẻ ệ ị ư ổ ọ ườ ủ ự ứ

năm th 4 (1851) thi h i trúng t khoa, th ch c Hàn lâm ki m th o, làm sáchứ ộ ấ ụ ứ ể ả

văn uy n. Sách xong, sung N i các Hành t u r i b Đ ng tri qua ng i 2 huy nể ộ ẩ ồ ổ ồ ồ ệ

Thanh S n, Thanh Th y. T ng khai úng khu ru ng Ph ng Giao trong huy nơ ủ ừ ở ộ ươ ệ

h t, làm cho hàng năm đ c mùa, và tìm cách d p yên tr m gi c Tr ng S n,ạ ượ ẹ ộ ặ ở ườ ơ

nhân dân ca t ng. Đ c tri u v b T p hi n vi n Th gi ng sung Kinh diên kh iụ ượ ệ ề ổ ậ ề ệ ị ả ở

c chú, r i ra sung Th bi n Ngh An phòng b s v . G p khi gi c bi n H iư ồ ệ ệ ị ự ụ ặ ặ ể ở ả

D ng là lũ c, Ph ng vào c a C n, Đình Th c mang quân h i phòng đánh lui.ươ Ướ ượ ử ờ ự ả

Gi c vào Qu ng Bình thì b b t. Sau lĩnh án sát s Nam Đ nh, nhi u l n dâng sặ ả ị ắ ứ ị ề ầ ớ

bàn v vi c c ng gi i, r i b th H ng lô t thi u khanh bi n lý Hình b s v .ề ệ ươ ớ ồ ổ ụ ồ ự ế ệ ộ ự ụ

Năm th 23 (1870) can vi c, b phái đi quân th Tam Tuyên b m v r i m tứ ệ ị ứ ị ố ề ồ ấ

năm 52 tu i.ổ

Đình Th c, tính hi u h u, cha m t, làm l u ra m ba năm. D y d con em l yự ế ữ ấ ề ở ồ ạ ỗ ấ

đi u n t na th c thà làm đ u. Sách làm ra có 2 quy n "Tam Thanh thi văn t p" vàề ế ự ầ ể ậ

3 quy n "Ký tri thi văn t p".ể ậ

Hoàng V9;n Tuy nể

Ng i Phú L c, Th a Thiên, có ti ng hay ch . T Đ c năm th 4 (1851) đ ti n sĩ.ườ ộ ừ ế ữ ự ứ ứ ỗ ế

Do chân Hàn Lâm vi n Biên tu qua Tri ph Ki n An, có ti ng t t, r i chuy n vệ ủ ế ế ố ồ ể ề

th Viên ngo i lang C m t vi n. Năm th 11 (1858) b th Th đ c h c sĩ thamự ạ ơ ậ ệ ứ ổ ự ị ộ ọ

bi n Các v . Năm th 13 (1860), Gia Đ nh có cáo c p đ c mang t d ch đ nệ ụ ứ ị ấ ượ ờ ụ ỉ ế

quân th xét h i tình hình. Tuy n bèn tâu bày công vi c có 4 đi u :ứ ỏ ể ệ ề

- Xin cho l p đ n, ngăn sông và đ p luỹ ch ph l cũ ph Tân Bình.ậ ồ ắ ở ỗ ủ ỵ ủ

- B b t nh ng nha th a vi c cho kh i phi n nhũng.ỏ ớ ữ ư ệ ỏ ề

- Xin trích l y quân đ n đi n đ sai phái, tu n phòng và dùng vào công d ch xâyấ ồ ề ể ầ ị

đ p. Còn nh lính gi n và lính chi n t m th i hàng ngày chăm hu n luy n choắ ư ả ế ạ ờ ấ ệ

đ c tinh t ng.ượ ườ

ht="0">

- Trích l y ti n quyên c p thêm cho binh, dõng các h ng.ấ ề ấ ạ

Vua đ u nghe theo. Đ n khi v , b t b Quang l c t khanh v n tham bi n Các v .ề ế ề ạ ổ ộ ự ẫ ệ ụ

R i sau đ i sang bi n lý Binh b tham vi c C m t vi n. Năm th 16 (1863) bồ ổ ệ ộ ệ ơ ậ ệ ứ ổ

th Th lang Binh b r i chuy n lên Tham tri.ự ị ộ ồ ể

Năm th 18 (1865) Kinh s có h n , c u đ o mãi không ng nghi m. Tuy n tâuứ ư ạ ầ ả ứ ệ ể

nói : " phía ngoài c a thành, k nghèo đói n i đuôi nhau d c đ ng. Xin sai phở ử ẻ ố ở ọ ườ ủ

th n làm riêng kho t m, chi thóc g o ra mà đem h v nuôi n ng, m th i thu cầ ạ ạ ọ ề ấ ố ờ ố

thang, ch t th i chôn c t, đ h kh i lang thang ch t đói có h i cho hòa khí". Vuaế ờ ấ ể ọ ỏ ế ạ

khen nói ph i.ả

Năm th 19 (1866), đ i đi th Tu n ph Thu n Khánh r i l i chuy n đi Namứ ổ ự ầ ủ ậ ồ ạ ể

Ngãi. Ch a bao lâu b Tham tri H b . Năm th 21 (1868), Tuyên, Cao, Thái, L ngư ổ ộ ộ ứ ạ

luôn có cáo c p biên gi i, đ c sai đi sung T đ o tham tán đ i th n, Tuy n ấ ớ ượ ả ạ ạ ầ ể ở

quân th 1 năm, luôn kêu m xin ngh , b giáng làm Quang l c t khanh lĩnh Thứ ố ỉ ị ộ ự ị lang Binh b . Năm th 25 (1872) b t b Tham tri H b h lý Bình Phú t ng đ c.ộ ứ ạ ổ ộ ộ ộ ổ ố

Năm th 27 (1874), vua th y nhà có m già, ban cho sâm qu ti n l a và pháiứ ấ ẹ ế ề ụ

ng i đ n th&#259;m s c kh e cùng là xem ng i em th 2 và con đã tr ngườ ế ứ ỏ ườ ứ ưở

thành ch a, có ph ng d ng đ c không v Ph c tâu, r i sai đem vi c y l cư ụ ưỡ ượ ề ướ ồ ệ ấ ụ

g i cho Văn Tuy n bi t đ đ c yên tâm mà h t lòng v i ch c v . R i l i ban choở ể ế ể ượ ế ớ ứ ụ ồ ạ

hai chi toàn sâm Qu ng Đông th ng h ng kim c ng và m t bình Th ng bíchả ượ ạ ươ ộ ượ

loa trà (nh ng th này đ u do s b đi Thanh mua v ). D r ng : "Đây đ ng làữ ứ ề ứ ộ ề ụ ằ ươ

đ a ph ng nghiêm tr ng và l m vi c, cho nên không quên". Sau đó Tuy n dângị ươ ọ ắ ệ ể

s xin v g n ph ng d ng, đ c đ i v th Th ng th Công b sung C m tớ ề ầ ụ ưỡ ượ ổ ề ự ượ ư ộ ơ ậ

vi nệ

B y gi có m t t p tâu c a T ng đ c H i An Ph m Phú Th m t tâu h c B chínhấ ờ ộ ậ ủ ổ ố ả ạ ứ ậ ặ ố

Nam Đ nh Phan Đ c Tr ch (vi c chép truy n Phú Th ) giao cho C m t vi nị ứ ạ ệ ở ệ ứ ơ ậ ệ

duy t r i tr l i Tuy n đem nói cho kiêm qu n Đô đ c Tr n Văn Tuy bi t. Tuyệ ồ ả ờ ể ả ố ầ ế

nhân đó cũng đ phi n tâu h c Đ c Tr ch, l i h c gi ng l i Phú Th đã h c tr c,ệ ế ặ ứ ạ ờ ặ ố ờ ứ ặ ướ

nh do m t ng i làm ra. Vua cho là Tuy n đem vi c Vi n nói riêng cho ng iư ộ ườ ể ệ ệ ườ

ngoài bi t, x ph t tr ng, cách ch c, giao đ n nha Th ng chính hi u l c đ saiế ử ạ ượ ứ ế ươ ệ ự ể

phái. Năm th 30 (1877) cho kh i ph c H ng lô t thi u khanh bi n lý Binh b ,ứ ở ụ ồ ự ế ệ ộ

đ n năm th 32 (1879) thì m t. Vua nghĩ tình cũ, cho th c th Binh b T thế ứ ấ ự ụ ộ ả ị lang. Con là Quỳ, chân m th , thăng d n đ n ki m th o sung S quán kh o hi u.ấ ụ ầ ế ể ả ử ả ệ

Phùng m sinh h c giám.ấ ọ

Lê Đình Dao

an">T là Bá Ng c, ng i Thu n X ng, Qu ng Tr . Cha là Đình Khuê, b c túc nhoự ọ ườ ậ ươ ả ị ậ

đ i b y gi , đi thi b quan tr ng đánh h ng mãi, bèn n i h o lánh d y h c, h cờ ấ ờ ị ườ ỏ ở ơ ẻ ạ ọ ọ

trò theo h c đông. Nhà r t nghèo, có nuôi m t con trâu làm k sinh nhai. Đình Daoọ ấ ộ ế

khi còn nh v a chăn trâu v a h c, t i v , cha h i nghĩa sách, tr l i v v c. Chaỏ ừ ừ ọ ố ề ỏ ả ờ ỡ ạ

l y làm l , bèn bán trâu đi cho chuyên h c t p. Khi l n ti ng đ n hay ch kh pấ ạ ọ ậ ớ ế ồ ữ ắ

n i. Năm 25 tu i đ thi h ng, thi h i th i đ ng đ u b ng ph . B y gi là khoaơ ổ ỗ ươ ộ ờ ứ ầ ả ụ ấ ờ

Tân h i T Đ c năm th 4 (1851), phó b ng không đ c d kỳ thi đi n (thi đi nợ ự ứ ứ ả ượ ự ệ ệ

cũng là thi đình), bèn theo l đ c th ch c ki m th o sung biên t p h i th sệ ượ ụ ứ ể ả ậ ả ử ở

(n i biên t p sách v n h i). Năm th 7 (1854) th ch c đ ng tri lĩnh huy n Phùơ ậ ậ ả ứ ụ ứ ồ ệ

Mỹ, k đó sung Ph c kh o tr ng Ngh An. Khi xong vi c v huy n l th i bế ướ ả ườ ệ ệ ề ệ ỵ ờ ị vi c ph i đ i tr xu ng ch c N i các đi n b sung ki m biên sách "Nhân s kimệ ả ổ ở ố ứ ộ ể ạ ể ự

giám". Sách xong, cho thăng ki m th o và ban cho b c l ng, th r i chuy n đi kinhể ả ạ ạ ế ồ ể

l ch Thanh Hóa. Năm th 16 (1863) đ i đi Tuy vi n kiêm nhi p huy n Tuy Ph cị ứ ổ ễ ế ệ ướ

r i thì có tang m xin t ch c. Năm th 23 (1870) b thuyên vào t v r i quaồ ẹ ừ ứ ứ ổ ư ụ ồ

thăng Đ c h c Qu ng Tr . Năm th 30 (1877) b Viên ngo i lang H b lĩnh Langố ọ ả ị ứ ổ ạ ộ ộ

trung sung giám kh o 2 tr ng Ngh An, Nam Đ nh. Năm th 32 (1879) kỳ thi h i,ả ườ ệ ị ứ ộ

sung tri c ng c . R i thì m t t i ch c, đ c truy th quan hàm t ph m, năm yố ử ồ ấ ạ ứ ượ ụ ứ ẩ ấ

57 tu i.ổ

Đình Dao, tính thu n hòa ch t phác, có phong đ c nhân, làm quan 30 năm, chìmậ ấ ộ ổ

đ m mãi hàng quan d i, v n đi m đ m t x , không nói câu gì bu n b c v i ai.ắ ướ ẫ ề ạ ự ử ồ ự ớ

B y gi Dao có nhi u b n đ ng qu n làm quan ch c tr ng y u, ho c có ng iấ ờ ề ạ ồ ậ ứ ọ ế ặ ườ

khuyên ch c n đ n bái y t m t l n là đ c chân quan t t thì Đình Dao ch t tỉ ầ ế ế ộ ầ ượ ố ỉ ừ ạ

nói là mình v ng v . Đ n khi có tu i bè b n nhi u ng i g p b c làm to, nhi uụ ề ế ổ ạ ề ườ ặ ướ ề

l n ti n c Dao lên hàng đ i th n, đã xin đ c ch vua thì Đình Dao đã m t. Con làầ ế ử ạ ầ ượ ỉ ấ

Đình Di m, đ tú tài, Đình Luy n đ c nhân, hi n nay làm Quang l c t thi uễ ỗ ệ ổ ử ệ ộ ự ế

khanh tham bi n Các v ; Đình Đ o, Đình L c hi n làm quan có l ng.ệ ụ ạ ạ ệ ượ

QUY N 38Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIIỆ Ụ

Hoàng Di uệ

T là Quang Vi n, hi u là Tĩnh Trai, tr c tên là Kim Tích, ng i Diênự ễ ệ ướ ườ

Ph c, Qu ng Nam. Anh em sáu ng i đ u đ . Di u là con th . T Đ c năm th 6ướ ả ườ ề ỗ ệ ứ ự ứ ứ

(1853), đ t khoa L v , do chân Hàn lâm ki m th o đi nh m các huy n B ngỗ ấ ễ ị ể ả ậ ệ ồ

S n Tuy Vi n, Tĩnh Gia. Nhân sai l m b giáng, l i l y tên ch c tri huy n r iơ ễ ầ ị ạ ấ ứ ệ ồ

chuy n đi Tri ph L ng Giang, Đa Ph c, có ti ng t t. Sau b án sát Nam Đ nh r iể ủ ạ ướ ế ố ổ ị ồ

thăng B chính B c Ninh. Năm th 30 (1877) thăng th Hình b Tham tri r i li nố ắ ứ ự ộ ồ ề

đ i sang L i b kiêm qu n Đô sát vi n. Phàm có vi c thuyên chuy n, đ c , đ uổ ạ ộ ả ệ ệ ể ề ử ề

m t lòng công b ng, ng i ta đ u khen là liêm chính. Năm th 31 (1878), dânộ ằ ườ ề ứ

Nam Ngãi đói, đ c sung Khâm sai, mang c ti t đ n n i, tùy li u mà ch n c p.ượ ờ ế ế ơ ệ ẩ ấ

Năm th 33 (1880) thăng th Hà Ninh T ng đ c, cùng v i quy n T ng đ c t nhứ ự ổ ố ớ ề ổ ố ỉ

S n Tây Nguy n H u Đ dâng s nói v vi c s a sang biên phòng, l i cùng v iơ ễ ữ ộ ớ ề ệ ử ạ ớ

Nguy n Đình Nhu n m t tâu v ch c phòng b s n. Vua v khen ng i, nghe l i.ễ ậ ậ ề ướ ị ẵ ề ợ ờ

Năm th 35 (1882), tháng 3, tàu binh Đ i Pháp áp b , hàng ngày mang khíứ ạ ờ

gi i đi l i ngoài thành, phao ngôn là vào thành đóng. Di u cho phòng b nghiêmớ ạ ệ ị

c n. Phái viên Pháp mu n cho d h t đi, Di u không nghe. M t hôm vào bu iẩ ố ỡ ế ệ ộ ổ

sáng, phái viên Pháp cho ng i đ n đ a chi n th . Di u cho án sát Tôn Th t Bá điườ ế ư ế ư ệ ấ

th ng thuy t. Bá v a m i ra kh i thành th i quân Phươ ế ừ ớ ỏ ờ ��p đã xúm nhau b cứ

bách b n vào thành. Di u cùng v i Tu n ph Hoàng H u Bình chia đ ng đ cắ ệ ớ ầ ủ ữ ườ ố

thúc ch ng đánh. H i lâu, quân hai bên đ u có th ng vong. M t lúc, b ng th yố ồ ề ươ ộ ỗ ấ

kho thu c súng n tung, r i quân Pháp trèo lên thang, thành bèn v . Di u đ nố ổ ồ ỡ ệ ế

Hành cung khóc, l y nói r ng: "S c th n đã h t r i". R i đi th ng đ n phía tr cạ ằ ứ ầ ế ồ ồ ẳ ế ướ

c a đ n Quan Công góc tây b c phía trong thành, th t c ch t d i m t câyử ề ở ắ ắ ổ ế ở ướ ộ

to, năm y 54ấ

Di u, tính c ng tr c, làm quan thanh liêm, liêm s quy t đoán, có phongệ ươ ự ự ế

đ b c đ i th n.ộ ậ ạ ầ

Ngày Di u t ng đ c Hà Ninh, vua th y Di u có m già, ban cho sâm qu b cệ ổ ố ấ ệ ẹ ế ạ

sa đ an i, th c là đ c n v y. T bi u t n c a Di u nói r ng : "Ph n con khóể ủ ự ặ ơ ậ ờ ể ạ ơ ủ ệ ằ ậ

báo, n m càng tăng; vi c n c ch a r i gia đình đâu ngó. Không trung v i vuaơ ẹ ệ ướ ư ồ ớ

th i không ph i là hi u, dám đâu đ h cha m th n. Vi c có l i cho n c là làm,ờ ả ế ể ổ ẹ ầ ệ ợ ướ

ngõ h u có th báo đáp quà ban c a nhà vua. Đ c vua châu đi m đo n này. Đ nầ ể ủ ượ ể ạ ế

khi t ti t Hà Thành, vua th y Di u là b c trung nghĩa khác ng i, sai quan t nhử ế ở ấ ệ ậ ườ ỉ

Qu ng Nam ban m t tu n t , l i c p 1 nghìn quan ti n đ nuôi bà m . Năm thả ộ ầ ế ạ ấ ề ể ẹ ứ

36 (1883) đ c th vào Trung nghĩa t . Con là Tu n, chân m sinh Tri ph Anhượ ờ ừ ấ ấ ủ

S n.ơ

Em là Văn B ng, Ch n. Văn B ng tên t là Tuyên T . Lúc nh thông tu , xemả ấ ả ự ự ỏ ệ

văn th c a ng i c nhìn t i là nh . T Đ c năm th 14 (1861) đ h ng ti n,ơ ủ ườ ứ ớ ớ ự ứ ứ ỗ ươ ế

qua h u b Qu ng Ngãi, Thông phán Qu ng Bình, chuyên Tri huy n Đông S n. R iậ ổ ả ả ệ ơ ồ

vào làm Giám sát ng s , vì c ch p l i tâu không h p lý, b giáng xu ng T v .ự ử ố ấ ờ ợ ị ố ư ụ

Sau l i thăng Tri huy n Nam Sách r i đ i vào H b viên ngo i lang. Năm th 32ạ ệ ồ ổ ộ ộ ạ ứ

(1879), đ i b Th đ c lĩnh án sát s Qu ng Bình, ch a bao lâu, đ c thăng Quangổ ổ ị ộ ứ ả ư ượ

l c t thi u khanh. Sau vì c thành làm vi c ph n nhi u ch m trê b giáng. Nămộ ự ế ả ệ ầ ề ậ ị

th 36 (1883) th ch c tr c tác lĩnh án sát s Qu ng Bình. Ki n Ph c năm đ uứ ụ ứ ướ ứ ả ế ướ ầ

(1884) lĩnh (án sát s ) Hà Tĩnh, vì có m già xin v ph ng d ng r i m ch t nămứ ẹ ề ụ ưỡ ồ ố ế

50 tu i. Thành Thái năm th 11 (1899) quan t nh th y B ng lúc sinh th i làmổ ứ ỉ ấ ả ờ

quan v n có ti ng thanh liêm gi i giang, nhân vi c công mà có l i, xin cho truy thố ế ỏ ệ ỗ ụ

nguyên hàm Quang l c t thi u khanh. Con là Gi n đ thi h ng, sung tr giáoộ ự ế ả ỗ ươ ợ

tr ng h c; B t, chân m sinh đ tú tài.ườ ọ ạ ấ ỗ

Ch n, tên t là Thúc Kh i, l i tên t là T Uy, đ h ng ti n T Đ c nămấ ự ở ạ ự ử ỗ ươ ế ự ứ

th 23 (1870), b hu n đN. Qua Tri huy n Ch n Ninh r i lĩnh Tri ph Xuânứ ổ ấ ệ ấ ồ ủ

Tr ng. Năm th 35 (1832) xin đ a linh c u anh là T ng đ c Hà N i v quê anườ ứ ư ữ ổ ố ộ ề

táng r i li n xin l u l i nhà ph ng d ng b m . Năm Đ ng Khánh, t d u đ iồ ề ư ạ ụ ưỡ ố ẹ ồ Ấ ậ ổ

th tr c tự ướ ��c lĩnh Qu ng Nam đ c h c. Sau vì gi c b c bách không ch u khu tả ố ọ ặ ứ ị ấ

mà ch t, đ c truy t ng Th đ c. Con là D , m th đãi chi u.ế ượ ặ ị ộ ự ấ ụ ế

ace="Times New Roman">

Nguy n Văn Quánễ

Ng i Yên Thành thu c Ngh An, đ h ng ti n T Đ c năm th 3 (1850).ườ ộ ệ ỗ ươ ế ự ứ ứ

B t đ u b hu n đ o Yên Đ nh, r i thăng Tri huy n Phong Doanh. Nh m ch cắ ầ ổ ấ ạ ị ồ ệ ậ ứ

đ c 1 khóa xét công, vì trong đi n xét công có đ c đ c tài công lao, đ c c tượ ể ủ ả ứ ượ ấ

lên Tri ph Qu ng Ninh. G p khi có gi c bi n th ng lai vãng c a Nh t L c pủ ả ặ ặ ể ườ ử ậ ệ ướ

bóc, dân giáp bi n nhi u ng i b h i, Văn Quán l p cách đ phòng ch áp, n nể ề ườ ị ạ ậ ề ế ạ

gi c bèn h t. Năm th 18 (1865) tri u v làm Giám sát ng s , chuy n qua L bặ ế ứ ệ ề ự ử ể ễ ộ

Lang trung, thăng H ng lô t khanh bi n lý Hình b s v Đ ng lý thanh tra Vũồ ự ệ ộ ự ụ ổ

kh , r i đ i sang bi n lý Công b . Năm th 26 (1873), vì có b m già xin vố ồ ổ ệ ộ ứ ố ẹ ề

ph ng d ng. Vua cho phép. Năm sau, dân Ngh An nhân có vi c sinh ra náoụ ưỡ ệ ệ

đ ng, l i dùng ra làm th ng bi n t nh v , r i m ch t.ộ ạ ươ ệ ỉ ụ ồ ố ế

Chu Duy Tĩnh

Ng i Đông Yên thu c H ng Yên. Đ h ng ti n T Đ c năm th 3 (1850) đ cườ ộ ư ỗ ươ ế ự ứ ứ ượ

b Tri huy n Tiên Ninh r i l i chuy n đi huy n L p Th ch. Năm th 26 (1873)ổ ệ ồ ạ ể ệ ậ ạ ứ

tri u v b giám sát ng s , sau vì có b m già, đ c phép v ph ng d ng, r iệ ề ổ ự ử ố ẹ ượ ề ụ ưỡ ồ

rong ch i n i đ ng ru ng g n 20 năm. Bình sinh ph m h nh thu n túy t t đ p,ơ ơ ồ ộ ầ ẩ ạ ầ ố ẹ

đ c ng i trong huy n xã tôn tr ng. M t năm 69 tu i. Con là M nh Trinh, đượ ườ ệ ọ ấ ổ ạ ỗ

ti n sĩ, nay b án sát Thái Nguyên, hi n cáo quan.ế ổ ệ

Phan Ho ng Nghằ ị

Ng i Đông Thành, Ngh An, ông cha do ngh võ làm nên. Ho ng Ngh là ng i cóườ ệ ề ằ ị ườ

s c kh e, đ võ c T Đ c năm th 5 (1852). B t đ u làm C m y v hành t u, bứ ỏ ỗ ử ự ứ ứ ắ ầ ẩ ệ ẩ ổ

Tinh binh đ i tr ng r i chuy n sang Thái hùng c l c đ i cai đ i, r i luôn luônộ ưở ồ ể ơ ụ ộ ộ ồ

theo đi đánh d p, nhi u công lao, đ c thăng Nghiêm vũ v hi p qu n. Sau đ cẹ ề ượ ệ ệ ả ượ

ch n vào Vũ sinh v đi B c Ninh b t gi c, r i l i qua các huy n L c Ng n, Yênọ ệ ắ ắ ặ ồ ạ ệ ụ ạ

Phong ti u ph có công, đ c b C m binh cai đ i. Sau l i đi quân th Tuyênễ ỉ ượ ổ ấ ộ ạ ứ

Quang r i chuy n v quân th S n Tây đánh l y l i huy n Phù Ninh, đ c c t lênồ ể ề ứ ơ ấ ạ ệ ượ ấ

Phó qu n c . Ho ng Ngh do chân võ c đi tòng chinh lâu ngày, nên năm th 28ả ơ ằ ị ử ứ

(1875) c thăng Phó lãnh binh sung đ c binh quân th t nh Thái r i m m t ượ ố ứ ỉ ồ ố ấ ở

quân.

Ph m Trinhạ

Ng i Thanh Ch ng, Ngh An. Đ võ c T Đ c năm th 5 (1852) đ cườ ươ ệ ỗ ử ự ứ ứ ượ

sung Kim ngô v hành t u. R i b đi cai đ i t nh Qu ng Yên, b t gi c có công,ệ ẩ ồ ổ ộ ỉ ả ắ ặ

đ c th ng k l c và th ng công ngân bài. Năm th 16 (1863) quan t nh dângượ ưở ỷ ụ ưở ứ ỉ

s c nh ng ng i có công lao, vì lâu năm đ c chuy n v C m binh cai đ i, r iớ ử ữ ườ ượ ể ề ấ ộ ồ

vì công lao gi thành năm tr c, đ c th ng hai l n k l c quân công. Năm thữ ướ ượ ưở ầ ỷ ụ ứ

19 (1866) b Qu n c sung lĩnh Phó lãnh binh. K p khi d p b n ph Tô, có sổ ả ơ ị ẹ ọ ỉ ự

phòng b b đánh d p Tiên Yên, đ c ngh công. Năm th 21 (1868) th c thị ị ẹ ở ượ ị ứ ự ụ

Phó lãnh binh lĩnh lãnh binh quan, r i mang quân đi Đông Tri u b t gi c. Năm sauồ ề ắ ặ

đ c th&#7921;c th Lãnh binh quan, phái đi H ng Yên đ c vi c d p gi c th ngượ ụ ư ố ệ ẹ ặ ắ

l i. Năm th 24 (1871) c m quân đánh d p các đ n (gi c) nh ng b n sông,ợ ứ ầ ẹ ồ ổ ặ ở ữ ế

đ c l c, đ c th ng m t c p quân công. Sau đ i sung Hi p tán H i Yên, có côngắ ự ượ ưở ộ ấ ổ ệ ả

đ c th ng k l c quân công, nh ng can vi c b giáng hai c p.ượ ưở ỷ ụ ư ệ ị ấ

Năm th 26 (1873), B c Kỳ h u s , Trinh sai qu n vi c đ a thuy n đ ngứ ắ ữ ự ả ệ ư ề ồ

v Kinh ch ch , đ c truy n v i vào (tri u) ban th ng r i sai lĩnh Đ đ c H iề ờ ỉ ượ ề ờ ề ưở ồ ề ố ả

D ng. Vì tr n đánh Phù L u th ng l i, đ c khai ph c nh ng c p b giángươ ậ ở ư ắ ợ ượ ụ ữ ấ ị

tr c. Sau đó b quan t ng đ c tâu h c, cho tri u v Kinh, b xét ra Trinh là ng iướ ị ổ ố ặ ệ ề ộ ườ

hăng hái, dũng c m cói u công, vua d cho làm Ch ng v quy n ch ng nả ề ụ ưở ệ ề ưở ấ

tri u Lông Vũ t nh. Năm th 31 (1878) b v Th ng ch , r i b b nh v nhà gi aệ ỉ ứ ổ ụ ố ế ồ ị ệ ề ữ

năm 72 tu i.ổ

Phan Sỹ

</div>

Ng i H ng Trà thu c Th a Thiên. Đ u quân vào (dinh) Ti n phongườ ươ ộ ừ ầ ề

kho ng năm Thi u Tr . T Đ c năm th 2 (1849) sát h ch v đ u g y, d h ngả ệ ị ự ứ ứ ạ ề ấ ậ ự ạ

u, đ c b đ i tr ng. Qua thăng su t đ i r i theo đi quân th Qu ng Nam, H iư ượ ổ ộ ưở ấ ộ ồ ứ ả ả

Yên, có chi n công, thăng mãi lên C m binh phó v úy. Năm th 21 (1868) sungế ấ ệ ứ

Lãnh binh t nh H i D ng, ch a bao lâu th i đ i lĩnh S n Tây đ đ c. B y gi cóỉ ả ươ ư ờ ổ ơ ề ố ấ ờ

h n nghìn ph lan đ n huy n S n D ng. Sỹ cùng v i Lãnh binh Đ Đ c Th nhơ ỉ ế ệ ơ ươ ớ ỗ ứ ị

mang quân đ n đánh, b ph vây, Sỹ đánh phá đ c, ph tan ch y. Sau l i đ i điế ị ỉ ượ ỉ ạ ạ ổ

quân th t nh Tuyên. Tháng 7 năm y, tr n đánh Nghĩa An, Sỹ th a th ng đu iứ ỉ ấ ậ ở ừ ắ ổ

theo, b n ph b t ng ra vây, b h i. Vi c tâu lên, cho truy t ng Đô th ng ch . Conọ ỉ ấ ờ ị ạ ệ ặ ố ế

là Văn Qu ng đ c m th C m binh đ i tr ng r i thăng su t đ i.ả ượ ấ ụ ấ ộ ưở ồ ấ ộ

v height="0">

>

Nguy n Văn Hùngễ

Ng i Phong L c thu c Qu ng Bình, có dũng c m thao l c T Đ c nămườ ộ ộ ả ả ượ ự ứ

th 2 (1849) đ u quân đ c tuy n vào C m y túc tr c v . Vì sát h ch võ nghứ ầ ượ ể ẩ ự ệ ạ ệ

luôn trúng u h ng, đ c làm Đ i tr ng r i thăng su t đ i. Năm th 16 (1863)ư ạ ượ ộ ưở ồ ấ ộ ứ

c t lên ch c Qu n c th phó v úy. Năm th 19 (1866) khi Ngh ch Tr ng n i bi nấ ứ ả ơ ị ệ ứ ị ư ổ ế

(vi c chép trong truy n H Uy), Hùng mang quân b t ngh ch có công, đ c bệ ệ ồ ắ ị ượ ổ

lĩnh V úy kiêm tr n ph ty, th ng 1 t m trung t kim bài và 1 đ ng kim ti nệ ấ ủ ưở ấ ử ồ ề

h ng nh . Năm th 21 (1868), đ i lĩnh ch huy s chuyên coi v Túc tr c kiêm 3ạ ỏ ứ ổ ỉ ứ ệ ự

v Tr ng tr c, Th ng tr c, Kim ngô. G p khi L c Bình có cáo c p biên gi i, raệ ườ ự ườ ự ặ ạ ấ ớ

sung Quân th phó đ đ c. Tr n đánh B ng B t (tên đ t thu c L ng S n) th tứ ề ố ậ ở ằ ộ ấ ộ ạ ơ ấ

l i, b cách ch c l u d ng. B ng có tin báo thành Cao B ng v , Văn Hùng hi pợ ị ứ ư ụ ỗ ằ ỡ ệ

cùng bi n binh nhà Thanh ti n đánh l y l i đ c thành r i chuy n v quân thề ế ấ ạ ượ ồ ể ề ứ

t nh B c Ninh thì th ng luôn 2 tr n Thanh T c, Đào S n (hai tên đ t đây trỉ ắ ắ ậ ở ướ ơ ấ ở

xu ng đ u thu c B c Ninh), đ c mi n cách ch c l u d ng. Năm th 23 (1870),ố ề ộ ắ ượ ễ ứ ư ụ ứ

tr n đánh Tuân Đ o (tên đ t), chém đ c m t đ u m c và m t đ ng đ ng ph ,ậ ở ạ ấ ượ ộ ầ ụ ộ ồ ả ỉ

đ c th ng Dũng c m t kim bài. L i ti n đánh th ng l i các đ a h t L cượ ưở ả ử ạ ế ắ ợ ở ị ạ ụ

Ng n, Đông Tri u, đ c thăng th ch ng v văn sung ch c cũ. Năm th 24ạ ề ượ ụ ưở ệ ứ ứ

(1871), b n ph ng i nhà Thanh qu y nhi u c p bóc Tam Tuyên, đánh pháọ ỉ ườ ấ ễ ướ

châu huy n. Vua th y Văn Hùng dũng c m gi i giang, đ i b Tam Tuyên đ đ c,ệ ấ ả ỏ ổ ổ ề ố

Hùng đem quân ti n đánh, thu l i đ c 2 huy n Thanh Bi, Tr n Yên, l i đánh phế ạ ượ ệ ấ ạ ỉ Liên H , Ng c Kỳ, c phá đ c; đ c th ng luôn m y chuy n c p k quânở ồ ọ ả ượ ượ ưở ấ ế ấ ỷ

công và kim ti n h ng nh , h ng l n. Sau vì tr n đánh đ n Đông Lý b gi c đánhề ạ ỏ ạ ớ ấ ở ồ ị ặ

b i, l i b cách ch c l u d ng. Văn Hùng bèn hăng hái d n đ u, 2 tr n Đ ng Lũng,ạ ạ ị ứ ư ụ ẫ ầ ậ ồ

Lãnh S n (tên đ t) liên ti p th ng l i l i l y l i huy n Phù Ninh, đ c mi n cáchơ ấ ế ắ ợ ạ ấ ạ ệ ượ ễ

ch c l u d ng. Năm th 27 (1874), (tình hình) ph t nh B c l i nghiêm tr ng,ứ ư ụ ứ ỉ ở ỉ ắ ạ ọ

Hùng chuy n đi quân th t nh B c c m quân ti n đánh C loa, Phù Lai (2 tênể ứ ỉ ắ ầ ế ở ổ

đ t), chém gi t đ c 5, 6 trăm tên ph ng i kinh. Tham tán Lê Thuy t cho 2 tr nấ ế ượ ỉ ườ ế ậ

này r t là gian lao, l i đem vi c Văn Hùng ti t th th ng tr n tâu lên. Vua banấ ạ ệ ế ứ ắ ậ

khen Hùng và cho t n phong t c M u Công Nam, v n lĩnh Đ đ c. Năm th 28ấ ướ ậ ẫ ề ố ứ

(1875), cùng v i Tán t ng Tr ng Quang Đ chia đ ng đánh ph An Viên,ớ ươ ươ ễ ườ ỉ ở

Đông L (2 tên đ t), b t chém đ c tên đ u s là Tr n. Năm th 29 (1876) tr nỗ ấ ắ ượ ầ ỏ ậ ứ ậ

đánh đ n Nà Miêu, Hùng b gi c b t. Gi c m n tài không n gi t, giam trongở ồ ị ặ ắ ặ ế ỡ ế ở

đ n. Đ n khi quan quân ti n đánh, nhân mang v cho theo quân th hi u l c đồ ế ế ề ứ ệ ự ể

sai phái, không đ c bao lâu th i m t, năm 71 tu i.ượ ờ ấ ổ

Văn Hùng có t ng tài, lâu năm trong hàng tr n, c ngã r i l i d y, th c làướ ậ ứ ồ ạ ậ ự

công lao, tài năng. Vua th ng nh , cho truy ph c hàm ch ng v v n gi t cươ ớ ụ ưở ệ ẫ ữ ướ

Nam. Có 3 ng i con là Phong, M u, K : Phong chân m sinh theo t nh làm vi c;ườ ư ế ấ ỉ ệ

M u, K , đ u đ c vào Anh danh.ư ế ề ượ

ight="0">

Nguy n Đ c Đ tễ ứ ạ

T là Khoát Nh , ng i Thanh Ch ng, Ngh An (Nay thu c làng Hoànhự ư ườ ươ ệ ộ

S n huy n Nam Đàn). Cha tên là Quang, đ h ng c ng tri u Gia Long, làm đ nơ ệ ỗ ươ ố ề ế

L i b viên ngo i lang. Đ c Đ t, khoa Quý s u T Đ c năm th 6 (1853), cùng v iạ ộ ạ ứ ạ ử ự ứ ứ ớ

ng i cùng t ng là Nguy n Văn Giao (71) cùng đ Đ nh t giá sĩ c p đ đ tamườ ổ ễ ỗ ệ ấ ậ ệ ệ

danh; m t khoa 2 Thám hoa, t x a hi m có. B t đ u th ch c Hàn lâm vi n thộ ừ ư ế ắ ầ ụ ứ ệ ị gi ng lĩnh Đ c h c Ngh An, r i tri u v làm Kinh kỳ đ o ch ng n. Năm th 23ả ố ọ ệ ồ ệ ề ạ ưở ấ ứ

(1870) l i lĩnh Đ c h c Ngh An, r i H lý tu n ph H ng Yên. Năm th 26ạ ố ọ ệ ồ ộ ầ ủ ư ứ

(1873), B c Kỳ có cáo c p Đ c Đ t v yên l i, dân, gi v ng đ u đ c vô s , b oắ ấ ứ ạ ỗ ạ ữ ữ ề ượ ự ả

toàn cho h t mình, có chi u th ban khen và cho th c th .ạ ế ư ự ụ

Đ c Đ t v n có danh ti ng l n, khi tu i già ăn m c xoàng xĩnh, g i tâm h nứ ạ ố ế ớ ổ ặ ở ồ

n i non n c, l y gi ng d y tr c thu t t mua, dong ch i n i đ ng ru ng t iơ ướ ấ ả ạ ướ ậ ự ơ ơ ồ ộ ớ

h i m i năm, r i m t năm 63 tu i. Sách làm ra có các t p : "Nam S n song khóa",ơ ườ ồ ấ ổ ậ ơ

"H d ng thi", "V nh s ", "Vi t s thăng bình", "C n ki m v ng biên", "Kh o c cồ ạ ị ử ệ ử ầ ệ ự ả ổ ứ

thuy t". Con là Kh n Nh , đ h ng ti n, Thao, tú tài.ế ả ư ỗ ươ ế

Lê Tu nấ

Ng i Kỳ Anh thu c Hà Tĩnh. Đ ti n sĩ T Đ c năm th 6 (1853). B t đ uườ ộ ỗ ế ự ứ ứ ắ ấ

th ch c Hàn lâm vi n tu so n, b Tri ph Nghĩa H ng r i vào làm Giám sát ngụ ứ ệ ạ ổ ủ ư ồ ự

s . Qua H b ch ng n c p s trung thì thăng Quang l c t thi u khanh bi n líử ộ ộ ưở ấ ấ ự ộ ự ế ệ

Hình b . Năm th 16 (1863) lĩnh án sát Nam Đ nh. cùng v i T ng đ c Đào Trì, Bộ ứ ị ớ ổ ố ố

chính Nguy n Huy Dỹ sang s a m mang m i vi c, có chi u th ban khen (vi cễ ử ở ọ ệ ế ư ệ

chép truy n Huy Dỹ), r i sau th B chính Thanh Hóa.ở ệ ồ ự ố

Tu n ngoài có ti ng t t, l i c n th n gi mình, luôn luôn t ch i vi c bấ ở ế ố ạ ẩ ậ ữ ừ ố ệ ổ

làm quan ngoài, vì th đ c vua bi t đ n. Năm th 21 (1868) do chân Hàn lâmế ượ ế ế ứ

vi n tr c h c sĩ vâng m nh đi s sang Yên Kinh, vua ban cho bài th đ làm vinhệ ự ọ ệ ứ ơ ể

d cho cu c đi s , có nh ng câu r ng :ự ộ ứ ữ ằ

V n lý trùng quan l u tính tạ ư ự

T ph ng chuyên đ i th n ngôn tứ ươ ố ậ ừ

Kim S n l p mã phong thanh nhãnơ ậ

Phì Th y thôi thuy n, th y khoát tủ ề ủ ư

Đ tháp th a tù kiêm th di mề ừ ế ệ

Quy lai, hà sách hi n đan trì.ế

D ch nghĩa:ị

Muôn d m mỹ quan l u h tênặ ư ọ

B n ph ng đ i đáp gi l i lẽố ươ ố ữ ờ

D ng ng a Kim S n, t m m t xa.ừ ự ơ ầ ắ

D c thuy n Phì Th y, t t ng r ngụ ề ủ ư ưở ộ

Đ cao, s tr ng, đ p g m hai,ỗ ứ ọ ẹ ồ

Khi v , ch c gì dâng tr c đi n.ề ướ ướ ệ

Khi v b H u th lang Binh b , chuy n sang Tham tri B Hình r i lên thề ổ ữ ị ộ ể ộ ồ ự

Th ng th . B y gi ven biên gi i B c kỳ, b n c ph lan tràn, Qu ng Yên,ượ ư ấ ờ ở ớ ắ ọ ổ ỉ ở ả

gi c bi n cũng t t p làm tr ng i. Vua cho Tu n sung Khâm sai B c kỳ th s l iặ ể ụ ậ ở ạ ấ ắ ị ư ạ

kiêm Kinh l c đ i th n. Tu n dâng s nói v tình hình gi c và tâu bày công vi cượ ạ ầ ấ ớ ề ặ ệ

x p đ t v sau các t nh ven bi n, t t c có 9 đi u.ế ặ ề ở ỉ ể ấ ả ề

Tu n th ng đã t ng mang m t đ o quân l loi vào sâu n i tr ng đ a. Gi cấ ườ ừ ộ ạ ẻ ơ ọ ị ặ

th t nhiên đ n vây. M i ng i đ u kinh ho ng, nh ng Tu n, s c v n bình tĩnhố ế ọ ườ ề ả ư ấ ắ ẫ

nh th ng, t t trù tính k ho ch, cu i cùng r i gi i đ c vòng vây. Vua ngheư ườ ừ ừ ế ạ ố ồ ả ượ

tin, khen ng i.ợ

Sau đó, tình hình gi c núi đã h i b t, nh ng th gi c vùng H i Yên th iặ ơ ớ ư ế ặ ả ờ

hung d , có ch vua cho Tu n đ c su t quân v H i Yên.ữ ỉ ấ ố ấ ụ ả

Năm th 26 (1873), tri u v sung Chánh s sang Tây (sang Pháp), Nguy nứ ệ ề ứ ễ

Văn T ng làm phó, tr c h t hãy đ n Gia Đ nh cùng v i nguyên soái Pháp Du Biườ ướ ế ế ị ớ

Lê th ng ngh . L i phát giao cho s c n toàn quy n tuân hành. Sau ông m cươ ị ạ ắ ấ ề ắ

b nh m t Gia Đ nh vào T Đ c năm th 27 (1874). Đ c tin báo tang, vua vôệ ấ ở ị ự ứ ứ ượ

cùng th ng ti c, d r ng : "Lê Tu n, s m đ li n khoa, tr i nh m lâu năm,ươ ế ụ ằ ấ ớ ỗ ề ả ậ

ph ng s sang Tây, vì nghĩa không t khó nh c. L i cho đ ng s quay tr v làmụ ứ ừ ọ ạ ồ ự ở ề

vi c, r t là b ích. Nay vi c giao h o v a xong, s b đ c t m v , th i b m tệ ấ ổ ệ ả ừ ứ ộ ượ ạ ề ờ ị ộ

ch ng b nh mà b ng vĩnh bi t, th c là đau đ n. V y cho th c th Th ng th ,ứ ệ ỗ ệ ự ớ ậ ự ụ ượ ư

t ng Hi p bi n đ i h c sĩ." R i ban vàng l a đ lo vi c tang. L i h s c : khi đámặ ệ ệ ạ ọ ồ ụ ể ệ ạ ạ ắ

tang v qua kinh thành th i d ng l i b n sông. R i vua thân làm bài văn tề ờ ừ ạ ở ế ồ ự

thu t danh ph n tình nghĩa Tu n lúc sinh th i r t là thi t tha, th ng ti c, và saiậ ậ ấ ờ ấ ế ươ ế

hoàng t cùng quan h u t ph ng ch ban t đ t đ c ân. Bài văn r ng :ử ữ ư ụ ỉ ế ể ỏ ặ ằ

Times New Roman"> "H i i! Th ng thay! H i Lê Tu n ng i sao v i ph tr mỡ ơ ươ ỡ ấ ươ ộ ụ ẫ

và vĩnh bi t v y? Ch đ c th y ti n ng i đi mà ch ng đ c th y đón ng i v .ệ ậ ỉ ượ ấ ễ ươ ẳ ượ ấ ươ ề

Th i tr m làm sao cho đành lòng đ c. H i i th ng thay! V , ng i không ph iờ ẫ ượ ỡ ơ ươ ả ườ ả

là h c trò c a tr m, ch ng mong gì ng i ti n c b n hi n l ng đ báo đápọ ủ ẫ ẳ ở ươ ế ử ạ ề ươ ể

tr m. Cái dùi trong túi ch a ló mũi ra (72). Tr m cũng ch ng ph i đã đ c bi tẫ ư ẫ ẳ ả ặ ệ

hi u bi t ng i. V y th i ch ng bi t ng i nghĩ th nào mà quy n luy n v iể ế ươ ậ ờ ẳ ế ươ ế ế ế ớ

tr m : ng i ta đ u c u ta làm quan ngoài mà riêng ng i ch xin v tri u. Háẫ ườ ề ầ ươ ỉ ề ề

r ng ng i mu n l p d đ l y ti ng là cao? qu n, tuy không có công tr ng r cằ ươ ố ậ ị ể ấ ế Ở ậ ạ ự

r , nh ng mà n i ti ng m t v quan t t, đã là không ph đi u mong m i m t vỡ ư ổ ế ộ ị ố ụ ề ỏ ộ ị Ph c tính. Th i ng i t ng còn mu n c u ti n gì h n n a? Đi s B c Kinh, vănướ ờ ươ ừ ố ầ ế ơ ữ ứ ắ

(t ) tuy ch a đ , nh ng ph m (ch t) có th a, là b c l ng th n gi a tri u đình,ừ ư ủ ư ẩ ấ ừ ậ ươ ầ ữ ề

s m gi m t đ a v nhân tài h u d ng, nên t đó ng i càng thêm c g ng chăng?ớ ữ ộ ị ị ữ ụ ừ ươ ố ắ

Khi B c ph t đi th s , đem đ o quân l loi vào sâu tr ng đ a mà th n s c v nắ ạ ị ư ạ ẻ ọ ị ầ ắ ẫ

bình tĩnh. cu i cùng gi i đ c vòng vây b t ng , thì ng i dũng c m th nào màố ả ượ ấ ờ ươ ả ế

không bi t s hãi nh v y ? H i i th ng thay! Ch vì lòng trung mà thôi.ế ợ ư ậ ỡ ơ ươ ỉ

Vi c đánh d p phía đông ch a xong, vi c đi s sang tây l i g p đ n, ai cũngệ ẹ ư ệ ứ ạ ấ ế

nói r ng khó ki m đ c ng i, ch có dùng ng i y là h n c . Ng i v y t vuaằ ế ượ ườ ỉ ườ ấ ơ ả ươ ề ế

ch a đ c m y ngày b y gi ng i đã mang b nh, ăn u ng đã r t kém. Nh ngư ượ ấ ấ ờ ươ ệ ố ấ ư

ch nghĩ đ n công vi c không b h ng đ c và cái khí ti t không k đ n thân c aỉ ế ệ ỏ ỏ ượ ế ể ế ủ

ng i, nên tr m cũng đ cho ng i đi mà luôn ngóng ng i tr v . H i i th ngươ ẫ ể ươ ươ ở ề ỡ ơ ươ

thay! Sao nay ch ng th y ng i v ? Tr m v i ng i không ph i là thân thích, cẳ ấ ươ ề ẫ ớ ươ ả ố

c u nh ng, riêng khen b ng ng i gi i v t m i ng i, nhanh h n khanh t ng,ự ư ụ ươ ỏ ượ ọ ườ ơ ướ

ng i đã c ng quy t dũng c m xin đi đ báo đáp n tri ng . Tr m đ ng mongươ ươ ế ả ể ơ ộ ẫ ươ

tìm đ c ng i, cũng tr m l y làm m ng đã bi t đ c ng i. Nay b n th o hòaượ ườ ộ ấ ằ ế ượ ườ ả ả

c m i xong thì tin báo tang v t t i, đáng m ng mà hóa ra bu n. H i i th ngướ ớ ụ ớ ừ ồ ờ ơ ươ

thay!

Khi lâm hành, ng i đã t lo t t sẽ x y ra bi n c , ý h n nghĩ r ng đi xaươ ự ấ ả ế ố ẳ ằ

muôn d m, n c xa không c u đ c l a g n, nên đã m t tâu v cách khéo x tríặ ướ ứ ượ ử ầ ậ ề ử

nguyên có t phi n. Không ng qu nhiên v t x y đ n tin cáo c p phi th ng màờ ế ờ ả ụ ả ế ấ ườ

khi đ ng còn bên c nh tr m, ng i cũng không l ng đ c (nh v y). Ôi! Saoươ ạ ẫ ươ ườ ượ ư ậ

ng i sáng đ c đi u xa mà không sáng đ c đi u g n? Nh ng bi t "th y thươ ượ ề ượ ề ầ ư ế ấ ỏ

ngó đ n chó, m t dê đi ch a chu ng" mà th ng y phó s k p v đi u đình, r iế ấ ữ ồ ươ ủ ứ ị ề ề ồ

ng i ti n t i (súy ph Pháp) gi ng gi i, cu i cùng đã có th chuy n nguy làmươ ế ớ ủ ả ả ố ể ể

yên.

Ngày chi n tranh tr l i gi ng hòa, thì công c a phó s t c là công c aế ở ạ ả ủ ứ ứ ủ

ng i v y. Tr m đ ng mong ng i v mà cùng nh n s luy n ái h u tình c aươ ậ ẫ ươ ươ ề ậ ự ế ậ ủ

tr m. Ng đâu, ch đ c nghe bài phú Hoàng ba (73) mà không k p th y câu ca tẫ ờ ỉ ượ ị ấ ứ

m u (74), đ n n i có cái n riêng ch u v t v ngay khi s p đ c tr v , khi nẫ ế ỗ ơ ị ấ ả ắ ượ ở ề ế

ng i ta bi t bao th ng ti c. H i i th ng thay!ườ ế ươ ế ờ ơ ươ

V ng i ch a t i l c tu n, m c cái b nh h u tỳ (75) không quan tr ng,ả ươ ư ớ ụ ầ ắ ệ ầ ọ

tr m đã không ng i xa xôi nghìn d m, ban th y c p thu c liên ti p d cẫ ạ ặ ầ ấ ố ế ọ

đ ng,t ng r ng cái b nh vô căn nguyên y không thu c r i cũng kh i. Đâu cóườ ưở ằ ệ ấ ố ồ ỏ

ng ng i v i t tr n. H i i th ng thay! T i v t v ? T i m nh ? N u m nhờ ươ ộ ừ ầ ỡ ơ ươ ạ ấ ả ư ạ ệ ư ế ệ

ng i ch có th , sao không ch t n i lam ch ng, tr n m c mà l i ch t vào lúcươ ỉ ế ế ở ơ ướ ậ ạ ạ ế

b nh t t t m th ng. M nh chăng? v t v chăng? H i i th ng thay!ệ ậ ầ ườ ệ ấ ả ỡ ơ ươ

L i thêm, ng i v n là ng i ít nh, cho nên trong bài th tr m ti n chânạ ươ ố ườ ệ ơ ẫ ễ

ng i có câu: "Ng i ta sinh đ i là g i. Th y u hi n ngu cũng ch t thôi". Đó làươ ườ ở ờ ử ọ ể ề ế

cái tình lý chân th c. Đ ng lúc lo âu, h th n đè nén trong lòng đi u s nguy nự ươ ổ ẹ ề ở ệ

b y gi ch có th , cho nên ch ng màng đ n vi c l a l i nói, mu n nói rõ chânấ ờ ỉ ế ẳ ế ệ ự ờ ố

tình, mu n dùng l i c m đ ng khích l ng i c t mong cho đ c thành công, chố ờ ả ộ ệ ươ ố ượ ứ

không có ý gì khác. Nh ng l i có nh ng ch "th a vân" (c i mây) "chi th " (mũiư ạ ữ ữ ừ ưỡ ỉ

tên gi l i). Khi Tu n đi s , vua cho bài tr o ca (76) có nh ng câu r ng :ữ ạ ấ ứ ạ ữ ằ

Vân D ng đi n th kh i luân vongươ ề ổ ở

B t đãi Tào M t hoài phong mangấ ạ

Qu nhiên tuy t c nhi t can tr ngả ệ ố ệ ườ

Nh t sinh đ i l y nh t triêu th ngấ ạ ụ ấ ườ

C u th a b ch vân du đ h ng (77)ẩ ừ ạ ế ươ

Di c mi n tam th đi Đ ng Trang (78).ệ ễ ỉ ườ

D ch:ị

Ru ng đ t Văn D ng há m t sao,ộ ấ ươ ấ

Không ch Tào M t ph i mang dao.ờ ạ ả

Qu làm d u đ c lòng ta nóng.ả ị ượ

M t đ i phi n l y t mai đ nộ ờ ề ụ ộ ồ

Dù ta c i mây v đ h ngưỡ ề ế ươ

Kh i g i 3 (mũi) tên cho Đ ng Trangỏ ở ườ

"C ng t t, huy n ki m" l i nh ng câu :ưỡ ậ ề ế ạ ữ

Tr khanh ph n đà báo thành côngữ ả

Th ngã d Thiên do c ng t tị ụ ưỡ ậ

Ngã t t năng kiên Khanh qu c yậ ố

Bình sinh chí nguy n ch nh tệ ỉ ư ư

Đ m giao cho t t tr ng nhiên n cạ ấ ọ ặ

Nh c đãi huy n ki m chung hà vi.ượ ề ế

D ch: "G ng b nh, treo g m".ị ượ ệ ươ

Ch khanh tr gót báo thành côngờ ở

Đây ta kêu tr i, còn g ng b nh.ờ ượ ệ

Ta kh i đ c, khanh là qu c y.ỏ ượ ố

Bình sinh chí nguy n ch có th .ệ ỉ ế

Tri giao, t n ng l i vâng nh nấ ặ ờ ậ

N u đ i "treo g m" (79) còn làm gì.ế ợ ươ

Th i l i là nói nghiêng v tr m. Không ng ng i "g ng b nh" còn đ i, màờ ạ ề ẫ ờ ườ ượ ệ ợ

k "đeo g m" đã m t r i, chuy n thành ra l i th s m, h i h n sao k p. H i iẻ ươ ấ ồ ể ờ ơ ấ ố ậ ị ỡ ơ

th ng thay! S m nh ? ! S m nh ? !ươ ố ệ ư ố ệ ư

Ng i t khi đi B c Kinh v , xét kỹ tình hình c a ng i c a mình, d ngươ ừ ắ ề ủ ườ ủ ườ

nh đã có ý ki n nh t đ nh. Chuy n đi này cũng không ph i là c u th , mà là hyư ế ấ ị ế ả ẩ ả

v ng (có k t qu ) l n lao. Không ng c h i ch ng chi u lòng, ph i làm cho xongọ ế ả ớ ờ ơ ộ ẳ ề ả

chuy n. Trong (tình thê) b t đ c dĩ đó, tr m v n mong sao có đ c ng i giúpệ ấ ắ ẫ ẫ ượ ườ

đ , không ng ng i v i ph tr m. Có chi ch a đ t, ngó t , nhìn h u nh m tỡ ờ ươ ộ ụ ẫ ư ạ ả ữ ư ấ

chân tay. Đ ng cái lúc nhi u vi c khó khăn này, ng i b n lúc gian.nan có thươ ề ệ ườ ạ ể

thi u đ c ? V n nh t mà gi c m ng con h u (80) khó thành s th c, chimế ượ ư ạ ấ ấ ộ ươ ự ự

tinh v l p bi n (81) nh ng u ng công, vi c khôi ph c b cõi ch a đ n đ c n,ệ ấ ể ữ ổ ệ ụ ờ ư ề ượ ơ

mũi tên g i l i vô công hi u, th i ng i l i đ t có bi t, cũng ân h n không baoố ạ ệ ờ ươ ở ướ ấ ế ậ

gi nguôi. H i i th ng thay ! S m nh ng i ? ! S m nh tr m ?! Tài đ cờ ỡ ơ ươ ố ệ ươ ư ố ệ ẫ ư ứ

công nghi p c a ng i, đã có ngòi bút c a s th n. Đây tr m ch ghi l i cái tình triệ ủ ươ ủ ử ầ ẫ ỉ ạ

giao đ i v i ng i, g i có m y l i, rót m y chén r u, cho tr n cái nghĩa th yố ớ ươ ọ ấ ờ ấ ượ ọ ủ

chung vua tôi mà thôi. H i i th ng thay!".ỡ ơ ươ

Tr c khi Tu n sang Tây, vua đem vi c m t đ t ch a l y l i đ c ân c nướ ấ ệ ấ ấ ư ấ ạ ượ ầ

d n dò. Hôm t giã ra đi, l i ban th , t và ca thu t cái ý khuy n khích mong đ i,ặ ừ ạ ơ ự ậ ế ợ

r t là chu đáo. Bài th r ng :ấ ơ ằ

B c sinh, Tây phù, l ng đ cù,ắ ưỡ ộ

Đông ph ng t kh ph n tam ngung.ươ ự ả ả

Nam nhi chí khí d ng nh Thươ ư ị

Gia th t tình hoài m s tu.ấ ị ở

Nhân v t b di s n h i t p,ậ ổ ơ ả ậ

Phong ba b i t Đ ng Đình h .ộ ỉ ộ ồ

Thiên lân trung nghĩa thành công ph n.ả

M u tri n du vi tán vi n đ .ậ ể ễ ồ

D ch:ị

S B c, s Tây, hai đ g ng.ứ ắ ứ ộ ắ

Ph ng Đông có th sẽ thành công.ươ ể

Nam nhi chí khí nên nh th ,ư ế

V con ch đ b n quên lòng.ợ ớ ể ạ

Nhân v t b di t p s n h i,ậ ổ ậ ơ ả

Sóng gió g p m y h Đ ng Đình.ấ ấ ồ ộ

Tr i th ng trung nghĩa thành công v .ờ ươ ề

M r ng m u mô giúp (cu c) tính xa.ở ộ ư ộ

Bài t cho r ng vi c cáng đáng trách nhi m đó là r t khó khăn n ng n , bự ằ ệ ệ ấ ặ ề ể

kh i muôn d m, ngôn ng , phong t c không thông, mà ch n đòng n c phá ngangơ ặ ữ ụ ắ ướ

cho xuôi v bi n, góp m i v thu c l i đ đ nh ph ng, thì th t là khó khăn n ngề ể ọ ị ố ạ ể ị ươ ậ ặ

nh c. Cu i cùng, c m đ ng l y đi u nghĩa, mong m i s thành công; l i nêu quaọ ố ả ộ ấ ề ỏ ự ạ

cái th "Liên kê ch th ", mu n cho đ c r ng thêm đ ng l i, cân nh c l i h i.ế ỉ ế ố ượ ộ ườ ố ắ ợ ạ

R i đón ý khéo d v cái nghĩa đ c b n giúp đ nhi u, gi ng bàn khúc chi t r tồ ụ ề ượ ạ ỡ ề ả ế ấ

là chu đáo. Còn bài ca thì đã chú l c trên. Vì r ng nói ch ng đ , nên l i cóượ ở ằ ẳ ủ ạ

nh ng bài này đ nói thêm, mu n cho b y tôi trong khi đi đ ng ngâm nga nhữ ể ố ầ ườ ớ

l y, l i là khôn xi t g n bó. Nh ng bài đó l y tên là Tr o âu khúc" (khúc hát chèoấ ạ ế ắ ữ ấ ạ

đò), là "Phóng ca hành" (Bài hành hát phi m). B y gi Tu n, m t thân đ m đangế ấ ờ ấ ộ ả

trách nhi m, báo đáp n tri ng , khó khăn n ng nh c bi t là ch ng nào. Tu n, sauệ ơ ộ ặ ọ ế ừ ấ

đ c li t th vào Hi n l ng t . Có m t ng i con tên là Hoàn đ h ng ti n,ượ ệ ờ ề ươ ừ ộ ườ ỗ ươ ế

làm đ n Hàn lâm vi n biên tu.ế ệ

Nguy n Văn Giaoễ

(Ph : cháu g i b ng chú bác: H u L p)ụ ọ ằ ữ ậ

T là Đ m Nh , ng i Thanh Ch ng, Ngh An (Nay thu c huy n Namự ạ ư ườ ươ ệ ộ ệ

Đàn). Khoa Quý s u T Đ c năm th 6 (1853) cùng v i ng i hàng t ng làử ự ứ ứ ớ ườ ổ

Nguy n Đ c Đ t cùng đ Đ nh t giáp ti n sĩ c p đ đ tam danh, th ch c Hànễ ứ ạ ỗ ệ ấ ế ậ ệ ệ ụ ứ

lâm tr c sung Hành t u N i các Bí th s , r i thăng th a ch . Năm th 12 (1859),ướ ẩ ộ ư ở ồ ừ ỉ ứ

thăng Th gi ng h c sĩ đi khám xét vi c đào sông Ngh An. Năm th 23 (1870)ị ả ọ ệ ở ệ ứ

làm Tham bi n N i các s v .ệ ộ ự ụ

Văn Giao h u vi c g n n i thanh y u, đ c vua th ng h i đ n, phàmầ ệ ầ ơ ế ượ ườ ỏ ế

nh ng vi c c m t, tr ng y u t t thành th c trình bày, vua r t ng i khen. Nămữ ệ ơ ậ ọ ế ấ ụ ấ ợ

th 16 (1863) m t t i ch c, 53 tu i, đ c t ng Quang L c t khanh.ứ ấ ạ ứ ổ ượ ặ ộ ự

Văn Giao, tính r t hi u, cha m t làm l u ra ngoài m 3 năm. Khi làm quan,ấ ế ấ ề ở ộ

hai l n đ c vua ban thu c quí v cho m dùng. Lúc tr có ti ng hay ch , mãi khiầ ượ ố ề ẹ ẻ ế ữ

có tu i m i tri ng , đ c vua yêu m n đ c bi t. Văn Giao cùng Ph m Thanh, khiổ ớ ộ ượ ế ặ ệ ạ

m t vua đ u l y làm nh (vi c chép truy n Thanh). Vua l i nói r ng : "Văn Giaoấ ề ấ ớ ệ ở ệ ạ ằ

có nhi u tài năng mà thu n h u, ch t phác, tr m mu n đ c dùng ng i đó. Nămề ầ ậ ấ ẫ ố ượ ườ

th 29 (1876), vua l i d r ng : Nguy n Văn Giao th tr m h t ch c v , làm vi cứ ạ ụ ằ ễ ờ ẫ ế ứ ụ ệ

di n t chi u, ch trong Bí các, chăm ch khó nh c trong 10 năm, cho t ng L bễ ả ế ỉ ỉ ọ ặ ễ ộ

th lang. Khi Văn Giao Các, có ph ng s c so n ra: "Bách t kh o", "Bát công s ",ị ở ụ ắ ạ ừ ả ự

"Đi p t v n", "S lâm k y u", "Kim, Nguyên Minh s phú", "S lu n", "V n sệ ự ậ ử ỷ ế ử ử ậ ạ ự

v nh s ", "Ngũ thiên t thi" và 2 quy n "L c nhâm kỳ môn l c so n", ti t thị ử ự ể ụ ượ ạ ế ứ

đ c v a ý vua và đ c khen th ng. Ngày th ng ông làm t p "Qu t lâm thi vănượ ừ ượ ưở ườ ậ ấ

th o". Con ng i anh tên là H u L p.ả ườ ữ ậ

H u L p t là Nh Phu, cha là Nh Hiên, đ h ng ti n h i đ u niên hi uữ ậ ự ụ ữ ỗ ươ ế ồ ầ ệ

Minh M ng, Tri huy n Yên Th r i lĩnh Tri ph Bút Phong, đ n đâu cũng có ti ngạ ệ ế ồ ủ ế ế

t t. Đ c tri u v b Giám sát ng s , sau b xu ng ch c. Nh Hiên th cha mố ượ ệ ề ổ ự ử ị ố ứ ữ ờ ẹ

r t có hi u, sau khi v nhà, luôn có chi u cho kh i ph c ra làm quan nh ng vì cóấ ế ề ế ở ụ ư

cha m già, xin t ch i. Nh Hiên x tr vi c gia đình r t nghiêm, d y d cóẹ ừ ố ữ ử ị ệ ấ ạ ỗ

ph ng pháp. Em là Văn Giao cũng h c đ c gia đình. Hiên có làm ra các t p:ươ ọ ượ ở ậ

"Tô lâm thi th o", "Đ c trang thi th o", và "Tác S đáp tân hí văn".ả ộ ả ư

H u L p lúc bé h c gia đình, đ ti n sĩ T Đ c năm th 15 (1862), đ cữ ậ ọ ở ỗ ế ự ứ ứ ượ

b Tri ph Vĩnh T ng. Năm th 18 (1865), đ c vua m i h i v h c thu t,ổ ủ ườ ứ ượ ờ ỏ ề ọ ậ

th ng cho m t t m kim khánh. G p khi đình c Lê Văn Duy t sung Qu n đ o Hàưở ộ ấ ặ ử ệ ả ạ

Tĩnh, H u L p ch p t u cho là không nên. Sau đó Lê Văn Duy t b ph t khôngữ ậ ấ ấ ệ ị ạ

x ng đáng ch c v . Vua khen là L p đã nói th ng. Năm th 19 (1866) b án sát sứ ứ ụ ậ ẳ ứ ổ ứ

S n Tây nh m ch c y 3 năm r i vào th Th lang Công b quan Hàn lâm vi n,ơ ậ ứ ấ ồ ự ị ộ ệ

ph ng s c so n ra b n văn bia "Nam quan k công". Sau sung chánh s đi Yênụ ắ ạ ả ỷ ứ

Kinh (B c Kinh). Khi tr v b H b tham tri sung Tàng th lâu đ ng lý, t p h pắ ở ề ổ ộ ộ ư ổ ậ ợ

đi n l làm thành sách. Lâu r i thăng Tham tri Binh b sung C m t vi n đ iể ệ ồ ộ ơ ậ ệ ạ

th n. Dâng bi u xin t , không cho phép. R i m t năm 51 tu i. H u L p làm quan,ầ ể ừ ồ ấ ổ ữ ậ

khi làm vi c v , tay không lúc nào r i quy n sách, vì văn h c mà đ c vua bi tệ ề ờ ể ọ ượ ế

đ n. Văn ch ng làm ra (có tính ch t) m t nhà văn h c riêng, Khi sang s , nh ngế ươ ấ ộ ọ ứ ữ

sĩ phu tri u đình Trung Qu c cũng ca t ng. Có làm ra "S trình lo i biên", "Thíở ề ố ụ ứ ạ

pháp t c l , Con là Nghi, đ c m th đi n t ch.ắ ệ ượ ấ ụ ể ị

Mai Th Quýế

Ng i Can L c, Hà Tĩnh, đ ti n sĩ T Đ c năm th 6 (1853), do chân Hànườ ộ ỗ ế ự ứ ứ

lâm vi n b đi Tri ph Lâm Thao, và d p ph có nhi u công đ c quy n h th nệ ổ ủ ẹ ỉ ề ượ ề ộ ầ

ph Qu ng Yên. Năm th 21 (1868) sung H i phòng hi p lý H i D ng kiêm qu nủ ả ứ ả ệ ả ươ ả

Nhu năng quan. G p khi biên gi i phía b c, b n ph lan tràn đ c sung Tán t ngặ ớ ắ ọ ỉ ượ ươ

quân th L ng Bình r i l i sung Tán lý quân th Tuyên Quang đau v i gi c Hùngứ ạ ồ ạ ứ ớ ặ

C c th t l i b giáng làm Tán t ng. Sau vì có chi n công các n i Đài Nghi,ố ấ ợ ị ươ ế ở ơ

Thung th , B ch Ng c, &#273; c b T th lang Binh b sung ti u ph s Tuyênị ạ ọ ượ ổ ả ị ộ ể ủ ứ

Quang.

Năm th 23 (1870), tháng 8, đóng đ n An Biên, b tên đ u s gi c Hoàngứ ở ồ ị ầ ỏ ặ

Anh đánh lén, quân v , Quý b th ng, quay sang Vân Nam ch a thu c r i nh nỡ ị ươ ữ ố ồ ậ

tìm nh ng lính dõng th o vi c đ dùng. Vì thua quân, b l t ch c l u d ng và đ iữ ạ ệ ể ị ộ ứ ư ụ ờ

ph i s m v đánh gi c chu c t i.ả ớ ề ặ ộ ộ

Năm y T ng th ng Hoàng Tá Viêm xin b Quý làm B chánh s Tuyênấ ổ ố ổ ố ứ

Quang, đ c quân đi th ng du đánh và ch n gi c. Th r i liên ti p phá đ c gi cố ượ ặ ặ ế ồ ế ượ ặ

Ph c Ninh, H ng Mang. Đ u s gi c Hoàng Anh b b t, đ c thăng th Tu nở ướ ươ ầ ỏ ặ ị ắ ượ ự ầ

ph Tuyên Quang. Quý t ng đã đem s vi c các châu huy n thu c h t m i bủ ừ ự ệ ệ ộ ạ ớ ị c p bóc, xiêu tán, xin mi n cho nh ng thu b tr n. Vua nghe l i. Th Quý lâuướ ễ ữ ế ỏ ố ờ ế ở

n i biên gi i, gian lao, r i m m t trong quân.ơ ớ ồ ố ấ ở

Vũ Kh c Bônắ

Vũ Kh c Bôn t là Tr ng Phu, ng i La S n, Hà Tĩnh (nay là Đ c Th t nhắ ự ọ ườ ơ ứ ọ ỉ

Hà Tĩnh). Cha là Kh c Ki m, đ h ng ti n kho ng năm Gia Long, qua Tri huy nắ ệ ỗ ươ ế ả ệ

Yên Đ nh và Qu ng X ng, gi mình liêm chính, nh ng khi r i vi c công t ng giúpị ả ươ ữ ữ ỗ ệ ừ

h c trò trong h t gi ng t p, sau thăng Tri ph Anh S n, ch a k p đ n nh m ch cọ ạ ả ậ ủ ơ ư ị ế ậ ứ

th i ch t.ờ ế

Kh c Bôn m côi cha t khi c trong b ng. M là Ph m Th , gi ti t nuôiắ ồ ừ ở ụ ẹ ạ ị ữ ế

n ng. Bôn lúc bé thông tu , 14 tu i đã có ti ng hay ch . T Đ c năm th 6 (1853)ấ ệ ổ ế ữ ự ứ ứ

thi h i đ t khoa, b t đ u b Tri huy n B Tr ch, huy n b bi n, nhi u đ tộ ỗ ấ ắ ầ ổ ệ ố ạ ệ ở ờ ể ề ấ

n c m n, tr c có cái đ p ngăn n c th y tri u b b đã lâu, Kh c Bôn v , s cướ ặ ướ ậ ướ ủ ề ị ỏ ắ ề ứ

dân phu đ p l i, không b n c m n làm h i n a, dân đ c ti n l i. Sau chuy nắ ạ ị ướ ặ ạ ữ ượ ệ ợ ể

b đi Tri huy n Yên Dũng, r i thăng Tri ph Tĩnh Gia, mãn tr t, vào làm Hình bổ ệ ồ ủ ậ ộ

lang trung. Thăng Th a Thiên ph th a th i b vi c ph i m t ch c, đ c hi u l c,ừ ủ ừ ờ ị ệ ả ấ ứ ượ ệ ự

đi lang bi n quân th L ng S n r i m c b nh v ngh . Sau l i cho kh i ph c làmệ ứ ạ ơ ồ ắ ệ ề ỉ ạ ở ụ

Tr c tác lĩnh Đ c h c Ngh An, h c trò tin theo nhi u, r i thì m t.ướ ố ọ ệ ọ ề ồ ấ

Kh c Bôn làm quan thanh liêm, ki m c, sau khi v d y h c, ch khôngắ ệ ướ ề ạ ọ ỗ ở

che đ c m a gió, ng i ta ca t ng là quan liêm.ượ ư ườ ụ

Nguy n Hanhễ

T là Gia Cát, ng i Hòa Vang, Qu ng Nam. Tính c n th n nhà có ti ngự ườ ả ẩ ậ ở ế

hi u h nh. Đ h ng ti n T Đ c năm th 5 (1852), đi nh m ph huy n r i làmế ạ ỗ ươ ế ự ứ ứ ậ ủ ệ ồ

Ng s , có ti ng gi i giang. Thăng Hà tĩnh phó qu n đ o r i đ i lĩnh Án sát sự ử ế ỏ ả ạ ồ ổ ứ

Ngh An. Vì vi c phòng b s sài quân th , b cách ch c đi hi u l c quân thệ ệ ị ơ ở ứ ị ứ ệ ự ứ

Tuyên Quang đ c kh i ph c làm bang bi n r i m c b nh v nhà. G p lúc dânượ ở ụ ệ ồ ắ ệ ề ặ

đói, đi khuy n quyên giúp vi c ch n c p đ c l c, đ c th ng cho kh i ph c làmế ệ ẩ ấ ắ ự ượ ưở ở ụ

Th đ c Kho ng năm Đ ng Khánh, trong h t không yê Khâm sai Phan Thanh Liêmị ộ ả ồ ạ

y đi nhà th đ o Phú Th ng th ng thuy t, b gi t gi a đ ng, năm y 67ủ ờ ạ ượ ươ ế ị ế ở ữ ườ ấ

tu i. Vua cho là ch t vì vi c n c, t ng Đ i lý t khanh.ổ ế ệ ướ ặ ạ ự

Lê Đình Tu nấ

T là Thúc Tr ch, ng i H ng Trà, Th a Thiên, đ h ng ti n T Đ cự ạ ườ ươ ừ ỗ ươ ế ự ứ

năm th 5 (1852), do chân Hàn lâm đi n b sung S quán kh o hi u chuy n điứ ể ạ ử ả ệ ể

Tri huy n Đ ng Xuân. B y gi c ng gi i m t bi n Nam Kỳ l c t nh có cáo c p.ệ ồ ấ ờ ươ ớ ặ ể ụ ỉ ấ

Đình Tu n khuyên dân quyên n p ti n, thóc đ giúp quân. L i thân đi đ c b tấ ộ ề ể ạ ố ắ

đ c tên ph m tr n là Đinh Văn Chính. Qu ng đ o Phú Yên Nguy n Trung Thànhượ ạ ố ả ạ ễ

đ c là ng i tham liêm, gi i giang, đ c c t lên tòng ngũ ph m, lĩnh C p sề ử ườ ỏ ượ ấ ẩ ấ ự

trung Hình khoa, r i thăng mãi lên H ng lô t khanh lĩnh B chính s Khánh Hòa.ồ ồ ự ố ứ

Vua d r ng : "Khánh Hòa đ t nh , dân ít, ng i nên gia tâm v v , đem l i đ iụ ằ ấ ỏ ươ ỗ ề ạ ờ

s ng t t đ p cho dân, đ ng cam ch u t m th ng, th i là t t". Sau đ c th c thố ố ẹ ừ ị ầ ườ ờ ố ượ ự ụ

B chính s , lâu r i thăng th Tu n ph Khánh Hòa. K p khi có cái vi c ng iố ứ ồ ự ầ ủ ị ệ ườ

khách tên là Tr n Khai Kim s b tr n, Suý ph Pháp th ng nói đ n mãi, Tu nầ ợ ỏ ố ủ ườ ế ấ

b đ i xu ng Quang l c t khanh lĩnh B chính Qu ng Tr h lý Tr Bình tu n ph .ị ổ ố ộ ự ố ả ị ộ ị ầ ủ

Hôm bái t đi nh m ch c, vua d r ng : "Qu ng Tr đ t x u, dân nghèo. Ng iừ ậ ứ ụ ằ ả ị ấ ấ ươ

tr i nh m m i n i đã lâu, nay đ n đ y, nên vì dân ch n h ng đi u l i, bài trả ậ ọ ơ ế ấ ấ ư ề ợ ừ

đi u h i, sao cho dân đ c t nh l i. Đ n nh đ t Cam L cũng là ch r t quanề ạ ượ ỉ ạ ế ư ấ ộ ỗ ấ

tr ng xung y u nên th i th ng g ng đ m t đ n, trù tính làm c th nào khi nọ ế ờ ườ ắ ể ắ ế ệ ế ế

có l i cho n c nhà m i x ng đáng s y thác". Ch a bao lâu, chuy n v Th langợ ướ ớ ứ ự ủ ư ể ề ị

Hình b , r i thăng quan Tham tri quy n ch ng b v . Năm th 34 (1881) th iộ ồ ề ưở ộ ụ ứ ờ

m t, th 50 tu i. Vua đ c tin nói r ng : Tu n tr i nh m lâu, siêng năng, c n th nấ ọ ổ ượ ằ ấ ả ậ ẩ ậ

không bao gi thay đ i, nay v i ch t, đáng ti c đ c gia c p cho 300 quan ti n vàờ ổ ộ ế ế ặ ấ ề

sa l a. Con là Đình Vỹ do chân m sinh làm đ n Tri huy n Vĩnh B o.ụ ấ ế ệ ả

Ngô Văn Độ

Ngô Văn Đ , ng i B ch H c, S n Tây, Đ ti n sĩ T Đ c năm th 9 (1856). Doộ ườ ạ ạ ơ ỗ ế ự ứ ứ

chân Hàn lâm vi n biên tu ra Tri huy n Kim Thành, qua Tri ph Nam Sách r i bệ ệ ủ ồ ổ

v T p hi n vi n th gi ng sung Kinh diên kh i c chú. Năm th 15 (1862), S n,ề ậ ề ệ ị ả ở ư ứ ở ơ

B c có tin gi c, Đ t xin v quê qui m dõng đi d p b t. Sau đó thăng Th đ cắ ặ ộ ự ề ộ ẹ ắ ị ộ

h c sĩ lĩnh án sát s Ngh An, vì m c m ch a t i nh m ch c. Năm th 18 (1865),ọ ứ ệ ắ ố ư ớ ậ ứ ứ

c ph Cao B ng t t p, Đ đ c sung Tán lý quân th L ng Bình. Khi đem quânổ ỉ ở ằ ụ ậ ộ ượ ứ ạ

tr v đ n t nh B c thì m m t, đ c t ng Quang l c t khanh.ở ề ế ỉ ắ ố ấ ượ ặ ộ ự

div>

o Bính

Nguy n Cao Bính ng i Th ch Hà, Hà Tĩnh. Cha là Th ng Trân làm Viênễ ườ ạ ườ

ngo i lang. Cao Bính lúc tr thông minh, lanh l i, m i tu i đã bi t t p làm văn.ạ ẻ ợ ườ ổ ế ậ

Đ h ng ti n T Đ c năm th 8 (1855). B t đ u theo T p hi n vi n làm Ki mỗ ươ ế ự ứ ứ ắ ầ ậ ề ệ ể

bi n sách V n h i, r i l i sung làm Ki m bi n sách Kim giám N i các. Sách xong,ệ ậ ả ồ ạ ể ệ ở ộ

b đi Tri huy n Hòa Vang. Qua Hàn lâm vi n Tu so n và Hành t u N i các B nổ ệ ệ ạ ẩ ộ ả

ch ng s B y gi vì Qu ng Nam quân th là Đào Trí có s ti n c , đ c c t lênươ ở ấ ờ ả ứ ớ ế ử ượ ấ

tr c tác sung ch c Tùy bi n quân th . Sau r i lĩnh Tri ph Thu n Thành. Nămướ ứ ệ ứ ồ ủ ậ

th 18 (1865) b Tán t ng quân th L ng Bình, sau thăng Hàn lâm vi n th đ cứ ổ ươ ứ ạ ệ ị ộ

h c sĩ lĩnh án sát H ng Yên, l i thăng B chính s Cao B ng r i m t t i ch c. Sauọ ư ạ ố ứ ằ ồ ấ ạ ứ

vì có vi c, b truy giáng xu ng Hàn lâm vi n th đ c. Con là Đôn, đ h ng ti n.ệ ị ố ệ ị ộ ỗ ươ ế

"Times New Roman">

Tr n Đôn Ph cầ ụ

(Ph : Tr n Tr ng Quang)ụ ầ ọ

Ng i Mỹ L c, Nam Đ nh. Cha là Quang, đ h ng c ng h i đ u niên hi uườ ộ ị ỗ ươ ố ồ ầ ệ

Gia Long, b Huy n th a Ch ng Đ c. G p khi gi c c c p bóc làng m c, Quangổ ệ ừ ươ ứ ặ ặ ỏ ướ ạ

mang quân đi đu i b t, b gi c gi t. Có s c ch ban khen và gia hàm Tri huy n. Đônổ ắ ị ặ ế ắ ỉ ệ

Ph c, đ h ng ti n T Đ c năm th 8 (1855) b Tri huy n Gia L c r i chuy nụ ỗ ươ ế ự ứ ứ ổ ệ ộ ồ ể

đi Tri ph Nam Sách. Ph này ti p giáp v i h t B c Ninh, tr m gi c th ng lúcủ ủ ế ớ ạ ắ ộ ặ ườ

n, lúc hi n.Ph c mang lính m theo Ti u ph s t nh B c là Ông Ích Khiêm đánhẩ ệ ụ ộ ễ ủ ứ ỉ ắ

b t, có công, đ c b Hàn lâm vi n th đ c v n lĩnh ph y. Năm th 21 (1868),ắ ượ ổ ệ ị ộ ẫ ủ ấ ứ

làm bang bi n B c Ninh t nh v đ c v n quân l ng L ng Bình đ c đ y đ ,ệ ắ ỉ ụ ố ậ ươ ạ ượ ầ ủ

đ c gia hàm Th đ c h c sĩ. B y gi ph đ y r y biên gi i, tri u đình Trung Hoaượ ị ộ ọ ấ ờ ỉ ầ ẫ ớ ề

phái quân sang h i ti u. T th ng lĩnh Qu ng Tây cho Tri huy n Th ng Langộ ễ ạ ố ả ệ ượ

Tr n Tr ng Quang d n đ ng sang đánh l y l i đ c thành Cao B ng. Nhân cóầ ọ ẫ ườ ấ ạ ượ ằ

b nh v ngh r i đ i sung H i D ng h i phòng hi p lý. Bây gi vì có vi c b bãiệ ề ỉ ồ ổ ả ươ ả ệ ờ ệ ị

ch c h u c u r i m t năm 52 tu i. Trong khi m thành Cao, Đôn Ph c có tứ ậ ứ ồ ấ ổ ố ở ụ ự

thu t 68 v n th .ậ ầ ơ

Tr ng Quang ng i Giao Th y, đ kỳ thi h ng năm Thi u Tr th 2 (1842)ọ ườ ủ ỗ ươ ệ ị ứ

do chân Tri châu Đà B c đi Tri ph qua 2 ph H i Ninh, Lâm Thao. Gi a niên hi uắ ủ ủ ả ữ ệ

T Đ c, chuy n v Viên ngo i lang B Binh thì can vi c ph i mi n ch c. Vì tr cự ứ ể ề ạ ộ ệ ả ễ ứ ướ

H i Ninh có ti ng gi i, chu n cho đ c theo N i các làm sách đ hi u l c chu cở ả ế ỏ ẩ ượ ộ ể ệ ự ộ

t i. Sau đ c b đi Tri huy n Th ng Lang. G p khi c ph phá v t nh thành Caoộ ượ ổ ệ ượ ặ ổ ỉ ỡ ỉ

B ng, đ ng đi đ i đ n quân th b nghẽn, Tr ng Quang bèn sang Qu ng Tây theoằ ườ ạ ồ ứ ị ọ ả

T th ng lĩnh v ti n đánh thu ph c đ c (thành), đ c sung làm Tu n biên langạ ố ề ế ụ ượ ượ ầ

bi n. Sau đó, Cao B ng l i b ph chi m c . Năm th 24 (1871), quân các đ o c aệ ằ ạ ị ỉ ế ứ ứ ạ ủ

ta l i l y l i đ c, vua th y Tr ng Quang nhi u công lao, b làm sát s Cao B ng,ạ ấ ạ ượ ấ ọ ề ổ ứ ằ

r i Quang m t t i ch c.ồ ấ ạ ứ

olor="black">

Ph m H u Cạ ữ T là Huy Ph , ng i Diên Ph c, Qu ng Nam. Đ h ng ti n T Đ c nămự ủ ườ ướ ả ỗ ươ ế ự ứ

th 3 (1850), do chân đi n t ch lĩnh giáo th Thăng Bình, Qua tri huy n 3 huy nứ ể ị ụ ệ ệ

B ng S n, Phong Doanh, Chân Ninh r i vào làm Giám sát ng s . R i chuy n sangồ ơ ồ ự ử ồ ể

Viên ngo i lang Công b , thăng Lang trung, đ i sang H ng lô t khanh th i sungạ ộ ổ ồ ự ờ

làm Qu n đ c chi c h a thuy n M n th a đ ng huy đi Qu ng Bình làm vi c quân.ả ố ế ỏ ề ẫ ỏ ằ ả ệ

Năm th 24 (1871), Chi u đánh nhau v i gi c bi n b th ng, vua sai mang choứ ể ớ ặ ể ị ươ

sâm, qu và 30 l ng b c. Sau vì v t th ng n ng mà ch t, năm y 48 tu i. Theo lế ạ ạ ế ươ ặ ế ấ ổ ệ

ch t tr n, cho truy t ng Hàn lâm vi n tr c h c sĩ. Con là Quy, làm T v Công b .ế ậ ặ ệ ự ọ ư ụ ộ

n>

Lê Kh c Nghắ ị

T là D ng Chi, ng i An Lão, H i D ng (Nay thu c H i Phòng). Đ ti n sĩự ụ ườ ả ươ ộ ả ỗ ế

T Đ c năm th 15 (1862). Vua xem bài bi u trong quy n thi, b o r ng : "tr mự ứ ứ ể ể ả ằ ẫ

đ c th y ngh n ngào không th đ c đ c h t. Ng i có l i văn trung nghĩa, tinọ ấ ẹ ể ọ ượ ế ườ ờ

ch c r ng cũng có cái lòng trung nghĩa đ hòng báo đáp tr m". Cho nên c t nh cắ ằ ể ẫ ấ ắ

lên, cho chân T p hi n vi n tu so n b đi Tri ph Xuân Tr ng. Năm th 19ậ ề ệ ạ ổ ủ ườ ứ

(1866), c t lên Th đ c h c sĩ tham bi n N i các s v .ấ ị ộ ọ ệ ộ ự ụ

Kh c Ngh do văn h c đ c m t h u vi c n i nghiêm c m, g n vua. Vua cóắ ị ọ ượ ậ ầ ệ ơ ấ ầ

lòng h u đãi. Th ng sai duy t nh ng th vua làm ra. L i h i v phép c văn, b oậ ườ ệ ữ ơ ạ ỏ ề ổ ả

r ng (vua tôi) nói v i nhau không gi u gi m đi u gì cũng là cái ý nh ng bài canhaằ ớ ấ ế ề ữ

(82) vui m ng ph n kh i (c a vua tôi vua Thu n) đ i x a. Kh c Ngh tr c tên làừ ấ ở ủ ấ ờ ư ắ ị ướ

C n, sau m i đ i ra tên này. Con là M nh Ph đ h ng ti n, nay b hu n đ oẩ ớ ổ ệ ả ỗ ươ ế ổ ấ ạ

Đông Quan.

Tr n Văn Chu nầ ẩ

T là Tr c Chi, ng i Tuyên Chính, Qu ng Bình. Đ ti n sĩ T Đ c năm thự ự ườ ả ỗ ế ự ứ ứ

15 (1862), do chân T p hi n vi n biên tu b đi Tri ph Thái Bình r i đi Án sát sậ ề ệ ổ ủ ồ ứ

Thanh Hóa. Năm th 23 (1870) sung Phó s đi Yên Kinh, khi tr v b Th đ c h cứ ứ ở ề ổ ị ộ ọ

sĩ tham bi n N i các s v . Năm th 27 (1874) sung ch c Khâm phái đi Qu ngệ ộ ự ụ ứ ứ ả

Bình, tâu xin đ t huy n Tuyên Hóa. Vua nghe l i. R i chuy n v T th lang L iặ ệ ờ ồ ể ề ả ị ạ

b . Năm th 29 (1876) lĩnh Tu n ph H ng Yên; r i sung Tham tán quân v Ninhộ ứ ầ ủ ư ồ ụ

Thái, L ng Bình. Sĩ th t nh H ng Yên làm đ n nói Văn Chu n khi làm quan đ y,ạ ứ ỉ ư ơ ẩ ở ấ

thanh liêm c n m n, h t lòng vi c dân, có kê rõ nh ng th c tích, do Nam Đ nh đầ ẫ ế ệ ữ ự ị ề

đ t lên. Vua nói : tuy không có công lao đ c bi t nh ng cũng là t n l c. Sang nămạ ặ ệ ư ậ ự

sau l i cho v ch cũ. Năm th 23 (1870) lĩnh T ng đ c An Tĩnh, trù tính tâu xinạ ề ỗ ứ ổ ố

đ t các đ n S n Phòng, Tiên Kỳ, Anh M c. Năm th 36 (1873) tri u v thặ ồ ơ ặ ứ ệ ề ự

Th ng th Công b qu n lý Th ng b c s v . Mùa thu năm y ra sung B c kỳượ ư ộ ả ươ ạ ự ụ ấ ắ

phó khâm sai, sau b v Kinh gi i ch c ngoài ch xét. Năm đ u Ki n Ph cị ề ả ứ ở ờ ầ ế ướ

(1884) t m b H ng lô t khanh sung Doanh đi n s Qu ng Bình. Ít lâu cho kh iạ ổ ồ ự ề ứ ả ở

ph c làm H u th lang Binh b quy n lý An Tĩnh. Chu n xin đ t đ n Quy t S n vàụ ữ ị ộ ề ẩ ặ ồ ế ơ

đ p la thành Ngh An. Kho ng niên hi u Hàm Nghi, gia hàm Tham tri lĩnh ch cắ ệ ả ệ ứ

nh cũ, r i năm y m t t i ch c, đ c truy th T ng đ c.ư ồ ấ ấ ạ ứ ượ ự ổ ố

Văn Chu n th ng l u tâm v chính thu t. Tr c ph ng m nh sang s Yênẩ ườ ư ề ậ ướ ụ ệ ứ

Kinh, có đ c b "Tr n thi ngũ lo i di qui đem v kh c b n n hành. Năm đ uượ ộ ầ ạ ề ắ ả ấ ầ

Thành Thái (1889) có ch ban khen. Con là Nguyên Qu ng chân tú tài, th ch cỉ ả ụ ứ

Ki m th o đi lĩnh Tri huy n Tuyên Hóa.ể ả ệ

es New Roman">

Đ ng Văn Ki uặ ề

(Ph : Ngô Đ c Bình)ụ ứ

T là Tùng Niên, ng i Th ch Hà, Hà Tĩnh. Lúc bé hi u h c, nh lâu. Đự ườ ạ ế ọ ớ ỗ

h ng ti n T Đ c năm th 5, qua b Hàn lâm vi n biên tu sung Kinh diên kh iươ ế ự ứ ứ ổ ệ ở

c chú r i thăng th gi ng lĩnh Đ c h c Bình Đ nh.ư ồ ị ả ố ọ ị

B y gi vua chú ý đ n vi c nho h c, mùa thu năm th 18 (1865) l i m chấ ờ ế ệ ọ ứ ạ ở ế

khoa, xu ng chi u cho trong Kinh, các t nh có c nh ng ng i văn h c đ u m iố ế ỉ ử ữ ườ ọ ề ờ

đ n thi d i c a khuy t. Vua thân ra văn sách, Văn Ki u đ c ch n đ ng đ u,ế ở ướ ử ế ề ượ ọ ứ ầ

cho đ Đ nh t giáp nhã sĩ c p đ đ tam danh. Năm th 19 (1866) đ c b Ánỗ ệ ấ ậ ệ ệ ứ ượ ổ

sát s Qu ng Bình. Năm th 23 (1870) sung Tôn h c ch ng giáo r i chuy n sangứ ả ứ ọ ưở ồ ể

Th gi ng h c sĩ sung S quán To n tu. Năm th 26 (1877), B c k&#7923; h u s ,ị ả ọ ử ả ứ ắ ữ ự

dân Ngh An nhân v y không đ c yên t nh. Văn Ki u ph ng ch đi hi u d . Sauệ ậ ượ ỉ ề ụ ỉ ể ụ

đó tri u v l i gi chân Th gi ng h c sĩ to n tu trong S quán 10 nămệ ề ạ ữ ị ả ọ ả ở ử

Ng i cùng huy n là Ngô Đ c Bình, đ tam giáp đ ng nhã sĩ xu t thân cũngườ ệ ứ ỗ ồ ấ

khoa y. B t đ u th ch c N i các Tu so n, r i qua Tri ph 2 ph An Nh n, Đi nấ ắ ầ ụ ứ ộ ạ ồ ủ ủ ơ ệ

Bàn r i thăng mãi đ n Qu c t T t u, Án sát s Qu ng Bình.ồ ế ố ử ế ử ứ ả

Hoàng H u Tàiữ

T là Đ t Chi, ng i Ph c Th , S n Tây, con cháu Th c quân công Phùngự ạ ườ ướ ọ ơ ạ

C đ i Lê. Cha là Đ ng, do chân ch sinh làm lên, đ c b Đô ch huy s .ơ ờ ồ ư ượ ổ ỉ ứ

H u Tài lúc bé đ c sách, l i th o võ l c. T Đ c năm th 15 (1862) trúngữ ọ ạ ạ ượ ự ứ ứ

t khoa kỳ thi h i, do chân Hàn lâm ki m th o đi Tri huy n Chân Ninh r i b TriẤ ộ ể ả ệ ồ ổ

ph Di n Châu. T cho mình là con cháu nhà t ng, nên khi t i ch c th ng vănủ ễ ự ướ ạ ứ ườ

luy n t p võ ngh , sau đ c b Kinh vũ h c đ ng phó h c chính. G p khi biênệ ậ ệ ượ ổ ọ ườ ọ ặ

gi i phía b c có gi c, dâng s xin đi tòng quân, sung ch c Khâm phái b v . H uớ ắ ặ ớ ứ ộ ụ ữ

Tài ch n huy n tráng dũng, đ n đâu cũng có chi n công, gi c th ng b o nhau xaọ ệ ế ế ặ ườ ả

lánh. Năm 23 (1870) gi c áo h p đ ng qu y nhi u các vùng Kim Anh, Đa Ph c,ặ ợ ả ấ ễ ướ

H u Tài mang quân ch ng c , b h i.ữ ố ự ị ạ

H u Tài là ng i nóng th ng, khi lâm s h t lòng th ti t. Vi c tâu lên, choữ ườ ẳ ự ế ủ ế ệ

truy t ng Hàn lâm vi n th đ c h c sĩặ ệ ị ộ ọ

Ph m Hy L ngạ ượ

T là H i Thúc, t tiên là ng i H i D ng, sau d i đ n (huy n) Thự ố ổ ườ ả ươ ờ ế ở ệ ọ

X ng thu c Hà N i. Lúc còn tr có ti ng hay ch . Đ t khoa kỳ thi H i T Đ cươ ộ ộ ẻ ế ữ ỗ Ấ ộ ự ứ

năm th 15 (1862) th ch c Hàn lâm ki m th o sung T p hi n vi n kh i c chúứ ụ ứ ể ả ậ ề ệ ở ư

r i b Tri huy n Yên Dũng. Năm th 20 (1867) tri u v làm H b Viên ngo iồ ổ ệ ứ ệ ề ộ ộ ạ

lang r i thăng lên Lang trung. Năm th 23 (1870), thăng Quang l c t thi u khanhồ ứ ộ ự ế

bi n lý Hình b s v . Mùa đông năm y sung Phó s đi Yên Kinh, có làm ra t pệ ộ ự ụ ấ ứ ậ

"Minh s ", do Viên To n ng i Qu ng Nam trong tri u đình Trung Hoa đ t a.ổ ả ườ ả ở ề ề ự

Đi s v , b Quang L c t khanh v n bi n lý Hình b . Năm th 26 (1873) lĩnh Bứ ề ổ ộ ự ẫ ệ ộ ứ ố

chính s Ngh An. G p khi B c kỳ h u s , dân s thu c nhân v y không đ c yên,ứ ệ ặ ắ ữ ự ở ộ ậ ượ

can ph t ông không bi t đ phòng ch áp, b l t ch c theo hi u l c quân thạ ế ề ế ị ộ ứ ệ ự ở ứ

Tam Tuyên đ sai phái. Tr i quy n sung Bang bi n t nh, th s v Tuyên Quang,ể ả ề ệ ỉ ứ ự ụ

H ng Hóa, r i t m sung Tán t ng quân th , nhân b b nh xin v đi u tr . Nămư ồ ạ ươ ứ ị ệ ề ề ị

th 36 (1883) l i dùng ra quy n lĩnh Án sát s Ninh Bình r i l i quy n lĩnh Tu nứ ạ ề ứ ồ ạ ề ầ

ph . Ki n Ph c năm đ u (1884) m v r i m t, b y gi 53 tu i. Năm Thànhủ ế ướ ầ ố ề ồ ấ ấ ờ ổ

Thái th 9 (1897) truy ph c Quang l c t khanh.ứ ụ ộ ự

Tr ng Đ nhươ ị

Ng i Bình S n, Qu ng Ngãi, là con V úy C m Gia Đ nh H u th y v . Sauườ ơ ả ệ ầ ở ị ữ ủ ệ

C m m t, Đ nh nhân ng ngay n i cha đóng quân. Đ nh am hi u võ ngh , dũngầ ấ ị ụ ở ơ ị ể ệ

c m, m u l c. T Đ c năm th 14 (1861) , thành Gia Đ nh h u s , Đ nh h ngả ư ượ ự ứ ứ ị ữ ự ị ưở

ng vi c nghĩa, chiêu m thú dõng đ c h n 6.000 ng i, l i kiêm qu n nh ngứ ệ ộ ượ ơ ườ ạ ả ữ

đ u m c thân hào m vi c nghĩa, d n l p 18 c quân luôn ch ng đánh ng iầ ụ ộ ệ ồ ậ ơ ố ườ

Pháp, thu ho ch đ c súng ng khí gi i và đúc ch thêm đ dùng, đ c b t bạ ượ ố ớ ế ể ượ ạ ổ

làm qu n c lĩnh Phó lãnh binh Gia Đ nh.ả ơ ị

Khi hòa c đã đ nh, xu ng d cho Nam kỳ thôi vi c binh, đ i b Đ nh vướ ị ố ụ ệ ổ ổ ị ề

Phú Yên. B y gi dân kh i nghĩa các t nh c Đ nh làm đ u m c, trình bày xinấ ờ ở ỉ ử ị ầ ụ

đánh. Tri u đình cho th là trái hi p c, không cho, và sai Khâm sai đ i th nề ế ệ ướ ạ ầ

Phan Thanh Gi n v hi u d . Đ nh, mãi không ch u đ n nh m ch c, c lúc n, lúcả ề ể ụ ị ị ế ậ ứ ứ ẩ

hi n ch ng đánh, x ng là Trung thiên t ng quân, sau vì th t l i b ch t. Con làệ ố ư ướ ấ ợ ị ế

Tu , cũng ch t vì vi c quân. V Đ nh là Lê Th Th ng không n i n ng t a trệ ế ệ ợ ị ị ưở ơ ươ ự ở

v nguyên quán làm ăn.ề

Năm th 27 (1874), quan t nh Qu ng Ngãi đem vi c Đ nh là ng i nghĩa khíứ ỉ ả ệ ị ườ

đáng khen, v Đ nh nghèo kh đáng th ng, tâu xin c p d ng chung thân choợ ị ổ ươ ấ ưỡ

ng i v m i tháng 20 quan và 2 ph ng g o.ườ ợ ỗ ươ ạ

Năm th 31 (1878), phiên th n Trà Quý Bứ ầ ��nh tâu nói m t nhà cha conộ

Tr ng Đ nh trung nghĩa, bi t rõ t lâu, đ c chu n c p cho 5 m u t đi n, choươ ị ế ừ ượ ẩ ấ ẫ ự ề

ng i t c thu c là Văn H th a t .ườ ộ ộ ổ ừ ự

Năm th 24 (1871) (83) vua nghĩ đ n Đ nh, l i sai d ng đ n xã T Cungứ ế ị ạ ự ề ở ư

s t i đ th , c p thêm cho ng i v m i tháng lên 10 quan và sai xã y th nhở ạ ể ờ ấ ườ ợ ỗ ấ ỉ

tho ng đ n thăm nom. Sau khi th m t, cho 100 quan ti n.ả ế ị ấ ề

Phan Đình Th aỏ

(V : Tr n Th Cô)ợ ấ ị

Ng i châu Tiên Yên thu c Qu ng Yên. Châu này nguyên thu c ph Khâmườ ộ ả ộ ủ

châu n c Thanh. T Đ c năm th 9 (1856), Th a làm Cai t ng t ng H i An, đ nướ ự ứ ứ ỏ ổ ổ ả ế

ph H i Ninh đ đ n xin đem châu mình qui ph , đ c b th C u ph m bá h .ủ ả ệ ơ ụ ượ ổ ụ ử ẩ ộ

Năm th 15 (1862) tên ngh ch Ph ng kh i bi n đánh v ph thành H i Ninh.ứ ị ượ ở ế ỡ ủ ả

Đình Th a không ch u theo gi c, t đ ng m th dõng đánh l y l i thành, đ cỏ ị ặ ự ứ ộ ủ ấ ạ ượ

th ng cai đ i. Sau vì quyên giúp h n 5 nghìn quan ti n quân nhu, đ c b t bưở ộ ơ ề ượ ạ ổ

Phó v úy.ệ

Năm th 18 (1865), l i mang lính dõng đu i đánh gi c bi n Đăng Xuân, Laứ ạ ổ ặ ể ở

Phù, th ng liên ti p. G p b y gi thành H i Ninh l i b v , Đình Th a cùng v iắ ế ặ ấ ờ ả ạ ị ỡ ỏ ớ

Đ c binh Ông Ích Khiêm đánh l y l i đ c thành, đ c th ng V úy. Tháng 10ố ấ ạ ượ ượ ưở ệ

năm này th i m t.ờ ấ

Đình Th a t khi qui ph theo quân th trong vòng 4 năm, đã b t, chémỏ ừ ụ ứ ắ

đ c ph và đ u m c ph c th y h n 180 tên, và b t đ c c a ng y 1 trung quânượ ỉ ấ ụ ỉ ả ả ơ ắ ượ ủ ụ

đô th ng, 1 đ i t ng l i thuê m dõng toàn ng i n c Thanh tr chi n, luônố ạ ướ ạ ộ ườ ướ ợ ế

l p đ c chi n công; xác th c là có công lao v t v . Vua ban khen, cho truy thậ ượ ế ự ấ ả ụ

Ch ng v , sai s t i d ng đ n th , ban tên là đ n C n Trung, đ nêu danh.ưở ệ ở ạ ự ố ờ ề ầ ể

Ng i v là Tr n Th Cô, T Đ c năm th 17 (1864) thân mang th h điườ ợ ầ ị ự ứ ứ ủ ạ

b t đ c 1 tham m u, 1 qu n c c a ng y và 2 chi c thuy n ph . Quan quân thắ ượ ư ả ơ ủ ụ ế ề ỉ ứ

đem vi c tâu lên, th ng cho 3 đ ng ngân ti n phú th h ng l n.ệ ưở ồ ề ọ ạ ớ

Đ ng Văn Quỳồ

ace="Times New Roman"> T là B Vân, ng i Ch ng Ngãi, Qu ng Ngãi.ự ộ ườ ươ ả

Cha là Đ t làm quan đ n ch c Qu n c . Quỳ lúc nh am hi u võ ngh . Kho ng Tạ ế ứ ả ơ ỏ ể ệ ả ự

Đ c đ c tuy n vào giáo d ng sách, d h ch liên ti p đ c đi m u, đ c ch nứ ượ ể ưỡ ự ạ ế ượ ể ư ượ ọ

b làm Chánh đ i tr ng xu t đ i B c Ninh Ti n sai c su t đ i. B y gi t nh h tổ ộ ưở ấ ộ ắ ề ơ ấ ộ ấ ờ ỉ ạ

có cáo c p, tr c sau c th y 6 tr n có b t chém đ c đ đ ng ph , trùng đi pấ ướ ả ả ậ ắ ượ ồ ả ỉ ệ

đ c th ng k l c quân công và ngân ti n. Sau thăng Qu n c r i đ i đi sungượ ưở ỷ ụ ề ả ơ ồ ổ

giám th kho t nh, vì mãn niên h n thanh th a, đ c b t b Phó lãnh binh S nủ ỉ ạ ỏ ượ ạ ổ ơ

Tây, ch a bao lâu chuy n lên Lãnh binh.ư ể

Năm 35 (1882), t nh thành th t th , b cách ch c, sau l i đ c dùng bỉ ấ ủ ị ứ ạ ượ ổ

sung làm Vũ lâm t d c bang bi n. Đ n khi Kinh thành h u s , theo vua đ nả ự ệ ế ữ ự ế

Qu ng Tr r i m quay v , m t năm 55 tu i. Đ n năm th 11, hoàng th ng lênả ị ồ ố ề ấ ổ ế ứ ượ

n i ngôi, g p d p C u tu n khánh đi n, cho truy ph c nguyên hàm Lãnh binh.ố ặ ị ử ầ ể ụ

Quỳ, tính ng i hào m i, tuy xu t n i quân đ i nh ng ham đ c sách, t ngườ ạ ấ ơ ộ ư ọ ừ

l y văn t khuyên răn con cái. Có 5 ng i con : Cát Ph đ h ng ti n lĩnh Hu nấ ự ườ ủ ỗ ươ ế ấ

đ o Đ c Ph ; T n, tùng bát ph m sung S quán đ ng l c; T o, chân m sinh theoạ ứ ổ ố ẩ ở ằ ụ ạ ấ

t nh làm vi c; Đ o chân viêm t ; Tuy n chân anh danh theo t nh làm vi c.ỉ ệ ạ ử ể ỉ ệ

QUY N 39Ể

TRUY N CÁC QUAN - M C XXIXỆ Ụ

Lê Liêm

T là Thanh Khê, ng i L ng Phú, Gia Đ nh, là ng i thông minh lanh l iự ườ ươ ị ườ ợ

có tài làm vi c. T Đ c năm th 5 (1852), đ h ng ti n. Năm th 12 (1859) Giaệ ự ứ ứ ỗ ươ ế ứ

Đ nh có cáo c p, m dõng đi tòng quân. Qua làm Giáo th Hoàng Tr , Tri huy nị ấ ộ ụ ị ệ

Kim Giang, chuy n sang Tri ph Đ nh Vi n r i đ i đi An Nhân. B y gi quân nhu ể ủ ị ễ ồ ổ ấ ờ ở

B c Kỳ r t t n, Liêm quyên 1 v n quan ti n đ giúp quân, đ c thăng b Viênắ ấ ố ạ ề ể ượ ổ

ngo i lang L i b . Năm 26 (1873) ông đ c đ i đi Đ c h c Bình Đ nh, ch a baoạ ạ ộ ượ ổ ố ọ ị ư

lâu thăng Án sát s Khánh Hòa.ứ

Năm th 33 (1880), ti t Ngũ tu n đ i khánh, ông đ c sung Khâm đi mứ ế ầ ạ ượ ể

(đ c ch m v tri u chúc h ), đi qua Qu ng Nam, g p lúc dân đói, đi u tr n vượ ấ ề ề ỗ ả ặ ề ầ ề

công vi c c u ho n. Vua khen làm có h c th c, c t lên ch c B chính s Bìnhệ ứ ạ ọ ứ ấ ứ ố ứ

Đ nh, qua thăng ch c Th lang H , Binh, Công 3 b th i chuy n lên th Tham triị ứ ị ộ ộ ờ ể ự

Binh b kiêm T phó đô ng s . Năm th 36 (1883) đ i đi th Tu n ph Thu nộ ả ự ử ứ ổ ự ầ ủ ậ

Khánh. Năm t D u niên hi u Đ ng Khánh (1885) b n hi p qu n H Bình thu cẤ ậ ệ ồ ọ ệ ả ồ ộ

t nh gây vi c, Liêm b chúng b t, vi c tâu lên, b giáng b n c p, ly ch c. Sau l i bỉ ệ ị ắ ệ ị ố ấ ứ ạ ị ph dìm ch t, khi y 58 tu i, đ c truy th B chánh s .ỉ ế ấ ổ ượ ụ ố ứ

Vũ Túc

T là Nguyên Nh , ng i Nam Tr c, Nam Đ nh, lúc tr có ti ng hay ch . Tự ị ườ ự ị ẻ ế ữ ự

Đ c năm th 11 (1858) đ h ng ti n, b t đ u sung D c thi n ph Phú L ngứ ứ ỗ ươ ế ắ ầ ự ệ ở ủ ươ

công r i b Tri huy n B t B t. B y gi c ph lan tràn, Túc m h n 500 th dõngồ ổ ệ ấ ạ ấ ờ ổ ỉ ộ ơ ủ

phòng ng huy n h t, r i sung Th ng bi n quân v quân th H ng Yên, mangự ệ ạ ồ ươ ệ ụ ứ ư

s dõng m tr c theo sai phái. Th ng đ c Hoàng Tá Viêm nhi u l n y đi các h tố ộ ướ ố ố ề ầ ủ ạ

Lâm Thao, Thanh Oai, đ phòng tr n áp và đánh b t, c nhi u công tr ng.ề ấ ắ ổ ề ạ

Năm th 27 (1874) c t lên Tri ph Nam Sách, vì có ti ng t t đ c gia Hànứ ấ ủ ế ố ượ

lâm vi n th đ c. Năm sau sung qu n lý nha th ng chính H i Phòng. Năm th 13ệ ị ộ ả ươ ả ứ

(niên hi u này có lẽ nh m) thăng Th đ c h c s97; lĩnh B chính s H i D ngệ ầ ị ộ ọ ố ứ ả ươ

kiêm phòng kh n chánh s . Năm th 32 (1879) b Quang l c t khanh v n lĩnhẩ ứ ứ ổ ộ ự ẫ

ch c nh cũ. Túc nh m ch c đây lâu năm, g p vi c làm đ c trôi ch y, th ngứ ư ậ ứ ở ặ ệ ượ ả ườ

đ c vi c v sung làm vi c Các, l i đ c thăng lĩnh Tu n ph Ninh Bình, đ u vìượ ệ ề ệ ạ ượ ầ ủ ề

quan t nh xin l u l i r i l iỉ ư ạ ồ ạ

Năm th 36 (1883) vi c ngh hòa thành, chu n cho các quan t nh đ u vứ ệ ị ẩ ỉ ề ề

ch cũ. Túc cùng v i đ ng s v đ n H i Phòng, vô cùng ph n u t, nhân u ngỗ ớ ồ ự ề ế ả ẫ ấ ố

r u quá say không d y đ c r i m t. Năm y 53 tu i.ượ ậ ượ ồ ấ ấ ổ

Phan Văn Dư

T là L B o ng i La S n, Hà Tĩnh. Đ h ng ti n T Đ c năm th 11ự ỗ ả ườ ơ ỗ ươ ế ự ứ ứ

(1858), th ch c T p hi n vi n biên tu. Vì có văn h c, vua bi t đ n, đ c b Triụ ứ ậ ề ệ ọ ế ế ượ ổ

huy n Ch ng Đ c, r i vào làm Giám sát ng s . Qua đi án sát s 2 t nh Qu ngệ ươ ứ ồ ự ử ứ ỉ ả

Nam, Qu ng Ngãi có ti ng thanh liêm công b ng, đ c c t lên H ng lô t khanhả ế ằ ượ ấ ồ ự

lĩnh B chính s Biên Hòa, r i lên th Th lang H b , l i chuy n sang Kinh tri uố ứ ồ ự ị ộ ộ ạ ể ệ

doãn. Ki n Ph c năm đ u (1884) h lý Tr , Bình tu n ph , m xin v r i m t.ế ướ ầ ộ ị ầ ủ ố ề ồ ấ

="3" face="Times New Roman">

man">

Nguy n Văn Liêmễ

<font color="black"> T là Thoái Chi, ng i Yên Thành, Ngh An. Đ h ngự ườ ệ ỗ ươ

ti n T Đ c năm th 11 (1858). B t đ u th ch c Hàn lâm vi n đi n t ch đi h uế ự ứ ứ ắ ầ ụ ứ ệ ể ị ậ

b t nh Thanh Hóa. Qua thay công vi c các huy n Hoàng Hóa, Mỹ Hóa và Đôngổ ở ỉ ệ ở ệ

S n, sau thăng tu so n lĩnh Hu n đ o Quỳnh L u. Năm th 26 (1873), đ c c tơ ạ ấ ạ ư ứ ượ ấ

lên Tr c tác sung h i phòng Th ng bi n Ngh An, phòng b có ph ng pháp.ướ ả ươ ệ ệ ị ươ

Sau vì có đ i tang r i ch c. Năm th 33 (1880) tri u ra b Viên ngo i lang B H ,ạ ờ ứ ứ ệ ổ ạ ộ ộ

sung Vũ kh phó giám lâm, lâu r i b N i v ph lang trung. Ki n Ph c năm đ uố ồ ổ ộ ụ ủ ế ướ ầ

(1884) thăng H ng lô t khanh bi n lý H b s v r i m v , m t năm 57 tu i.ổ ự ệ ộ ộ ự ụ ồ ố ề ấ ổ

Văn Liêm ngày th ng th cha m có hi u, làm quan có ti ng ngay th ng.ườ ờ ẹ ế ế ẳ

Tr c tên là Sính, sau đ i ra tên này.ướ ổ

Hoàng Xuân Phùng

Ng i La S n, Hà Tĩnh, nhà nghèo chăm h c. Đ h ng ti n T Đ c nămườ ơ ọ ỗ ươ ế ự ứ

th 11 (1858). B t đ u b giáo th ph Th ng Tín. Năm th 24 (1871) b Triứ ắ ầ ổ ụ ủ ườ ứ ổ

huy n Kim Thành. G p b y gi gi c bi n vùng Qu ng Yên hung hăng đánh, c pệ ặ ấ ờ ặ ể ả ướ

huy n làng, Xuân Phùng mang l và dân h t s c gi huy n y riêng đ c toànệ ệ ế ứ ữ ệ ấ ượ

v n, đ c c t lên Tri ph Ki n Th y. Khi mãn tr t đ c b Viên ngo i lang Côngẹ ượ ấ ủ ế ụ ậ ượ ổ ạ

b , r i b Lang trung. Sau b đ i xu ng Viên ngo i lang. R i lĩnh Đ c h c Qu ngộ ồ ổ ị ổ ố ạ ồ ố ọ ả

Tr xong l i vào làm tào lang. Năm th 34 (1881) lĩnh Án sát s L ng S n , g p lúcị ạ ứ ứ ạ ơ ặ

vi c quân n i lên, v Kinh ch l nh. H i đ u Đ ng Khánh lĩnh án sát s Qu ngệ ổ ề ờ ệ ồ ầ ồ ứ ả

Tr . Năm sau tri u v lĩnh Tu n Hà Tĩnh kiêm bi n công vi c ti u ph . Nh mị ệ ề ầ ủ ệ ệ ể ủ ậ

ch c xong, li n đem th i th hi u d (cho dân), nh ng k l m đ ng, l c l i nh tứ ề ờ ế ể ụ ữ ẻ ầ ườ ạ ố ấ

th i ph n nhi u theo. M i đ c m y tháng th i m r i m t, năm y 68 tu i,ờ ầ ề ớ ượ ấ ờ ố ồ ấ ấ ổ

đ c truy th Quang l c t khanh.ượ ụ ộ ự

Tr n Hy Tăngầ

T là V ng Thù. Tr c tên là Bích San, sau đ c vua ban cho tên hi n nay.ự ọ ướ ượ ệ

Ng i Mỹ L c, Nam Đ nh. Cha tên là Doãn Đ t, h c r ng, đ t khoa kỳ thi H i,ườ ộ ị ạ ọ ộ ỗ Ấ ộ

qua làm T p hi n vi n ki m th o sung Kinh diên kh i c chú, b y gi đi lĩnhậ ề ệ ể ả ở ư ấ ờ

huy n Th ch Th t, sau thăng mãi đ n Đ c h c 2 t nh S n Tây, Nam Đ nh r i bệ ạ ấ ế ố ọ ở ỉ ơ ị ồ ổ

Án sát s H ng Hoá. Làm quan nghiêm trang, c n tr ng, có ti ng t t.ứ ư ẩ ọ ế ố

Hy Tăng lúc nh thông tu khác th ng: Theo h c cha đ ti n sĩ T Đ cỏ ệ ườ ọ ỗ ế ự ứ

năm th 18 (1865), t thi h ng đ n kỳ đình đ i đ u đ ng đ u. Vua xem văn choứ ừ ươ ế ố ề ứ ầ

là l , phê r ng: "Ng i tr tu i mà li n trúng tam nguyên (84) cũng là hi m có, đóạ ằ ươ ẻ ổ ề ế

là nhà ng i tích đ c mà đ c Ph c v y. Ngày sau, n u tr n c giúp đ i, quươ ứ ượ ướ ậ ế ị ướ ờ ả

đ c thành hi u thì đó may cho n c nhà, không ph t m lòng kén ch n c t nh cượ ệ ướ ụ ấ ọ ấ ắ

c a tr m. Nay cho c i tên là Tr n Hy Tăng, cũng là cái ý m n m ng i L n (85)ủ ẫ ả ầ ế ộ ươ ạ

v y. Làm tôi mà đ c nh th cũng là không x u h . Ng i nên c g ng!". L i saiậ ượ ư ế ấ ổ ươ ố ắ ạ

may ban cho lá c thêu 4 ch "Liên trúng tam nguyên" đ t s yêu m n đ c bi t.ờ ữ ể ỏ ự ế ặ ệ

B t đ u th ch c Hàn lâm tu so n sung N i các bí th s hành t u, ti p t c làmắ ầ ụ ứ ạ ộ ư ở ẩ ế ụ

sách Nhân s kim giám. Sách xong, b đi làm quan ngoài. Qua Tri ph 2 ph Thăngự ổ ủ ủ

Bình, Đi n Bàn th i lĩnh Án sát s Bình Đ nh. Vì can vi c b đ i giáng ch c, l i bệ ờ ứ ị ệ ị ổ ứ ạ ổ

đi Tri ph An Nhân. Năm th 22 (1869), c t lên ch c H ng lô t thi u khanh bi nủ ứ ấ ứ ồ ự ế ệ

lý H b kiêm qu n thông chính ty, Hàn lâm vi n n tri n, r i sau Tham bi n cácộ ộ ả ệ ấ ệ ồ ệ

v .ụ

Hy Tăng n i thanh bí, đ c vua năng h i đ n, nói th ng không có n ý gì.ở ơ ượ ỏ ế ẳ ẩ

Vua r t khen là ng i c ng tr c, ngày càng đ i đãi thân. Sau đ c gia Th đ cấ ườ ươ ự ố ượ ị ộ

h c sĩ v n làm vi c N i các.ọ ẫ ệ ộ

"0">

G p b y gi vua mu n rõ tình hình n c ngoài, cho Tăng đi Trung Qu cặ ấ ờ ố ướ ố

công cán. Sau đó vì có tang cha r i ch c. Khi h t tang l i sung làm vi c Các r iờ ứ ế ạ ệ ở ồ

thăng T th lang L i b lĩnh Tu n ph Tr Bình. Vua thân làm ban cho bài thả ị ạ ộ ầ ủ ị ơ

r ng :ằ

B c c trùng sinh h nhắ ố ạ

Nam lai k nh t thânỷ ậ

Nam bình ta quái sự

T m xu t tá nho th nạ ấ ầ

L h i văn lan v nệ ả ậ

Hoàng s n vũ l c tânơ ượ

Đan xa kỳ t u tíchấ

Ph c ki n ch ng ti luân.ụ ế ưở

D ch> Ngó B c, đ i vinh h nhị ắ ờ ạ

V Nam m y ngày thânề ấ

Khó thay vi c quái g ,ệ ở

T m nh tay nho th n.ạ ờ ầ

L h i văn lan chuy n,ệ ả ể

Hoàng s n vũ l c m i.ơ ượ ớ

Đ n xa mong thành công.ơ

L i v gi ch chi uạ ề ữ ế ế

Và m t bài d n, đ làm vinh d cho cu c đi. Đo n đ u bài d n nói r ng:ộ ẫ ể ự ộ ạ ầ ẫ ằ

"K hi n gi tranh lúc khó khăn mà nh ng lúc bình th n, ng i quân t lo tr cẻ ề ả ườ ả ườ ử ướ

mà ăn sau. Không g p g c to, b u n ng, sao rõ đ c đ dùng s c c a Thăngặ ố ướ ặ ượ ồ ắ ủ

Khanh (86);

Tuy m c dây l ng l ng, áo c u nh cũng có th thi th tài năng c a Thúc Tặ ư ỏ ừ ẹ ể ố ủ ử

(87). Ng i hãy đi đi, ta r t trông mong đó. L i nói r ng : Ph i tài năng nh Kh uươ ấ ạ ằ ả ư ấ

Công, nhiên h u Hà N i m i đ c toàn phú túc, có tài cán c a Tiêu Hà r i Quanậ ộ ớ ượ ủ ồ

Trung m i không thi u l ng th c. V y h là ng i th nào (mà làm đ c th ")ớ ế ươ ự ậ ọ ươ ế ượ ế

Ch là có chí (mà thôi). Đo n cu i nói r ng: "Làm bài th "Cao c u nh nhu" màỉ ạ ố ằ ơ ừ ư

Qu c Vũ t (88) không m t ti ng là ch c h p ng a tre đ ti n mà Quách T h uố ử ấ ế ự ọ ự ể ễ ế ầ

(89) tr v đ c s m" (90).ở ề ượ ớ

Sau l i th y Hà N i m i m Th ng chính, l i cho đ i lĩnh Tu n ph Hàạ ấ ộ ớ ở ươ ạ ổ ầ ủ

N i và l i ban cho m t bài th r ng :ộ ạ ộ ơ ằ

Sinh tài t th ph h sinhế ế ỉ ư

Hu ng th tam nguyên bá đ i danh.ố ị ạ

Thi m y hùng quan thành trách tr ngể ủ ọ

Hành đăng c ng sĩ c niên khinhườ ự

Nho th n lý qu n T thi thầ ậ ư ố

Th ng chính h ng bang hi u nh t thànhươ ư ệ ậ

Duy ngã h u tâm phi n nhĩ ngữ ề ứ

Nh hà, H ng th y nh t thâm tìnhị ươ ủ ấ

D ch:ị

Sinh tài giúp đ i s ng ch ng u ngờ ố ẳ ổ

Hu ng đ tam nguyên ti ng l y l ngố ỗ ế ẫ ừ

Phi n g i hùng phiên (91) trách nhi m n ngề ử ệ ặ

B n m i há ph i tu iố ươ ả ổ

Nho th n tr qu n nghĩ thi thầ ị ậ ố

Th ng chính giàu n c công ngày nênươ ướ

Nay ta có lòng phi n ng i giúpề ươ

Dòng Nh , sông H ng m i tình sâu.ị ươ ố

L i có m t bài tr ng ca đ t ý, đo n đ u có nh ng câu r ng :ạ ộ ườ ể ỏ ạ ầ ữ ằ

Xuân phong bách lý h u thiên lýự

Tr ng đình, đo n đình đ lý dĩườ ả ệ

Tân niên, tân nguy t t ng nhĩ hànhệ ố

H u ý tân đ di c b t dĩ.ữ ồ ệ ấ

D ch:ị

Gió xuân trăm d m l i nghìn d mặ ạ ặ

Tr ng đình, đo n đình đ a liên miênườ ả ư

Năm m i tháng m i ti n chân ng iớ ớ ễ ươ

Có ý tân đ (92) cũng ch ngồ ẳ

Đo n cu i nói:ạ ố

S h c y hà? h c trí d ngở ọ ọ ụ

Thông ph ng th c v kỳ vô úngươ ứ ụ

Nh c th y tu đ ng châm nh c tâmạ ủ ươ ạ

Tr c nh b t h n thâm nan đ ngọ ị ấ ỗ ộ

B t tu chi t li u t ng lâm hànhấ ế ễ ặ

Văng ph c canh ca b t t n tìnhụ ấ ậ

Đan đ c ngô dân th kỳ Ph cắ ụ ướ

Nh nhân, thùy ti u bá tài danh.ư ể

D ch:ị

H c đ làm gì? h c đ dùngọ ể ọ ể

Hi u r ng th c th i không b t c.ể ộ ứ ờ ế ắ

Vui n c (93) ph i nên th c vui lòng,ướ ả ự

Đ c không tr n l n, sâu khó su t.ụ ộ ẫ ố

Ch ng c n tăng li u khi lâm hàẳ ầ ễ

Đi l i n i hát, tình không h t.ạ ố ế

Ch c n dân ta đ c h ng Ph c,ỉ ầ ượ ưở ướ

Nhân (94) th , ai chê tài danh (nghi p) bá (95)ế ệ

B y gi nhân khi h u s v a xong, Hy Tăng làm vi c gi nh t m c, l i, dânấ ờ ữ ự ừ ệ ữ ấ ự ạ

s mà yêu.ợ

Năm th 31 (1878), c i b t Tham tri L b sung Chánh s sang Tây. Tăngứ ả ổ ả ễ ộ ứ

đ n Kinh vào y t ki n vua xong, li n m c b nh r i m t, năm y 38 tu i. Vua làmế ế ế ề ắ ệ ồ ấ ấ ổ

th vi ng r ng :ơ ế ằ

Long biên tài h ng Ph ng thành h iướ ượ ồ

Tri u đ i do hi, vĩnh bi t thôi.ệ ố ệ

Gi Ngh thi u niên nan c u d ngả ị ế ử ụ

Hán Văn ti n t ch chính ho ng khai.ề ị ằ

Tam nguyên thanh giá l u tàn trúcư

Bán d phong s ng l c t o maiạ ươ ạ ả

Không c th a tra tùy Bác V ngứ ừ ọ

K h i thiên mã t tây lai.ỷ ồ ự

D ch:ị

Long biên, v a tr l i kinh thànhừ ở ạ

Còn mong v i h i đã vĩnh bi t.ờ ỏ ệ

Gi i Ngh (96) tu i tr khó dùng lâu.ả ị ổ ẻ

Chi u tr c (97) Hán Văn đ ng m r ng.ế ướ ươ ở ộ

Thanh giá tam nguyên l u s sáchư ử

Gió s ng n a đêm r ng mai s m.ươ ử ạ ớ

Suông nh c i thuy n theo Bác V ng (98).ớ ưỡ ề ọ

Bao gi thiên mã (99) t Tây v .ờ ự ề

L i d r ng : "Tr n Hy Tăng chân khoa giáp xu t thân, có h c v n, ki nạ ụ ằ ầ ấ ọ ấ ế

th c, tr m đ ng mong y thi th h u d ng. Nh ng khí tinh anh quá phát ti t,ứ ẫ ươ ố ữ ụ ư ế

cu i cùng không đ c dùng, mang theo chí nguy n mà t tr n. Ng i x a nói :ố ượ ệ ừ ầ ườ ư

"Ti n mà s c bén th i thoái nhanh chóng", th c là không sai. Tr m l y đ không ítế ắ ờ ự ẫ ấ ỗ

ng i, nh ng không ph ti ng khoa danh đ c nh Hy Tăng cũng không có m y.ườ ư ụ ế ượ ư ấ

Th mà "tìm khó, m t d " không xi t ti c th ng!" R i sai ban c p h u đ maiế ấ ễ ế ế ươ ồ ấ ậ ể

táng. Khi đ a v l i sai t nh th n ban t .ư ề ạ ỉ ầ ế

Hy Tăng tr tu i, làm quan chính tr c dám nói, trên đ c vua hi u bi t, l y thànhẻ ổ ự ượ ể ế ấ

tr c đ i đãi nh b n bè, m t s tri ng hi m có đ i, h c gi i l y làm ca t ng.ự ố ư ạ ộ ụ ộ ế ở ờ ọ ớ ấ ụ

Ph m Thanh Th cạ ụ

T là Thu n Chi, ng i Duy Xuyên, Qu ng Nam, tính thanh liêm ngay th ng.ự ầ ườ ả ẳ

Đ h ng ti n T Đ c năm th 17 (1864). B t đ u b Hu n đ o Duy Xuyên r iỗ ươ ế ự ứ ứ ắ ầ ổ ấ ạ ồ

thăng Tu so n lĩnh Tri huy n H ng Trà có ti ng t t. Vào làm Giám sát ng sạ ệ ươ ế ố ự ử

chuy n sang Viên ngo i lang L i b r i sau th Lang trung. Năm th 36 (1883),ể ạ ạ ộ ồ ự ứ

đ i b Th đ c h c sĩ lĩnh Án sát s Qu ng Tr , làm vi c công b ng đ c dân yêu,ổ ổ ị ộ ọ ứ ả ị ệ ằ ượ

r i đ i v bi n lý Binh b kiêm Ch ng Đ i lý t n tri n.ồ ổ ề ệ ộ ưở ạ ự ấ ệ

Ki n Ph c năm đ u (1884) vua d r ng : "Ch c Kinh tri u t x a v nế ướ ầ ụ ằ ứ ệ ừ ư ẫ

tr ng, cũng vì là vi c khó. G n đây b sung ít th y đ c ng i gi i". Bèn choọ ệ ầ ổ ấ ượ ườ ỏ

Thanh Th c lĩnh Th a Thiên ph doãn. Sau đ i đi B chính s Bình Thu n ch aụ ừ ủ ổ ố ứ ậ ư

đ c bao lâu th i m ch t năm 53 tu i. Anh là Thanh Châu, Thanh Nhã, em làượ ờ ố ế ổ

Thanh Nghiêm đ u có ti ng hay ch . Thanh Châu đ h ng ti n Thi u Tr nămề ế ữ ỗ ươ ế ệ ị

đ u (1841), Thanh Nhã phó b ng T Đ c năm th 4 (1851), đ u làm đ n Triầ ả ự ứ ứ ề ế

huy n. Thanh Nghiêm đ h ng ti n T Đ c năm th 26 (1873) ch a k p làmệ ỗ ươ ế ự ứ ứ ư ị

quan. Con Nhã là Thanh L ng, con Nghiêm là Thanh Túc cùng đ kỳượ ỗ

Hà Văn Quan

T là T Th ch, ng i Phong L c, Qu ng Bình. T ng t là Loan làm k úyự ử ạ ườ ộ ả ằ ổ ỵ

tri u Lê. T 3 đ i là Th c, làm n i th bu i qu c s . Cha là Nhàn, đ tú tài khoaề ổ ờ ướ ộ ị ổ ố ơ ỗ

Tân t niên hi u Minh M ng.ỵ ệ ạ

Văn Quan, lúc tr có ti ng hay ch . T Đ c năm th 18 (1865) thi H i đẻ ế ữ ự ứ ứ ộ ỗ

phó b ng. Do chân N i các ki m th o b Đ ng tri lĩnh huy n Gia L c r i chuy nả ộ ể ả ồ ồ ệ ộ ồ ể

đi ph Bình Giang. Quan t nh th y tâm đ a, công vi c khá, làm s ti n lên, r iủ ỉ ấ ị ệ ớ ế ồ

thăng Th đ c lĩnh Hà Tĩnh qu n đ o. Năm th 26 (1873), gia Th gi ng h c sĩị ộ ả ạ ứ ị ả ọ

sung phó s sang Yên Kinh. Khi v , b H ng lô t khanh bi n lý Binh b .ứ ề ổ ồ ự ệ ộ

Năm th 28 (1875), vua b o : Văn Quan b làm quan ngoài ch a lâu, chu nứ ả ổ ư ẩ

cho đ i b đi án sát Ninh Bình cho đ c thêm thông th o. Văn Quan dâng s xinổ ổ ượ ạ ớ

l u l i Kinh đ h c t p chính th . Vua cho phép. Năm y có cu c duy t l n vư ạ ể ọ ậ ể ấ ộ ệ ớ ề

tr n pháp th y binh, b binh, hình dong quân đ i nghiêm ch nh, đ c th ng kimậ ủ ộ ộ ỉ ượ ưở

ti n nhi u l n. Năm th 31 (1878) c t lên Binh b H u th lang sung Ch kh oề ề ầ ứ ấ ộ ữ ị ủ ả

tr ng Nam Đ nh, r i thì th Tham tri.ườ ị ồ ự

Văn Quan dâng s tâu bày v binh chính, xin d n l p đ i ngũ, hu n luy nớ ề ồ ậ ộ ấ ệ

binh sĩ, li u thêm l ng so n và rèn đúc súng ng đ phòng khi dùng đ n. L iệ ươ ạ ố ể ế ạ

th y đ ng bi n nhi u khi b nghẽn, xin ch n th y binh l p đ o tu n ti u. Cácấ ườ ể ề ị ọ ủ ậ ạ ầ ễ

vi c xin đ u đ c giao xu ng quan coi vi c xem xét bàn đ nh thi hành. Nămệ ề ượ ố ệ ị

th 34 (1881), vua d r ng : "Văn Quan làm quan là ng i bi t lo n c yêu dân,ứ ụ ằ ườ ế ướ

chăm ch c g ng, mà nhà c cha m già, v y ban cho sâm, qu , b c, l a làm đ cỉ ố ắ ổ ẹ ậ ế ạ ụ ặ

n". Năm sau vì cha m t, r i ch c. Không bao lâu, l i g i ra làm vi c, cho tăngơ ấ ờ ứ ạ ọ ệ

Tham tri Binh b .ộ

Ki n Ph c năm đ u (1884), lĩnh T ng đ c H i An. B y gi s tình canế ướ ầ ổ ố ả ấ ờ ự

cách, b n Hán gian nhà Thanh xúi gi c dân n i bi n, đ ng sá nghẽn tr . Vănọ ụ ổ ế ườ ở

Quan đi m t mình đ n nh m ch c, h t lòng v v , toàn h t đ c yên, có u chi uộ ế ậ ứ ế ỗ ề ạ ượ ư ế

khen ng i. B y gi quan Pháp ng có thông đ ng v i dõng nhà Thanh, bèn b t Vănợ ấ ờ ờ ồ ớ ắ

Quan đem v Gia Đ nh, mang yên trí Côn Lôn. M i h n m t năm, thì đ n nămề ị ở ớ ơ ộ ế

đ u Đ ng Khánh (1886) hòa ngh thành, Quan t Gia Đ nh tr v , đ c b th langầ ồ ị ừ ị ở ề ượ ổ ị

lĩnh Tham tri Công b kiêm qu n Đô sát vi n. Quan dâng s t ch i không đ c y.ộ ả ệ ớ ừ ố ượ

R i l i b th c hàm, trông nom công vi c xây d ng C n chính di n. T bi u t nồ ạ ổ ự ệ ự ầ ệ ờ ể ạ ơ

c a Quan có nói r ng : "Khi đem t m thân hi u n c, đã đ nh l y cái ch t đ nủ ằ ấ ế ướ ị ấ ế ề

đáp; ngày đ n ch n hoang vu muôn d m, không ng đ c s ng quay v ". L i :ế ố ặ ờ ượ ố ề ạ

"Con chim trong l ng l i đ c th y t ng mây xanh mà bay li ng, con ng a hènồ ạ ượ ấ ầ ệ ự

trong chu ng l i đ c đem th roi thúc trên con đ ng yên vui". Tháng giêng nămồ ạ ượ ử ườ

th 3 (1888), th Th ng th Hình b sung C m t vi n đ i th n, r i m t t iứ ự ượ ư ộ ơ ậ ệ ạ ầ ồ ấ ạ

ch c.ứ

Bu i đ u Văn Quan m c b nh, vua nghĩ tình công lao v t luôn ban choổ ầ ắ ệ ấ ả

sâm qu quí. Đ n khi m t, h u c p ti n, l a và cho ban t t i nhà. B y gi Quanế ế ấ ậ ấ ề ụ ế ạ ấ ờ

62 tu i. Sách làm ra có quy n "Yên hành nha ng thi c o". Con là : Văn Khai, mổ ể ữ ả ấ

th Hàn lâm ki m th o; Văn Kháng, đ c nhân.ụ ể ả ỗ ử

Thành Ng c U nọ ẩ

T là Hành Chi, t tiên là ng i Vi t (Qu ng Đông). T lâu đ i là Quang Dự ổ ườ ệ ả ổ ờ ụ

làm quan nhà Minh, b sang tr giáo Hoan châu, sau v Trung Qu c. Qua m y đ iổ ợ ề ố ấ ờ

nhà Minh m t, con cháu l i sang n c Nam, đ n ch cũ trong thành Đông Quan,ấ ạ ướ ế ỗ ở

t c là huy n Th X ng thu c Hà N i ngày nay, làm nhà .ứ ệ ọ ươ ộ ộ ở

Ng c U n lúc tr chăm h c, tính thành th c, ngay th ng. Đ t khoa, kỳ thiọ ẩ ẻ ọ ự ẳ ỗ Ấ

H i T Đ c năm th 18 (1865) do chân Hàn lâm vi n ki m th o b Tri huy nộ ự ứ ứ ệ ể ả ổ ệ

Tiên Du. Năm th 25 (1872) b Giám sát ng s , tr n tình v có cha m già, đ cứ ổ ự ử ầ ề ẹ ượ

b Đ c h c H ng Yên đ ti n h u h ph ng d ng.ổ ố ọ ư ể ệ ầ ạ ụ ưỡ

Ng c U n chăm ch gi ng d y, h c trò theo h c nhi u. Tr c sau làm h cọ ẩ ỉ ả ạ ọ ọ ề ướ ọ

quan h n 10 năm, gia hàm mãi đ n Th đ c h c sĩ, và Đ ng Khánh năm th 2ơ ế ị ộ ọ ồ ứ

(1887) thăng Quang l c t khanh, đ u v n lĩnh ch c nh cũ. Năm th 3 (1888)ộ ự ề ẫ ứ ư ứ

đ c tri u v sung Qu c s quán To n tu, r i m m t năm 59 tu i. Con là Tr đượ ệ ề ố ử ả ồ ố ấ ổ ứ ỗ

h ng ti n, nay th ch c Tu so n.ươ ế ụ ứ ạ

Times New Roman" color="red">Nguy n Cễ ơ

Tr c tên là Đ c Kỳ, ng i An L c, S n Tây. V n là chân c nhân đi mướ ứ ườ ạ ơ ố ử ộ

dõng theo quân th , sau đ c b giáo th . T Đ c năm th 18 (1865) thi H i đứ ượ ổ ụ ự ứ ứ ộ ỗ

phó b ng, th ch c Hàn lâm Tu so n sung N i các tu th . R i c t lên tr c tác,ả ụ ứ ạ ộ ư ồ ấ ướ

qua Tri ph 2 ph Hà Trung, Tĩnh Gia, b Nghĩa H ng Đ ng tri ph l i tri u vủ ủ ổ ư ồ ủ ạ ệ ề

làm C p s trung Hình khoa. Sau b Hình b lang trung, vì quan trên xét, có l i xinấ ự ổ ộ ờ

cho đ i đi ch ít vi c đ sung S quán biên tu.ổ ỗ ệ ể ử

Năm th 33 (l880) b Hàn lâm th đ c h c sĩ sung to n tu H i đ u Ki nứ ổ ị ộ ọ ả ồ ầ ế

Ph c b giáng m t tr t v h u d ng. Con là Đ m, đ h ng ti n.ướ ị ộ ậ ề ữ ưỡ ạ ỗ ươ ế

D ng Danh Thànhươ

Hi u là T nh Hiên, lúc tr thông minh hi u bi t, 10 tu i đã bi t làm văn. Đệ ỉ ẻ ể ế ổ ế ỗ

h ng ti n Minh M ng năm th 18 (1837). Thi H i trúng cách, nh ng can vi tươ ế ạ ứ ộ ư ế

trang sai l m can công l nh, giao B L i lu n t i, lâu r i đ c tha v . Thành càngấ ệ ộ ạ ậ ộ ồ ượ ề

ra s c đ c sách gi ng tìm v môn h c các sách kinh, h c trò theo h c ngày m tứ ọ ả ề ọ ọ ọ ộ

đông. Phiên s Nguy n Đăng Giai r t tr ng, cho con theo h c. T Đ c năm th 18ứ ễ ấ ọ ọ ự ứ ứ

(1865), xu ng chi u cho trong Kinh và các t nh ti n c ng i có tài đ c, T ng đ cố ế ỉ ế ử ườ ứ ổ ố

Ninh Thái Nguy n Tri Ph ng xin ti n c lên, đ c b Cung ph ng lĩnh Hu n đ oễ ươ ế ử ượ ổ ụ ấ ạ

An L c, r i qua thăng Tr c tác lĩnh Đ c h c B c Ninh. Năm 70 tu i h u trí r iạ ồ ướ ố ọ ắ ổ ư ồ

ch t.ế

Danh Thành ng i hòa nhã gi n d và c n th n, ch a t ng nói đi u l m l iườ ả ị ẩ ậ ư ừ ề ầ ỗ

c a ai, vì tính h nh ch t phác, đ c h c gi i đ ng th i kính tr ng. Có làm raủ ạ ấ ượ ọ ớ ươ ờ ọ

t p : "Nhn luân giám", nh ng đi u bàn nói, sau khi làm quan đ u theo đ c c .ậ ữ ề ề ượ ả

Phan Duy Thanh

Ng i Quỳnh L u, Ngh An. Đ h ng ti n T Đ c năm th 17 (1864), b tườ ư ệ ỗ ươ ế ự ứ ứ ắ

đ u b Giáo th Bình Giang. Năm th 24 (1871) b Đ ng tri ph lĩnh Tri huy nấ ổ ụ ứ ổ ồ ủ ệ

B Tr ch. Qua Tri ph 2 ph Qu ng Tr ch, Hoài Nhân, chuy n vào Ch s H bố ạ ủ ủ ả ạ ể ủ ự ộ ộ

r i thăng Vũ kh Viên ngo i lang sung Giám lâm. Năm th 30 (1877) b Đ c h cồ ố ạ ứ ổ ố ọ

Qu ng Bình, nh m ch c 5 năm th i tri u vào làm Lang trung Binh b . Năm thả ậ ứ ờ ệ ộ ứ

36 (1883) gia Hàn lâm th đ c h c sĩ lĩnh Đ c h c S n Tây, thì m v r i m t nămị ộ ọ ố ọ ơ ố ề ồ ấ

56 tu i.ổ

Duy Thanh có ti ng là liêm khi t, qua ngôi ph huy n t i đâu, lúc đ i đi làế ế ủ ệ ạ ổ

khi n ng i ta nh . Khi coi gi vi c h c càng chăm gi ng d y, m i khi gi ngế ườ ớ ữ ệ ọ ả ạ ỗ ả

nghĩa sách, t t nghiêm ch nh nét m t, ng i ngay ng n ch a t ng n n chút nào.ấ ỉ ặ ồ ắ ư ừ ả

Sách làm ra có : "Ngũ luân kim kính l c", "Tam ho c châm", l i quy n "C danhụ ặ ạ ể ổ

th n s tích" là khuôn phép làm quan truy n làm sách gia hu n. Con là Ph ,ầ ự ề ấ ổ

Khang, đ u chân c nhân. Ph năm t D u niên hi u Hàm Nghi thi H i đ c th ,ề ử ổ Ấ ậ ệ ộ ượ ứ

trúng cách; khi vào Đình thí, nhân s y vi c ch a k p truy n lô. C đ n khoa thi,ẩ ệ ư ị ề ứ ế

Ph luôn m c b nh xin t ch i. Khang đ h ng ti n.ổ ắ ệ ừ ố ỗ ươ ế

Vũ Như

T là Đông V n, t tiên ng i H i D ng, sau d i đ n (huy n) Thự ấ ổ ườ ở ả ươ ờ ế ệ ọ

X ng, Hà N i. Nh đ ti n sĩ T Đ c năm th 21 (1868), vào Đình thí đ ng đ u.ươ ộ ư ỗ ế ự ứ ứ ứ ầ

B Tri ph T S n r i chuy n đi Đ c h c Hà N i. Đ c tri u v tri u th v vănổ ủ ừ ơ ồ ể ố ọ ộ ượ ệ ề ề ử ề

h c, qu là uyên bác, đ c c t lên Quang l c t khanh sung bi n N i các s v .ọ ả ượ ấ ộ ự ệ ộ ự ụ

Năm th 35 (1882) quy n sung Tu n ph Hà N i. Sau d i đ n đóng huy n Tứ ề ầ ủ ộ ờ ế Ở ệ ừ

Liêm. Năm sau, hòa ngh thành, kiêm lĩnh T ng đ c. Nguy n H u Đ tr v l sị ổ ố ễ ữ ộ ở ề ỵ ở

làm vi c, thì Nh v Kinh th ch c Hàn lâm vi n tr c h c sĩ sung S quán To nệ ư ề ụ ứ ệ ự ọ ử ả

tu. H i đ u niên hi u Đ ng Khánh (1886), thăng L b Tham tri v n sung ch c Sồ ầ ệ ồ ễ ộ ẫ ứ ử

quán r i m ch t.ồ ố ế

>

Lâm Hoành

Tr c tên là Chu n, ng i Gio Linh, Qu ng Tr . Đ phó b ng kỳ thi H i T Đ cướ ẩ ườ ả ị ỗ ả ộ ự ứ

năm th 21 (1868), đ c b Tri huy n Kim thành nhi p (làm thay công vi c ch cứ ượ ổ ệ ế ệ ứ

to h n khi ch c này v ng hay khuy t) ph v Ninh Giang. Năm th 25 (1872), doơ ứ ắ ế ủ ụ ứ

chân Qu c t giám T nghi p c t lên bi n lý L i b , r i Tham bi n N i các s vố ử ư ệ ấ ệ ạ ộ ồ ệ ộ ự ụ

b đi án sát sổ ứ

Năm th 31 (1878) sung Phó s sang Yên Kinh, khi v , H lý tu n ph Nam Ngãi.ứ ứ ề ộ ầ ủ

Sau đó đ i b B chính s Qu ng Ngãi, g p lúc đ i s ng khó khăn, tâu xin khuy nổ ổ ố ứ ả ặ ờ ố ế

quyên ch n c p giúp dân, c u s ng r t nhi u ng i. Năm th 24 (1881) b H uẩ ấ ứ ố ấ ề ườ ứ ổ ữ

th lang Công b r i th H u tham tri. Hoành dâng s nói c a bi n Thu n An làị ộ ồ ự ữ ớ ử ể ậ

c a ngõ Kinh s , vi c phòng b r t là quan y u Và t khi có ngo i ho n đ n nayử ư ệ ị ấ ế ừ ạ ạ ế

h n 20 năm, (ng i x a nói) "bu c t lúc ch a m a" mà nay còn s khoáng nhơ ườ ư ộ ừ ư ư ợ ư

v y l th t nhiên có vi c x y ra th i trông c y vào đâu”. Vua chu n cho đi ch thậ ơ ế ệ ả ờ ậ ẩ ỉ ị

công vi c s a sang c a bi n. Năm th 36 (1883) sung Thu n An h i phòng phóệ ử ử ể ứ ậ ả

phòng huy n, g p b y gi n c Pháp đem chi n thuy n đ n đánh, Hoành cùngệ ặ ấ ờ ướ ế ề ế

v i H u quân Lê Sỹ, Th ng ch Lê Chu n, Ch ng v Nguy n Trung đ u b ch tớ ữ ố ế ẩ ưở ệ ễ ề ị ế

(vi c chép truy n Sỹ). H i đ u Ki n Ph c (1884) truy t ng Công b Th ngệ ở ệ ồ ầ ế ướ ặ ộ ượ

th . Con là Hoàn do chân m th Biên tu làm đ n Lang trung Công b .ư ấ ụ ế ộ

Nguy n Văn Áiễ

Ng i Yên L c, S n Tây. Ban đ u chân tú tài đi tòng quân có công. T Đ c nămườ ạ ơ ầ ự ứ

th 22 (1869), đ ti n sĩ. G p b y gi biên gi i, th c ph bành tr ng, ái mứ ỗ ế ặ ấ ờ ở ớ ế ổ ỉ ướ ộ

dõng đi theo Ti u ph s Ông Ích Khiêm ti n đánh. R i đ c b Tri ph Hoàiễ ủ ứ ế ồ ượ ổ ủ

Đ c, vi c quan khoan dung, gi n dí, l i dân yêu m n. B vi c ph i mi n ch c, sauứ ệ ả ạ ế ị ệ ả ễ ứ

l i dùng cho lĩnh đ ng tri ph Vĩnh T ng. R i l i tri u v làm N i các th a ch .ạ ồ ủ ườ ồ ạ ệ ề ộ ừ ỉ

K đó, sung Tán t ng quân v quân th Thái Nguyên th i m r i m th y ch aế ươ ụ ứ ờ ố ồ ấ ấ ư

đ c thi th , l y làm ti c, cho truy th Th gi ng h c sĩ. Con là Chí, đ h ng ti n.ượ ố ấ ế ụ ị ả ọ ỗ ươ ế

Nguy n H u Đễ ữ ộ

T là Hy Bùi, ng i T ng S n, Thanh Hóa, t tiên theo vào vùng Thu n Qu ng - tự ườ ố ơ ổ ậ ả ừ

h i qu c s , lâu đ i công lao th phi t, đ n ông h là H u D t cùng hi n qui. Đãồ ố ơ ờ ế ệ ế ọ ữ ậ ể

có truy n l i r ng khi H u Đ còn th u, t ng đ c (ông h ) d y cho 5 ch :ề ạ ằ ữ ộ ơ ấ ừ ượ ọ ạ ữ

Ki n, Nguyên, L i, Trinh mà Đ su t 7 tháng không đ c đ c. Đùa ngh ch v i tr ,ề ợ ộ ố ọ ượ ị ớ ẻ

không may ngã vào ch o n c nóng g n ch t, đ c danh y ch a cho, qua đêmả ướ ầ ế ượ ữ

th i t nh kh i. L i m t l n ngã xu ng n c c a bi n, sóng l n d n d p khôngờ ỉ ỏ ạ ộ ầ ố ướ ở ử ể ớ ồ ậ

làm th nào c u đ c, sau gi t vào doi cát đ c thoát. Th c gi b o r ng : n nế ứ ượ ạ ượ ứ ả ả ằ ạ

l n không ch t th i t t có l c sau. T đó s c hi u bi t b ng khác th ng, bèn điớ ế ờ ấ ộ ừ ứ ể ế ỗ ườ

h c, ngày m t t n t i. Nh ng đi thi nhi u l n không đ , l i vào nhà Thái h c cọ ộ ấ ớ ư ề ầ ỗ ạ ọ ố

chí h c t p. T Đ c năm th 20 (1867) đ h ng ti n, b y gi đã 35 tu i. B tọ ậ ự ứ ứ ỗ ươ ế ấ ờ ổ ắ

đ u b giáo th Kinh Môn r i đi Huy n doãn Nghiêu Phong. B y gi th gi c bi nầ ổ ụ ồ ệ ấ ờ ế ặ ể

đ ng bành tr ng. Khi đã đ n nh m ch c, chu n b đinh tráng, s a thuy n ghe,ươ ướ ế ậ ứ ẩ ị ử ề

luôn đánh b i gi c các n i Xuân áng, Hà Nguyên, L c Viên. Tên đ u s gi c là Hạ ặ ở ơ ạ ầ ỏ ặ ồ

V n mang h n trăm chi c thuy n đ n ch c xâm ph m b cõi, Đ sai ng i đ nạ ơ ế ề ế ự ạ ờ ộ ườ ế

gi ng gi i, gi c li n kéo đi. Đ nh n huy n có ti ng gi i, th s Lê Tu n có dângả ả ặ ề ộ ậ ệ ế ỏ ị ư ấ

s nói là ng i có th dùng vào vi c lớ ườ ể ệ ớ

Năm th 36 (1883), Th ng bi n t nh v Qu ng Yên Mùa đông năm y phía đôngứ ươ ệ ỉ ụ ả ấ

nam Hà, Ninh n i ti p nhau th th , H u Đ cùng v i Tu n ph H Tr ng Đìnhố ế ế ủ ữ ộ ớ ầ ủ ồ ọ

bàn nhau s a sang vi c gi thành, nhân tâm h n đ c yên. B ng gi c bi n th aử ệ ữ ơ ượ ỗ ặ ể ừ

c ùa nhau kéo đ n, b H u Đ đánh b i La Đ n. Qu m t tháng, Khâm saiơ ế ị ữ ộ ạ ở ồ ả ộ

Nguy n Văn T ng cùng v i Th ng soái Pháp là Phi L c đáp tàu th y ra gi ngễ ườ ớ ố ặ ủ ả

đ nh hòa c, g p H u Đ c a bi n, m i cùng đi, đ n H i D ng, y cho quy nị ướ ặ ữ ộ ở ử ể ờ ế ả ươ ủ ề

bi n công vi c B chánh s . Khi quan m i đ n đ i làm Bang bi n H i D ng t nhệ ệ ố ứ ớ ế ổ ệ ả ươ ỉ

v . Năm sau sung Giám đ c H i Phòng công s , l i quy n sung Ti u ph s điụ ố ả ở ạ ề ễ ủ ứ

tu n sát đ ng bi n. Gi c V n đem toàn l c đ n đánh t nh thành, gian thuy n ầ ườ ể ặ ạ ự ế ỉ ề ở

b n sông. Th ng soái Pháp t H i Phòng sai chi c tàu nh đ n thám thính. Đêmế ố ừ ả ế ỏ ế

khuya bóng thuy n l n l n, viên đ c phòng T Hi n cho là thuy n gi c, phát pháoề ộ ẫ ố ạ ệ ề ặ

b n đánh, chi c tàu nh b th ng quay v . Ti p đó nh n đ c th c a nhà thắ ế ỏ ị ươ ề ế ậ ượ ư ủ ờ

đ o báo là quân Pháp đ n n đ nh đ n ngày nào đó th i đánh thành. T ng đ cạ ế ấ ị ế ờ ổ ố

Ph m Ý và cùng thành đ u c s . H u Đ bàn b c làm t th nh linh m cạ ề ả ợ ữ ộ ạ ờ ư ờ ụ

chuy n đ t giúp, vi c bèn thôi. Gi c cho ta là có vi n binh, cũng t kéo đi. Sau đó,ể ạ ệ ặ ệ ự

đánh nhau v i gi c Kinh Môn b thua, vì có công lao tr c, đ c x nh . B ngớ ặ ở ị ướ ượ ử ẹ ỗ

ti p t c th gi c nói sẽ đ n đánh t nh và H i Phòng. Ý th nh c u th ng soái Phápế ụ ư ặ ế ỉ ả ỉ ầ ố

ra quân, và y H u Đ nói (v i Tây) v đ a th núi sông r i d m m a xông th ngủ ữ ộ ớ ề ị ế ồ ầ ư ẳ

đ n sào huy t gi c, c phá đ c. T đó đ ng gi c không dám c u k t, c m tế ệ ặ ả ượ ừ ả ặ ấ ế ả ộ

vùng đ c yên. Năm th 28 (1875) gia hàm H ng lô t khanh sung Th ng chínhượ ứ ồ ự ươ

kiêm T ng đ c H i Phòng.ổ ố ả

Năm y, Đ xin ngh gi h n v ch trong Kinh chăm nom cha m , m m . Vuaấ ộ ỉ ả ạ ề ỗ ở ẹ ồ ả

h i v vi c B c kỳ, Đ nói B c kỳ có 3 đi u khó khăn l n là vi c đê, n n l u dânỏ ề ệ ắ ộ ắ ề ớ ệ ạ ư

và th ng chính, r i tâu bày v nh ng công vi c nên làm : Vi c đê đi u công phu,ươ ồ ề ữ ệ ệ ề

phí t n r t l n, m t phen x p đ t có quan h đ n l i l i muôni, xin cho khám xétổ ấ ớ ộ ế ặ ệ ế ợ ạ

kỹ r i bàn b c v i quan t nh làm t p tâu lên. N n l u dân thì nói b n này là nh ngồ ạ ớ ỉ ậ ạ ư ọ ữ

ph tr n bên nhà Thanh, hung hãn khó thu n l i đ c, tr c đ n gi đã hao phíỉ ố ầ ạ ượ ướ ế ờ

l ng, ti n, rút c c v n không xong. Xin do đ a ph ng tùy ti n x p đ t choươ ề ụ ẫ ị ươ ệ ế ấ

chúng đ n , n u chúng b ng ng nh không hi u lẽ th i th ng ngh v i quanế ở ế ướ ạ ể ờ ươ ị ớ

Pháp hi p l c ti u tr . V vi c Th ng chính th i nói ý phái viên ch c gi i giangệ ự ễ ừ ề ệ ươ ờ ứ ỏ

hi p l c v i h cùng trông nom làm, m i l i ta c n n m v ng đ ng chuôi. Vuaệ ự ớ ọ ố ợ ầ ắ ữ ằ

khen, nghe l i, r i c i b làm L i b bi n lý sung Tham bi n Th ng b c s v .ờ ồ ả ổ ạ ộ ệ ệ ươ ạ ự ụ

Đ nhân l i dâng s nói vi c ch m thi H i, quan tr ng l y đ b a bãi, khôngộ ạ ớ ệ ấ ộ ườ ấ ỗ ừ

x ng đáng, hình tích ám mu i. Đình th n xét qu đúng, l i đ c cho là nêu t u cóứ ộ ầ ả ạ ượ ấ

s th c, đ c th ng th Quang l c t khanh lĩnh Tu n ph Hà N i kiêm Ch ngự ự ượ ưở ụ ộ ự ầ ủ ộ ưở

th ng chính.ươ

Sau khi đ n nh m ch c, dâng s tâu v k sách s a trong phòng ngoài. L i xinế ậ ứ ớ ề ế ử ạ

chia n c ra làm 5 đ o, đ u đ t ch c tuyên sát kinh l c tru t tr c đ i th n.ướ ạ ề ặ ứ ượ ấ ắ ạ ầ

Phàm m i vi c thu c trong đ o nh t nh t ph i xem xét, ph i xét thân hào đ aọ ệ ộ ạ ấ ấ ả ả ị

ph ng tâu xin ch n dùng, khi n cho trong ngoài d a vào nhau, nh nanh vu tươ ọ ế ự ư ố

gi l y nhau, n u h có sinh lòng nào th i quây qu n l i mà h ng ng v i nhau.ữ ấ ế ọ ờ ầ ạ ưở ứ ớ

Vi c giao xu ng đình ngh r i b . Đ l i tâu bày chính sách l n v binh chính, tàiệ ố ị ồ ỏ ộ ạ ớ ề

chính c th y 8 đi u giao xu ng đình th n bàn ngh , có đôi vi c thi hành. B y giả ả ề ố ầ ị ệ ấ ờ

(quân) đoàn c a h L u (L u Vĩnh Ph c) c y đông, kiêu căng, ngang trái. H uủ ọ ư ư ướ ậ ữ

Đ bi t đ i c c s p bi n đ i, mà h L u cùng binh lính ng i khách đ u khôngộ ế ạ ụ ắ ế ổ ọ ư ườ ề

đ trông c y, dâng s nói mãi v vi c này. L i t xin đi (tu n) biên gi i sung Đoanủ ậ ớ ề ệ ạ ư ầ ớ

Hùng đ o tĩnh biên phó s .ạ ứ

Năm th 35 (1882) Hà thành th t l i, Đ sung Phó khâm sai văn lĩnh Tu n ph Hàứ ấ ợ ộ ầ ủ

N i, cùng v i Chánh s Tr n Đình Túc cùng đ n Hà N i h i th ng nh n thành trìộ ớ ứ ầ ế ộ ộ ươ ậ

làm vi c. B y gi quan Pháp mu n cho rút b quân đoàn L u, th ng nh c đ nệ ấ ờ ố ỏ ư ườ ắ ế

mãi. Th ng đ c Hoàng Tá Viêm cho vi c di quân là vi c khó, mà H u Đ v n cùngố ố ệ ệ ữ ộ ẫ

h n (L u) đi l i thân thi n, xin giao cho H u Đ khu x . H u Đ th i b o r ngắ ư ạ ệ ữ ộ ử ữ ộ ờ ả ằ

Vĩnh Ph c đã lâu d i quy n Tá Viêm, xin giao cho Tá Viêm x trí; hai ng iướ ở ướ ề ử ườ

đ u dâng s xin ch . Vua bèn d H u Đ l i sung Tĩnh biên phó s , cùng v i Táề ớ ỉ ụ ữ ộ ạ ứ ớ

Viêm h t lòng khéo x trí vi c y. Tháng 11 đ i đi h T ng đ c Hà Ninh. Đ dângế ử ệ ấ ổ ộ ổ ố ộ

s xin t ch i không đ c. G p khi x y ra vi c C u Gi y, quân Pháp phóng hoớ ừ ố ượ ặ ả ệ ầ ấ ả

đ t thành, H u Đ bèn đi đ n đóng huy n T Liêm. Sau đ c tin trong Kinh choố ữ ộ ế ở ệ ừ ượ

bi t thuy n binh Pháp đánh phá c a Thu n, l i ký hòa ngh m i, Đ tuân d vế ề ử ậ ạ ị ớ ộ ụ ề

n i cũ làm vi c.ơ ệ

B y gi H u Đ v i quy n th n đ ng làm vi c không h p nhau. Vua Hàm Nghiấ ờ ữ ộ ớ ề ầ ươ ệ ợ

đã đ c l p nên, bèn b b n Ng s nêu h c, có ch tri u Đ v Kinh, nh ngượ ậ ị ọ ự ử ặ ỉ ệ ộ ề ư

Th ng soái Pháp c ý l u gi l i.ố ố ư ữ ạ

Hàm Nghi năm đ u (1885) b làm Th lang quy n lĩnh T ng đ c Hà N i. Tháng 5,ầ ổ ị ề ổ ố ộ

Kinh thành h u s , tin báo đ n, Đ cùng v i các quan t nh đ n suý ph Phápữ ự ế ộ ớ ỉ ế ủ

gi ng gi i vi c n c r i theo suý ph vào Kinh, cùng v i Tôn nhân đình th n tâuả ả ệ ướ ồ ủ ớ ầ

lên Thái hoàng thái h u xin d ng Chính Mông đ ng lên n i ngôi.ậ ự ườ ố

Mùa thu năm y C nh Tông (t c Đ ng Khánh ) lên ngôi, gia phong cho Đ làm B oấ ả ứ ồ ộ ả

qu c huân th n Thái s C n chính đi n đ i h c sĩ C m t đ i th n, B c kỳ Kinhố ầ ư ầ ệ ạ ọ ơ ậ ạ ầ ắ

l c đ i s Vĩnh l i bá kiêm c ch b nha s v . H u Đ tùy theo vi c ch nh đ nượ ạ ứ ạ ố ư ộ ự ụ ữ ộ ệ ỉ ố

l i d n d n đ c đâu vào đó. Nh ng hoàng thân, tôn th t và quan l i tr c bạ ầ ầ ượ ữ ấ ạ ướ ị quy n th n bi m tru t, đ u tâu xin xá, cho v . R c t giá (t c Thái hoàng tháiề ầ ế ấ ề ề ướ ừ ứ

h u ) Qu ng Tr v , đ n c trú Khiêm cung, H u Đ tâu xin r c v cung đi nậ ở ả ị ề ế ư ở ữ ộ ướ ề ệ

đ chính ngôi m u t c h u đ o hi u tr .ể ẫ ắ ậ ạ ế ị

Năm đ u Đ ng Khánh (1886) tên đ u s ph Qu ng Bình là Hoàng H u Ph cầ ồ ầ ỏ ỉ ở ả ữ ướ

t p h p đ đ ng, đã lâu ngày là m i lo cho dân. Tháng 4 năm y Đ tâu xin ngậ ọ ồ ả ố ấ ộ ự

giá thân đi đánh, đ c sung Ng ti n th ng soái quân v đ i th n. Tháng 8 vuaượ ự ề ố ụ ạ ầ

h i loan, Đ dâng s xin t ch c kiêm c b nha ch v . Vua áy náy trong lúc bu iồ ộ ớ ừ ứ ố ộ ư ụ ổ

đ u lâm chính, l y l i êm đ m yên i H u Đ l i vin vi c cũ v Tr ng Đăng Qu ,ầ ấ ờ ề ủ ữ ộ ạ ệ ề ươ ế

Tr n Ti n Thành trong qu c tri u (cho r ng 2 đ i th n đó đ u ch do chân đi nầ ễ ố ề ằ ạ ầ ề ỉ ệ

hàm mà qu n lý Binh b thôi). Dâng s c s c trình. Vua chi u lòng ng thu n.ả ộ ớ ố ứ ề ư ậ

Tháng 9, vua ra n cho t ng sĩ tòng chinh, d phong cho Đ t c h u. Đ kiênơ ướ ụ ộ ướ ầ ộ

quy t t ch i không nh n. R c con gái th ba c a Đ vào ch u, đ c phongế ừ ố ậ ướ ứ ủ ộ ầ ượ

Hoàng quý phi, Đ nhân vi n l xin đ c tri u ch u h u vua không cho. Nămộ ệ ệ ượ ở ề ầ ầ

th 2 (1887) ph ng m nh đi B c kỳ sung ch c Kinh l c đ i s vua đ c ban choứ ụ ệ ắ ứ ượ ạ ứ ặ

cây l ng ng c nh ý và long bài. Vua mu n đ n nhà riêng ti n chân, H u Đươ ọ ư ố ế ễ ữ ộ

kh n kho n xin t ch i. Vua bèn sai các quan b , các đ a đ n c a Thu n.ẩ ả ừ ố ộ ư ế ử ậ

Sau t B c kỳ vào ch u dâng t m t s nói v 3 vi c : C n th n xin vi c m th cừ ắ ầ ờ ậ ớ ề ệ ẩ ậ ệ ẩ ự

kh i c có ti t đ , x tr vi c gia đình (xin ch n nh ng n quan và lão thành c nở ư ế ộ ử ị ệ ọ ữ ữ ẩ

h u sung làm N i đình s phó đ giúp đ v n i đ c, n i tr ) và kính th n (nóiậ ộ ư ể ỡ ề ộ ứ ộ ị ầ

r ng v cái nghĩa t đ (t v mùa h ), t th ng (t v mùa thu); còn các tộ ề ế ề ế ề ạ ế ườ ế ề ự

đi n khác không chép th i đ u xin t nh b ).ể ờ ề ỉ ỏ

Mùa đông năm y t n phong Vĩnh L i qu n công. V l s làm vi c đ c 1 nămấ ấ ạ ậ ề ỵ ở ệ ượ

l i vào ch u. B y gi m i d ng đ c đ công vi c b b n, kh n c p, các quanạ ầ ấ ờ ớ ự ỡ ơ ồ ệ ề ộ ẩ ấ

luôn b qu trách. H u Đ m t dâng th can gián, vua r t nghe theo, cho gi m b tị ở ữ ộ ậ ư ấ ả ớ

công vi c. Khi t giã ra đi, l i dâng s nói : "Th n t khi v tri u xem nh ngệ ừ ạ ớ ầ ừ ề ề ữ

ch ng s , th y các lẽ trong l i phê phán đã suy đi nghĩ l i, th y s hãi b i ph n.ươ ớ ấ ờ ạ ấ ợ ộ ầ

E r ng Hoàng th ng, t m lòng báo hi u ch a đ c khuây kh a, m t ni m c nằ ượ ấ ế ư ượ ỏ ộ ề ầ

lao ch a ch p lo âu, làm cho tình vua tôi nhân đó mà cách tr , th ng mang lòngứ ấ ở ườ

ng s nhau. Th n r t l y làm lo ng i. Hi n nay th i bu i, s vi c khác x a, đãờ ợ ầ ấ ấ ạ ệ ờ ổ ự ệ ư

khó l i càng thêm khó. Ta c đ ng đi u gì, ng i ta đ u nhòm ngó. ng vua tôiạ ử ộ ề ườ ề ưở

nên m t lòng m t d đ gi gìn l y toàn c c. Vua r t c m đ ng v l i nói. Mùaộ ộ ạ ể ữ ấ ụ ấ ả ộ ề ờ

đông năm th 3 (1887) Đ m r i m t t i ch c.ứ ộ ố ồ ấ ạ ứ

Ban đ u H u Đ m c b nh, vua luôn luôn sai trung s mang ban cho qu , thu cầ ữ ộ ắ ệ ứ ế ố

quý và phái ng i đ n đi u tr , r i thân l p đàn c u cúng cho. Khi m t, bãi tri u 3ườ ế ề ị ồ ậ ầ ấ ề

ngày, h u ban cho sa, l a, ti n và ban m t tu n t . B c kỳ, các công s quânậ ụ ề ộ ầ ế Ở ắ ở

Pháp đ u có đeo băng đen đ tang theo qu c t c. Đ v n đ c ng i Pháp yêuề ể ố ụ ộ ố ượ ườ

m n quí tr ng là nh th . Con là : H u Lung, d có công trong vi c phò tr , r ngế ọ ư ế ữ ự ệ ợ ộ

n cho t ng Thái th ng t khanh, phong t c Ph L i bá; H u T ng chân cơ ặ ườ ự ướ ả ạ ữ ườ ử

nhân, b án sát Hà Nam, H ng Yên, nay đ i đi B c Ninh.ổ ư ổ ắ

Ngô Quý Đ ng (100)ồ

T là u Chuyên, hi u là N i Am, bi t hi u là Huy n Đ ng T , ng i H ngự Ấ ệ ạ ệ ệ ề ồ ử ườ ươ

Th y, Th a Thiên. Cha là Văn Giai, ng i kh ng khái có chí l n. Năm K mùi lủ ừ ườ ả ớ ỷ ệ

theo d i quy n H u quân Võ Tính, khi thành b v , mang m t th lén đ n hànhướ ề ậ ị ỡ ậ ư ế

t i dâng n p, Th t Cao hoàng đ ban khen b làm đ i tr ng, vì có quân côngạ ộ ế ổ ế ổ ộ ưở

thăng mãi đ n T ng đ c Đ nh Biên, sau vì có vi c b mi n ch c.ế ổ ố ị ệ ị ễ ứ

Quý Đ ng lúc nh lanh l i, thông minh. Đ h ng ti n T Đ c năm th 20 (1867).ồ ỏ ợ ỗ ươ ế ự ứ ứ

B t đ u th ch c đi n t ch r i thăng Biên tu sung i các bí th s hành t u. Nămắ ầ ụ ứ ể ị ồ ư ở ẩ

th 28 (1875) do chân Th đ c sung làm vi c san đ nh lu t l r i l i đ i b H ngứ ị ộ ệ ị ậ ệ ồ ạ ổ ổ ồ

lô t thi u khanh tham bi n các v . B y gi Công t H ng Sâm có ti ng văn h c,ự ế ệ ụ ấ ờ ử ồ ế ọ

Quý Đ ng làm t p ti n c nh ng ng i (văn h c) mình bi t, cho sát h ch dồ ậ ế ử ữ ườ ọ ế ạ ự

trúng h ng, Đ ng đ c gia m t c p, r i nhân có tang m r i ch c. Khi mãn tang,ạ ồ ượ ộ ấ ồ ẹ ờ ứ

c t lên ch c Th đ c h c sĩ sung bi n các v .ấ ứ ị ộ ọ ệ ụ

Quý Đ ng các, v n có ti ng hay ch , vâng m nh làm nh ng văn th vua ra đ ,ồ ở ố ế ữ ệ ữ ơ ề

luôn luôn đ c h p ý vua, trong 5, 6 năm thăng v t lên đ n hàm n quan. Vuaượ ợ ượ ế ấ

t ng b o quan Các là Nguy n Thu t r ng : "Nói v th th i Đ ng đã là điêuừ ả ễ ậ ằ ề ơ ờ ồ

luy n". Vỹ Dã v ng cũng suy tôn là ng i văn h c. Ch ph i cái tính nông n i, v iệ ươ ườ ọ ỉ ả ổ ộ

vàng tâu đ i chi u nhi u khi s su t, vua th ng cho là không ph i b c nhân tàiố ế ề ơ ấ ườ ả ậ

đ i d ng mà răn b o và chu n cho b làm quan ngoài cho đ c l ch duy t, chínạ ụ ả ẩ ổ ượ ị ệ

ch n h n.ắ ơ

Năm th 34 (1881) đ i b H ng lô t khanh lĩnh Qu ng Bình B chính s . Nămứ ổ ổ ồ ự ả ố ứ

th 36 (1883) đ i phái đi quân th S n Tây r i m ch t trong quân khi 49 tu i.ứ ổ ứ ơ ồ ố ế ở ổ

Sách làm ra có t p "Ki n S n sào thi văn t p". Con là An, do chân m t th ch cậ ế ơ ậ ấ ử ụ ứ

Hàn lâm vi n cung ph ng.ệ ụ

Nguy n Đình T uễ ự

T là Doãn Ngũ, ng i Hà Đông thu c Qu ng Nam. Đ t khoa kỳ thi H i T Đ cự ườ ộ ả ỗ ấ ộ ự ứ

năm th 21 (1868) đ c th ch c Tu so n lĩnh H b ch s . N i đ t vi c gi ngứ ượ ụ ứ ạ ộ ộ ủ ự ớ ặ ệ ả

t p D c Đ c đ ng, b th n th y là có văn h c ph m h nh, c lên. Vua thân raậ ở ụ ứ ườ ộ ầ ấ ọ ẩ ạ ử

đ cho ng h ch đ c d h ng, thăng cho m t tr t r i cho sung làm. Sau vì có chaề ứ ạ ượ ự ạ ộ ậ ồ

m già, cho đ i lĩnh Đ c h c Qu ng Nam. Năm th 32 (1879) b Th gi ng sungẹ ổ ố ọ ả ứ ổ ị ả

ch c tán thi n Chính Mông đ ng, ch a bao lâu lĩnh Qu c h c sĩ, sung Phó chứ ệ ở ườ ư ố ọ ủ

kh o kỳ thi H i. Đ ng Khánh năm th 3 (1888) thăng H ng lô t khanh l i lĩnhả ộ ồ ứ ồ ự ạ

Đ c h c t nh r i m m t năm 62 tu i.ố ọ ỉ ồ ố ấ ổ

Đình T u, văn h c uyên bác, h nh ki m thu n hòa, đ ng đ n, trong ngh giáoự ọ ạ ể ầ ứ ắ ở ề

t đ u đ n cu i đ c ng i ta đ u tôn là mô ph m. Con là Văn Hành chân mừ ầ ế ố ượ ườ ề ạ ấ

sinh đ tú tài.ỗ

Nguy n Ti p Ph ngễ ế ươ

Ng i Thanh Ch ng, Ngh An. Đ h ng ti n T Đ c năm th 20 (1867) bườ ươ ệ ỗ ươ ế ự ứ ứ ổ

Hu n đ o H u L c, theo Kinh l c s Nguy n Chính đi B c kỳ có công. Năm thấ ạ ậ ộ ượ ứ ễ ắ ứ

28 (1875), b Tri huy n Mỹ L c, mãn tr t, đ c tri u vào làm Giám sát ng s , vìổ ệ ộ ậ ượ ệ ự ử

can vi c ph i giáng ch c đ i b đi Giáo th Đ c Th Năm th 35 (1882) sung S nệ ả ứ ổ ổ ụ ứ ọ ứ ơ

phòng phó s Hà Tĩnh. H i đ u niên hi u Thành Thái (1889) do chân Hàn lâmứ ồ ầ ệ

tr c tác v ngh r i m t năm 73 tu i.ướ ề ỉ ồ ấ ổ

Ti p Ph ng, ngày th ng có ti ng là ng i hi u đ , m mang đi u l i cho dân.ế ươ ườ ế ườ ế ễ ở ề ợ

Th y ch p mình là n i trũng ch t h p, đã mang dân trong p ra m mang s aấ ỗ ấ ở ơ ậ ẹ ấ ở ử

sang m t d i Nghi S n cho r ng ra. L i khuyên dân núi tr ng chè và kh n tr ngộ ả ơ ộ ạ ồ ẩ ư

thêm đ t châu th cày c y; dân đ c nh m i l i.ấ ổ ấ ượ ờ ố ợ

Ti p Ph ng t ng làm quan nhi u n i, nh ng nhà v n nghèo túng. Ngày m t, phế ươ ừ ề ơ ư ẫ ấ ụ

lão trong p b o con em góp ti n giúp đ vi c tang. Tr c tên là Lân, sau l y tênấ ả ề ỡ ệ ướ ấ

t g i.ự ọ

="4" face="Times New Roman" color="red">Lê Văn Đi mế

Lê Văn Đi m ng i Vĩnh L c, Thanh Hóa. Đ phó b ng võ T Đ c năm th 21ế ườ ộ ỗ ả ự ứ ứ

(1868) b đi su t đ i Qu ng Bình. Theo quân th t nh B c đi b t gi c, đ c c tổ ấ ộ ả ứ ỉ ắ ắ ặ ượ ấ

lên C m binh cai đ i sung đ c binh. Có công, đ c b Lãnh binh quan, quy nấ ộ ố ượ ổ ề

Thanh Hóa phó đ đ c. K đó quy n sung Đ đ c quân th t nh S n Tây. Vănề ố ế ề ề ố ứ ỉ ơ

Đi m có s c kh e h n ng i, ngày th ng cai qu n quân đ i có khuôn phép vàế ứ ỏ ơ ườ ườ ả ộ

khéo đ i đãi v i binh sĩ, lâu n i quân th có danh ti ng.ố ớ ở ơ ứ ế

Năm th 31 (1878) lĩnh Đ đ c Nam Đ nh r i b Ch ng c lĩnh ch c nh cũ.ứ ề ố ị ồ ổ ưở ơ ứ ư

Năm th 36 (1883) thành Nam Đ nh th t th , cùng v i án sát H Bá Ôn đ u bứ ị ấ ủ ớ ồ ề ị ch t, truy t ng Đô th ng.ế ặ ố

>

Tr nh Văn Lâmị

Ng i An Thi, H ng Yên, đ h ng ti n T Đ c năm th 21 (1868) đ c b Giáoườ ư ỗ ươ ế ự ứ ứ ượ ổ

th Thái Bình . R i đ i b Tri huy n Hà Đông, vì can vi c b đ i xu ng ch c li nụ ồ ổ ổ ệ ệ ị ổ ố ứ ề

b Đ c h c Hà Tĩnh.ổ ố ọ

Em là B u , đ h ng ti n T Đ c năm th 14 (1861) qua b Tri huy n Anư ỗ ươ ế ự ứ ứ ổ ệ

D ng, th i thăng b Tri ph T Nghĩa. R i hi u v b Giám sát ng s , đ i sangươ ờ ổ ủ ư ồ ệ ề ổ ự ử ổ

Hình khoa c p s trung, thăng mãi đ n án sát hai t nh Ngh An, Hà Tĩnh. B h iấ ự ế ở ỉ ệ ị ạ

trong cu c binh bi n năm t d u h i đ u Thành Thái đ c t ng Quang l c tộ ế ấ ậ ồ ầ ượ ặ ộ ự

khanh.

Nguy n Đăng Ngo nễ ạ

e="Times New Roman">

Ng i M Đ c, Qu ng Ngãi. Đ h ng ti n T Đ c năm th 23 (1870), do chânườ ộ ứ ả ỗ ươ ế ự ứ ứ

Hàn lâm vi n đi n t ch lĩnh N i các Biên tu r i chuy n lên tr c tác. Năm th 26ệ ể ị ộ ồ ể ướ ứ

(1873), B c kỳ có cáo c p theo Khâm sai Nguy n Văn T ng đi công cán, xongắ ấ ễ ườ

vi c tr v đ c th ng ngân ti n h ng l n, h ng nh , m i th 2 đ ng. B ng g pệ ở ề ượ ưở ề ạ ớ ạ ỏ ỗ ứ ồ ỗ ặ

khi b n Tr n Quang Hoãn Hà Tĩnh đánh v thành đ o, l i theo Th ng đ c Lê Báọ ầ ở ỡ ạ ạ ố ố

Th n phái y. Khi thành đã l y l i đ c th hàm Tr c tác lĩnh Phó qu n đ o Hàậ ủ ấ ạ ượ ụ ướ ả ạ

Tĩnh.

Ch a bao lâu, ác man Th ch Bích n i lên Đăng Ngo n am thu c tình th (n i đó)ư ạ ổ ạ ộ ế ơ

l i năng đi vi c quân, cũng là ng i gi i giang thông th o, cho đ i sung Tĩnh manạ ệ ườ ỏ ạ ổ

quân th tán t ng, đ c quân ti n đánh sách Man, luôn đ c th ng l i.ứ ươ ố ế ượ ắ ợ

Năm th 30 (1877), b t b Th đ c lĩnh Án sát s B c Ninh, r i c t lên H ng lô tứ ạ ổ ị ộ ứ ắ ồ ấ ồ ự

khanh lĩnh B chánh s Thanh Hóa.ố ứ

Năm th 32 (1879) đ i sung S n phòng ti u ph s Ngãi Đ nh mang quân ti nứ ổ ơ ễ ủ ứ ị ế

đánh sách Man Long Võ, đánh d p, v v đúng đ ng, đ c ban k l c. Năm thở ẹ ỗ ề ườ ượ ỷ ụ ứ

36 (1883) thăng Quang l c t khanh v n sung s ch c. H i đ u niên hi u Ki nộ ự ẫ ứ ứ ồ ầ ệ ế

Ph c (1884) thăng Binh b T th lang h lý Nam Ngãi tu n ph quan phòng.ướ ộ ả ị ộ ầ ủ

K p khi Kinh thành h u s , t nh thành nhân th cũng không gi đ c, Đăng Ngo nị ữ ự ỉ ế ữ ượ ạ

lén tr n v quê, b giáng 4 c p ly ch c, r i m ch t.ố ề ị ấ ứ ồ ố ế

Đăng Ngo n là ng i tr m tĩnh có h c, đ i v i ai cũng không t ra nóng n y gi nạ ườ ầ ọ ố ớ ỏ ả ậ

d bao gi và g p vi c bi t x trí. Tr c Ngãi Đ nh, gi c Man l ng, dân s yên,ữ ờ ặ ệ ế ử ướ ở ị ặ ặ ự

đ n nay còn đ c ng i ta truy n t ng. Năm Thành Thái th 9 (1897) khai ph cế ượ ườ ề ụ ứ ụ

nguyên hàm. Con là Bàn đ c m th cung ph ng, cũng đ h ng ti n.ượ ấ ụ ụ ỗ ươ ế

Nguy n Xuân Ônễ

Ng i Đông Thành, Ngh An, tính c ng tr c, tr ng khí ti t. Đ ti n sĩ T Đ cườ ệ ươ ự ọ ế ỗ ế ự ứ

năm th 24 (1871) do chân Hàn lâm biên tu đi th Tri ph Qu ng Ninh. Vì thànhứ ự ủ ả

tích tr dân đ ti n c , có ch đ i đi Đ c h c Bình Đ nh, dân xin gi l i khôngị ượ ế ử ỉ ổ ố ọ ị ữ ạ

đ c. Năm th 28 (1875) làm Giám sát ng s , thăng L khoa ch ng n ra lĩnhượ ứ ự ử ễ ưở ấ

Án sát s Bình Thu n r i đ i đi Qu ng Ngãi. Ch a bao lâu tri u v bi n lý L i b ,ứ ậ ồ ổ ả ư ệ ề ệ ạ ộ

dân t nh Ngãi l i liên danh ký đ n xin l u l i. Vua sai ghi vi c đó vào b n s tr ngỉ ạ ơ ư ạ ệ ả ự ạ

đ khuy n khích. R i l i chuy n sang Hình b . Qu ng Bình có nh ng án kinhể ế ồ ạ ể ộ Ở ả ữ

niên còn b l i vì tình lý khó khăn không xét ra đ c. Ôn khâm phái đi đi u tra k tỏ ạ ượ ề ế

lu n. Nhân th y vi c B c thành, ông m t tâu v đi u tr n các kho n B L iậ ấ ệ ở ắ ậ ề ề ầ ả ộ ạ

khép t i là vi ch , b cách ch c. Đã đ c chu n cho l c đi r i, l i đ c phê "T mộ ỉ ị ứ ượ ẩ ụ ồ ạ ượ ạ

cho l i làm xong vi c ph c m nh". Sau đ c kh i ph c Th gi ng lĩnh Đ c h cở ạ ệ ụ ệ ượ ở ụ ị ả ố ọ

Qu ng Bình.ả

Kho ng năm Hàm Nghi (1885) Kinh thành h u s , vua d i đi n i khác, đ a ph ngả ữ ự ờ ơ ị ươ

nhân th cũng không đ c yên tĩnh. Xuân Ôn b quan v .ế ượ ỏ ề

Xuân ôn v n có danh v ng, thân hào vui lòng h ngố ọ ưở

ng đã b quan Pháp b t đ a v Kinh nghĩ x . K p đ n nămứ ị ắ ư ề ử ị ế

đ u niên hi u Hoàng th ng lên n i ngôi, mong n đ c khoanầ ệ ượ ố ơ ượ

mi n cho ngoài, nhân m n nhà ngói d y h c, r i m ch t.ễ ở ượ ạ ọ ồ ố ế

Xuân Ôn lúc tr thông minh. Khi ch a đ , nhà không s n sách đ h c t ng ph iẻ ư ỗ ẵ ể ọ ừ ả

đ n nhà ng i h c chung, ho c m n sách v , ch đ c m t l t là thu c. Làm vănế ườ ọ ặ ượ ề ỉ ọ ộ ượ ộ

thì h c m đ n bút là xong. Có khi làm văn v m t đ u đ&#7873;, làm đ n 5, 6ễ ầ ế ề ộ ầ ế

th mà c u t đ u khác nhau và đ u tuy t hay.ể ấ ứ ề ề ệ

Tính thích làm văn gà cho ng i. ph huy n hàng năm đ n ngày r i m kỳ thiườ Ở ủ ệ ế ỗ ở

kh o khóa, Xuân Ôn th ng mang h c trò đi theo, làm m t cái l u l n, ng i gi a,ả ườ ọ ộ ề ớ ồ ở ữ

h n ch c h c trò ng i quanh bên ph i bên trái. R i Xuân ôn ng c đ c su t bàiơ ụ ọ ồ ả ồ ệ ứ ọ ố

n , l i b t đ u đ n bài kia, ng i ta l y làm kỳ nh có s n bài nháp trong b ng.ọ ạ ắ ầ ế ườ ấ ư ẵ ở ụ

Đ n khi ra làm quan, làm vi c công b ng ngay th ng, đ n đâu cũng có ti ng t t,ế ệ ằ ẳ ế ế ố

cho nên sau khi đ i đi, ng i ta nh ti c. Con là : Xuân H i, đ tú tài; Xuân V nh,ổ ườ ớ ế ả ỗ ị

c nhân.ử

Hoàng H u Th ngữ ườ

Ng i H ng Th y, Th a Thiên, đ ti n sĩ T Đ c năm th 28 (1875). Do chânườ ươ ủ ừ ỗ ế ự ứ ứ

Hàn lâm đi th Tri ph , vào làm Viên ngo i lang C m t vi n, thăng N i các thamự ủ ạ ơ ậ ệ ộ

bi n, r i chuy n sang Binh b bi n lý, Tham bi n Th ng b c s v .ệ ồ ể ộ ệ ệ ươ ạ ự ụ

Năm th 35 (1882), quan Đ i Pháp đánh v t nh thành Hà N i, H u Th ng theoứ ạ ỡ ỉ ộ ữ ườ

cùng v i Khâm sai Tr n Đình Túc đ n n i l y l i thành l i lĩnh B chính s Hàớ ầ ế ơ ấ ạ ờ ố ứ

N i, sau l i đ i b th lang sung bi n Các v .ộ ạ ổ ổ ị ệ ụ

Năm th 36 (1883) ph đ l p lên, tr n H i thành th t th . Sau khi l i gi ng hòa,ứ ế ế ậ ấ ả ấ ủ ạ ả

đ c sai làm Đ nh c tham bi n chuyên Ch ng văn th s v .ượ ị ướ ệ ưở ư ự ụ

B y gi B c kỳ sau khi h u s , lòng ng i ng s , tr m gi c n i lên t tung. Sấ ờ ở ắ ữ ự ườ ờ ợ ộ ặ ổ ứ ứ

th n Pháp xin phái viên ch c gi i giang mau đ n x trí. Tri u đình c Đoàn Vănầ ứ ỏ ế ử ề ử

H i và H u Th ng. Th ng đ c thăng th Tham tri L i b sung Phó khâm saiộ ữ ườ ườ ượ ự ạ ộ

đ i th n, cùng v i Văn H i đ n bàn đ nh v vi c thu l khai m . Khi tr v , bạ ầ ớ ộ ế ị ề ệ ế ệ ỏ ở ề ổ

sang H b . Khi C nh Tôn Thu n hoàng đ b t đ u lên n i ngôi, đ c b t Côngộ ộ ả ầ ế ắ ầ ố ượ ạ

b Th ng th . Năm th 3 (1888) cho th hi p bi n đ i h c sĩ. H u Th ng cộ ượ ư ứ ự ệ ệ ạ ọ ữ ườ ố

t không đ c. Li n dâng s nói : V ng ch nói r ng : "N c không có tích luỹ 6ừ ượ ề ớ ươ ế ằ ướ

năm th i là c n c p; n c không có tích luỹ 3 năm th i cho là n c không ra n cờ ầ ấ ướ ờ ướ ướ

n a". Cho nên vi c tích tr là chính sách l n c a n c, nên suy tính kỹ mà dữ ệ ữ ớ ủ ướ ự

phòng tr c.ướ

"Kinh s là n i tr ng đ a, quan l i, binh lính t t p đông s chi phát khá nhi u.ư ơ ọ ị ạ ụ ậ ố ề

Th a Thiên s thóc thu ít, không đ dùng trong m t h t mình, đ ng niên chi phíừ ố ế ủ ộ ạ ồ

toàn nh Nam, B c hai kỳ. Nh ng năm tr c, B c Kỳ ch thóc g o v n p kinhờ ở ắ ữ ướ ắ ở ạ ề ộ

m i năm đ n 15 v n h c, ph ng, Thanh Hóa ch đ n 15 v n h c, ph ng, Nghỗ ế ạ ộ ươ ở ế ạ ộ ươ ệ

An ch đ n 4, 5 v n h c, ph ng. Ngoài s đó l i có g o c c giá, g o ph haoở ế ạ ộ ươ ố ạ ạ ướ ạ ụ

ch đ n bán ra, con s cũng nhi u. Cho nên h t g o đ c l u thông, m i ph ngở ế ố ề ạ ạ ượ ư ỗ ươ

giá ti n ch 3,4 quan, mà gi a khi g p lúc mùa màng kém, dân gian còn có tìnhề ỉ ữ ặ

tr ng ng t nghèo. Hu ng nay s thóc B c kỳ ph i ch đ n đã cho chi t n p b ngạ ặ ố ố ắ ả ở ế ế ộ ằ

ti n mà l ng b ng quan l i binh lính l i h u h n tr c; l i, các t nh t Thanhề ươ ổ ạ ạ ậ ơ ướ ạ ỉ ừ

Hóa tr v phía Nam, sau c n binh h a, 10 nhà thì 9 nhà không, s nh p năm nayở ề ơ ỏ ố ậ

không đ cung s xu t, nên g n đây các t nh xin vay, xin mi n thu , luôn luôn kêuủ ố ấ ầ ỉ ễ ế

h t ăn. S hi n d tr kho Kinh ch còn có th chi đ c 1 năm mà thôi, có xu tế ố ệ ự ữ ở ỉ ể ượ ấ

mà không nh p, tình hình tích lũy công và t th t đáng bu n. N u không d trậ ư ậ ồ ế ự ữ

tính tr c mà ch trông s v n t i c a hi u Khách Công X ng, th ng ho c g pướ ỉ ở ự ậ ả ủ ệ ươ ả ặ ặ

khi sóng gió, không thông đ ng th i s chi d ng c a nhà n c l y vào đâu? Tuyồ ờ ự ụ ủ ướ ấ

hi n nay có tàu th y ch g o đ n bán, có th đ i chác v i h đ c, ph i cái dânệ ủ ở ạ ế ể ổ ớ ọ ượ ả

gian tiêu th không nhi u, nhà n c th i cũng ch a mua tr cho nên s g o chụ ề ướ ờ ư ữ ố ạ ở

đ n cũng ít. Hu ng b n lái buôn l m mánh khóe. N u có ch đ n cũng th a c lúcế ố ọ ắ ế ở ế ừ ơ

mình thi u ăn, c tình kìm hãm đ l y lãi nhi u. Nh th mà mong cho n c cóế ố ể ấ ề ư ế ướ

l ng th a, dân không s c đói, t ng cũng là chuy n khó.ươ ừ ắ ưở ệ

"V y nay xin đ t ra Kinh m c c, b t c ai xin lĩnh (th u), thì h xu t n ra, nhàậ ặ ễ ụ ấ ứ ầ ọ ấ ố

n c ch phát b ng cho đ ti n thông th ng. Ch đ n, b t c nhi u hay ít, choướ ỉ ằ ể ệ ươ ở ế ấ ứ ề

phép đ c đem bán cho dân. Còn th a bao nhiêu, nhà n c sẽ chi u giá th tr ngượ ừ ướ ế ị ườ

mà thu mua. R i quan, quân lĩnh l ng, đ n ngay t i ch mà lĩnh mà phát cũngồ ươ ế ạ ỗ

ti n. Ho c s c cho đem đ n Kinh th ng ch a l i, m i năm c n đ c 20 v nệ ặ ứ ế ươ ứ ạ ỗ ầ ượ ạ

ph ng g o đ đ chi phát.ươ ạ ủ ể

"Nhà n c đã mua thì h ch đ n ngày m t nhi u; ngày m t nhi u th i giá ngàyướ ọ ở ế ộ ề ộ ề ờ

m t h . L khi ch đ n không k ti p giá g o có h i cao thì nhà n c phát bán raộ ạ ỡ ở ế ế ế ạ ơ ướ

đ ti n cho dân. Nh th ch a ch t s n sàng, l t, h n không đáng lo; h t g oể ệ ư ế ứ ấ ẵ ụ ạ ạ ạ

th ng đ , công, t có th không qu n bách. Đó cũng là m t ch c làm đ dùngườ ủ ư ể ẫ ộ ướ ủ

cho n c, d i dào cho dân v y". Vua r t khen ng i nghe l i.ướ ồ ậ ấ ợ ờ

Tháng 7 năm y đ i lĩnh Binh b sung S quán phó t ng tài kiêm qu n Văn th n,ấ ổ ộ ử ổ ả ầ

Phò mã Qu c t giám s v . Ch a đ c bao lâu m ch t.ố ử ự ụ ư ượ ố ế

T tiên đ u làm ng i chài l i, riêng đ n H u Th ng l y văn h c làm nên. H c,ổ ề ườ ướ ế ữ ườ ấ ọ ọ

gi i v chính s , ng i ta đ u cho là gi i giang thông th o. M i h n 10 năm làmỏ ề ự ườ ề ỏ ạ ớ ơ

đ n hi p quỹ, đ u là đ c cách c . Khi m t, vua l y làm ti c, cho truy th hi pế ệ ề ặ ả ấ ấ ế ụ ệ

bi n, ban cho 100 l ng b c, 500 quan ti n và l a là, hóa v t các th . Con là H uệ ạ ạ ề ụ ậ ứ ữ

Đi m, Lé b ch s , cháu là Kh i, đ h ng ti n.ề ộ ủ ự ả ỗ ươ ế

H Bá Ôn t là Cung Thúc, hi u là Tùng Viên, ng i Quỳnh L u, Ngh An, đ i đ iồ ự ệ ườ ư ệ ờ ờ

là m t h danh ti ng. T là Tr ng D đ h ng c ng tri u Lê; cha là Tr ng Tu n,ộ ọ ế ổ ọ ư ỗ ươ ố ề ọ ấ

đ h ng ti n Minh M ng năm th 9 (1828) làm đ n án sát, nhân sai l m b l cỗ ươ ế ạ ứ ế ầ ị ạ

ch c, sau vì có con làm to, đ c t ng Hàn lâm th gi ng.ứ ượ ặ ị ả

3" face="Times New Roman">Bá Ôn là ng i kh ng khái, lúc tr chăm h c, cóườ ả ẻ ọ

ti ng hay ch . Đ t khoa kỳ thi H i T Đ c năm th 28 (1875), do chân Ki mế ữ ỗ Ấ ộ ự ứ ứ ể

th o sung N i các Biên tu r i lĩnh Tri huy n H ng Th y. Năm th 30 (1877)ả ộ ồ ệ ươ ủ ứ

thăng Tr c tác lĩnh N i các Th a ch r i chuy n lên Th đ c. Năm th 34 (1881)ướ ộ ừ ỉ ồ ể ị ộ ứ

lĩnh Án sát s Nam Đ nh.ứ ị

Tr c, Bá Ôn N i các t ng vì văn h c đ c vua bi t đ n. Mùa xuân năm th 36ướ ở ộ ừ ọ ượ ế ế ứ

(1883) vua 55 tu i, t p th nh an c a Bá Ôn có câu r ng :ổ ậ ỉ ủ ằ

Thiên tăng giáp l ch, l c l c hoàn lai vãng chi xuân.ị ụ ụ

H i Ký tiên trù, ngũ ngũ di n chi thành chi sả ễ ố

D ch:ị

Tr i sinh tu i th (101), sáu sáu (102) quanh xuân đi xuân l i;ờ ổ ọ ạ

Bi n ghi th tiên, năm năm (103) dài con s sinh thành.ể ẻ ố

Đ c châu phê là câu m i m và th ng cho 1 c p.ượ ớ ẻ ưở ấ

Tháng 2 năm y, quân Pháp đã l y Hà thành, khi hòa c ch a đ nh, h l i ch yấ ấ ướ ư ị ọ ạ ạ

tàu đ n sông V Hoàng đánh ép thành Nam Đ nh. C a Đông thành l n i b t n công,ế ị ị ử ơ ị ấ

T ng đ c Vũ Tr ng Bình th ng y cho Bá Ôn cùng Đ đ c Lê Văn Đi m đemổ ố ọ ươ ủ ề ố ế

quân đ n ch ng gi . R i k ch chi n v i h . Đi m b ch t t i tr n, Bá Ôn bế ố ữ ồ ị ế ớ ọ ế ị ế ạ ậ ị th ng, nh ng bu c v t th ng l i ch ng c . Lúc y Kinh l c Nguyên Chínhươ ư ộ ế ươ ạ ố ự ấ ượ

đóng quân Đ ng Xá, không ch u ti p vi n. R i Bá Ôn l i b đ n ngã lăn ra đ t,ở ặ ị ế ệ ồ ạ ị ạ ấ

thành bèn v . Quân sĩ đ Ôn ra n i , có ng i khuyên cho l y thu c ch a thì Báỡ ỡ ơ ở ườ ấ ố ữ

Ôn tr l i: "Đã không th vì n c nhà b o v đ c thành trì, nay thành m t thìả ờ ể ướ ả ệ ượ ấ

m t theo, còn c u gì n a". Vi c tâu lên, vua chu n ban cho 30 l ng b c v quêấ ấ ữ ệ ẩ ạ ạ ề

ch a thu c. M i đ c m t tháng th i Ôn m t, năm y 41 tu i. Vua đ c tin, nói :ữ ố ớ ượ ộ ờ ấ ấ ổ ượ

"Không tránh cái ch t mà m t theo thành, h n k tránh cái ch t xa l m". R iế ấ ơ ẻ ế ắ ồ

chu n cho đ c cách truy t ng Quang l c t khanh và chi u theo hàm m i t ng màẩ ặ ặ ộ ự ế ớ ặ

c p ti n tu t, đ khuy n khích nh ng ng i khi lâm s h t lòng ti t tháo. Có 3ấ ề ấ ể ế ữ ườ ự ế ế

ng i co n: Ki n, m th đi n b ; Linh đ h ng ti n; T , m sinh.ườ ệ ấ ụ ể ạ ỗ ươ ế ư ấ

Nguy n Tài Tuy nễ ể

T là Chu Sỹ, ng i Nam Đàn, Ngh An, tính thành th c, ch t phác, có ti ng là thự ườ ệ ự ấ ế ờ

cha m có hi u. Đ ti n sĩ T Đ c năm th 30 (1877), b Tri ph T ng D ng.ẹ ế ỗ ế ự ứ ứ ổ ủ ươ ươ

T i ch c, l u đ n vi c canh nông, m dân kh n ru ng núi, v v dân Man, t t cạ ứ ư ế ệ ộ ẩ ộ ỗ ề ấ ả

v i t m lòng thành tín, l i dân m n yêu. Sau do chân Th gi ng sung s n phòngớ ấ ạ ế ị ả ơ

Phó s Ngh An. G p khi quân Man c p bóc đ a gi i (ph ) T ng, (ph ) Quỳ,ứ ệ ặ ướ ở ị ớ ủ ươ ủ

Tài Tuy n đem quân ti n đánh, ng i Man đ u đ n quân đ u thú. Tuy n bènể ế ườ ề ế ầ ể

đóng l i Quỳ Châu đ chiêu d tr n áp. Có ng i th y đkhí đ c n ng, khuyênạ ở ể ụ ấ ườ ấ ở ộ ặ

Tuy n d i v . Tuy n nói : "Đ o làm tôi ph i t n t y, khí lam ch ng không đángể ờ ề ể ạ ả ậ ụ ướ

k ". Đã có l n b n c lũ ngu n đ t ng t đ đ n, l ng th c chuyên ch khôngể ầ ị ướ ồ ộ ộ ổ ế ươ ự ở

k p, Tuy n cùng quân sĩ m y ngày ăn m t b a, nh ng l y công nghĩa kích thích,ị ể ấ ộ ữ ư ấ

h cũng đ u b n chí. Ki n Ph c năm đ u (1884) vì v t v quá nhi u sinh b nhọ ề ề ế ướ ầ ấ ả ề ệ

r i m t trong quân, đ c truy th Hàn lâm vi n th đ c.ồ ấ ở ượ ụ ệ ị ộ

Hoàng Văn Hoè

T là V ng Th c, ng i Đông Ng n, B c Ninh. Cha là Đĩnh, đ h ng ti n, làmự ươ ự ườ ạ ắ ỗ ươ ế

quan mãi đ n ch c Ng s r i m, v nhà d y h c.ế ứ ự ử ồ ố ề ạ ọ

Văn Hoè lúc tr có ti ng hay ch . Đ ti n sĩ T Đ c năm th 33 (1880), th ch cẻ ế ữ ỗ ế ự ứ ứ ụ ứ

Hàn lâm vi n Tu so n. Sau l i th y h c r ng cho m i đ n th đ c trúng tuy n,ệ ạ ạ ấ ọ ộ ờ ế ử ượ ể

b Th đ c lĩnh Tri ph Ki n X ng. Kho ng niên hi u Ki n Ph c, sung bangổ ị ộ ủ ế ươ ả ệ ế ướ

bi n B c Ninh th v . Sau vì đi theo quân th không có công tr ng, b đ i xu ngệ ắ ứ ụ ứ ạ ị ổ ố

ch c làm Kinh diên kh i c chú. Hàm Nghi năm đ u (1885) Kinh thành h u s ,ứ ở ư ầ ữ ự

ch t trong n n (n32; c). H i đ u niên hi u Thành Thái (1889) đ c truy thế ạ ớ ồ ầ ệ ượ ụ

tr c tác. Anh Văn Hòe là Kỳ, cũng đ h ng ti n.ướ ỗ ươ ế

QUY N 40Ể

TRUY N TRUNG NGHĨA - M C IỆ Ụ

Ph m Tr ng T yạ ọ ụ

(Ph : Đ ng Tích)ụ ặ

Ng i Đông Thành, Ngh An. Tòng quân năm đ u niên hi u Gia Long (1802) ,ườ ệ ầ ệ

đ c b Nghiêm vũ v c u đ i tr ng, r i b Tam đ i thí sai chánh đ i tr ng.ượ ổ ệ ử ộ ưở ồ ổ ộ ộ ưở

Sau theo Phó v úy Nguy n Đình Phú đi mi n đ ng núi Quỳnh L u đánh nhauệ ễ ề ườ ư

v i gi c, giao chi n mà b ch t. Năm T Đ c th 9 (1856), đ c li t th vàoớ ặ ế ị ế ự ứ ứ ượ ệ ờ

Trung nghĩa t .ừ

L i ng i cùng p là Đ ng Tích, đ c tuy n vào ch c Vũ v Th t đ i Thi u Trạ ườ ấ ặ ượ ể ứ ệ ấ ộ ệ ị năm th 5 (1845). Tr c theo Hi p th ng đ i th n Tr ng Qu c D ng đi quânứ ướ ệ ố ạ ầ ươ ố ạ

th H i An, đánh Bình Giang, lúc giao chi n chém th c p gi c, đ c b t b đ iứ ả ở ế ủ ấ ặ ượ ạ ổ ộ

tr ng và gia th ng thí sai chánh đ i tr ng su t đ i. L i sung thú Hà N i r i điưở ưở ộ ưở ấ ộ ạ ộ ồ

quân th B c Ninh theo đó l y l i đ c ph Phú Bình, xong, chuy n v Đi n S n.ứ ắ ấ ạ ượ ủ ể ề ề ơ

Đ n khi các tr n Tuân Đ o th ng l i đ c c t lên tinh binh cai đ i. Sau sung Đ cế ậ ạ ắ ợ ượ ấ ộ ố

binh quân th t nh Thái (Nguyên) theo Tham tán Ông Ích Khiêm đi ti u b t gi cứ ỉ ễ ắ ặ

đ c l c, đ c th ng 1 l n k l c. Sau đ n tr n Hà H u, Xuân Lãng thì b thua,ắ ự ượ ưở ầ ỷ ụ ế ậ ữ ị

ph i đ i xu ng ch c Hi p qu n, nhân đ c phái đi đ n Phù Ninh, đánh nhau v iả ổ ố ứ ệ ả ượ ồ ớ

gi c thì b ch t trặ ị ế ậ

Nguy n Th Cátễ ế

(con là Ng c Ch n)ọ ấ

T là Th B o, quê Đông Thành, Ngh An. Là ng i thông minh lanh l i, có s cự ế ả ở ệ ườ ợ ứ

kh e m u l c. Năm 18 tu i m i đ c sách. Đ h ng ti n năm Gia Long th 2ỏ ư ượ ổ ớ ọ ỗ ươ ế ứ

(1803). Năm th 18 (1819) tri u đình th y đ t S n Tây nhi u n i xung y u làmứ ề ấ ấ ơ ề ơ ế

vi c đ c c Cát làm Tri huy n Phù Ninh (nay thu c Vĩnh Ph c). B t đ u đ nệ ặ ử ệ ộ ướ ắ ầ ế

nh m ch c, b t b , ch ng có ph ng pháp, tróc nã đ c nh ng t ng c pậ ứ ắ ớ ế ự ươ ượ ữ ướ ướ

đem tr t i, trong huy n đ c an ninh. H t y, tr c đó ch a có Văn t , Th Cátị ộ ệ ượ ạ ấ ướ ư ừ ế

đ ng kh i x ng l p ra, l i xu t l ng b ng ra l p t đi n, làm quan đ y 7ứ ở ướ ậ ạ ấ ươ ổ ậ ự ề ở ấ

năm, h ng l i, tr h i, đ&#432; c dân ca t ng, t m t c khen là Cung Hoàng.ư ợ ừ ạ ợ ụ ấ ắ

Minh M ng năm th 7 (1826), huy n có tin báo gi c, Th Cát thân mang l thu cạ ứ ệ ặ ế ệ ộ

đ n đ n Th Th b t ph m, gi i v đ n gi a đ ng qua khu r ng làng T Đà,ế ồ ọ ế ắ ạ ả ề ế ữ ườ ừ ừ

b ng g p quân ph đón đánh, ho ng h t ng phó không k p, b gi c đâm ch t v tỗ ặ ỉ ả ố ứ ị ị ặ ế ứ

xác xu ng sông. Xác trôi v đ n tr c c a Văn t xã Ph ng Lâu, xã này s a lố ề ế ướ ử ừ ượ ử ễ

đem mai táng, l i c m v công đ c, d ng đ n th . Quan tr n th tâu lên, vuaạ ả ề ứ ự ề ờ ấ ủ

th ng ti c, gia th ng 50 quan ti n và t ng đ ng tri ph . T Đ c năm th 6ươ ế ưở ề ặ ồ ủ ự ứ ứ

(1853), đ c li t th vào Trung nghĩa t . Con là Ng c Ch n.ượ ệ ờ ừ ọ ấ

Ng c Ch n t là Th L i, có s c kh e, s c ăn g p 5, 6 ng i, g m tài văn võ. Đọ ấ ự ế ợ ứ ỏ ứ ấ ườ ồ ỗ

kỳ thi h ng T Đ c năm đ u. Năm th 11 (1858) đ c phái đi đôn đ c vi cươ ự ứ ầ ứ ượ ố ệ

(t p) h ng dõng, l i đ c su t dân 2 huy n Đông Thành, H ng Nguyên đào mậ ươ ạ ố ấ ệ ư ở

đ ng sông. Quan t nh ti n c là ng i h c h nh khá, và kiêm thông võ ngh ,ườ ỉ ế ử ườ ọ ạ ệ

đ c b Hàn lâm đi n t ch bang bi n Di n Châu s n h i phòng ch quân s . G pượ ổ ể ị ệ ễ ơ ả ư ự ặ

b y gi Nam kỳ có cáo c p, Ng c Ch n xin mang th dõng theo th y h c làấ ờ ấ ọ ấ ủ ầ ọ

ch ng n Vũ Đ c Khuê đi quân th Biên hòa. Khi tòa ngh thành, tr v quê chưở ấ ứ ứ ị ở ề ờ

b . Sau chuy n đi quân th Tây B c theo T ng th ng Nguy n Tri Ph ng sai phái,ổ ế ứ ắ ổ ố ễ ươ

r i li n b Tri huy n lĩnh Tri ph Ki n Th y. B y gi H i D ng, tr m c pồ ề ổ ệ ủ ế ụ ấ ờ ở ả ươ ộ ướ

đ y d y, Ng c Ch n làm vi c m t năm, b t b cai tr có ph ng pháp. Sau đó gi cầ ẫ ọ ấ ệ ộ ắ ớ ị ươ ặ

bi n vào ch n sông c p bóc. Ng c Ch n mang quân đóng ch n, b gi c đánh bể ẹ ướ ọ ấ ặ ị ặ ị th ng r i ch t, đ c truy t ng Hàn lâm th đ c. Năm th 33 (1870), đ c li tươ ồ ế ượ ặ ị ộ ứ ượ ệ

th vào Trung nghĩa t , đ ti ng ngàn thu. Con Ch n là Ng c Đ n, m th Chánhờ ừ ể ế ấ ọ ả ấ ụ

c u ph m văn giai.ử ẩ

Ngô Văn Thành

(Ph : Tr n Văn Th c, Nguy n Văn Truy n, Nguy n Phú Quy n, Bùi Văn Giá)ụ ầ ạ ễ ề ễ ề

Ngô Văn Thành ng i Tân Hòa, Gia Đ nh, đ u quân năm Gia Long, tr i thăngườ ị ầ ả

T ng quân v úy. Minh M ng năm th 7 (1826), Phan Bá Vành gây bi n cácượ ệ ạ ứ ế ở

h t Nam Đ nh, H i D ng, Thành vâng m nh mang quân đi đánh sông C Traiạ ị ả ươ ệ ở ổ

(thu c t nh H i D ng), b hãm tr n th t l c c thi hài. Vua đ c tin th ng xót,ộ ỉ ả ươ ị ậ ấ ạ ả ượ ươ

t ng Ch ng c , chi 3 quan ti n công, giao cho đ a ph ng xây cái m gi , ban tặ ưở ơ ề ị ươ ộ ả ế

m t tu n.ộ ầ

eight="0">

L i Phó v úy Tr n V59;n Th c, Nguy n Văn Truy n, phó qu n c Nguy n Ph cạ ệ ầ ạ ễ ề ả ơ ễ ướ

Quy n, cai c Bùi Văn Giá cũng đánh b t ng y Vành, b ch t tr n. Th c, Truy nề ơ ắ ụ ị ế ậ ạ ề

đ u t ng V úy; Quy n, Giá đ u t ng Qu n c , và đ u li t th vào Trung nghĩa tề ặ ệ ề ề ặ ả ơ ề ệ ờ ừ

Th c ng i Diên Ph c, Qu ng Nam; Truy n, ng i Phú Cát Bình Đ nh; Phú,ạ ườ ướ ả ề ườ ị

Quy n, ng i Phú L c, Gia Đ nh; Giá, ng i Nam Đàn, Ngh An.ề ườ ộ ị ườ ệ

Nguy n Văn Th nễ ậ

(Ph : Nguy n H u Thuyên)ụ ễ ữ

Ng i Mỹ Hóa, Thanh Hóa, có s c kh e. Tr c đ u quân, vì có công, thăng mãi Vườ ứ ỏ ướ ầ ệ

úy trong 2 v H u d c, T d c Vũ lâm doanh. Minh M ng năm th 14 (1833),ệ ữ ự ả ự ạ ứ

ngh ch Khôi làm ph n Phiên An. Th n cùng Phó v úy Nguy n H u Thuyênị ả ở ậ ệ ễ ữ

mang quân Vũ lâm theo t ng quân T ng Ph c C ng đi ti u. Đánh thành, gi cướ ố ướ ươ ễ ặ

c gi s c, rút c c không lên đ c thành, Th n cùng Thuyên ch t t i tr n.ố ữ ứ ụ ượ ậ ế ạ ậ

H u Thuyên, ng i T ng S n, Thanh Hoá. Văn Th n đ c truy t ng Th ng ch ,ữ ườ ố ơ ậ ượ ặ ố ế

H u Thuyên t ng V úy, đ u li t th Trung nghĩa t .ữ ặ ệ ề ệ ờ ử

Lê Văn Nghĩa

(Ph : Phan Văn Song)ụ

Ng i L Th y, Qu ng Bình, là ng i dũng c m, có m u l c L n lên đi đ uườ ệ ủ ả ườ ả ư ượ ớ ấ

quân, thăng mãi đ n Lãnh binh quan Bình Thu n. Minh M ng năm th 14 (1833),ế ậ ạ ứ

ngh ch Khôi làm ph n chi m c thành Phiên An r i gi luôn c Biên Hòa, Vănị ả ế ứ ồ ữ ả

Nghĩa mang quân đi đánh. B y gi thuy n gi c t c a bi n Phu Gia ch ng c quânấ ờ ề ặ ừ ử ể ố ự

ta. Văn Nghĩa b th ng, v n l ng thinh không đ ng, cùng v i Phó v úy Phan Vănị ươ ẫ ặ ộ ớ ệ

Song do Kinh phái đ n, hăng hái k ch chi n. Gi c thua kéo đi. Ngày hôm sau, gi cế ị ế ặ ặ

l i chia m t th y, m t b áp đ n đánh. Phan Văn Song đ c quân đ n b t, xông lênạ ặ ủ ặ ộ ế ố ế ắ

tr c quân sĩ, b ch t vì đ n thu c đ c. Văn Nghĩa mang v t th ng đã đ ngướ ị ế ạ ố ộ ế ươ ứ

tr c tr n. Các quân đ u ch y l i gi t gi c, gi c l i rút lui. Sau ng y B t l iướ ở ậ ề ạ ạ ế ặ ặ ạ ụ ộ ạ

thúc thuy n binh đ n ti p ng. Văn Nghĩa đ i tr n v i gi c, gi c s ch l ng v ngề ế ế ứ ố ậ ớ ặ ặ ợ ỉ ả ả

sông b n lên, không dám úp vào b . B ng có m t quân lén đánh úp, Văn Nghĩaở ắ ờ ỗ ộ

ch ng c không l i, cũng b ch t tr n. Sau, cùng v i Văn Song đ u đ c truy t ngố ự ạ ị ế ậ ớ ề ượ ặ

Ch ng c , li t th vào Trung Nghĩa t . Văn Song, ng i Minh Linh thu c Qu ngưở ơ ệ ờ ừ ườ ở ộ ả

Tr .ị

Lê Văn Th>(Ph : Nguy n L c, Vũ Văn Th ng)ụ ễ ộ ườ

Tr c tên là H ng, ng i Ki n Hòa, Đ nh T ng. Tòng quân năm Gia Long, thăngướ ằ ườ ế ị ườ

mãi đ n Lãnh binh quan t nh An Giang. Minh M ng năm th 14 (1833), ngh chế ỉ ạ ứ ị

Khôi d y lo n Phiên An. Th ng mang quân đi h i ti u, b gi c b t. Gi c dấ ạ ở ườ ộ ễ ị ặ ắ ặ ụ

hàng, Th ng không ch u khu t. B y gi Phó lãnh binh Hà Tiên Nguy n L c cũngườ ị ấ ấ ờ ễ ộ

b b t, đ ng b l u giam trong thành. Th ng bèn đ ng m u v i L c ng m saiị ắ ươ ị ư ở ườ ồ ư ớ ộ ầ

gia nhân đ t kho thu c súng c a gi c. Vi c ti t l , gi c đ u gi t c .ố ố ủ ặ ệ ế ộ ặ ề ế ả

L i có Phó lãnh binh cùng thành là Vũ Văn Th ng, ng i Phong Đi n, Th aạ ườ ườ ở ề ừ

Thiên, cùng đánh nhau v i ngh ch Khôi Long H , b th ng chân trái b gi cớ ị ở ồ ị ươ ở ị ặ

b t đ c. Gi c trao cho ch c quan, không ch u theo, nh n ăn mà ch t. Quân th dòắ ượ ặ ứ ị ị ế ứ

xét đ c tình hình, đem vi c tâu lên. Lê Văn Th ng đ c truy t ng Ch ng c ;ượ ệ ườ ượ ặ ưở ơ

Vũ Văn Th ng, Nguy n L c đ u t ng V úy; và đ u đ c li t th vào Trungườ ễ ộ ề ặ ệ ề ượ ệ ờ

nghĩa t . L c ng i Bình D ng, Gia Đ nh.ừ ộ ườ ươ ị

">

Tr ng Văn Ph ngươ ượ

(Ph : Ngô Bá Đàm, Nguy n Văn T n, Ngô Doãn Phú,ụ ễ ầ

Tr ng T T , Nguy n Đăng Triêm, Đ ng Văn Quy n,ươ ử ỵ ễ ặ ế

LêVăn Tiêu, Đinh Văn T

Tr ng Văn Ph ng ng i Phong Đi n, Th a Thiên. Đ u quân năm Gia Long thươ ượ ườ ề ừ ầ ứ

10 (1811) , t đ i tr ng thăng lên cai đ i. Minh M ng năm th 10 (1829), ôngừ ộ ưở ộ ạ ứ

mang qu c th sang Xiêm thông hi u, xong vi c tr v , đ c c t lên Th n c H uố ư ế ệ ở ề ượ ấ ầ ơ ữ

v phó v úy. Ti n đánh ngh ch Khôi Phiên An b t tr n (Lê Văn Khôi n i lo nị ệ ế ị ở ị ử ậ ổ ạ

ch ng tri u đình năm 1883 t i Phiên An), truy t ng là V úy.ố ề ạ ặ ệ

L i tr c sau ch t v n n (n c này) có ng i cùng ph , là Ngô Bá Đàm, H ngạ ướ ế ề ạ ướ ườ ủ ở ươ

Th y, Nguy n Văn Tân H ng Trà; cùng huy n là Ngô Doãn Phú, Tr ng T T ;ủ ễ ở ươ ệ ươ ử ỵ

ng i Duy Xuyên, Qu ng Nam là Nguyên Đăng Triêm; ng i Phú Mỹ, Bình Đ nhườ ở ả ườ ị

là Đ ng Văn Quy n; ng i Ki n Hòa, Đ nh T ng là Lê Văn Tiêu, Đinh Văn T . Báặ ế ườ ế ị ườ ự

Đàm (Phó v úy) đ c tệ ượ ̒3;ng V úy, Văn T n, Doãn Phú (đ u th Phó v úy) T Tệ ầ ề ụ ệ ử ỵ

(cai đ i), Đình Văn T (Phó v úy b cách), đ u đ c t ng Phó v úy, và đ u li tộ ự ệ ị ề ượ ặ ệ ề ệ

th vào Trung nghĩa t .ờ ừ

Tăng Tháp

(Ph : Ngô Sỹ Th ng)ụ ườ

Ng i Đông Thành, Ngh An, là ng i dũng tráng gi i giang có s c kh e. Tòngườ ệ ườ ỏ ứ ỏ

quân kho ng năm Gia Long, đ n năm th 15 (1816) b Chánh đ i tr ng. Vì ti uả ế ứ ổ ộ ưở ễ

ph có công, đ c b Hoàn vũ v L c đ i su t đ i, phái đi trú Tr n Ninh. Minhỉ ượ ổ ề ụ ộ ấ ộ ở ấ

M ng năm th 15 (1834) quy n lĩnh Phó v úy, hi p l c Cùng Nhiên vũ v phó vạ ứ ề ệ ệ ự ệ ệ

úy Nguy n Công C n đánh phá Thanh Ch ng b ch t tr n, đ c truy t ng làễ ậ ở ươ ị ế ậ ượ ặ

Minh nghĩa đô úy. T Đ c năm th 9 (1856), li t th vào Trung nghĩa t .ự ứ ứ ệ ờ ừ

L i ng i cùng quê là Ngô Sỹ Th ng. Thi u Tr năm th 2 (1842) quy n lĩnh Phóạ ườ ườ ệ ị ứ ề

v úy sung gi n b Phân vũ v ngũ đ i đ i tr ng, thăng d n lên Chánh đ iệ ả ổ ệ ộ ộ ưở ầ ộ

tr ng. T Đ c năm th 15 (1862) phái đi quân th t nh B c, đánh nhau v i gi cưở ự ứ ứ ứ ỉ ắ ớ ặ

Tr ng Giang, b ch t, đ c truy t ng Tinh binh cai đ i.ở ườ ị ế ượ ặ ộ

Nguy n Đ c Chungễ ứ

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Cha là Đ c Huyên làm Thái y vi n phó. Đ c Chungườ ươ ừ ứ ệ ứ

lúc nh đi du h c, đ n năm Gia Long th 15 (1816) đ u quân vào Ti n phongỏ ọ ế ứ ầ ề

dinh. Kho ng năm Minh M ng làm quan ch c cai đ i, r i thăng mãi đ n V uý.ả ạ ứ ộ ồ ế ệ

Thi u Tr năm th 5 (1845), b Lãnh binh quan An Giang. Đ n năm th 7 (1847),ệ ị ứ ổ ế ứ

c a Đà N ng báo c p chuy n đi b t gi c r i ch t tr n, năm y 60 tu i. Đ c truyử ẵ ấ ể ắ ặ ồ ế ậ ấ ổ ượ

t ng Ch ng v , gia c p ti n tu t và li t th vào Trung nghĩa t . Con là Đi n bặ ưở ệ ấ ề ấ ệ ờ ừ ể ổ

chân m th thiên h qua làm Đ i tr ng su t đ i.ấ ụ ộ ộ ưở ấ ộ

Roman">

Lê Văn Cư

(Ph : Tr n Văn Du, Ph m Văn Tr )ụ ầ ạ ứ

Ng i Phong Đăng, Qu ng Bình, là ng i kh ng khái có khí ti t. Tr c tòng quânườ ả ườ ẳ ế ướ

có quân công thăng mãi đ n Vũ lâm T d c nh t đ i cai đ i. Minh M ng năm thế ả ự ấ ộ ộ ạ ứ

16 (1835) ngh ch Khôi gi thành làm ph n. Văn C theo quân th Phiên An, mangị ữ ả ư ứ

quân đào đ ng ng m đ công thành b gi c b t. Gi c Ch m tra h i, nh t đ nhườ ầ ể ị ặ ắ ặ ẩ ỏ ấ ị

không nói gì, ch b o r ng: "Ta nh n quan t c tri u đình, nay b b t, có ch t màỉ ả ằ ậ ướ ề ị ắ ế

thôi". Gi c khen là nghĩa khí, không n gi t. Sau đó l i ng m m u n i công, vi cặ ỡ ế ạ ầ ư ộ ệ

ti t l , gi c bèn gi t đi. Khi s p b ch t, m ng gi c r ng: "Sau khi ta ch t, m t t iế ộ ặ ế ắ ị ế ắ ặ ằ ế ộ ụ

ngh ch t c chúng bay s m mu n cũng sẽ châu đ u ch u gi t thôi". Sau các t ngị ặ ớ ộ ầ ị ế ướ

dò xét đ c tình hình đem vi c tâu lên. Vua nói: "Văn C gi ti t tháo không ch uượ ệ ư ữ ế ị

khu t, m ng gi c mà ch t, trung li t đáng ghi." R i cho truy t ng Phó v úy, c pấ ắ ặ ế ệ ồ ặ ệ ấ

ti n tu t.ề ấ

B y gi ng i cùng t nh v i Văn C là th Phó v úy Tr n Văn Du và cai đ i Ph mấ ờ ườ ỉ ớ ư ự ệ ầ ộ ạ

Văn Tr cũng k tr c ng i sau ch t vì n n n c. Du đ c t ng V úy, Tr t ngứ ẻ ướ ườ ế ạ ướ ượ ặ ệ ứ ặ

Qu n c và đ u li t th vào Trung nghĩa t .ả ơ ề ệ ờ ừ

or="black">

T ng Thúc Miố

(Ph : Tr ng Văn S )ụ ươ ử

Ng i Bình D ng, Gia Đ nh. Đ u quân năm Gia Long thăng mãi đ n Tráng vũ vườ ươ ị ầ ế ệ

phó v úy. Minh M ng năm th 15 (1834), phái đi trú phòng ph Tr n Ninh .ệ ạ ứ ở ủ ấ

G p khi th ph đánh vây ph ly, Ph c Minh cùng qu n c Tr ng Văn S ra s cặ ổ ỉ ủ ướ ả ơ ươ ử ứ

đánh nhau v i gi c và đ u b ch t tr n. Truy t ng Ph c Minh là V úy, Văn S làớ ặ ề ị ế ậ ặ ướ ệ ử

Phó v úy và đ u li t th vào Trung nghĩa t . Văn S ng i T ng S n thu cệ ề ệ ờ ừ ử ườ ố ơ ộ

Thanh Hóa.

Lê Huệ

(Ph : Bùi Văn Gi ng)ụ ả

Ng i Minh Chính, Qu ng Bình. Đ h ng ti n Gia Long năm th 18 (1819). H iườ ả ỗ ươ ế ứ ồ

đ u niên hi u Minh M ng b Tri huy n Th y Anh. Hu đây, chăm vi c v nuôiầ ệ ạ ổ ệ ụ ệ ở ệ ề

dân, c t tr b ho n n n cho dân. Mùa xuân năm th 5 (1824), Hu nh n đi đ cố ừ ỏ ạ ạ ứ ệ ậ ố

thu trong huy n, 3; n p Trà H i, b ng do thám đ ng đ ng m u đo t l i, kéoế ệ ế ấ ồ ỗ ồ ả ư ạ ạ

đ n nh ong. M i ng i toan đ a Hu tránh đi. Nh ng Hu không đ ng c a, r iế ư ọ ườ ư ệ ư ệ ộ ự ồ

mang đinh tráng ra s c ch ng c , bèn b gi c h i. Khi gi c ch c đâm Hu thìứ ố ự ị ặ ạ ặ ự ệ

ng i tùy l c a Hu là Bùi Văn Gi ng 4 l n th y thân che đ cho Hu , gi c bènườ ệ ủ ệ ả ầ ấ ỡ ệ ặ

gi t c . Con ng a c a Hu c i, gi c b c bách đem c i, nó không ch u đi, gi cế ả ự ủ ệ ưỡ ặ ứ ưỡ ị ặ

đánh b th ng l ng. Ng a li n tr n đi, sau l i tr v ch Hu ch t, ph c đ tị ươ ở ư ự ề ố ạ ở ề ỗ ệ ế ụ ấ

mà kêu r i m y ngày sau cũng ch t. Ng i ta l y làm c m đ ng s trung nghĩa đó.ồ ấ ế ườ ấ ả ộ ự

Vi c tâu lên, vua l y làm khen ng i, truy tàng là đ ng Tri ph . Quan huy n sauệ ấ ợ ồ ủ ệ

nh đ n s oanh li t, d ng đ n th . T Đ c năm th 9 (1856) li t th vào Trungớ ế ự ệ ự ề ờ ự ứ ứ ệ ờ

nghĩa t .ừ

Bùi Đình Dự

Ng i H u L c, Thanh Hóa. Đ h ng ti n Gia.Long năm th 18 (1819). H iườ ở ậ ộ ỗ ươ ế ứ ồ

đ u niên hi u Minh M ng, b Hàn lâm sung S quán biên tu. Qua đi Giáo th Hoàiầ ệ ạ ổ ử ụ

Đ c, đ n năm th 8 (1827), th i b đ ng Tri ph Thu n An . Năm th 11 (1830)ứ ế ứ ờ ổ ồ ủ ậ ứ

th Kh u đ n đánh ph thành, Đình D mang quân ch ng c , b h i, truy t ng làổ ấ ế ủ ự ố ự ị ạ ặ

Tri ph , li t th vào Trung nghĩa t .ủ ệ ờ ừ

Vũ Vi t Tu nế ấ

(Ph : Lê Kim Tr , Hoàng Văn Quang)ụ ợ

Ng i Đông S n, Thanh Hóa. Đ u quân năm Gia Long, thăng mãi đ n Lãnh binhườ ơ ầ ế

quan Tr n Tây. Minh th 21 (1840) đánh b t ph Man đ n Sa Tôn và x Súcấ ứ ắ ỉ ở ồ ứ

Chi t, b ch t v tên thu c đ c, đ c truy t ng Ch ng v . Chi n d ch này, C m yế ị ế ề ố ộ ượ ặ ưở ệ ế ị ầ

v phó v úy Lê Kim Tr và Đ nh T ng t c17; qu n c Hoàng Văn Quang cũng bệ ệ ợ ị ườ ả ả ơ ị ch t. Kim Tr ng i Phù Cát, Bình Đ nh, t ng C m binh v úy; Văn Quang ng iế ợ ườ ị ặ ấ ệ ườ

Ki n Hòa, Đ nh T ng, t ng Phó v úy. (3 ng i) đ u đ c li t th vào Trungế ị ườ ặ ệ ườ ề ượ ệ ờ

nghĩa t .ừ

Nguy n Đình L cễ ộ

(Ph : Nguy n Văn Cáo, Lê Ph c S n, Ph m Đ c H nh,ụ ễ ướ ơ ạ ứ ạ

Nguy n Văn Anh, Đ Văn Quy n, Nguy n Xuân Tr ,ễ ỗ ề ễ ị

Đinh Quang To n, B ch Văn D )ả ạ ụ

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Năm đ u Gia Long vào quân Tuy n phong, quaườ ươ ừ ầ ể

thăng đ n Ti n v phó v úy. Minh M ng năm th 15 (1834), Tri châu B o L cế ề ệ ệ ạ ứ ả ạ

Nông Văn Vân d y lo n, đánh v các thành Tuyên, Cao, Thái, L ng. Đình L c ti nấ ạ ỡ ạ ộ ế

đánh Cao B ng, b ch t tr n, truy t ng C m binh v úy.ở ằ ị ế ậ ặ ẩ ệ

L i quan ch c các t nh cùng ch t vì qu c s h i y là Phó lãnh binh Thái Nguyênạ ứ ỉ ế ố ự ồ ấ

Nguy n Văn Cáo, Phó lãnh binh Nam Đ nh Lê Ph c S n, th H u v phó v úyễ ị ướ ơ ự ữ ệ ệ

B c Ninh Ph m Đ c H nh, Ti n th ng c qu n c Nguy n Văn Anh, Trung quânắ ạ ứ ạ ề ắ ơ ả ơ ễ

H u ch n c phó qu n c Đ Văn Quy n, Th n sách H u dinh c phó qu n cữ ấ ơ ả ơ ỗ ề ầ ữ ơ ả ơ

Nguy n Xuân Tr883;, Thái hùng c phó qu n c Đinh Quang n, H oai dinh T vễ ơ ả ơ ả ổ ả ệ

cai đ i B ch Văn D , đ u đ c truy t ng, c p tu t và đ c li t th vào Trungộ ạ ụ ề ượ ặ ấ ấ ượ ệ ờ

nghĩa t . Văn Cáo, Ph c S n, Đ c H nh, Văn Anh đ u t ng Ch quân V úy. Vănừ ướ ơ ứ ạ ề ặ ư ệ

Cáo là ng i Phù Cát, Bình Đ nh; Ph c S n, ng i Qu ng Đi n, Th a Thiên; Đ cườ ị ướ ơ ườ ả ề ừ ứ

H nh, ng i Vũ Tiên (nay thu c Thái Bình), Nam Đ nh; Văn Anh, ng i H ngạ ườ ộ ị ườ ươ

S n, Hà Tĩnh. Văn Quy n, Xuân Tr , Quang To n, Văn D , đ u t ng Qu n c .ơ ề ị ả ụ ề ặ ả ơ

Quy n là ng i Nghi Xuân, Hà Tĩnh; Xuân Tr ng i Đông S n, Thanh Hóa; Quangề ườ ị ườ ơ

To n ng i C m Hóa, Thái Nguyên; Văn D ng i Phú Vang, Th a Thiên.ả ườ ả ụ ườ ừ

Ph m Văn Ph tạ ạ

align="center">(Ph : Hoàng Ph c L i, Nguy n Ti n Quang,ụ ướ ợ ễ ế

Mai Văn Đ ng, Nguy n Văn Tu n, Lê Văn T )ổ ễ ấ ứ

Ng i Tuy Ph c, Bình Đ nh. Đ u quân năm Gia Long, qua thăng Th n c dinhườ ướ ị ầ ầ ơ

Trung v phó v úy. Minh M ng năm th 20 (1839) g p Xiêm gây h a Ba Xuyên,ệ ệ ạ ứ ặ ọ ở

Văn Ph t vâng phái đi đánh b t, b ch t tr n, truy t ng V úy.ạ ắ ị ế ậ ặ ệ

Đ n Thi u Tr năm đ u (1841), cùng b ch t v vi c (n c) Ba Xuyên là : Tr nế ệ ị ầ ị ế ề ệ ướ ở ấ

Tây lãnh binh Hoàng Ph c L i, Gia Đ nh H u th y v v úy Nguy n Ti n Quang,ướ ợ ị ữ ủ ệ ệ ễ ế

An Giang phó lãnh binh Mai Văn Đ ng, An Giang qu n c Nguy n Văn Tu n, Phóổ ả ơ ễ ấ

qu n c Lê Văn T . Ph c L i là ng i Phong Đi n, Th a Thiên, t ng V úy; Ti nả ơ ứ ướ ợ ườ ề ừ ặ ệ ế

Quang ng i Ch ng Ngãi, Qu ng Ngãi, t ng C m binh phó v úy; Văn Đ ng iườ ươ ả ặ ấ ệ ổ ườ

T ng S n Thanh Hóa, t ng Lãnh binh; Văn Tu n ng i B o H u, Vĩnh Long, t ngố ơ ặ ấ ườ ả ữ ặ

C m binh phó v úy; Văn T , ng i H i Lăng Qu ng Tr , t ng Qu n c . M i ng iấ ệ ứ ườ ả ả ị ặ ả ơ ọ ườ

đ u đ c li t th vào Trung nghĩa t .ề ượ ệ ờ ừ

Bùi Tăng Huy

="4">

(Ph : Ph m Văn L u)ụ ạ ư

T là Ng c U n ng i đ o Ninh Thu n (nguyên là ph thu c Khánh Hòa, nay m iự ọ ẩ ườ ạ ậ ủ ộ ớ

đ t làm đ o). Tính ng i thao l c có khí ti t. Đ h ng ti n Gia Long năm thặ ạ ườ ượ ế ỗ ươ ế ứ

18 (1819). H i đ u niên hi u Minh M ng do chân Hàn lâm qua sung S quán Biênồ ầ ệ ạ ử

tu, có ti ng là ng i có h c th c, ph m h nh, đ c thăng Th đ c sung Hoàng tế ườ ọ ứ ẩ ạ ượ ị ộ ử

tán thi n. Năm th 5 (1824) b t H làm Thiêm s h lý công vi c tr n Qu ng Tr .ệ ứ ạ ổ ự ộ ệ ấ ả ị

Ch a đ c bao lâu, chuy n lên th Th a Thiên Ph doãn, luôn vì vi c công saiư ượ ể ự ừ ủ ệ

l m, b giáng nhi u l n xu ng đ n 7 c p, đ i hàm b đi Binh ty chánh c u ph m,ầ ị ề ầ ố ế ấ ổ ổ ử ẩ

r i thăng lên t v . Sau B c Thành khám xét công vi c đ p đê, khi tr v , đ cồ ư ụ ắ ệ ắ ở ề ượ

thăng Ch s r i chuy n lên Viên ngo i lang. Năm th 11 (1830), theo Gia Đ nhủ ự ồ ể ạ ứ ị

thành làm chuyên bi n 2 tào L i, Binh và kiêm lý t ch ng r i thì quy n bi n Hàệ ạ ừ ươ ồ ề ệ

Tiên tr&#7845;n v . Năm th 13 (1832), th H b th lang, ch a đ n 1 năm th iụ ứ ự ộ ộ ị ư ế ờ

đ i th Cao B ng B chính s .ổ ự ằ ố ứ

B y gi Tri châu B o L c, Tuyên Quang (nay thu c Cao B ng) là Nông Văn Vânấ ờ ả ạ ộ ằ

gây r i lo n, đã.lan đ n đ a gi i châu Th ch An, Cao B ng. Tăng Huy b o Án sátố ạ ế ị ớ ạ ằ ả

Ph m Đình Tr c r ng : "Gi c m i vào cõi ch bi t rõ h th c c a ta, ta nên đ tạ ạ ằ ặ ớ ể ế ư ự ủ ặ

mai ph c đánh ch n". Bèn l u Lãnh binh Ph m Văn L u gi thành, r i cùng v iụ ẹ ư ạ ư ữ ồ ớ

Đình Tr c ch nh b quân đ i ra đi. Khi đ n n i thì Tri châu Th ch Lâm là Nguy nạ ỉ ị ộ ế ơ ạ ễ

Bá D t đã b b t r i. Th gi c hung d , ít không đ ch đ c nhi u, bèn đ t nghiậ ị ắ ồ ế ặ ữ ị ượ ề ặ

binh các n i mai ph c đ đánh l a gi c r i tìm đ ng rút v . B y gi t nh thànhở ơ ụ ể ừ ặ ồ ườ ề ấ ờ ỉ

binh ít, đánh hay gi đ u khó. B n Tăng Huy dâng s xin d i kho đi l p đ n đữ ề ọ ớ ờ ậ ồ ể

làm k c th . Vua cho cách làm th không h p, giáng 4 c p l u dùng. B ng b nế ố ủ ế ợ ấ ư ỗ ọ

gi c 6, 7 nghìn tên ti n áp đ n t nh thành, ra s c gi t ng i, c p c a, l i đáp ặ ế ế ỉ ứ ế ườ ướ ủ ạ ụ

đ t, su t ngày b n vào trong thành. B n Tăng Huy bám l y thành c gi . H n m tấ ố ắ ọ ấ ố ữ ơ ộ

tháng thì thu c súng, g o, mu i s p h t, m i ngày càng thêm nguy bách. H lênố ạ ố ắ ế ỗ ọ

l u trông xem thì th y có m t đ o quan quân có 1 con voi xăm xăm đi l i. Tăngầ ấ ộ ạ ạ

Huy m ng th m b o Đình Tr c r ng: "Vi n binh đ n r i, c c s c mà ch thìừ ầ ả ạ ằ ệ ế ồ ứ ố ứ ờ

đ c". V t nghe th y gi c truy n g i r ng : "Tu n ph L ng S n đây; thànhượ ụ ấ ặ ề ọ ằ ầ ủ ạ ơ ở

L ng đã v ta r i, không hàng ta gi t s ch". Huy li n lên cao nhìn ra th y Tu nạ ề ồ ế ạ ề ấ ầ

ph L ng S n là Hoàng Văn Quy n ng i l ng voi. Bèn sai tr l i r ng : "Tu nủ ạ ơ ề ồ ở ư ả ờ ằ ầ

ph b b t thì đã có tu n ph khác". Đ n chi u, Huy cùng b n Đình Tr c bàn r ngủ ị ắ ầ ủ ế ề ọ ạ ằ

: Vi c h ng r i! Thà ch t đ toàn tính m ng m t thành dân, binh. R i m c tri uệ ỏ ồ ế ể ạ ộ ồ ặ ề

ph c, đ t án, h ng v c a Khuy t l y. L y xong, đem tri u ph c, văn b ng đ tụ ặ ướ ề ử ế ạ ạ ề ụ ằ ấ

đi, đo n, t th t c mà ch t. Đình Tr c, Văn L u cũng ch t c . K p khi T ng đ cạ ự ắ ổ ế ạ ư ế ả ị ổ ố

B c Ninh T Quang C ti n đánh l y l i đ c thành, đem tình tr ng tâu lên. Vuaắ ạ ự ế ấ ạ ượ ạ

d r ng : "G p lúc s th tr tr i, nguy kh n nh v y mà các viên đó ung dung vìụ ằ ặ ự ế ơ ọ ố ư ậ

nghĩa b mình, không c u th tham s ng, tình th c đáng th ng. V y vi c giángỏ ẩ ả ố ự ươ ậ ệ

c p l u d ng khi tr c nay cho kh i ph c c và chi u theo ph m hàm c p ti nấ ư ụ ướ ở ụ ả ế ẩ ấ ề

tu t". L i th ng cho 100 l ng b c giao t n nhà. Cho phép quan t nh m i chi s mấ ạ ưở ạ ạ ậ ỉ ớ ắ

áo quan thu li m di th ch v nguyên quán. L i chu n cho ch n m t ch đ t caoệ ể ở ề ạ ẩ ọ ộ ỗ ấ

ráo s ch sẽ t nh l p đ n cúng t , đ khuy n khích nh ng k t n ti t. Đ n đạ ở ỉ ậ ề ế ể ế ữ ẻ ậ ế ề ề

bi n là "Tam trung t ". Thi u Tr năm th (1842) truy t ng L b tham tri.ể ừ ệ ị ứ ặ ễ ộ

Đình Tr c có truy n chép riêng.ạ ệ

Văn L u, ng i Tân Bình. Gia Đ nh. Vì tòng quân có công, thăng mãi đ n Lãnh binhư ườ ị ế

t nh L ng S n. Khi Cao B ng có cáo c p t xin ti p vi n L ng, nên Văn L u đemỉ ạ ơ ằ ấ ự ế ệ ở ạ ư

h n trăm lính c đ n ti p ng. K p khi thành b v , không ch u khu t mà ch t. Tơ ơ ế ế ứ ị ị ỡ ị ấ ế ự

Đ c năm th 9 (1856), cùng v i Tăng Huy, Đình Tr c đ u đ c li t th vào Trungứ ứ ớ ạ ề ượ ệ ờ

nghĩa t .ừ

Ph m Đình Tr cạ ạ

Roman">

T là B t Khanh, ng i Đ ng Hào, H i D ng. T 4 đ i là Thi n, h ng c ngự ạ ườ ườ ả ươ ổ ờ ề ươ ố

đ i Lê, làm quan đ n Kinh B c tham ngh . T 3 đ i là Đôn, cũng đ h ng c ng.ờ ế ắ ị ổ ờ ỗ ươ ố

Đình Tr c tính h nh khoan hòa, ngày th ng giao ti p v i ng i r t gi l đ . Đạ ạ ườ ế ớ ườ ấ ữ ễ ộ ỗ

h ng ti n Minh M ng năm th 2 (1821), b t đ u làm Hành t u trong b , ai ti nươ ế ạ ứ ắ ầ ẩ ộ ế

c cho đ u không nh n. Sau tri u đình tuy n c đi Tri huy n Hà Đông, l i tri uử ề ậ ề ể ử ệ ạ ệ

v b L i b ch s , r i thăng mãi lên Lang trung. Năm th 14 (1833), đ c đ cề ổ ạ ộ ủ ự ồ ứ ượ ặ

chuy n làm án sát s Cao B ng. G p b y gi th tù Tuyên Quang là Nông Văn Vânể ứ ằ ặ ấ ờ ổ

ph n ngh ch, lan tràn đ n Cao B ng, th r t m r ng và hung hăng. Đình Tr cả ị ế ằ ế ấ ở ộ ạ

tính k cùng thành cùng còn m t, bèn cùng v i đ ng s m u gi l y c a c i, thócế ấ ớ ồ ự ư ữ ấ ủ ả

lúa mà c th . Qua h n m t tháng, quân c u vi n không đ n, gi c quây đánh 4ố ủ ơ ộ ứ ệ ế ặ

m t, pháo b n nh m a, thành s p b v . Đình Tr c nói r ng : "Trách nhi m giặ ắ ư ư ắ ị ỡ ạ ằ ệ ữ

đ t đai, b n ph n nên ph i ch t". R i sai đào s n huy t làm n i đ ch t. Tr cấ ổ ậ ả ế ồ ẵ ệ ơ ể ế ướ

h t m c tri u ph c quay v h ng b c l y, xong xu ng huy t n m ngay ng n r iế ặ ề ụ ề ướ ắ ạ ố ệ ằ ắ ồ

sai l p đ t đi nói r ng : "đ cho v n toàn đ i s ng c a ta v y". B chính Bùi Tăngấ ấ ằ ể ẹ ờ ố ủ ậ ố

Huy, Lãnh binh Ph m Văn L u cũng đ u ch t c . Khi s p xu ng huy t Đình Tr cạ ư ề ế ả ắ ố ệ ạ

có làm bài th r ng :ơ ằ

Tân t đông xu t thânỵ ấ

Quý t đông thân tỵ ử

Quân, thân h u th thânữ ử

e="3" face="Times New Roman">Ph ng ng tài nh t kủ ưỡ ấ ỷ

C u h th n s quânầ ổ ầ ự

Vi t trung dã, t c v ;ế ắ ị

C n h t s thân,ầ ồ ử ự

Th diên ch nh t họ ỉ ấ ỉ

Khuê vi thiên lý trình

San phu d âu tữ ử

Tam th p h u tam nh tậ ữ ậ

Th n l c vân ki t hĩầ ự ệ

B t năng th v ng thấ ủ ươ ổ

Nguy n t v ng sệ ử ự ươ ự

Chi u đi u khuy t đình vânế ể ế

Chiêm v ng tình hà dĩọ

D ch:ị

Đông tân t xu tân;ỵ ấ

Ch t gi a đông quý t .ế ữ ỵ

Vua, cha (t ) có thân nàyử

Báo đáp m i m t k .ớ ộ ỷ

C u v tôi th vuaầ ề ờ

R ng trung ch a th i ch a;ằ ư ờ ư

C u v con th chaầ ề ờ

M i m t ti c th híớ ộ ệ ọ

Cách tr ngàn d m xa,ở ặ

V y u cùng con th .ợ ế ơ

Ba m i l ba ngày,ươ ẻ

S c th n đã t n t yứ ầ ậ ụ

Không gi đ c đ t vua,ữ ượ ấ

Nguy n ch t v vi c vua.ệ ế ề ệ

Thăm th m mây quy t đình,ẳ ế

Trông v i không d t tình.ờ ứ

Đ n khi gi c bình r i, vi c tâu lên, vua xu ng chi u cho d ng đ n Tam Trung ế ặ ồ ệ ố ế ự ề ở

t nh thành đ nêu (danh ti t). Sách làm ra có các t p: "H c ngôi thi t p" và "H aỉ ể ế ậ ọ ậ ọ

đ ", do X ng S n Công đ t a. Con là Đình Ngh , do chân m th Tri ph Trùngồ ươ ơ ề ự ị ấ ụ ủ

Khánh

Nguy n Doãnễ

Ng i H i Lăng, Qu ng Tr , có s c kh e. Đ u quân kho ng năm Gia Long, qua Đ iườ ả ả ị ứ ỏ ầ ả ộ

tr ng su t đ i, r i chuy n lên C m y v Tam đ i cai đ i. Minh M ng năm th 21ưở ấ ộ ồ ể ẩ ệ ộ ộ ạ ứ

(1840) thăng H ng dinh phó v úy. Thi u Tr năm đ u thăng V úy làm Phó lãnhồ ệ ệ ị ầ ệ

binh An Giang. B y gi đ ng ph phá v huy n Trà Vinh. Doãn cùng Bùi Côngấ ờ ả ỉ ỡ ệ

Huyên mang quân đánh l y l i đ c. L i liên ti p phá đ c đ n ph súc Bàoấ ạ ượ ạ ế ượ ồ ỉ ở

T ng, B ng Liên, đ c th ng th V úy. Ông l i cùng Nguyên Ti n Lâm,ượ ỗ ượ ưở ụ ệ ạ ế

Nguy n Tri Ph ng h p quân giáp công th ph Súc Sâm. B n ph gi lũy ch ngễ ươ ợ ổ ỉ ở ọ ỉ ữ ố

c . Doãn b th ng chân ph i, bu c v t th ng ra s c đánh, quan quân k ti pự ị ươ ở ả ộ ế ươ ứ ế ế

ti n lên, b n ph v . Đ c th ng m t c p quân công và ngân bài, kim ti n. Khiế ọ ỉ ỡ ượ ưở ộ ấ ề

v ra làm Phó lãnh binh quan Ngh An. Ch a bao lâu chuy n đi Lãnh binh quanề ệ ư ể

Thanh Hóa, ti u th ph có công, đ c th ng m t đ ng Bát b o kim ti n. Nămễ ổ ỉ ượ ưở ộ ồ ả ề

th 6 (1825), thăng th ng V úy lĩnh Kinh thành đ đ c kiêm lý Th a Thiên phứ ưở ệ ề ố ừ ủ

v . Mùa đông năm y đ i th Long vũ dinh Th ng ch . Kỳ đ i l (104) năm th 7ụ ấ ổ ự ố ế ạ ễ ứ

(1826) vì làm vi c đu i kém, giáng xu ng V úy. K p đ n năm đ u D c Tôn Anhệ ố ố ệ ị ế ầ ự

hoàng đ (T Đ c) lên ngôi, th y Doãn tr c Thanh Hóa thông thu c đ a th l iế ự ứ ấ ướ ở ộ ị ế ạ

thăng làm Lãnh binh (Thanh Hóa). Năm th 21 (1849) chuy n đi th Kinh kỳứ ể ự

Th y s nh t v Ch ng v , cai qu n h i v n thuy n, gi i c a công mi n B củ ư ấ ệ ưở ệ ả ả ậ ề ả ủ ở ề ắ

vào. Thuy n đ c a bi n Bi n S n, b th t h a, bi n binh b ch t, c a công bề ỗ ở ử ể ệ ơ ị ấ ỏ ề ị ế ủ ị đ m m t. Doãn vì phòng ng a không t t, b ph t b ng 5 năm. T Đ c năm th 11ắ ấ ừ ố ị ạ ổ ự ứ ứ

(1858), thăng th Ti n phong dinh th ng ch kiêm qu n T quân, sau l i quy nự ề ố ế ả ả ạ ề

H u quân kiêm qu n H u quân. Năm th 16 gi c bi n H i An qu y nhi u, sai điữ ả ậ ứ ặ ể ở ả ấ ễ

sung Quân th th ng qu n th y đ i th n. G p khi toán ph xông vào giang ph nứ ố ả ủ ạ ầ ặ ỉ ậ

L ng Sâm, Vũ Đ nh, dùng h a công th y đ o C m Giang, quan quân c v , Doãnươ ị ỏ ủ ạ ấ ả ỡ

b gi c b t không ch u khu t b gi t. Vi c tâu lên, ông đ c truy t ng Đô th ng,ị ặ ắ ị ấ ị ế ệ ượ ặ ố

c p thêm 500 quan ti n. Năm th 33 li t th vào Trung nghĩa t .ấ ề ứ ệ ờ ừ

Doãn, tr c tên là Y, sau đ c vua ban cho tên hi n nay. Con tên là (?)..., đ c t pướ ượ ệ ượ ậ

m ngành võ, vì có theo h c, đi thi đ kỳ thi h ng, hi n làm B chính s Qu ngấ ọ ỗ ươ ệ ố ứ ả

Bình.

Nguy n Duy Tâmễ

Ng i Phú Vang, Th a Thiên, có s c kh e, tòng quân năm Gia Long, qua đ iườ ừ ứ ỏ ộ

tr ng, cai đ i r i chuy n lên Ti n dinh Ph n vũ v v úy. Minh M ng năm thưở ộ ồ ể ề ấ ệ ệ ạ ứ

11 (1830) ra làm Tr n th Qu ng Yên. Mùa đông năm y, mang thuy n binh ti nấ ủ ả ấ ề ế

đánh gi c bi n, tr n đánh Ph c L b ch t tr n. T Đ c năm th 33 (1880) li tặ ể ậ ở ụ ễ ị ế ậ ự ứ ứ ệ

th vào Trung nghĩa t .ờ ừ

Ph m Xuân Bíchạ

T là Ôn Nh , ng i An Đ nh. Thanh Hóa. Minh M ng năm th 2 (1821), đự ư ườ ị ạ ứ ỗ

h ng ti n đ c b Tri huy n Thanh Oai. R i vào làm Công b viên ngo i lang,ươ ế ượ ổ ệ ồ ộ ạ

qua lang trung, thăng mãi lên L i b t th lang. Năm th 13 (1832) b B chínhạ ộ ả ị ứ ổ ố

s Hà Tiên th lý Tu n ph quan phòng. Đ n nh m ch c, duy t quân s th yứ ự ầ ủ ế ậ ứ ệ ố ấ

thi u nhi u, tâu xin tra xét. Vua sai cùng v i T ng đ c Lê Đ i C ng khéo léo xế ề ớ ổ ố ạ ươ ử

trí, c n có khoan có nghiêm đi u hòa, khi n cho binh lính vui lòng ng d ng.ầ ề ế ứ ụ

G p khi tên ngh ch Khôi làm ph n Gia Đ nh, lính h i l ng thu c t nh (Hà Tiên)ặ ị ả ở ị ồ ươ ộ ỉ

m u h ng ng, ban đêm xung ph m vào dinh th . Xuân Bích c m g m ch y raư ưở ứ ạ ự ầ ươ ạ

hô hào gi t gi c. B y gi quân sĩ đ u ch y tán lo n, ch có m t đ y t ch y theoế ặ ấ ờ ề ạ ạ ỉ ộ ầ ớ ạ

Bích, ch ng c v i gi c m t lúc lâu thì b gi c b t. Gi c ép đ u hàng, Bích l nố ự ớ ặ ộ ị ặ ắ ặ ầ ớ

ti ng m ng r ng : "Ch t thì ch t, há ch u hàng b n tù chúng bay". Bèn b gi t. Vi cế ắ ằ ế ế ị ọ ị ế ệ

tâu lên, vua b o : Xuân Bích ngày th ng phòng ng a s su t đ đ n sinh bi n ả ườ ừ ơ ấ ể ế ế ở

ngay c nh nách, c nhiên là có l i. Nh ng nghĩ vi c x y b t th n mà bi t m ngạ ố ỗ ư ệ ả ấ ầ ế ắ

gi c ch u b mình, cho phép truy t ng Tu n ph và th ng 100 l ng b c phát vặ ị ỏ ặ ầ ủ ưở ạ ạ ề

gia đình. T Đ c năm th 9 (1856) li t th vào Trung nghĩa t .ự ứ ứ ệ ờ ừ

Tr n Văn Qu nầ ả

(con là To n)ả

Ng i H ng Trà, Th a Thiên, là ng i thông minh lanh l i có tài làm vi c. Minhườ ươ ừ ườ ợ ệ

M ng năm th 5 (1824) vào L i b t th l i, ch a bao lâu đ c b c u ph m r iạ ứ ạ ộ ư ư ạ ư ượ ổ ử ẩ ồ

thăng mãi lên ăm th 14 (1833), b Án sát s Hà Tiên. G p khi ngh ch Khôi d yứ ổ ứ ặ ị ấ

lo n Phiên An, hai đ i binh h i l ng an h ng thu c t nh (Hà Tiên) m uạ ở ộ ồ ươ ươ ộ ỉ ư

h ng ng v i Khôi, ban đêm h p đ ng vây dinh quan. Qu n th y bi n, vác daoưở ứ ớ ọ ả ả ấ ế

ch y ra đâm ch t m y tên. B ng đ c tin báo th (tu n) ph Ph m Xuân Bích đãạ ế ấ ỗ ượ ự ầ ủ ạ

b gi t, Qu n, th bách không ch u khu t cũng b gi t n t, khi y 50 tu i. Vi c tâuị ế ả ế ị ấ ị ế ố ấ ổ ệ

lên, cho truy t ng B chính s . Con là To n do chân m th bát ph m qua thăngặ ố ứ ả ấ ụ ẩ

đ n Tri ph Phú Bình, g p khi Ngô Côn vây hãm, cũng b ch t vì qu c sO21;.ế ủ ặ ị ế ố

Qu n, m t nhà cha con vì n c b mình, đ u đ c li t th vào Trung nghĩa t .ả ộ ướ ỏ ề ượ ệ ờ ừ

Lê Quang Ti nế

T là Mi u Ti n, ng i H ng Trà, Th a Thiên, có s c kh e, m u l c. Đ u quânự ế ế ườ ươ ừ ứ ỏ ư ượ ầ

kho ng năm Minh M ng, vì võ ngh thông th o, qua làm phó đ i, thăng mãi lênả ạ ệ ạ ộ

Phó v úy. T Đ c năm th 11 (1858) đ c b Lãnh binh quan Thanh Hóa r iệ ự ứ ứ ượ ổ ồ

thăng Đ đ c. Năm th 15 (1862) tr m gi c H i An n i d y, đ ng th y, đ ngề ố ứ ộ ặ ả ổ ậ ườ ủ ườ

b liên k t v i nhau đánh phá, c p bóc các làng thu c h và vây ép t nh thànhộ ế ớ ướ ộ ạ ỉ

H i D ng. Vua cho là Quang Ti n làm đ c vi c, cho thăng sung H i D ng quânả ươ ế ượ ệ ả ươ

th th y đ o th ng ch . B y gi ph Minh, ph Nho mang h n 200 chi c thuy nứ ủ ạ ố ế ấ ờ ỉ ỉ ơ ế ề

vào sông B ch Đ ng c chi n luôn m y ch c ngày. Quan Ti n cùng viên Hi p đ cạ ằ ự ế ấ ụ ế ệ ố

th y đ o là Bùi Huy Phiên, ban đêm cho tri u thân hào đ n, bí m t d n dò v cáchủ ạ ệ ế ậ ặ ề

c thúc r i ti n l i g n lũy c a ph , phát pháo áp l i công phá. Thuy n ph cóướ ồ ế ạ ầ ủ ỉ ạ ề ỉ

nhi u chi c b đ m ch t. B n ph ho ng s , kéo h n 500 chi c thuy n chia đóngề ế ị ắ ế ọ ỉ ả ợ ơ ế ề

hph n Cát Bà và Đ S n. Quang Ti n b o v i Huy Phiên r ng xông th ng đ nở ậ ồ ơ ế ả ớ ằ ẳ ế

sào huy t gi c thì có th thành công đ c. Bèn chia đ o ra m o hi m mà ti n điệ ặ ể ượ ạ ạ ể ế

tr c. Đ o h u là Kh ng Trung, Ph m Do g p gi c, ch y tr c, nên 2 đ o Trung,ướ ạ ậ ổ ạ ặ ặ ạ ướ ạ

Ti n b ph giáp công, ch ng đ không n i. Quan Ti n t lao xu ng bi n cùng v iề ị ỉ ố ỡ ổ ế ự ố ể ớ

Huy Phiên đ u b ch t, năm y 55 tu i. Vi c tâu lên, vua r t l y làm ti c, cho truyề ị ế ấ ổ ệ ấ ấ ế

t ng Đô th ng ch và đ c ban cho tu t h u. Năm th 33 (1880) đ c li t th vàoặ ố ế ặ ấ ậ ứ ượ ệ ờ

Trung nghĩa t . Con là Quang H u, m th , làm đ n su t đ i Ngh An, Huy Phiênừ ậ ấ ụ ế ấ ộ ệ

có truy n riêng.ệ

Nguy n Đi nễ ề

(Ph : Nguy n Văn Nhàn)ụ ễ

>

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Đ u quân h i đ u niên hi u Minh M ng, đ nườ ươ ừ ầ ồ ầ ệ ạ ế

kho ng năm T Đ c qua làm đ i tr ng su t đ i thăng mãi đ n Lãnh binh Bìnhả ự ứ ộ ưở ấ ộ ế

Thu n r i thăng th Ch ng v . Năm th 22 (1869), biên gi i phía B c có cáo c pậ ồ ụ ưở ệ ứ ớ ắ ấ

sung quân th đi Đ đ o S n B c. B y gi b n ph đ n lan xu ng, th r t hungứ ề ạ ơ ắ ấ ờ ọ ỉ ở ồ ố ế ấ

hăng. Đi n t lĩnh quân T đ o cùng v i Tán lý Ông Ích Khiêm, Tán t ng Tr nề ự ả ạ ớ ươ ầ

Thi n Chính, chia t ng đ o ra s c đánh, chém đ c h n 30 th c p ph , l i b nệ ừ ạ ứ ượ ơ ủ ấ ỉ ạ ắ

ch t nhi u tên, b n ph ho ng s , bèn rút vào đ n cũ li u ch t gi . Đi n cùng cácế ề ọ ỉ ả ợ ồ ề ế ữ ề

đ o quân th a th ng h p nhau vây đ n r i phá c a, đào th ng lũy nh y vào t ngạ ừ ắ ợ ồ ồ ử ủ ả ừ

th nh t. B n ph m t tr c tan v . Sau đó 3 m t kia tr ra ch ng c , v a lúc cóứ ấ ọ ỉ ở ặ ướ ỡ ặ ở ố ự ừ

m t toán th ph t trong úi xông t i h p chi n. Ph nhi u, mình ít không đ chộ ổ ỉ ừ ớ ợ ế ỉ ề ị

n i, Đi n cùng Nguy n Văn Nhàn, Tr ng Tr ng đ u b ch t. Vi c tâu lên, giaổ ề ễ ươ ườ ề ị ế ệ

t ng Đô th ng ch và chi u theo l t p m, c p tu t. Nhàn và Tr ng không rõặ ố ế ế ệ ậ ấ ấ ấ ườ

ng i v h t nào. Nhàn lĩnh Phó đ đ c, Tr ng, Lãnh binh đ u đ c gia t ngườ ề ạ ề ố ườ ề ượ ặ

Th ng ch . Con (Đi n) là H , T . H làm đ n su t đ i Bình Đ nh, T làm đ n caiố ế ề ổ ư ổ ế ấ ộ ị ư ế

đ i Hà Tĩnh.ộ ở

Nguy n Đ cễ ạ

(Ph : Nguy n Th K )ụ ễ ọ ỷ

Ng i Phú Vang, Th a Thiên, có s c kh e. Đ u quân năm đ u Minh M ng, thăngườ ừ ứ ỏ ầ ầ ạ

mãi đ n Phó v úy. Thi u Tr năm th 5 (1845), ra làm Lãnh binh quan Hà Tĩnh.ế ệ ệ ị ứ

H i đ u niên hi u T Đ c đ i v Tuy n phong v úy. Năm th 4 (1851) thăngồ ầ ệ ự ứ ổ ề ể ệ ứ

th Ch ng v làm Lãnh binh L ng S n. G p khi ph ng i Thanh là đ ng tênự ưở ệ ạ ơ ặ ỉ ườ ả

Tam Đ ng h n 2 nghìn tên r nhau c p bóc H u S n (tên đ t). Đ c cùng ánườ ơ ủ ướ ở ữ ả ấ ạ

sát Mai Anh Tu n mang binh, dõng ti n đánh. B n ph rút đi n náu. Đ c bàn chiaấ ế ọ ỉ ẩ ạ

quân làm 3 đ o ti n đánh. Khi đ n Thi t Đàm, phía tr c b tr vì ru ng l y Đ cạ ế ế ế ướ ị ở ộ ầ ạ

cùng 80 bi n binh l i tr c. Ph th y có ít quân, xông l i đánh l n. Đ c cùng thề ộ ướ ỉ ấ ạ ộ ạ ự

Phó c Nguy n Th K đ u ch t t i tr n. Anh Tu n đ n sau cũng b h i c . Vi cơ ễ ọ ỷ ề ế ạ ậ ấ ế ị ạ ả ệ

tâu lên, vua nói : “Đ c là ch t ng, vi c quân v n quen mà tham th ng đ n n i bạ ủ ướ ệ ố ắ ế ổ ị h i, th c đáng th ng ti c". R i cho truy th Ch ng v , c p ti n tu t g p đôi vàạ ự ươ ế ồ ụ ưở ệ ấ ề ấ ấ

dùng m t ng i con. Anh Tu n có truy n riêng. ng i Đông Ngàn, B c Ninh,ộ ườ ấ ệ ỷ ườ ắ

cũng truy th Phó c và đ u đ c li t th vào Trung nghĩa t .ụ ơ ề ượ ệ ờ ừ

Ngô Đ c Tuứ

Ng i H ng Th y, Th a Thiên, có s c kh e. Đ u quân Minh M ng năm th 5ườ ươ ủ ừ ứ ỏ ầ ạ ứ

(1824), theo quân th có công, thăng mãi đ n Lãnh binh quan t nh H i D ng. Tứ ế ỉ ả ươ ự

Đ c năm th 14 (1861) , thăng lĩnh Đô đ c. G p khi gi c bi n Qu ng Yên r nhauứ ứ ố ặ ặ ể ả ủ

t p h p h i ph n H i Ninh quan quân b thua. Vua th y Đ c Tu kh e m nh, gi iậ ợ ở ả ậ ả ị ấ ứ ỏ ạ ỏ

giang, cho đ i sung quân th Đ c đ c. Tr n đánh Trà C , gi c đông khôngổ ứ ố ố ậ ở ổ ặ

ch ng n i, b ch t t i tr n, đ c truy th , c p tu t và li t th vào Trung nghĩa t .ố ổ ị ế ạ ậ ượ ụ ấ ấ ệ ờ ừ

t color="black">

Phan Bân

Ng i H i Lăng, Qu ng Tr , có s c m nh. Đ u quân Thi u Tr năm th 2 (1842),ườ ả ả ị ứ ạ ầ ệ ị ứ

qua làm Đ i tr ng su t đ i thăng lên L ng dũng c qu n c . T Đ c năm th 15ộ ưở ấ ộ ạ ơ ả ơ ự ứ ứ

(1862) c t lên phó Lãnh binh quan H ng Hóa. Năm th 21, b Ch ng v sungấ ư ứ ổ ưở ệ

H i An h i ph n đ đ c. G p khi b n ph ng i Thanh Ngô Côn c p bóc Caoả ả ậ ề ố ặ ọ ỉ ườ ướ

B ng, quan quân thua tr n, th gi c hung d , vua cho Bân đ i sung Đ đ c quânằ ậ ế ặ ữ ổ ề ố

th L ng Bình, cùng v i Tán t ng Mai Quý mang quân đi đánh. Th r i Côn l iứ ạ ớ ươ ế ồ ạ

h p đ ng lan tràn qu y nhi u Thái Nguyên th i l i đ i v Thái Nguyên quân thọ ả ấ ễ ờ ạ ổ ề ứ

đ đ phòng ngăn ch n. Năm th 22 (1869), cùng v i Đ đ c Nguy n H u Thânể ề ặ ứ ớ ề ố ễ ữ

đánh úp đ n ph ch M i, b ph b t. Bân không ch u khu t mà t t . Quan quânồ ỉ ở ợ ớ ị ỉ ắ ị ấ ự ử

th cho dò la đ c tình hình và tìm đ c thi hài, đem vi c tâu lên, cho truy t ngứ ượ ượ ệ ặ

Th ng ch , c p tu t g p đôi và li t th vào Trung nghĩa t .ố ế ấ ấ ấ ệ ờ ừ

H Thi nồ ệ

k">H Thi n ng i Đăng X ng, Qu ng Tr , lúc bé h c t p võ ngh . Kho ng nămồ ệ ườ ươ ả ị ọ ậ ệ ả

Minh M ng do chân Giáo d ng, nhi u l n theo đi đánh d p có công, đ c b Đ iạ ưỡ ề ầ ẹ ượ ổ ộ

tr ng su t đ i r i thăng Phó qu n c . T Đ c năm th 9 (1856) sung Hùng nhưở ấ ộ ồ ả ơ ự ứ ứ ị vinh hi p qu n r i thăng d n lên Phó lãnh binh Hà N i. Lâu r i lĩnh Lãnh binhệ ả ồ ầ ộ ồ

Qu ng Yên. Năm th 17 (1864) b lên Ch ng v sung quân th Đ đ c H i An,ả ứ ổ ưở ệ ứ ề ố ả

đánh nhau v i gi c La Khê, không ch ng n i b gi c b t. Không ch u khu t màớ ặ ở ố ổ ị ặ ắ ị ấ

ch t, đ c truy t ng Th ng ch . Năm th 33 (1880) li t th vào Trung nghĩa t .ế ượ ặ ố ế ứ ệ ờ ừ

Lê Nh C ngữ ườ

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Năm Minh M ng đ u quân vào v Kỳ vũ, qua làmườ ươ ừ ạ ầ ệ

đ i tr ng su t đ i, đ n h i đ u niên hi u T Đ c th i ra làm Hi p qu n S nộ ưở ấ ộ ế ồ ầ ệ ự ứ ờ ệ ả ơ

Tây. Lâu r i chuy n đi Lãnh binh L ng S n. Năm th 18 (1865) mùa thu, đi ti uồ ể ạ ơ ứ ễ

ph ng i n c Thanh, tr n đánh Đ ng Lâm b ch t tr n, đ c truy t ngỉ ườ ướ ậ ở ồ ị ế ậ ượ ặ

Ch ng v . Năm th 33 (1880), li t th vào Trung nghĩa t .ưở ệ ứ ệ ờ ừ

Nguy n H u Trìễ ữ

an>

Ng i Th X ng, Hà N i. Lúc tr có đ c sách ít nhi u, khi l n thì h c t p võườ ọ ươ ộ ẻ ọ ề ớ ọ ậ

ngh . Th ng kh ng khái nói r ng ngày sau n u nh n n c đ c làm quanệ ườ ả ằ ế ờ ơ ướ ượ

ch c, t t ph i đ n đ c c m áo. Năm Minh M ng đi m nghĩa dũng, đ c b làmứ ấ ả ề ượ ơ ạ ộ ượ ổ

B c thi n c c u đ i, có nhi u công lao đ c thăng Ki n công đô uý cai đ i trì Tàiắ ệ ơ ử ộ ề ượ ế ộ

h u. R i đi đóng thú Gia Đ nh, su t 3 năm m i v theo đi b t gi c ph Thu nầ ồ ị ố ớ ề ắ ặ ở ủ ậ

An, B c Ninh. G p khi th kh u r nhau t h p, do tên Tr ng Xý c m đ u, đóngắ ặ ổ ấ ủ ụ ọ ươ ầ ầ

gi C u S n đi c p bóc b n xung quanh, th r t l n. H u Trì đ a quân đi đánhữ ấ ơ ướ ố ế ấ ớ ữ ư

b t gi c và b ĩ h ai s hãi rút lui là chém. Gi c mang đ ng đ ng ch ng c . H uắ ặ ả ễ ợ ặ ồ ả ố ự ữ

Trì c m c v i gi c, ngóng phía sau mãi không th y vi n binh đ n, mà gi c th iầ ự ớ ặ ấ ệ ế ặ ờ

kéo đông l i vây, bèn ra s c đánh, ch t t i tr n. Ng i bình lu n b o r ng H uạ ứ ế ạ ậ ườ ậ ả ằ ữ

Trì lúc bình sinh có hi u, nay đem m t cái ch t đ n n n c th i không có h i choế ộ ế ề ơ ướ ờ ạ

lòng dũng c m v y.ả ậ

Nguy n Dĩnhễ

Ng i Bình Giang, H i D ng, lúc bé thông minh, lanh l i tính hào hùng, kh ngườ ả ươ ợ ả

khái. Đi du h c, ch a t ng m sách h c d i đèn, ch nghe ng i ta đ c m y l n,ọ ư ừ ở ọ ướ ỉ ườ ọ ấ ầ

li n nh không quên n a. H i đ u niên hi u Minh M ng, ng c v vi c văn hàn.ề ớ ữ ồ ầ ệ ạ ứ ử ố ệ

B y gi Hoàng đ Ki n An công tính m n k văn h c, Dĩnh vì th văn đ c côngấ ờ ệ ế ế ẻ ọ ơ ượ

bi t đ n. Có m t hôm theo công b i thuy n trên sông H ng, đàn đ ch đ u n iế ế ộ ơ ề ươ ị ề ổ

lên. Công ng u h ng đ c r ng : Phi l u tr c h tam thiên xích (Dòng trôi th ngẫ ứ ọ ằ ư ự ạ ẳ

xu ng ba ngàn th c). Dĩnh ng kh u đ c n i r ng : C m s t vô đoan ngũ th pố ướ ứ ẩ ọ ố ằ ầ ắ ậ

huy n (C m s t can gì năm m i dây).ề ầ ắ ươ

Công ng i khen, ban cho chi c c m bào, nói r ng đ th ng v gi i cú c m sát...ợ ế ẩ ằ ể ưở ề ả ẩ(nghĩa là câu văn hay, câu văn đ p).ẹ

Năm th 6 (1825), khoa t D u, xin v thi đ T ng dinh, đ c c t lên Hàn lâmứ Ấ ậ ề ỗ ườ ượ ấ

vi n đi n b r i qua thông phán Binh tào B c thành, ch a bao lâu, đ i v Binh bệ ể ạ ồ ắ ư ổ ề ộ

ch s .ủ ự

Năm th 14 (1833), ng y Khôi kh i nghthành Phiên An, quan quân ti n đánh,ứ ụ ở ế

Dĩnh xin tòng quân có công đ c thăng th Tri ph Hòa An (thu c t nh Cao B ng).ượ ụ ủ ộ ỉ ằ

Ph này m i đ t, ch a có thành trì, bủ ớ ặ ư ̔3; th ph kéo đ n vây hãm. Ng i bàn m uổ ỉ ế ườ ư

v i Dĩnh r ng : "Gi không v ng đ c, đánh không th ng đ c, đây núi r ngớ ằ ữ ữ ượ ắ ượ ở ừ

không xa, nhân lúc đêm t i có th thoát ra đ c." Dĩnh c ng quy t nói r ng :ố ể ượ ươ ế ằ

"Làm b y tôi, ch k là có trung hay không, còn m nh y u không đáng nói. Mi uầ ỉ ể ạ ế ế

Trung nghĩa làng cũ th t xa đ i nhà ta, ng i ch ng nghe nói ? Đ n Tamở ờ ổ ờ ươ ẳ ư ề

Trung đây th danh th n đ i nay, ng i không trông th y ? Ta đ c theo cácở ờ ầ ờ ươ ấ ư ượ

ngài xu ng ch i âm ph là đ r i, há cam lòng làm m t th ng s ch t?" Bèn mố ơ ủ ủ ồ ộ ằ ợ ế ở

c a ph , thân mang gia đinh, l thu c ra s c đánh, gi c nhi u không đ ch n i, bử ủ ệ ộ ứ ặ ề ị ổ ị ch t v tên thu c đ c. V và 4 ng i gia đinh cũng đ u b ch t. Vi c tâu lên, vuaế ề ố ộ ợ ườ ề ị ế ệ

r t th ng xót, cho t ng Viên ngo i lang Binh b . Quan t nh có câu đ i vi ng r ngấ ươ ặ ạ ộ ỉ ố ế ằ

:

Ti t nghĩa truy n gia th a nh t m chế ề ừ ấ ạ

Tinh thành th đ a đ i tam trungử ị ố

D ch:ị

Ti t nghĩa dùng nhà liên m t m chế ộ ạ

Tinh thành, ch n y sánh tam trungố ấ

Dân ph l p đ n đ th . Đ u niên hi u T Đ c (1848) đ c li t th vào Trungủ ậ ề ể ờ ầ ệ ự ứ ượ ệ ờ

nghĩa t .ừ

>

Tr n Tuyênầ

(Ph : con là Xuân Hòa, Hoàng H u Quang)ụ ữ

Ng i H i Lăng, Qu ng Tr . Năm đ u Thi u Tr làm B chính s Vĩnh Long, choườ ả ả ị ầ ệ ị ố ứ

trinh thám đ c tin lính Long nhu thông đ ng v i gi c, Tuyên li n l u Án sátượ ệ ồ ớ ặ ề ư

Nguy n Đăng Sỹ gi thành, t mang h n 1 nghìn lính đ n L c Hóa đánh b t gi c.ễ ữ ự ơ ế ạ ắ ặ

Gi c h p đ ng đ ng l i ch ng c . Tuyên chia quân làm 5 toán, đánh, đ t các thônặ ọ ồ ả ạ ố ự ố

l c c a gi c. Đ n chi u đem quân v Nô Đ ng, quan quân n i gót nhau đi hàngạ ủ ặ ế ề ề ộ ố

m t. B ng tr i m a gió t i s m l i, quân mai ph c c a gi c b n m t vùng d y.ộ ỗ ờ ư ố ầ ạ ụ ủ ặ ố ặ ậ

Quân sĩ ho ng v ; b n V úy Lê Kỳ H u l l ng l không ti n. Gi c xông đ nả ỡ ọ ệ ở ữ ộ ưỡ ự ế ặ ế

đánh gi t lo n b y. Tri huy n Trà Vinh Hoàng H u Quang th y Tuyên b gi cế ạ ậ ệ ữ ấ ị ặ

đánh b c bách, rút g m xông đ n c u, cùng Tuyên đ u b h i. Vi c tâu lên, vuaứ ươ ế ứ ề ị ạ ệ

cho Tuyên ch t là b i T ng đ c Bùi Công Ngh đóng l i không đi, làm l vi c, quế ở ổ ố ị ạ ỡ ệ ở

trách r t n ng. Sau con Tuyên là Xuân Hòa cũng ch t v qu c s .ấ ặ ế ề ố ự

Xuân Hòa c nhân năm T Đ c, đ c b Tri ph sung Đ nh T ng đ o binh b . Vìử ự ứ ượ ổ ủ ị ườ ạ ị

đã m dõng mai ph c gi t lính ma tà 6 l n, đ c th ng th Th đ c h c sĩ. G pộ ụ ế ầ ượ ưở ự ị ộ ọ ặ

khi quân Pháp vào Đ nh T ng, (vì) Xuân Hòa cai qu n đ o Binh b , b Pháp b t,ị ườ ả ạ ị ị ắ

c n l i mà ch t, đ c truy t ng Quang l c t khanh. Sau, vua t ng b o quan Bắ ưỡ ế ượ ặ ộ ự ừ ả ộ

L r ng : "Cha con Tr n Tuyên, ti t nghĩa ti ng th m, v vang s sách, r t là hi mễ ằ ầ ế ế ơ ẻ ử ấ ế

có”, r t đ u chu n cho li t th vào Trung nghĩa t .ố ề ẩ ệ ờ ừ

or="black">

>

Ph m Đ c Hinhạ ứ

T là T p Ph ng, ng i Đ ng Hào, H i D ng. Minh M ng năm th 7 (1826)ự ậ ươ ườ ườ ả ươ ạ ứ

do chân Tu c ng (c ng sinh do đ a ph ng c ng c lên theo kỳ h n) đ c bế ố ố ị ươ ố ử ạ ượ ổ

Qu c t giám sinh, r i Đình khiêu (Đình th n l a ch n ng i b đi làm vi c) b điố ử ồ ầ ự ọ ườ ổ ệ ổ

Tri huy n Th ng Lung, thăng Tri ph Thái Bình r i đ i v ng Hòa. Sau đó, doệ ượ ủ ồ ổ ề Ứ

chân tòng ngũ ph m theo làm Binh b th a bi n. T Đ c năm th 10 (1857) l iẩ ộ ừ ệ ự ứ ứ ạ

b Tri ph Thái Bình . Năm th 14 (1861) t nguy n đem lính m đi theo Gia Đ nhổ ủ ứ ự ệ ộ ị

quân th . G p khi gi c bi n phá v ph H i Ninh, có ch b Đ c Hinh đi Tri phứ ặ ặ ể ỡ ủ ả ỉ ổ ứ ủ

H i Ninh. B y gi th gi c hung t n, đ ng Qu ng Yên b nghẽn, Đ c Hinh mangả ấ ờ ế ặ ợ ườ ả ị ứ

dõng theo quân th H i An đi đánh b t gi c.ứ ả ắ ặ

Năm th 15 (1862), gi c gi ph Nam Sách, Đ c Hinh cùng v i đ o quân H ng lôứ ặ ữ ủ ứ ớ ạ ồ

Nguy n Văn Vỹ đánh l y l i. Ngày hôm sau gi c l i đ n vây. Hinh c gi . h n m tễ ấ ạ ặ ạ ế ố ữ ơ ộ

tháng, vi n binh không đ n, bèn xông vòng vây mà ra, binh v , b gi c b t. Hinhệ ế ỡ ị ặ ắ

m ng gi c mà ch u ch t, khi y 54 tu i. Truy t ng Hàn lâm vi n th đ c h c sĩ.ắ ặ ị ế ấ ổ ặ ệ ị ộ ọ

Năm T Đ c th 33 (1880) li t th vào Trung nghĩa t .ự ứ ứ ệ ờ ừ

Nguy n Đăng Sỹễ

Hi u là Đi m Trai, ng i Vĩnh L c, Thanh Hóa. T tiên hi n qui trong tri u Lê. Tệ ề ườ ộ ổ ể ề ổ

5 đ i là D , sau c phong t c Gia qu n công.ờ ụ ượ ướ ậ

Đăng Sỹ đ h ng ti n. Minh M ng năm th 9 (1828), b t đ u b Tri huy nỗ ươ ế ạ ứ ắ ầ ổ ệ

Th ch Th t, thăng b Tri ph Xuân Tr ng r i thăng mãi lên Giám sát ng s quaạ ấ ổ ủ ườ ồ ự ử

làm án sát s 3 t nh Ngh An, H i D ng, Thái Nguyên. T Đ c năm th 12ứ ỉ ệ ả ươ ự ứ ứ

(1859) c t lên Thái b c t khanh LĨnh Thái Nguyên B chính s . G p khi b n gi cấ ộ ự ố ứ ặ ọ ặ

Vũ Minh l i xâm ph m, Sỹ chia quân ra đón đánh, th ng luôn. ít lâu gi c cùng v iạ ạ ắ ặ ớ

b n c ph h p quân đ n h n v n tên, do Tùng Hóa ti n đ n Đ i T . Lãnh binh vũọ ổ ỉ ọ ế ơ ạ ế ế ạ ừ

Thành án ng núi C u Vân (Cù Vân) g p gi c, b thua. Gi c bèn th a th đ n vâyữ ở ầ ặ ặ ị ặ ừ ế ế

t nh thành. B y gi trong thành ch có h n 400 lính Đăng Sỹ đem đi u nghĩa kíchỉ ấ ờ ỉ ơ ề

l l i, sĩ, m i ng i đ u tuân l nh đã t ng ban đêm đem quân ra chém gi t ệ ạ ọ ườ ề ệ ừ ế ở

doanh gi c. Th suy nh c gi c l i đem đ a lôi b n phá góc bên h u thành. Đăngặ ế ượ ặ ạ ị ắ ữ

Sỹ đem quân ra s c ch ng c và đ p l i đ c, gi c không dám áp đ n. Gi b nứ ố ự ắ ạ ượ ặ ế ữ ề

đ c h n 2 tháng, đ ng nghẽn, vi n tuy t, thành b v . Đăng Sỹ đ n kho thu cượ ơ ườ ệ ệ ị ỡ ế ố

súng toan t đ t mình, trong khi ho ng h t ch a bi t tìm đâu đ c l a thì b gi cự ố ả ố ư ế ượ ử ị ặ

b t. Gi c d d , không ch u khu t, gi c thi hành đ ngón ác : Tr c h t chúng đ tắ ặ ụ ỗ ị ấ ặ ủ ướ ế ố

5 ngón tay Sỹ, Sỹ h t l i ch i m ng; gi c đánh gãy răng, v n ch i không ng iế ờ ử ắ ặ ẫ ử ơ

mi ng; gi c bèn gi t đi.ệ ặ ế

Tr c đó Đăng Sỹ b cái án gièm pha l n nhau, B L i ngh xin t c ch c. Đ n nayướ ị ẫ ộ ạ ị ướ ứ ế

vi c tâu lên, cho truy ph c Hàn lâm vi n th đ c, li t th vào Trung nghĩa t .ệ ụ ệ ị ộ ệ ờ ừ

Tr n Đ c Trángầ ứ

Tên là Viên, ng i Phú Vang, Th a Thiên. Đ u quân Minh M ng năm th 9 (1828).ườ ừ ầ ạ ứ

Am t ng võ ngh , sát h ch luôn đ c trung h ng, qua thăng làm Phó qu n cườ ệ ạ ượ ạ ả ơ

Ninh Bình. T Đ c năm th 14 (1861) sung Lãnh binh H ng Hóa đi th ng duự ứ ứ ư ượ

đánh ph , luôn có công đ c th ng quân công k l c và ngân ti n. Năm th 18ỉ ượ ưở ỷ ụ ề ứ

(1865) Man Mèo lan tràn qu y nhi u 2 châu Tr n Yên, Th y Vỹ, Tráng đem quânấ ễ ấ ủ

đi đánh, vào sâu đ ng r ng, g p ph , ra s c đánh, không đ ch n i b gi c h i,ườ ừ ặ ỉ ứ ị ổ ị ặ ạ

đ c truy t ng Ch ng v , li t th vào Trung nghĩa t .ượ ặ ưở ệ ệ ờ ừ

lor="black">

Nguy n Khoa D cễ ự

Là con Hi p bi n đ i h c sĩ Khoa Minh, cháu Tham chinh Khoa Thuyên. Là ng iệ ệ ạ ọ ườ

kh ng khái, có trí l c. Minh M ng năm th 12 (1831), vì t p m đ c b quan.ả ượ ạ ứ ậ ấ ượ ổ

H i đ u niên hi u Thi u Tr , thăng mãi lên án sát H ng Hóa. T Đ c năm đ uồ ầ ệ ệ ị ư ự ứ ầ

(1848), chuy n đi h lý B chính tu n ph Qu ng Yên. G p khi ph ng i Thanhể ộ ố ầ ủ ả ặ ỉ ườ

qu y nhi u áp v phía t nh thành, Khoa D c ra thành đ c chi n b t s ng đ cấ ễ ề ỉ ự ố ế ắ ố ượ

b n Tr n Vi n 164 ng i, tâu xin gi i giao cho n c Thanh. Sau đó T ng tr nọ ầ ễ ườ ả ướ ổ ấ

Quỳnh Châu y ng i mang binh thuy n đ n sông B ch Đ ng đ a công văn nh nủ ườ ề ế ạ ằ ư ậ

(tù binh). Sau l i y th ph Hoàng Bân mang chè, qu t, hoa qu sang làm quà vàạ ủ ư ủ ạ ả

b c t ng đ th ng cho b bi n. Khoa D c t ch i nói r ng : "Chuy n này bạ ặ ể ưở ộ ề ự ừ ố ằ ế ộ

bi n bên t nh tôi đã đ c Hoàng th ng chúng tôi h u th ng r i, món quà quíề ỉ ượ ượ ậ ưở ồ

báu này xin hoàn l i, không dám nh n." Vi c tâu lên vua khen là x tr i th ; l iạ ậ ệ ử ả ể ạ

cho r ng Khoa D c ch u trách nhi m m t đ a ph ng quan tr ng mà v v , phòngằ ự ị ệ ộ ị ươ ọ ỗ ề

ng ph i đ ng, cho c t lên th Tu n ph và gia m t c p quân công.ự ả ườ ấ ự ầ ủ ộ ấ

Mùa xuân năm th 7 (1854), b n ph tr n l i qu y nhi u. Khoa D c tâu xin đ tứ ọ ỉ ố ạ ấ ễ ự ặ

thêm 3 b o An L ng, Bình Liêu, Kiên B n, đóng gi , ti u thám đ ti t l i đ n c aả ươ ả ữ ễ ể ệ ố ế ủ

ph . Vua theo l i xin.ỉ ờ

B y gi châu Vĩnh An có tên ph tr n Hoàng C Long r t là gi o ho t. Khoa D cấ ờ ở ỉ ố ơ ấ ả ạ ự

xin chi ti n cho thuê ng i b t, D c b ph t xu ng ch c theo b hi u l c chu cề ườ ắ ự ị ạ ố ứ ộ ệ ự ộ

t i.ộ

Năm th 11 (1858) kh i ph c làm ch s r i chuy n lên Viên ngo i lang, l i thứ ở ụ ủ ự ồ ể ạ ạ ự

Án sát s Qu ng Yên. G p b y gi ph ng i Thanh qu y nhi u H i Ninh ph ,ứ ả ặ ấ ờ ỉ ườ ấ ễ ả ủ

Khoa D c thân đi tr c đ c chi n, b ch t tr n, đ c truy th Án sát. Năm th 33ự ướ ố ế ị ế ậ ượ ụ ứ

(1880) li t th vào Trung nghĩa t .ệ ờ ừ

D ng Văn Phongươ

Ng i C m Xuyên, Hà Tĩnh. Minh M ng năm th 14 (1833) vào làm Hi u thu n cườ ẩ ạ ứ ệ ậ ơ

cai đ i. B y gi ngh ch Vân n i d y, l u đ n Cao B ng, L ng S n. Tu n phộ ấ ờ ị ổ ậ ư ế ằ ạ ơ ầ ủ

Hoàng Văn Quy n mang quân đánh b t. Phong đi theo, quân ta b t l i, Văn Quy nề ắ ấ ợ ề

cùng Phong đ u b gi c b t. Gi c sai Phong g i quan quân các đ n, ph ra hàng,ề ị ặ ắ ặ ọ ở ồ ủ

mi n cho t i ch t. Phong hô r ng : "Vi n binh s p t i, nên gi v ng." Gi c gi nễ ộ ế ằ ệ ắ ớ ữ ữ ặ ậ

đánh đau, Phong không ch u khu t. L i d hàng, Phong m ng không ng iị ấ ạ ụ ắ ơ

mi ngGi c c gi n, c t l i ném xu ng sông. T Đ c năm th 10 (1857) Binh bệ ặ ả ậ ắ ưỡ ố ự ứ ứ ộ

xét h i đ c s th c, đem vi c tâu lên. Vua khen là ti t li t, truy t ng Qu n c .ỏ ượ ự ự ệ ế ệ ặ ả ơ

Năm th 33 (1880) li t th vào Trung nghĩa t .ứ ệ ờ ừ

Nguy n Văn Đi mễ ể

Ng i B ng S n, Bình Đ nh. Kho ng Minh M ng đ u quân vào Ti n phong H uườ ồ ơ ị ả ạ ầ ề ữ

v . Năm th 15 (1834) đi theo quân th Gia Đ nh. B y gi ng y Ch m h p đ ngệ ứ ứ ị ấ ờ ụ ẩ ọ ả

gi thành Phiên An. Quân ta quây đánh mãi không h đ c. Gi c nhè ban đêmữ ạ ượ ặ

xông ra đánh quân ta, Đi m b b t. Ch m d Đi m r ng vào thành thì nói d i r ngể ị ắ ẩ ụ ể ằ ố ằ

: "Quan quân ngoài thành có s ít gi c Xiêm đã đ n, B c Kỳ thì gi c tr m n iở ố ặ ế ở ắ ặ ộ ổ

lên l i trong thành ai ra thú là gi t c ", đ l a d i m i ng i. Đi m gi cáchạ ở ế ả ể ừ ố ọ ườ ể ả

nh n l i. Khi g p gi c h i, Đi m đ u nói ph n l i và b o r ng : "Thân đã b b t,ậ ờ ặ ặ ỏ ể ề ả ạ ả ằ ị ắ

há có ti c gì m t cái ch t, cho nên đem s th c mà b o m i ng i trong thành,ế ộ ế ự ự ả ọ ườ

khi n đ u s m tìm l y đ ng s ng. Thà r ng trái ý gi c mà ch t, còn có th làmế ề ớ ấ ườ ố ằ ặ ế ể

th n há ch ng h n là theo gi c ch t mà làm ma qu ?" Ch m c gi n, đem gi tầ ẳ ơ ặ ế ỉ ư ẩ ả ậ ế

r i m gan, ăn th t. Quân th dò xét đ c s th c, đem vi c tâu lên, vua ban khenồ ổ ị ứ ượ ự ự ệ

và d N i các r ng : "Văn Đi m là m t tên lính quèn mà bi t t nghĩa l n, trungụ ộ ằ ể ộ ế ỏ ớ

ph n k ch li t, chí ti t so v i ng i x a cũng ch ng kém m y." Cho truy t ng làmẩ ị ệ ế ớ ườ ư ẳ ấ ặ

Cai đ i chánh ngũ ph m và chi u ph m c p tu t. L i khi d ng mi u chi n sĩ tr nộ ẩ ế ẩ ấ ấ ạ ự ế ế ậ

vong s a t th i Đi m cũng đ c d . Con Đi m là Văn Hoan còn nh , m i thángử ế ờ ể ượ ự ể ỏ ỗ

c p cho 1 quan ti n, 1 ph ng; khi l n th i l c d ng. H i đ u niên hi u T Đ c,ấ ề ươ ớ ờ ụ ụ ồ ầ ệ ự ứ

Đi m đ c li t th vào Trung nghĩa t .ể ượ ệ ờ ừ

QUY N 41Ể

TRUY N TRUNG NGHĨA - M C IIỆ Ụ

iv height="0">

Bùi Quang Chu

(Ph : con là Quang Khoáng, Bùi Văn Nh t, Hoàng Văn C n)ụ ậ ổ

Tên là Thu n, ng i H i Lăng, Qu ng Tr . Minh M ng năm th 16 (1835), bậ ườ ả ả ị ạ ứ ổ

Ngh An Tráng vũ v su t đ i. H i đ u Thi u Tr , lĩnh Thành th úy Qu ng Bình.ệ ệ ấ ộ ồ ầ ệ ị ủ ả

T Đ c năm th 10 (1857), tri u v b Kỳ vũ phó v úy. Qua b Phó lãnh binhự ứ ứ ệ ề ổ ệ ổ

quan Thái Nguyên r i thăng b Lãnh binh quan Nam Đ nh. Năm th 15 (1862),ồ ổ ị ứ

ti u ph đ n C Pháp H i D ng, gi c d n l i chèn ép, Quang Chu c s c đánhễ ỉ ở ồ ổ ả ươ ặ ồ ạ ố ứ

mà b ch t.ị ế

Con là Quang Khoáng, chân Vũ sinh su t đ i Nam Đ nh đi Cao B ng b t gi c, đ cấ ộ ị ằ ắ ặ ượ

tin Quang Chu ch t, xin v theo đi b t gi c đ r a thù cha, l i b gi c gi t n t,ế ề ắ ặ ể ử ạ ị ặ ế ố

đ c t ng C m binh cai đ i. Quang Chu đ c li t th&#7901; vào Trung nghĩa t .ượ ặ ẩ ộ ượ ệ ừ

Sau đó, ng i cùng huy n là Bùi Văn Nh t, Hoàng Văn C n đ u đ c tin đã ch tườ ệ ậ ổ ề ượ ế

v vi c n c.ề ệ ướ

Văn Nh õ ngh đ c b Trung vũ v su t đ i Ngh An . T Đ c năm th 15ậ ệ ượ ổ ệ ấ ộ ệ ự ứ ứ

(1862) l thu c quân th H i An, đi ti u ph ph Bình Giang, b ch t tr n, t ngệ ộ ứ ả ễ ỉ ở ủ ị ế ậ ặ

Tinh binh cai đ i.ộ

Văn Tuyên, tr c Tuy n làm lính C m y, b đ i tr ng qua theo đi b t gi c cóướ ể ẩ ổ ộ ưở ắ ặ

công, đ c c t lên Ti n phong v quy n hi p qu n. T Đ c năm th 23 (1870),ượ ấ ề ệ ề ệ ả ự ứ ứ

theo quân th Ninh Thái đánh ph châu B ch Thông b ch t, t ng Qu n c vàứ ỉ ở ạ ị ế ặ ả ơ

cũng li t th vào Trung nghĩa t .ệ ờ ừ

Tr n Quang Hàầ

Ng i Ch ng Ngãi, Qu ng Ngãi. Đ u quân Minh M ng năm th 15 (1834) quaườ ươ ả ầ ạ ứ

thăng Qu n c r i theo quân th Gia Đ nh, An Giang, d có chi n công, đ c bả ơ ồ ứ ị ự ế ượ ổ

Phó qu n c sung S n Tây quân th đ c binh. Năm th 21 (1840) sung Phó lãnhả ơ ơ ứ ố ứ

binh quan S n Tây.ơ

B y gi c ph Chu T ng Lân qu y nhi u, Quang Hà mang binh dõng đi đánh bấ ờ ổ ỉ ườ ấ ễ ị thua và b th ng. Sau đó đánh lui đ c b n ph huy n Yên Lãng. Năm th 21ị ươ ượ ọ ỉ ở ệ ứ

(1840), tr n đánh Nghĩa An, Đ đ c quân th Tuyên Quang Phan Văn Sỹ th aậ ở ề ố ứ ừ

th ng đu i theo ph , b ph xông xa vây l i. Quang Hà đ n c u, b ph b n ch t.ắ ổ ỉ ị ỉ ạ ế ứ ị ỉ ắ ế

Vi c tâu lên, cho truy t ng Ch ng v . T Đ c năm th 33 (1880) li t th vàoệ ặ ưở ệ ự ứ ứ ệ ờ

Trung nghĩa t .ừ

ht="16">

Ph m Chânạ

Ng i Bình Chính, Qu ng Bình. Đ ti n sĩ Minh M ng năm th 19 (1838), b N iườ ả ỗ ế ạ ứ ổ ộ

các th a ch . H i đ u Thi u Tr , do chân Tri ph thăng Lang trung. T Đ c nămừ ỉ ồ ầ ệ ị ủ ự ứ

đ u b Án sát s L ng S n. G p khi th ph r nhau t h p kéo đ n b n m t vâyấ ổ ứ ạ ơ ặ ổ ỉ ủ ụ ọ ế ố ặ

thành. Chân cùng đ ng s khuy n khích binh, dõng ra s c ch ng gi h n m tồ ự ế ứ ố ữ ơ ộ

tu n, thành đ c toàn v n. Sau đ c đ i lĩnh Án sát s Thanh Hóa, can vi c ph iầ ượ ẹ ượ ổ ứ ệ ả

mi n ch . R i đ c khai ph c làm t v theo vi c t ch ng quân th Gia Đ nhễ ứ ồ ượ ụ ư ụ ệ ừ ươ ở ứ ị

th i b ch t tr n. Đ c truy t ng Ch s , li t th vào Trung nghĩa t .ờ ị ế ậ ượ ặ ủ ự ệ ờ ừ

Hoàng Ng c Chungọ

="0">

Ng i Phong Đi n, Th a Thiên. Lúc bé đ c sách, t ng đ i am hi u võ ngh . Khiườ ề ừ ọ ươ ố ể ệ

D c Tôn Anh Hoàng đ (T Đ c) ch a lên ngôi, Chung vào làm th l i trong ph ,ự ế ự ứ ư ơ ạ ủ

r i qua thăng Binh b B u chính ty ty v . T Đ c năm đ u (1848), chuy n vàoồ ộ ư ụ ự ứ ầ ể

C n tín ty c i b Tam đ ng th v r i thăng mãi lên Trung quân Nh t v v úyẩ ả ổ ẳ ị ệ ồ ấ ệ ệ

sung Hi p lĩnh th v tr c ban. Năm th 12 (1859), Gia Đ nh có cáo c p, vua th yệ ị ệ ự ứ ị ấ ấ

Ng c Chung, c u th n n i ti m đ là ng i trung thành c n t n, sai sung Tánọ ự ầ ơ ề ể ườ ẩ ậ

t ng quân v . Tháng 3 năm y quân Đ i Pháp phá v Phú Th h u đ n. Ng cươ ụ ấ ạ ỡ ọ ữ ồ ọ

Chung c chi n b ch t. Vi c tâu lên, vua r t th ng nh , cho t ng Th ng ch , giaự ế ị ế ệ ấ ươ ớ ặ ố ế

c p 80 l ng b c cùng g m l a. Sau li t th vào Trung nghĩa t .ấ ạ ạ ấ ụ ệ ờ ừ

Vũ T oả

(con là Th )ọ

Ng i H ng Th y, Th a Thiên. Lúc bé đ c sách, l n lên đ u quân. Vì có quânườ ươ ủ ừ ọ ớ ầ

công, thăng mãi đ n Lãnh binh quan t nh H ng Yên. T Đ c năm th 15 (1862) ,ế ỉ ư ự ứ ứ

gi c bi n là tên c, tên Đ t H i D ng ào đ n hai huy n Phù C , An Thi qu yặ ể Ướ ộ ừ ả ươ ế ệ ừ ấ

nhi u. T o đánh 7 tr n, th ng liên ti p, ph s tr n ch y, đ c c t lên Phó đ đ cễ ả ậ ắ ế ỉ ợ ố ạ ượ ấ ề ố

S n Tây. G p khi th ph ph m ph Đoan Hùng, T o cùng Đ đ c Ph m H u Xuânơ ặ ổ ỉ ạ ủ ả ề ố ạ ữ

3;ánh lui, ti n lên l y l i ph thành, r i đi c u Tuyên Quang. B y gi thành Tuyênế ấ ạ ủ ồ ứ ấ ờ

đã b v , ph chia nhau đi qu y nhi u. B n T o ti n quân, luôn g p đ n ph , đ tị ỡ ỉ ấ ễ ọ ả ế ặ ồ ỉ ố

gi t h u h t. Ph c s , tan v . Khi t i t nh thành, không nh c m t phát tên mà phế ầ ế ỉ ả ợ ỡ ớ ỉ ọ ộ ỉ trong thành đ u t tr n ch y. Quan quân vào thành, th i kho tàng, ti n thóc,ở ề ự ố ạ ờ ề

mu i g&#7841;o, súng ng cũng không t n h i l m. Ông chiêu d Man m c, Manố ố ổ ạ ắ ụ ụ

Th , đ t phá sào huy t ph , đóng cũi gi i ph U n đem n p, bèn l y l i các châuổ ố ệ ỉ ả ỉ ẩ ộ ấ ạ

Chiêm Hóa, V Th y, Vĩnh Tuy, T ng An. Sau đó, ph tr n là b n tên Tu n Baỵ ủ ươ ỉ ố ọ ầ

(không rõ h ) đánh úp đ o quân Hi p qu n Nguy n Phu, T o cũng b t đ c n t.ọ ạ ệ ả ễ ả ắ ượ ế

Quân th Tuyên Quang đã d p xong, đ i b , v quân th H i An. Mùa xuân nămứ ẹ ổ ổ ề ứ ả

th 17 (1864), tr n đánh Nãi S n, b ph b t đ c. Ph d hàng, T o không ch uứ ậ ở ơ ị ỉ ắ ượ ỉ ụ ả ị

khu t ph c mà t sát. Truy t ng Th ng ch và gia c p ti n tu t.ấ ụ ự ặ ố ế ấ ề ấ

T o lâu n i hàng tr n, v n thông thao l c, vua r t l y làm ti c. T ng d sai cácả ở ơ ậ ố ượ ấ ấ ế ừ ụ

dinh, v , qu có ai dũng c m và có ph ng ch c nh Vũ T o th i đem s tr ngệ ả ả ươ ướ ư ả ờ ự ạ

tâu lên, sẽ khen th ng c t nh c v t b c. T o đ c vua phân li t, yêu m n làưở ấ ắ ượ ự ả ượ ệ ế

nh v y đó. Năm th 33 (1880) đ c li t th vào Trung nghĩa t .ư ậ ứ ượ ệ ờ ừ

Con T o là Th , hi u mà dũng c m, th ng cha ch t vì gi c ph , th gi t gi cả ọ ế ả ươ ế ặ ỉ ề ế ặ

ph c thù, m dõng đi theo quân th , đ c c t lên ch c Phó qu n c . Năm th 18ụ ộ ứ ượ ấ ứ ả ơ ứ

(1865), c ph bên đ t nhà Thanh lan sang qu y nhi u Thái Nguyên, Th ra s cổ ỉ ấ ấ ễ ọ ứ

đánh, b ch t tr n, đ c t ng Qu n c .ị ế ậ ượ ặ ả ơ

Nguy n Vi t Thànhễ ế

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Đ u quân năm đ u Thi u Tr (1841), đ c b Đ iườ ươ ừ ầ ầ ệ ị ượ ổ ộ

tr ng. T Đ c năm th 8 (1855) sát h ch đ u côn d bình h ng, đ c th ngưở ự ứ ứ ạ ấ ự ạ ượ ưở

Chánh đ i tr ng su t đ i Năm th 13 (1860), sát h ch súng đi u th ng, l i dộ ưở ấ ộ ứ ạ ể ươ ạ ự

u h ng, đ c thăng th ng Qu n v . Năm th 16 (1863), theo quân th L ngư ạ ượ ưở ả ệ ứ ứ ạ

Bình r i đ i th Lãnh binh quan H i D ng. Năm th 21 (1868), sung Phó đ đ cồ ổ ự ả ươ ứ ề ố

quân th L ng Bình. Tháng 7 năm y, tr n đánh đ n Túc S n, quân ta thua,ứ ạ ấ ậ ở ồ ơ

Tham tán Nguy n L b ch t; Vi t Thành cũng b gi t. Vi c tâu lên, cho truy thễ ệ ị ế ế ị ế ệ ụ

Ch ng v , m th m t ng i con tòng th t ph m thiên hưở ệ ấ ụ ộ ườ ấ ẩ

Lê Tu nấ

Ng i Vĩnh X ng, Qu ng Tr , tùng tráng, gi i giang và có s c kh e . Đ u quânườ ươ ả ị ỏ ứ ỏ ầ

năm đ u Thi u Tr (1841), đ n năm T Đ c th 9 (1856) đ c b cai đ i. Lâu r iầ ệ ị ế ự ứ ứ ượ ổ ộ ồ

ra sung Thành th úy t nh Thái Nguyên. Năm th 19 (1866) lĩnh Phó lãnh binhủ ỉ ứ

quan cùng v i bang bi n Nguy n Văn Vỹ mang binh, voi đi phá sào huy n ph ớ ệ ễ ệ ỉ ở

núi Mã Hiên châu B ch Thông, b t s ng đ c ph ng i Nùng, ng i Hán nhàạ ắ ố ượ ỉ ườ ườ

Thanh. Năm th 17 (1864) thăng Phó v úy sung Lãnh binh. Sau đó ph l i phá vứ ệ ỉ ạ ỡ

châu B ch Thông. Tu n cùng Tri châu Chu Xuân L c ch ng không nN93;i b đ nạ ấ ự ố ỏ ồ

ch y, b cách ch c l u d ng. Năm th 21 (1868), tr n đánh ch M i b ch tạ ị ứ ư ụ ứ ậ ở ợ ớ ị ế

tr n, đ c truy th Ch ng v . Năm th 33 (1880) li t th vào Trung nghĩa t .ậ ượ ụ ưở ệ ứ ệ ờ ừ

Nguy n Văn Thu nễ ậ

T là Sinh S c, tr c tên là Chu, ng i Duy Xuyên, Qu ng Nam. Tính lanh l i,ự ắ ướ ườ ả ợ

chính tr c có s c kh e dũng c m, m u l c . Đ u quân năm đ u Thi u Trự ứ ỏ ả ư ượ ầ ầ ệ ị (1841), qua đ i tr ng chuy n lên đ i. Kho ng năm T Đ c, theo đi b t gi c ộ ưở ể ộ ả ự ứ ắ ặ ở

S n B c, có chi n công đ c thăng C m binh cai đ i sung Qu ng Nam H u cơ ắ ế ượ ấ ộ ả ữ ơ

qu n r i b qu n c . Lâu r i c t lên Phó lãnh binh quan Qu ng Tr . L i vì tr cả ồ ổ ả ơ ồ ấ ả ị ạ ướ

b t gi c S n B c xu t s c đ c thă;ng Lãnh binh quân th L ng Thái, luôn đánhắ ặ ở ơ ắ ấ ắ ượ ứ ạ

v i ph liên ti p th ng l i. Năm th 21 (1868) đánh gi i đ c vòng vây B c Ninh,ớ ỉ ế ắ ợ ứ ả ượ ắ

đ c b t b Phó đ đ c, đ i đi sung H i Phòng quân th đu i b t gi c bi n. Xongượ ạ ổ ề ố ổ ả ứ ổ ắ ặ ể

vi c l i tr v Tuyên Quang quân th . Năm th 25 (1872) , tr n đánh An Th nh,ệ ạ ở ề ứ ứ ậ ở ị

b t tr n, khi y 56 tu i, đ c truy t ng Ch ng v . Có 2 ng i con : Văn Phongị ử ậ ấ ổ ượ ặ ưở ệ ườ

đ c m th th t ph m đ i tr ng; Văn Gi i, Qu ng Nam đ i tr ng.ượ ấ ụ ấ ẩ ộ ưở ả ả ộ ưở

Hoàng T oạ

T là Th ng Phu, tr c tên là Tu n Thăng. Ng i Vĩnh L c, Thanh Hóa. C nhânự ườ ướ ấ ườ ộ ử

Thi u Tr năm th 2 (1842). Đ u niên hi u T Đ c (1848), theo làm Hành t u Bệ ị ứ ầ ệ ự ứ ẩ ộ

L i, qua b Tri huy n Nghi Xuân, sung Đô chính ch s ch thăng b&#7893; Triạ ổ ệ ủ ự ờ

ph Đ c Th Vào làm Giám sát ng s , chuy n sang N i v ph lang trung r i raủ ứ ọ ự ở ể ộ ụ ủ ồ

làm Bang bi n quân v quân th t nh Thái. Năm th 13 (1870) lĩnh án sát s Caoệ ụ ứ ỉ ứ ứ

B ng. B y gi c ph qu y nhi u biên gi i, Cao B ng b tàng phá đã lâu ngày. G pằ ấ ờ ổ ỉ ấ ễ ớ ằ ị ặ

khi gi c t H Đ ng đ n, B chính s có vi c đi v ng, m t mình T o thành, línhặ ừ ạ ố ế ố ứ ệ ắ ộ ạ ở

thú không đ y 100. T o ra s c trù b phòng ng . Không bao lâu, hàng gi c làầ ạ ứ ị ự ặ

Nguy n T , Tr ng Th p Nh nh m ban đêm ph n công, T o b b t, li n rút conễ ứ ươ ậ ị ằ ả ạ ị ắ ề

dao con ra đâm c , s p s a ch t, gi c gi l i. T n ăn mà ch t.ổ ắ ử ế ặ ữ ạ ạị ế

T o, b m tính c ng tr c, khi m i nghe tin Cao B ng có gi c, th c gi đ u đoánạ ẩ ươ ự ớ ằ ặ ứ ả ề

r ng th nào T o cũng ch t, sau qu nhiên nh v y. T o đ c truy th Hàn lâmằ ế ạ ế ả ư ậ ạ ượ ụ

vi n h c sĩ. Năm th 32 (1879) li t th vào Trung nghĩa t . Con th hai là M u, đệ ọ ứ ệ ờ ừ ứ ậ ỗ

h ng gi i.ươ ả

Tr n Văn Mỹầ

Ng i Đông S n, Thanh Hóa. Đ h ng ti n Thi u Tr năm th 3 (1843). H i đ uườ ơ ỗ ươ ế ệ ị ứ ồ ầ

niên hi u T Đ c (1848) b Tri huy n Diên Hà, đ tr t, đi lĩnh Tri ph Di n Châu.ệ ự ứ ổ ệ ủ ậ ủ ễ

Năm th 18 (1865) sung Tán t ng quân th t nh B c r i thăng án sát s Tháiứ ươ ứ ỉ ắ ồ ứ

Nguyên. Lâu r i b H ng lô t khanh lĩnh B Chính s . Năm th 23 (1870) sungồ ổ ồ ự ố ứ ứ

Tuyên Thái L ng khâm phái tu n biên. G p khi th (lĩnh) gi c là Đ ng Chí Hùngạ ầ ặ ủ ặ ặ

c p bóc Thái Nguyên, có ch h i ti u. Đ i quân đóng ch M i. Quy n Bướ ở ỉ ộ ễ ạ ở ợ ớ ề ố

chính Vũ Ph m Kh i vì đi đ c l ng, đóng đ n châu B ch Thông. Văn Mỹ đemạ ả ố ươ ở ồ ạ

quân tu n biên đ n Nà Cù, th y đ n nào cô đ c kém y u, tri t b đi r i chuy nầ ế ấ ồ ộ ế ệ ỏ ồ ể

đ n đóng đ n ph Thông Hóa. Gi c đã phá đ n châu B ch Thông, đ n đánhế ở ồ ủ ặ ồ ạ ế

Thông Hóa. Văn Mỹ h t s c ch ng gi , nh ng vi n binh mãi không đ n, l ngế ứ ố ữ ư ệ ế ươ

h t, bèn xông vòng vây ra, b gi c b t đ c, Mỹ làm bài "N n trung thu t hành thế ị ặ ắ ượ ạ ậ ứ

s tr ng thi” (ch Hán là “N n trung thu t hành di s trang thi" - Bài th v sự ạ ữ ạ ậ ự ơ ề ự

tr ng đi quân th thu t l i trong khi m c n n) h n 500 l i nói, r i không ch uạ ứ ậ ạ ắ ạ ơ ờ ồ ị

khu t ph c,ấ ụ

ze="3" face="Times New Roman">

Lê Huy Tr cạ

(Anh là Đ )ộ

Ng i Ng c S n, Thanh Hóa. Đ h ng ti n năm Thi u Tr th 3 (1843). B t đ uườ ọ ơ ỗ ươ ế ệ ị ứ ắ ầ

b Hàn lâm ki m th o biên chép văn qui đ i Thi u Tr . T Đ c năm th 7 (1854)ổ ể ả ờ ệ ị ự ứ ứ

b Tri ph C m Giàng. B y gi gi c c đ ng đánh phá chi m c ph thành. Huyổ ủ ẩ ấ ờ ặ ỏ ươ ế ứ ủ

Tr c đ c l nh b , c ng quy t mang h n 10 ng i thân thu c tùy tòng, t giãạ ượ ệ ổ ươ ế ơ ườ ộ ừ

m ra đi nh m ch c. Anh là Huy Đ v n ng i h u ái, th y th nguy, đi theo v iẹ ậ ứ ộ ố ườ ữ ấ ế ớ

em. Khi đ n n i, theo đ o quân t nh B c đ n l y l i đ c ph thành. M i đ cế ơ ạ ỉ ắ ế ấ ạ ượ ủ ớ ượ

h n 1 tháng, gi c l i áp đ n quây đánh. Huy Tr c mang h t l c l ng ch ng gi .ơ ặ ạ ế ạ ế ự ượ ố ữ

Th r i s c ki t, thành v . Huy Tr c cùng anh đ u b b t, m ng gi c không ch uế ồ ứ ệ ỡ ạ ề ị ắ ắ ặ ị

khu t, gi c đ u gi t c . Vi c tâu lên, cho truy t ng Hàn lâm th883; đ c, li t thấ ặ ề ế ả ệ ặ ộ ệ ờ

vào Trung nghĩa t và m th cho m t ng i con làm Chánh c u ph m văn giai.ừ ấ ụ ộ ườ ử ẩ

L i th hàm Chánh c u ph m cho Huy Đ và sai quan h u t c p nuôi cho ng iạ ụ ử ẩ ộ ữ ừ ấ ườ

m , đôi lúc thăm nom. Con Huy Tr c là T p, sau đ thi h ng.ẹ ạ ậ ỗ ươ

>

Tr n Hòaầ

Ng i Vĩnh Bình, Gia Đ nh. Đ h ng ti n h i đ u Thi u Tr . Thăng mãi đ n Hànườ ị ỗ ươ ế ồ ầ ệ ị ế

lâm th gi ng sung Binh b đ o án Giang. T Đ c năm th 14 (1861) Man m c làị ả ộ ạ ự ứ ứ ụ

c nha Long ( c nha là ch c quan; Long là tên ng i) kéo đ n qu y nhi u b o Anố ố ứ ườ ế ấ ễ ả

T p, Hòa mang quân đánh, b gi c gi t ch t. Vua cho r ng Hòa tuy khinh chi n bậ ị ặ ế ế ằ ế ị h i, nh ng là m t quan văn mà trung dũng ch t vì vi c n c th i nghĩa khái đángạ ư ộ ế ệ ướ ờ

khen, cho truy t ng Th đ c h c sĩ và c p tu t g p đôi. Năm th 33 (1880) li t thặ ị ộ ọ ấ ấ ấ ứ ệ ờ

vào Trung nghĩa t .ừ

Bùi Th ngắ

Ng i H ng Trà, Th a Thiên. Cha là Văn Th , làm cai đ i H i đ u Thi u Tr ,ườ ươ ừ ị ộ ồ ầ ệ ị

Th ng đ u quân vào Giáo d ng tam đ i. T Đ c năm đ u (1848) thăng d n lênắ ầ ưỡ ộ ự ứ ầ ầ

Chánh đ i tr ng. Lâu r i b C m binh cai đ i sung Qu ng Ngãi s n phòng Tĩnhộ ưở ồ ổ ấ ộ ả ơ

man c hi p qu n, sau ra làm Ngh An trung v qu n c . Năm th 20 (1857), ơ ệ ả ệ ệ ả ơ ứ ở

S n Tây có cáo c p biên gi i, đ c phái đi b t gi c có công, c t lên Phó lãnh binhơ ấ ớ ượ ắ ặ ấ

quan cùng v i Đ đ c Nguy n Đi n đánh phá đ n Man H , b ch t, đ c truyớ ề ố ễ ề ở ồ ạ ị ế ượ

t ng Ch ng v , li t th vào Trung nghĩa t . Con là H u Huân, su t đ i S nặ ưở ệ ệ ờ ừ ữ ấ ộ ở ơ

phòng Nghĩa Đ nh.ị

iv>

Vũ Hổ

Ng i Phong Đi n, Th a Thiên. Lúc bé h c t p võ ngh . H i đ u niên hi u Thi uườ ề ừ ọ ậ ệ ồ ầ ệ ệ

Tr (1841) đ u quân vào Ti n phong tam đ i, sát h ch, liên ti p đ c u, b C mị ầ ề ộ ạ ế ượ ư ổ ấ

binh đ i tr ng, theo Nam Kỳ b t gi c có công. T Đ c năm th 11 (1858) thăngộ ưở ắ ặ ự ứ ứ

Thanh Hóa túc vũ v qu n v . Năm th 18 (1865), đóng gi các đ n Thù S n,ệ ả ệ ứ ữ ồ ơ

B ng Giáp. Gi c bi n đánh thuy n vào qu y nhi u c p bóc, H đánh nhau v iạ ặ ể ề ấ ễ ướ ổ ớ

gi c, b gi c gi t ch t, đ c truy t ng C m binh phó v úy. Năm th 33 (1880)ặ ị ặ ế ế ượ ặ ấ ệ ứ

li t th vào Trung nghĩa t . Con là H u Trí làm Kinh binh v úy.ệ ờ ừ ữ ệ

Hoàng Đình Nho

Ng i Phong Đi n, Th a Thiên. Lúc bé h c t p võ ngh r i đ u quân vào nămườ ề ừ ọ ậ ệ ồ ầ

Thi u Tr th 5 (1845). T Đ c năm th 8 (1855) trúng võ c , sung b vào Kimệ ị ứ ự ứ ứ ử ổ

ngô hành t u r i thăng cai đ i. Năm th 19 (1866), ph tr n B c Kỳ lén lút vàoẩ ồ ộ ứ ỉ ố ở ắ

nh ng khu v c canh phòng thu c h i ph n, Đình Nho 73;i tu n ti u nã b t đ cữ ự ộ ả ậ ầ ễ ắ ắ

l c, đ c thăng Ti n c qu n c Qu ng Nam. Năm th 25 (1872) đóng gi Đi nự ượ ề ơ ả ơ ả ứ ữ ệ

H i đ n, quân vào c a đ n, Nho ra s c ngăn ch ng. Ch a bao lâu, đ c c t lênả ồ ử ồ ứ ố ư ượ ấ

Lãnh binh quan Bình Đ nh, đi đánh sách Man. Xong vi c, thăng lĩnh H i phòng Đị ệ ả ề

đ c. Năm th 36 (1883) mang quân phòng ch n gi c bi n, gi c lên bãi bi n đánhố ứ ặ ặ ể ặ ể

nhau v i Nho r i Nho b ch t tr n. Vua cho là Đình Nho ch t v vi c công, thớ ồ ị ế ậ ế ề ệ ụ

ch c Đ đ c r i gia t ng Th ng ch .ứ ề ố ồ ặ ố ế

Ngô Tr c Nghĩaự

Ng i Đông Thành, Ngh An. Cha là Tr c Tâm, do chân tú tài sung c , sát h ch r iườ ệ ự ử ạ ồ

b làm quan. T ng làm đ ng Tri ph Ki n X ng, nhân vi c công sai l m, v quêổ ừ ồ ủ ế ươ ệ ầ ề

d y h c, h c trò r t đông, và nhi u ng i thành t u. Sau l i đi thi, luôn b quanạ ọ ọ ấ ề ườ ự ạ ị

tr ng đánh h ng, h c đ n b c đ u không to i chí, phái nhà nho đ ng th i l yườ ỏ ọ ế ạ ầ ạ ươ ờ ấ

làm ti c.ế

Tr c Nghĩa, lúc nh thông minh, cũng có văn tài. Đ h ng ti n Thi u Tr năm thự ỏ ỗ ươ ế ệ ị ứ

6 (1846). B t đ u b hu n đ o Kim Thành r i qua Tri huy n Văn Ch n, có ti ngắ ầ ổ ấ ạ ồ ệ ấ ế

t t, sau có đN41;i tang ph i d i ch c. Năm th 13 (1860) đ i đi Tri huy n Yênố ả ờ ứ ứ ổ ệ

H ng đ c phái sang H i An quân th b v , đánh nhau v i gi c b ch t tr n,ư ượ ả ứ ổ ụ ớ ặ ị ế ậ

đ c truy t ng Hàn lâm vi n th đ c. Năm th 32 (l879) li t th vào Trung nghĩaượ ặ ệ ị ộ ứ ệ ờ

t . Con là Phú, m th Chánh c u ph m văn giai.ừ ấ ụ ử ẩ

Đ ng H u Khuêặ ữ

Ng i Phú Vang, Th a Thiên. Thi u Tr năm th 6 (1846) vào làm th l i phườ ừ ệ ị ứ ủ ạ ở ủ

Tr n Tĩnh qu n công r i xin đi m dõng theo quân th . T Đ c năm th 14ấ ậ ồ ộ ứ ự ứ ứ

(1861) thăng mãi đ n Phó qu n c sung Thái (Nguyên quân) thú đ c binh, luônế ả ơ ố

l p chi n công, đ c thăng Phó lãnh binh quan L ng S n. B y gi ph ng iậ ế ượ ạ ơ ấ ờ ỉ ườ

Thanh lan tràn qu y nhi u. H u Khuê đóng gi đ n Quang Lang, đánh nhau v iấ ễ ữ ữ ồ ớ

ph b thua, ch t t i tr n, đ c truy th Lãnh binh quan, gia t ng Ch ng v vàỉ ị ế ạ ậ ượ ụ ặ ưở ệ

li t th vào Trung nghĩa t . Con là H u Lai, do chân m sinh làm đ n Chánh đ i.ệ ờ ừ ữ ấ ế ộ

Tr n Văn Uyầ

Ng i Phong Đi n, Th a Thiên, có s c m nh, khi bé h c t p võ ngh . T Đ c nămườ ề ừ ứ ạ ọ ậ ệ ự ứ

th 6 (1853), đ u m vào Tuy n phong v , qua thăng Cai đ i. Năm th 14 (1861),ứ ầ ộ ể ệ ộ ứ

vua duy t đ u côn, d bình h ng, đ c b Trung ti p phó qu n c Nam Đ nh, điệ ấ ự ạ ượ ổ ệ ả ơ ị

tu n trong t nh h t b t đ c thuy n ph , đ c c t lên ch c Qu n c lĩnh Phó lãnhầ ỉ ạ ắ ượ ề ỉ ượ ấ ứ ả ơ

binh quan Hà Tĩnh. Năm th 25 (1872), ph ng i Thanh qu y nhi u Tuyênứ ỉ ườ ấ ễ

Quang, đ i sung Tuyên (Quang quân) th . Tr n đánh An Th nh. Uy d n đ uổ ứ ậ ở ị ẫ ầ

quân sĩ, ra s c ch ng đánh r i ch t t i tr n, truy t ng Ch ng c . Năm th li tứ ố ồ ế ạ ậ ặ ưở ơ ứ ệ

th vào Trung nghĩa t . Con là Nghiêm, m th Th t ph m đ i tr ng.ờ ừ ấ ụ ấ ẩ ộ ưở

="0">

Đ ng Đình Kh iặ ả

Ng i Th ch Hà, Hà Tĩnh, đ h ng ti n năm Thi u Tr th 6 (1846). H i đ uườ ạ ỗ ươ ế ệ ị ứ ồ ầ

niên hi u T Đ c (1848), b Hàn lâm ki m th o sung vi c biên chép sách Đ iệ ự ứ ổ ể ả ệ ạ

Nam h i đi n. Tr i Tri huy n 2 huy n Phong Đăng, Th y Đ ng, mãn tr t, đ c.ộ ể ả ệ ệ ủ ườ ậ ượ

c t lên Tri ph Minh Giang r i chuy n v H b viên ngo i lang. Sau lĩnh Langấ ủ ồ ể ề ộ ộ ạ

trung sung quân th H i An có nhi u chi n công, đ c th ng 2 l n quân công kứ ả ề ế ượ ưở ầ ỷ

l c. Năm th 17 (1863) làm bang bi n H i D ng t nh v . Mùa đông năm y, tr nụ ứ ệ ả ươ ỉ ụ ấ ậ

đánh L ch Li t th t l i, b gi c b t, m ng gi c không ch u khu t mà ch t; truyở ị ệ ấ ợ ị ặ ắ ắ ặ ị ấ ế

t ng Lang trung. Năm th 33 (1880) li t th vào Trung nghĩa t .ặ ứ ệ ờ ừ

New Roman">

Nguy n Huy Tânễ

Ng i Đông Ng n, B c Ninh. Đ h ng ti n năm Thi u Tr th 7 (1847), b giáoườ ạ ắ ỗ ươ ế ệ ị ứ ổ

th Hoài Đ c, quy Đ c h c Hà N i r i vào làm Giám sát ng s . T Đ c năm thụ ứ ố ọ ộ ồ ự ử ự ứ ứ

15 (1862) đ c phái đi B c (Ninh quân) th đánh d p, tr n đánh X ng Giangượ ắ ứ ẹ ậ ở ươ

b ch t t i tr n. T ng Hàn lâm th đ c, li t th vào Trung nghĩa t và m th conị ế ạ ậ ặ ị ộ ệ ờ ừ ấ ụ

làm Chánh c u ph m văn giai.ử ẩ

ont>

Hoàng Văn Gi ngả

(Ph : Lê Thanh B ch, Thanh Phái)ụ ạ

Ng i H i Lăng, Qu ng Tr . Đ h ng ti n Thi u Tr năm th 7 (1847) đ c bườ ả ả ị ỗ ươ ế ệ ị ứ ượ ổ

Tri huy n Ti n L . T Đ c năm th 12 (1859) b đ ng tri lãnh Tri huy n Kimệ ế ữ ự ứ ứ ổ ồ ệ

Thành, l i đ i đi tri huy n Phù C r i th Tri ph Khoái Châu. Sau b Th gi ngạ ổ ệ ừ ồ ự ủ ổ ị ả

lĩnh Hà Tĩnh qu n đ o. Năm th 17 (1864) lĩnh Án sát s L ng S n, ti n đánh cả ạ ứ ứ ạ ơ ế ổ

ph , b ph gi t ch t, truy th Án sát s . Năm th 32 (1879) li t th vào Trungỉ ị ỉ ế ế ụ ứ ứ ệ ờ

nghĩa t .ừ

L i ng i cùng huy n là Lê Thanh B ch cũng đ h ng ti n năm Thi u tr th 7ạ ườ ệ ạ ỗ ươ ế ệ ị ứ

(1847). B t đ u b Hu n đ o Phong Doanh. T Đ c năm th 11 (1858) do chânắ ầ ổ ấ ạ ự ứ ứ

biên tu b đi Tri huy n Nam Xang. Năm th 14 (1861), c t lên Tri ph Thu nổ ệ ứ ấ ủ ậ

Thành G p khi th kh u lan tràn, Thanh B ch đu i đánh th ng luôn. Sau đó gi cặ ổ ấ ạ ổ ắ ặ

phá v ph thành, Thanh B ch cùng con là Thanh Phát đ u b h i. Vi c tâu lên,ỡ ủ ạ ề ị ạ ệ

Thanh B ch đ c t ng Hàn lâm th đ c; Thanh Phái, t ng đi n b ,ạ ượ ặ ị ộ ặ ể ạ

nt>

Ngô Xuân Mỹ

Ng i Siêu Lo i, B c Ninh. Đ h ng ti n Thi u Tr năm th 7 (1847), tr i làmườ ạ ắ ỗ ươ ế ệ ị ứ ả

Tri huy n Th y Đ ng r i theo quân th L ng S n, sang đ c v n Lang đ o. Tệ ủ ườ ồ ứ ạ ơ ố ậ ạ ự

Đ c năm th 5 (1852) lĩnh Tri ph Thi u Hóa, vào làm Giám sát ng s r i thăngứ ứ ủ ệ ự ử ồ

Binh khoa ch ng n c p s trung. Năm th 34 (1881) b Án sát s Qu ng Yên,ưở ấ ấ ự ứ ổ ứ ả

sau đ i đi Qu ng Ngãi, th r i quy n th B chính s Qu ng Nam thì m c b nhổ ả ế ồ ề ự ố ứ ả ắ ệ

v . H i đ u niên hi u Đ ng Khánh, h t B c Ninh tr m c p đ y d y, Xuân Mỹ bề ồ ầ ệ ồ ạ ắ ộ ướ ầ ẫ ị gi c b t. Con là Ý khóc ch y theo xin l y thân thay cho cha. Gi c đu i cũng khôngặ ắ ạ ấ ặ ổ

đi, bèn b gi c gi t c .ị ặ ế ả

"3" face="Times New Roman">

Nguy n Diễ

T là D c Xuân, ng i Yên Thành, Ngh An. T tiên quê Nghi Xuân. T 4 đ i làự ụ ườ ệ ổ ở ổ ờ

Huy n Nhân m i đ n Yên Thành, yêu c nh non n c r i l i đó.ề ớ ế ả ướ ồ ở ạ

Di, đ h ng ti n năm đ u T Đ c (1848) do chân Hu n đ o Qu ng Đi n b điỗ ươ ế ầ ự ứ ấ ạ ả ề ổ

Tri huy n Tuy Phong. V Kinh đ c d n đ n y t vua, đi u tr n th i v 3 vi c,ệ ề ượ ẫ ế ế ề ầ ờ ụ ệ

h p ý vua đ c thăng b Tri ph Tr ng Đ nh, r i đ i sung Bang bi n m i vi cợ ượ ổ ủ ườ ị ồ ổ ệ ọ ệ

giang v n, h i phòng Hà Tĩnh, sau đ c c t lên Th gi ng lĩnh Đ c h c Qu ngậ ả ượ ấ ị ả ố ọ ả

Bình.

Năm th 17 (1864), lĩnh Án sát s H ng Hóa. G p khi ng i Mèo núi các châuứ ứ ư ặ ườ ở

T n, Quỳnh, Luân, Lai n i bi n, Di đi trù tính vi c quân. Đ n đâu cũng hi u d vấ ổ ế ệ ế ể ụ ề

đ c ý c a tri u đình, h đ u đ u hàng đ n đó, đ c gia th ng k l c quân côngứ ủ ề ọ ề ầ ế ượ ưở ỷ ụ

và ban 1 t m "Liêm bình c n cán" t Kim Khánh.ấ ầ ử

Năm th 17 (1864), vùng th ng du l i có vi c n i bi n c a ng i Mèo tr ng, vìứ ượ ạ ệ ổ ế ủ ườ ắ

đánh d p, v v ph i đ ng, đ c gia Th đ c h c sĩ.ẹ ỗ ề ả ườ ượ ị ộ ọ

Năm th 22 (1869) sung Tuyên (Quang quân) th tán t ng, r i đ i lĩnh Án sát sứ ứ ươ ồ ổ ứ

Tuyên Quang, lâu r i l i v nh n ch c cũ H ng Hóa. G p khi b n gi c Hoàngồ ạ ề ậ ứ ở ư ặ ọ ặ

Anh xâm ph m, c p bóc các huy n thu c S n Tây, H ng Hóa, Di sung Tán t ngạ ướ ệ ộ ơ ư ươ

quân v hi p l c đánh l y l i đ c huy n Tr n Yên. L i cùng v i Đ đ c Nguy nụ ệ ự ấ ạ ượ ệ ấ ạ ớ ề ố ễ

Hùng mang h n nghìn quân đu i gi c đ n Đông Lý, m n th núi làm b y c m cơ ổ ặ ế ượ ế ẫ ầ ự

v i gi c. Sau đó lũ gi c r nhau t t p vây ép Đông Lý, ròng rã đ n m i hôm, tinớ ặ ặ ủ ụ ậ ế ườ

t c không thông, l ng thi u, vi n tuy t. Di bèn cùng v i Hùng nh m ban đêmứ ươ ế ệ ệ ớ ằ

m c a lũy xông ra đánh. Gi c, b n m t giao nhau b n l i nh m a, Di bèn b h i.ở ử ặ ố ặ ắ ạ ư ư ị ạ

Vi c tâu lên, cho truy t ng Hàn lâm vi n tr c h c sĩ, sai c p h u lo vi c tang, li tệ ặ ệ ự ọ ấ ậ ệ ệ

th vào Trung nghĩa t , và m th 1 ng i con Chánh bát ph m văn giai. Sau d iờ ừ ấ ụ ườ ẩ ờ

vi c t p m y sang cho cháu tr ng là Tr T n đ c Tòng bát ph m.ệ ậ ấ ấ ưở ữ ố ượ ẩ

Di là ng i có chí h ng, ph m h nh thu n h u, th c thà, không chu ng ki uườ ướ ẩ ạ ầ ậ ự ộ ể

cách. Làm quan thanh liêm, ki m c có ti ng t t. Sách làm ra có " ng v t thi vănệ ướ ế ố ứ ậ

t p". Tr c tên là Hân, sau đ i ra tên hi n nayậ ướ ổ ệ

Lê Đình Th cứ

T là Thu n Ph , ng i Thanh Ch ng, Ngh An. Trúng t khoa kỳ thi H i nămự ậ ủ ườ ươ ệ Ấ ộ

đ u T Đ c (1848) đ c b Hàn lâm ki m th o r i thăng Tr c tác lĩnh Hình bầ ự ứ ượ ổ ể ả ồ ướ ộ

viên ngo i lang. Sau r i c t lên ch c Lang trung. Năm th 14 (1861), phái đi Tháiạ ồ ấ ứ ứ

Nguyên thanh tra án ph , g p khi Thái Nguyên có gi c, t nh th n tâu xin l u l iỉ ặ ặ ỉ ầ ư ạ

tham bi n vi c quân. Vua cho. Th r i gi c vây ép t nh thành, Đình Th c đ c quânệ ệ ế ồ ặ ỉ ứ ố

ch ng gi . Thành v , Th c b ch t, truy th Lang trung, li t th vào Trung nghĩaố ữ ỡ ứ ị ế ụ ệ ờ

t , và m th 1 ng i con Chánh c u ph m văn giai.ừ ấ ụ ườ ử ẩ

Ph m Văn Đ tạ ạ

(Ph : Lê Cao Dung)ụ

Ng i Tân Th nh, Đ nh T ng, Đ h ng ti n năm đ u T Đ c (1848). Năm thườ ị ị ườ ỗ ươ ế ầ ự ứ ứ

13 (1860), quân Đ i Pháp đánh phá thành Gia Đ nh, Đ t cùng h ng thân Lê Caoạ ị ạ ươ

Dũng h ng ng vi c nghĩa, m kh i s , b bN55;t, đ u không ch u khu t màưở ứ ệ ộ ở ự ị ề ị ấ

ch t. Quan t nh đem tình hình tâu lên. Vua th ng xót, nhân xu ng d r ng : "B nế ỉ ươ ố ụ ằ ọ

Đ t, m t ng i ch m i đ đ t m t ng i (ch là) d hàng h ng thân, không víạ ộ ườ ỉ ớ ỗ ạ ộ ườ ỉ ự ươ

đ c v i nh ng ng i có l c v . (Th mà) tr c đã bí m t chiêu m nghĩa dânượ ớ ữ ườ ộ ị ế ướ ậ ộ

h ng ng vi c n c, lòng nghĩa khái đã là đáng khen; đ n khi b b t, l i th ti tưở ứ ệ ướ ế ị ắ ạ ủ ế

không ch u khu t, ho c c ti ng m ng gi c, ho c ng m mi ng l c đ u không ch uị ấ ặ ả ế ắ ặ ặ ậ ệ ắ ầ ị

(u ng) thu c mê. Lòng trung ph m kích thích, v c (n c nóng) không t , kh ngố ố ẩ ạ ướ ừ ả

khái quên mình, coi ch t nh v , h ng khí ti t nh th , làm cho k ham s ng toátế ư ề ạ ế ư ế ẻ ố

m hôi, ng i tr ng nghĩa thêm hăng hái. Nh ng truy n móc l i, giùi r n ti ngồ ườ ọ ữ ệ ưỡ ố ế

th m b t h đ i x a, nay l i đ c th y b n này. Th là cái ch t n ng h n tháiơ ấ ủ ờ ư ạ ượ ấ ở ọ ế ế ặ ơ

s n, tr m nghe tâu l y làm đau th ng, mà khen là hùng tráng. V y nên h u c pơ ộ ấ ươ ậ ậ ấ

ti n tu t đ khuy n khích phong t c. Văn Đ t cho truy th hàm Tri ph , c p tu tề ấ ể ế ụ ạ ụ ủ ấ ấ

40 l ng b c; Cao Dũng, truy th hàm Su t đ i, c p tu t 30 l ng. Ch khi vi c yên,ạ ạ ụ ấ ộ ấ ấ ạ ờ ệ

sẽ cho d ng đ n th quê, m t năm xuân thu 2 l n t . S tr ng th giao cho Sự ề ờ ở ộ ấ ế ự ạ ế ử

quán kê c u kỹ, d ng thành truy n".ứ ự ệ

Vua l i làm bài th c phong 72 v n và li t rõ c s tr ng r i cho thông l c đi 6ạ ơ ổ ầ ệ ả ự ạ ồ ụ

t nh Nam kỳ khi n cho sĩ, dân đ u đ c bi t. Sau 2 ng i đ u li t th vào Trungỉ ế ề ượ ế ườ ề ệ ờ

nghĩa t .ừ

="black">

Mai Th cạ

Mai Th c t là Khoan Chi, ng i Nga S n, Thanh Hóa. Cha là S n đ Trung th yạ ự ườ ơ ơ ượ ủ

v su t đ i.ệ ấ ộ

Th c thân th kh e m nh to l n, m t tròn mà bi c, hai lông mi d ng đ ng. Khiạ ể ỏ ạ ớ ắ ế ự ứ

còn tr có chí, theo nghi p cha h c t p võ ngh . G p khi tuy n lính đ n l tẻ ệ ọ ậ ệ ặ ể ế ượ

ng i anh, Th c t xin đi thay. Vì có nhi u công, cũng đ c b Trung th y v su tườ ạ ự ề ượ ổ ủ ệ ấ

đ i. Th c tuy quân đ i, nh ng th c thà, c n h u nh ng i văn nho. Kho ngộ ạ ở ộ ư ự ầ ậ ư ườ ả

gi a đ i T Đ c, có vi c công ra bi n, b gió gi t đ n Vi t Đông, quan huy n ữ ờ ự ứ ệ ể ị ạ ế ệ ệ ở

đ y coi tr ng (k ) ng i, h u đãi cho v . B y gi gi c bi n hay c p bóc m tấ ọ ẻ ườ ậ ề ấ ờ ặ ể ướ ặ

bi n, quan đ a ph ng th y Th c quen đ ng bi n, y đem thuy n binh đi ti u,ể ị ươ ấ ạ ườ ể ủ ề ễ

Th c bèn th a lúc n c lên to l y nhi u cát đá ch vào thuy n l n, sai ng i ítạ ừ ướ ấ ề ở ề ớ ườ

tu i m c gi ph n ng i đ u thuy n mà mai ph c chi n sĩ trong khoang, r iổ ặ ả ụ ữ ồ ở ầ ề ụ ế ở ồ

đi l i c a bi n đ đánh l a gi c. Gi c qu nhiên theo vào trong kênh, bèn đ tạ ử ể ể ừ ặ ặ ả ộ

nhiên quay thuy n l i đánh, b t đ c đ đ ng, tang v t r t nhi u. Gi c r t g m,ề ạ ắ ượ ồ ả ậ ấ ề ặ ấ ờ

g i Th c là h bi n và t ng ch Th c ra bi n th i đánh úp. Nh ng Th c khéoọ ạ ổ ể ừ ờ ạ ể ờ ư ạ

khi n thuy n l i có phòng b , nên gi c m i khi ph m đ n là b thua.ế ề ạ ị ặ ỗ ạ ế ị

Năm th 30 (1877), Th c đi gi i l ng ti n Kinh v . Gi c dò bi t, h p đ ng đ ngứ ạ ả ươ ế ề ặ ế ọ ồ ả

l n, bé h n ch c chi c thuy n đ ch Th c. Khi Th c đi đ n bi n Qu ng Bìnhớ ơ ụ ế ề ể ờ ạ ạ ế ể ả

th i các thuy n đã đi tr c. Vì Th c đ c t i nên đi sau. Gi c dàn li n thuy nờ ề ướ ạ ố ả ở ặ ề ề

thành hàng tr n ch nh t ch n đ ng. R i hai bên c m c nhau m t ngày m tậ ữ ấ ặ ườ ồ ầ ự ộ ộ

đêm, sóng bi n g m gào, thuy n gi c nh đàn nhím h p. Th c th y vi c c p báchể ầ ề ặ ư ọ ạ ấ ệ ấ

b o nh ng ng i trong thuy n r ng : "Gi c chú ý đ n tôi đã lâu, nay chúng nhi u,ả ữ ườ ề ằ ặ ế ề

ta ít, đánh không th ng mà trong ch sóng n c d d i này l i không ph i ch giắ ỗ ướ ữ ộ ạ ả ỗ ữ

th đ c. Chi b ng tôi ch y sang gi c đ kh i l y cho các ông". Bèn nh y sangế ượ ằ ạ ặ ể ỏ ụ ả

thuy n gi c, múa dao chém lo n. Gi c ho ng tránh, r i xúm giáo l i đâm. Th cề ặ ạ ặ ả ồ ạ ạ

ng a m t lên tr i hô l n, gi t m y tên gi c r i nh y xu ng bi n mà ch t, năm yử ặ ờ ớ ế ấ ặ ồ ả ố ể ế ấ

54 tu i. Làng Th c có làm bài t ng thu đ ghi nh .ổ ạ ườ ậ ể ớ

Nguy n Ti n Th ngễ ế ả

(Ph : Nguy n H u Quân)ụ ễ ữ

T là Thành Chi, tr c tên là Đăng, ng i L D ng, Qu ng Nam, lúc bé thôngự ướ ườ ễ ươ ả

minh. Đ t khoa kỳ thi H i năm T Đ c th 2 (1849). M i đ u b Hàn lâm vi nỗ ấ ộ ự ứ ứ ớ ầ ổ ệ

ki m th o r i b đ ng tri lĩnh huy n Tri Vi n. Làm vi c thanh liêm, công bàngể ả ồ ổ ồ ệ ễ ệ

đ c dân tin ph c. Sau vì ch m ch p vi c k t nghĩ các án c p, b giáng b xu ngượ ụ ậ ạ ệ ế ướ ị ổ ố

chánh bát ph m lĩnh ki m th o sung N i các hành t u. Năm th 21 (1868) phái điẩ ể ả ộ ẩ ứ

theo quân th L ng Bình, ch a bao lâu thăng Biên tu lĩnh Tri huy n H ng Trà.ứ ạ ư ệ ươ

Sau c t lên Th đ c h c sĩ lĩnh Án sát s Hà N i.ấ ị ộ ọ ứ ộ

Năm th 25 (1872) do nguyên hàm sung Tán t ng quân th S n H ng. Vì đ nứ ươ ứ ơ ư ồ

Đông Lý th t th , b giáng 3 c p l u d ng. R i l i ti n đánh 2 đ n Đan Hà, Đ ngấ ủ ị ấ ư ụ ồ ạ ế ở ồ ồ

Lũng, hăng hái xông đi tr c b ch t tr n. Vi c tâu lên, vua th y là quan văn mà cóướ ị ế ậ ệ ấ

nghĩa khí, cho truy t ng Th đ c h c sĩ. Năm th 33 (1880) li t th vào Trungặ ị ộ ọ ứ ệ ờ

nghĩa t . Con là Ti n Gián, m th Chánh c u ph m sung vi c t trác nha S nừ ế ấ ụ ử ẩ ệ ừ ơ

phòng Nghĩa Đ nh.ị

v>

Ng i cùng t nh là Nguy n H u Quân t là Trúc Hiên ng i huy n Duy Xuyên đườ ỉ ễ ữ ự ườ ệ ỗ

c nhân khoa đinh mão T Đ c năm th 20 (1867), thi H i đ c d phân s . B tử ự ứ ứ ộ ượ ự ố ắ

đ u b Hu n đ o t nh giáo th Qu ng Tr ch. Có đ i tang v ngh vi c, khi mãnầ ổ ấ ạ ỉ ụ ả ạ ạ ề ỉ ệ

tang đ i lĩnh Nam Sách. Năm th 1872) làm thay vi c ph .ổ ứ ệ ủ

B y gi h n 90 chi c thuy n ph và h n 1.300 đ đ ng ph Qu ng Yên áp đ nấ ờ ơ ế ề ỉ ơ ồ ả ỉ ở ả ế

đánh ph thành. Quân cùng v i ng i làm vi c Lãnh binh Hoàng Văn Tr lênủ ớ ườ ệ ữ

thành ch ng c b gi c gi t ch t, đ c gia t ng Th gi ng và cũng li t th vàoố ự ị ặ ế ế ượ ặ ị ả ệ ờ

Trung nghĩa t . Con là H u Đ đ c m th đãi chi u.ừ ữ ệ ượ ấ ụ ế

font>

Đ ng Văn T iặ ạ

(Ph : Tr n Văn Xuân)ụ ầ

Ng i Qu S n, Qu ng Nam. Có s c kh e. Đ u niên hi u Thi u Tr (1841), đ uườ ế ơ ả ứ ỏ ầ ệ ệ ị ầ

quân vào Long vũ v t đ i. T Đ c năm th 20 (1867), đ võ c , đ n năm th 10ệ ứ ộ ự ứ ứ ỗ ử ế ứ

b Chánh đ i tr ng su t r i thăng Qu n c b đi Phó lãnh quan Bình Đ nh. Lâuổ ộ ưở ấ ồ ả ơ ổ ị

r i đ i v Ti n phong dinh phó v úy. Năm th 33 (1880) ra làm Lãnh binh quanồ ổ ề ề ệ ứ

Ngh An, ch a bao lâu lĩnh Đ đ c Hà N i. Năm th 36 (1883) đi S n Tây đánhệ ư ề ố ộ ứ ơ

ph , trúng đ n b th ng m t bên trái, tr v th (Đ đ c) Hà N i. Tháng 10 nămỉ ạ ị ươ ắ ở ề ự ề ố ộ

y đ u m c ph là Sô h p đ ng lan tràn đ n qu y nhi u H ng Quan, Nghi C uấ ầ ụ ỉ ọ ả ế ấ ễ ươ ầ

(2 xã thu c ph Hoài Đ c), Văn T i đ c quân áp chi n, b ph gi t ch t. Vi c tâuộ ủ ứ ạ ố ế ị ỉ ế ế ệ

lên, cho truy th Đ đ c chi u l c p ti n tu t.ụ ề ố ể ệ ấ ề ấ

Viên võ c Tr n Văn Xuân, không rõ ng i v h t nào, cũng b ch t trong tr n y,ử ầ ườ ề ạ ị ế ậ ấ

đ c truy t ng C m binh đ i tr ng.ượ ặ ấ ộ ưở

Nguy n H u Huânễ ữ

Ng i Ki n H ng, Đ nh T ng. Đ h ng gi i T Đ c năm th 5 (1852), quaườ ế ư ị ườ ỗ ươ ả ự ứ ứ

ch c Giáo th thăng lên Phó qu n đ o. Năm th 21 (1868), l c t nh h u s (chứ ụ ả ạ ứ ụ ỉ ữ ự ỉ s ki n th c dân Pháp xâm l c Nam kỳ), H u Huân chiêu m nghĩa binh m u đự ệ ự ượ ữ ộ ư ồ

khôi ph c, vi c ti t l b quan Pháp b t đ a đi đày h i ngo i. Sau 7 năm đ cụ ệ ế ộ ị ắ ư ở ả ạ ượ

tha v , l i cùng v i Âu D ng Lân t p h p 3.000 quân, kháng c v i quân Phápề ạ ớ ươ ậ ợ ự ớ

nhi u l n r i l i b bề ầ ồ ạ ị ̑5;t. H u Huân v i h n 100 ng i đ u m c đ u b ch t.ữ ớ ơ ườ ầ ụ ề ị ế

Nguy n H u Đi nễ ữ ể

(Ph : Tr n Mân)ụ ầ

Nguy n H u Đi n hi u là Quy Trai, ng i Nam Đàn, Ngh An. Cha là Bích đ cễ ữ ể ệ ườ ệ ỗ ử

nhân làm đ n Tri huy n Thiên Thi có ti ng t t.ế ệ ế ố

H u Đi n lúc tr chăm h c, th m có hi u. T Đ c năm th 6 (1853) đ ti n sĩữ ể ẻ ọ ờ ẹ ế ự ứ ứ ỗ ế

b Hàn lâm vi n biên tu r i thăng ch s . Năm th 9 (1856) th Tri ph Bìnhổ ệ ồ ủ ự ứ ự ủ

Giang, nh n ch c 2 năm, dân r t yên vui. G p khi th ph H ng Yên đ n c pậ ứ ấ ặ ổ ỉ ở ư ế ướ

bóc trong h t, H u Đi n mang quân đi đánh b t. Có ng i th y th gi c đ ngạ ữ ể ắ ườ ấ ế ặ ươ

m nh ngăn l i thì Đi n nói r ng : "Tôi l m đ c coi gi đ t này, d p gi c yên dânạ ạ ể ằ ạ ượ ữ ấ ẹ ặ

là ph n s c a tôi. Nay gi c h i dân, có th ng i nhìn cho gi c thêm đ c chí ?”ậ ự ủ ặ ạ ể ồ ặ ắ ư

Bèn ti n đi, gi c nhi u không đ ch n i b gi c gi t. Ông đ c truy th Hàn lâmế ặ ề ị ổ ị ặ ế ượ ụ

vi n th đ c.ệ ị ộ

Tr n Mân, ng i Quỳnh L u, cùng v i ng i em tên là Tâm, T Đ c năm th 20ầ ườ ở ư ớ ườ ự ứ ứ

(1867) đ u b ph Xá b t, c ti ng ch i m ng không ch u khu t. Gi c đ u gi t c .ề ị ỉ ắ ả ế ử ắ ị ấ ặ ề ế ả

Quan tr n th đem vi c tâu lên, vua th y là dân m n mà bi t trung nghĩa, đ uấ ủ ệ ấ ọ ế ề

truy t ng C u ph m bách h và ban bi n ng ch "Ti t nghĩa kh gia” (Ti t nghĩaặ ử ẩ ộ ể ạ ế ả ế

đáng khen) đ nêu khen.ể

Nguy n Th a Duy tễ ừ ệ

Ng i H i Lăng, Qu ng Tr , qu c m và th o võ ngh . T Đ c năm th 7 (1854)ườ ả ả ị ả ả ạ ệ ự ứ ứ

đ u quân và Giáo d ng đ i, qua làm Đ i tr ng su t đ i đi theo H i An quân thấ ưỡ ộ ộ ưở ấ ộ ả ứ

r i thăng Cai đ i sung Hi p qu n. Năm th 21 (1868) đi quân th L ng Bình r iồ ộ ệ ả ứ ứ ạ ồ

chuy n đi quân th Tuyên Quang, v tài cán, công lao t m đ đ c thăng Phó lãnhể ứ ề ạ ủ ượ

binh Qu ng Nam r i b Lãnh binh. Năm th 30 (1877) sung Phó đ đ c quân thả ồ ổ ứ ề ố ứ

Thái Nguyên đi đánh ph luôn có công. Năm th 33 (1880) thăng th Ch ng vỉ ứ ụ ưở ệ

v n sung Phó đ đ c ti n đóng quân đ n B c K n. C ph mang h t quân đ nẫ ề ố ế ở ồ ắ ạ ổ ỉ ế ế

vây, Th a Duy t nhè ban đêm công t p, gi c nhi u không đ ch n i, b gi c th aừ ệ ậ ặ ề ị ổ ị ặ ừ

th . Duy t bèn t p trung thu c súng, l ng th c, súng ng, khí gi i l i, đ t đ nế ệ ậ ố ươ ự ố ớ ạ ố ồ

mà ch t. Vi c tâu lên, cho c p b i ti n tu t v gia đình và m th m t ng i conế ệ ấ ộ ề ấ ề ấ ụ ộ ườ

Chánh bát ph m đ i tr ng.ẩ ộ ưở

Th a Duy t v n có thao l c, đ ng lúc th gi c hung hăng, đ n B c K n trừ ệ ố ượ ươ ế ặ ồ ắ ạ ơ

tr i, h o lánh; ban đ u d tính c gi đ ch vi n binh, k đó th i m u đánh úpọ ẻ ầ ự ố ữ ể ờ ệ ế ờ ư

đ phá v vòng vây. G p khi th l c khó ch ng đ , không n tham s ng ch uể ỡ ặ ế ự ố ỡ ỡ ố ị

nh c, l i đem l ng th c, khí gi i phó cho m t ng n l a mà không ch u đ choụ ạ ươ ự ớ ộ ọ ử ị ể

gi c dùng, khí ti t h n k b gi c b t mà ch t xa v y. Con là Th a C nh, có h cặ ế ơ ẻ ị ặ ắ ế ậ ừ ả ọ

(nên) l i m th Chánh bát ph m văn giai.ạ ấ ụ ẩ

Nguy n Quang Tuyênễ

Ng i Phú Vang, Th a Thiên, có s c kh e. ng m T Đ c năm th 6 (1853), quaườ ừ ứ ỏ Ứ ộ ự ứ ứ

ch c Tuy n phong đ i tr ng thăng mãi lên C m binh cai đ i sung Thành th úyứ ể ộ ưở ấ ộ ủ

Tuyên Quang. Năm th 18 (1865) thăng Hi p qu n lĩnh H ng Hóa phó lĩnh binhứ ệ ả ư

quan. b y gi Man Mèo n i bi n Th y Vũ, Văn Bàn (tên 2 châu). Lãnh binh Tr nấ ờ ổ ế ở ủ ầ

Đ c Tráng đi đánh b thua. Tu n ph Nguy n Huy Dỹ y Án sát Nguy n Dy cùngứ ị ầ ủ ễ ủ ễ

v i Quang Tuyên đi d đ u m c ra thú. Vua th y vi c chiêu d v v đ c, khôngớ ụ ầ ụ ấ ệ ụ ỗ ề ắ

ph i đánh mà khu t ph c đ c ng i, cho thăng Qu n c lĩnh ch c nh cũ.ả ấ ụ ượ ườ ả ơ ứ ư

N&#259;m th 23 (1870), ph Mèo ph m ph thành Đi n Biên, Quang Tuyên đánhứ ỉ ạ ủ ệ

đu i đ c đ c c t lên Lãnh binh quan. Năm th 25 (1872) đánh ph châu S nổ ượ ượ ấ ứ ỉ ở ơ

La b ch t t i tr n, đ c truy t ng Th ng ch , li t th vào Trung nghĩa t .ị ế ạ ậ ượ ặ ố ế ệ ờ ừ

Nguy n Trungễ

Ng i Phong Đi n, Th a Thiên, dũng c m, có m u l c. T Đ c năm th 6ườ ề ừ ả ư ượ ự ứ ứ

(1853), đ u m vào Tuy n phong v , vì am hi u võ ngh , sát h ch đ c u h ng,ấ ộ ể ệ ể ệ ạ ượ ư ạ

đ c b đ i tr ng. Theo t nh Qu ng Ngãi đi b t gi c, b n ch t 2 tên ph Manượ ổ ộ ưở ỉ ả ắ ặ ắ ế ỉ

đ c thăng cai đ i sung quân th Biên Hòa, r i nhi u l n có chi n công đ cượ ộ ứ ồ ề ầ ế ượ

thăng lên V úy. Năm th 36 (1883) đ c th Ch ng c , cùng v i H u quân Lêệ ứ ượ ự ưở ơ ớ ữ

Sỹ, Th ng ch Lê Chu n đi đóng gi c a Thu n. Khi H i Thành th t th , Trungố ế ẩ ữ ử ậ ả ấ ủ

cùng Sỹ, Chu n đ u ch t (vi c chép truy n Lê Sỹ), đ c truy t ng Ch ng v ,ẩ ề ế ệ ở ệ ượ ặ ưở ệ

li t th vào Trung nghĩa t .ệ ờ ừ

ew Roman">

Hoàng Văn Trữ

Ng i B ch H c, S n Tây. Trúng võ c T Đ c năm th 11 (1858), đ c bườ ạ ạ ơ ử ự ứ ứ ượ ổ

Thanh Hóa C ng vũ v Nh t đ i chánh đ i tr ng su t đ i, r i b Nghĩa vũ vườ ệ ấ ộ ộ ưở ấ ộ ồ ổ ệ

hi p qu n. K đó đi quân th S n Tây, có nhi u chi n công, đ c quy n Phó lãnhệ ả ế ứ ơ ề ế ượ ề

binh quan ngay quân th . Năm th 24 (1871), theo quân th H i D ng đóngở ứ ứ ứ ả ươ

gi ph Nam Sách. Sau đánh nhau v i gi c b ch t, đ c truy t ng Minh Nghĩa đôữ ủ ớ ặ ị ế ượ ặ

úy phó lãnh binh quan Con là Ch t, b S n Tây H u hùng c su t đ i; D t K , doấ ổ ơ ữ ơ ấ ộ ậ ế

chân võ c c m quân.ử ầ

3" face="Times New Roman">

Nguy n Tíchễ

(Ph : Nguy n Xuân Hào)ụ ễ

T là Hy Ph , ng i L Th y, Qu ng Bình. T Đ c năm th 18 (1865) thi H i đự ủ ườ ệ ủ ả ự ứ ứ ộ ỗ

phó b ng. Do chân Hàn lâm b đi đ ng Tri ph Vĩnh T ng r i chuy n v Hìnhả ổ ồ ủ ườ ồ ể ề

b B c đi n ty ch s , sau lĩnh Lang trung. G p khi gi c bi n h t H i An n i lên,ộ ắ ể ủ ự ặ ặ ể ạ ả ổ

quan quân đi đánh d p thì đình c Tích là ng i dũng c m m u l c sung Bangẹ ử ườ ả ư ượ

bi n quân v . Tích đ c m nh, cũng t mong sẽ l p công n i c ng tr ng, khi ệ ụ ượ ệ ự ậ ơ ươ ườ ở

quân th ng hăng hái đánh gi c. Năm th 29 (1876), đánh nhau v i gi c, gi cườ ặ ứ ớ ặ ặ

nhi u không đ ch n i mà b ch t, đ c t ng Chánh t ph m li t th vào Trungề ị ổ ị ế ượ ặ ứ ẩ ệ ờ

nghĩa t .ừ

L i ng i (B ) Chính, (Qu ng) Bình là Nguy n Xuân Hào, cũng là quan văn ch tạ ườ ố ả ễ ế

v (qu c) s . Xuân Hào, đ h ng ti n năm T Đ c th 29 (1876). Do chân T về ố ự ỗ ươ ế ự ứ ứ ư ụ

b đi Tri huy n Thanh Hà. Đ n h i đ u niên hi u Đ ng Khánh đ c c t lên Triổ ệ ế ồ ầ ệ ồ ượ ấ

ph Bình Giang. R i sau Bang bi n H i D ng t nh v , mang quân đi b t đ ng ph ,ủ ồ ệ ả ươ ỉ ụ ắ ả ỉ

b ph gi t ch t, đ c t ng Hàn lâm vi n th đ c.ị ỉ ế ế ượ ặ ệ ị ộ

ht="5%">Nguy n Caoễ

Ng i Qu D ng, B c Ninh. Cha là Hanh, do chân h ng ti n đi Tri huy n Th yườ ế ươ ắ ươ ế ệ ủ

Đ ng. Cao là ng i kh ng khái, chu ng khí ti t, đ gi i nguyên năm T Đ c thườ ườ ả ộ ế ỗ ả ự ứ ứ

20 b Tri huy n An D ng. Năm th 36 (1883), thuy n binh Pháp t H i Phòngổ ệ ươ ứ ề ừ ả

ti n lên H i D ng, sai b t d n đ ng, bèn nh y xu ng sông mà ch t. Vi c tâuế ả ươ ắ ẫ ườ ả ố ế ệ

lên, đ n đ u niên hi u Ki n Ph c (1889) đ c t ng Hàn lâm vi n th gi ng. Conế ầ ệ ế ướ ượ ặ ệ ị ả

là C , đ c nhân.ơ ỗ ử

QUY N 42Ể

H NH NGHĨAẠ

Nguy n Duễ

Ng i Vĩnh Lai, H i D ng (nay là Vĩnh B o, H i Phòng). Đ h ng c ngườ ả ươ ả ả ỗ ươ ố

đ i Lê. G p lo n Tây S n, n d t d y h c. H i đ u niên hi u Gia Long ti n cờ ặ ạ ơ ẩ ậ ạ ọ ồ ầ ệ ế ử

nh ng ng i n d t, quan h u t c Du đ đáp ng t chi u. Tri u đ n y t ki n,ữ ườ ẩ ậ ữ ư ử ể ứ ừ ế ệ ế ế ế

vua khen là bi t đi u nghĩa, b Tr giáo Kinh B c, r i sau b Đ c h c. H c tròế ề ổ ợ ắ ồ ổ ố ọ ọ

nhi u ng i thành t u. M t năm Minh M ng th 2 (1821) tu i h n 70. Có 4 ng iề ườ ự ấ ạ ứ ổ ơ ườ

con là : Vỹ, đ h ng ti n Gia Long năm th 18 (1819), Th nh , khoa y cũng đ ;ỗ ươ ế ứ ị ấ ỗ

Hoàn, H ng đ u đ c nhân Minh M ng năm th 12 (1831) và tr c sau đ u raướ ề ỗ ử ạ ứ ướ ề

làm quan c .ả

Ph m H iạ ộ

T là n Thông. T tiên là ng i Đ ng An, H i Phòng sau đ n Th X ngự Ấ ổ ườ ườ ả ế ọ ươ

thu c B c Thành r i đ y.ộ ắ ồ ở ấ

H i lúc nh m côi, nhà nghèo không n i n ng t a. Có hai ng i ch quy tộ ỏ ồ ơ ươ ự ườ ị ế

chí nhà th m nuôi em, ai d m h i cũng t ch i, ngày ngày kéo s i đ ki m haiở ờ ẹ ạ ỏ ừ ố ợ ể ế

b a c m. H i d n l n, th m càng h t lòng hi u th o. M thích u ng n c Hữ ơ ộ ầ ớ ờ ẹ ế ế ả ẹ ố ướ ồ

Tây, m i ngày h c xong, H i l i xách bình đi múc n c v cho m . Sau m m tỗ ọ ộ ạ ướ ề ẹ ẹ ấ

th i H i đ h ng gi i. B y gi hai ch đã cao tu i, không l y ch ng n a.ờ ộ ỗ ươ ả ấ ờ ị ổ ấ ồ ữ

Roman"> H i đ u niên hi u Minh M ng (1820) H i đ c b đi giáo th Anhồ ầ ệ ạ ộ ượ ổ ụ

S n r i thì b m v nhà d y h c, th ch nh th m . Phàm vi c nhà, vi c gì cũngơ ồ ị ố ề ạ ọ ờ ị ư ờ ẹ ệ ệ

b m v i ch r i m i làm, thu n hòa, không có đi u gì xích mích. H c trò đ u coiẩ ớ ị ồ ớ ậ ề ọ ề

đó làm khuôn phép. Sau ch th ch t, con H i là Ng ch cũng ch u tang nh th .ị ứ ế ộ ạ ị ư ế

Ng i ta khen là m t nhà chí h nh.ườ ộ ạ

Tr n Doãn Đ cầ ứ

Ng i La S n, Hà Tĩnh. Cha là Thăng, nhà khá gi , a làm đi u thi n. Th yườ ơ ả ư ề ệ ấ

làng mình v n ch t phác, ít văn (h c), bèn kh ng khái b ti n ra d ng văn t , l iố ấ ọ ả ỏ ề ự ừ ạ

m i th y v d y con h c đ làm g ng.>ờ ầ ề ạ ọ ể ươ

Doãn Đ c lúc nh chăm h c, đ h ng ti n Minh M ng năm th 9 (1828),ứ ỏ ọ ỗ ươ ế ạ ứ

làm đ n Tri ph Tĩnh Gia. Đ c th ng nghĩ đ n n i chí cha, kh c in nhi u sáchế ủ ứ ườ ế ố ắ ề

thi n phát đi các n i. Sau vì tu i già v h u nhà càng vui lòng làm vi c thi nệ ơ ổ ề ư ở ệ ệ

không bi t chán. M t năm 78 tu i, ng i làng ph th vào t làng.ế ấ ổ ườ ụ ờ ừ

Lê Huy Bích

T là Huy n Ch ng, ng i Ho ng Hóa, Thanh Hóa. Khi tr g p lo n Tâyự ề ươ ườ ằ ẻ ặ ạ

S n, đi n náu. Đ n Minh M ng năm th 7 (1826) Kính Giang h u Nguy n Đ cơ ẩ ế ạ ứ ầ ễ ứ

Nhu n cho vào hàng n d t, ti n c v tri u. Có m nh đ n m i, không t ch iậ ẩ ậ ế ử ề ề ệ ế ờ ừ ố

đ c, khi đ n tri u, l y c m đau kh n thi t xin t . S c ban cho ch c Hàn lâmượ ế ề ấ ớ ố ẩ ế ừ ắ ứ

vi n đãi chi u r i cho v . T đó, đóng c a d y h c, h c trò theo nhi u. Có làm raệ ế ồ ề ừ ử ạ ọ ọ ề

1 b "K s tân biên". H i đ u niên hi u T Đ c (1848) cho ng i đi tìm muaộ ỷ ự ồ ầ ệ ự ứ ườ

sách cũ, gia đình này đem dâng lên, đ c tàng tr vào th vi n.ượ ữ ư ệ

Con là Nh Đ nh, tr c tên là Huy n, lúc tr có ti ng tài gi i. Thi u Tr nămư ỉ ướ ễ ẻ ế ỏ ệ ị

th 7 (1847) đ h ng ti n, đ n khi b duy t l i cho là thi u qui th c, b tru t.ứ ỗ ươ ế ế ị ệ ạ ế ứ ị ấ

T Đ c năm th 5 (1852) l i đ gi i nguyên (đ đ u thi h ng) làm đ n Triự ứ ứ ạ ỗ ả ỗ ầ ươ ế

huy n. Tính nóng th ng, l i c ng c , luôn trái ng c ý v i quan trên, b đ i giángệ ẳ ạ ứ ổ ượ ớ ị ổ

ch c xu ng Hu n đ o, bèn cáo quan v d y h c, h c trò đ n theo nhi u.ứ ố ấ ạ ề ạ ọ ọ ế ề

Năm th 30 (1877) quan tr n th l i vì văn h c ti n c , đ c c t lên lĩnhứ ấ ủ ạ ọ ế ử ượ ấ

Đ c h c Khánh Hòa, sau đ i đi Ngh An. Qua m y năm r i b b nh v r i ch tố ọ ổ ệ ấ ồ ị ệ ề ồ ế

Con là Nh Thâm, đ tú tài.ư ỗ

>

Lê Quý Ki mể

T là Bá Tu, ng i Ho ng Hóa, Thanh Hóa. Nhà r t nghèo, cha m m t s m,ự ườ ằ ấ ẹ ấ ớ

v i chú. Nhà chú chuyên ngh nông, có đón th y d y con h c, Quý Ki m b y giở ớ ề ầ ạ ọ ể ấ ờ

3;ã 18 tu i sáng s m đi chăn trâu, t i v h i nghĩa sách, c qua m t là nh . Th yổ ớ ố ề ỏ ứ ắ ớ ầ

h c l y làm l , khuyên ng i chú cho theo h c, vì v y chuyên chú đ n kinh s .ọ ấ ạ ườ ọ ậ ế ử

Năm 22 tu i ông đ t ng sinh. Sau càng ng c càng đ t ng sinh r t n iổ ỗ ườ ứ ử ỗ ườ ấ ổ

ti ng hay ch , ngang v i ng i cùng huy n là L ng Kim Huy n, h c trò theo h cế ữ ớ ườ ệ ươ ễ ọ ọ

nhi u. B y gi có câu r ng : "văn Ki m, phú Huy n" nghĩa là nói v món sề ấ ờ ằ ể ễ ề ở

tr ng c a h v y.ườ ủ ọ ậ

T Đ c năm th 5 (1852) đ h ng ti n. Tính thu n c n đi m đ m, luônự ứ ứ ỗ ươ ế ầ ẩ ề ạ

t ch i không d tuy n đi làm quan, nhà d y h c, h c trò đ n m y nghìn ng i,ừ ố ự ể ở ạ ọ ọ ế ấ ườ

nhi u ng i thành đ t ng i ta đ u tôn là b c mô ph m.ề ườ ạ ườ ề ậ ạ

Năm th 13 (1860), quan tr n th ti n c v h c h nh, có ch b đi hu nứ ấ ủ ế ử ề ọ ạ ỉ ổ ấ

đ o Nam Xang r i thì m t. Con là : Quý Quýnh, đ tú tài; Quý Vỹ đ c nhân.ạ ồ ấ ỗ ỗ ử

>

imes New Roman">

lor="black">

Nguy n Đ oễ ạ

là Su t Tính, ng i L D ng, Qu ng Nam. Lúc nh m côi chăm h c, đ u niênự ấ ườ ễ ươ ả ỏ ồ ọ ầ

hi u Minh M ng (1820) 2 l n đ t ng sinh. Năm 40 tu i, h ch theo l , đ c bệ ạ ầ ỗ ườ ổ ạ ệ ượ ổ

giáo ch c, vì có m già xin t ch i nhà ph ng d ng. nhà, l y vi c cày ru ng,ứ ẹ ừ ố ở ụ ưỡ Ở ấ ệ ộ

đ c sách làm ngh nghi p, l y hi u, h u, l , nh ng d y con em, ng i làng đ uọ ề ệ ấ ế ữ ễ ượ ạ ườ ề

c m hóa theo. Tính ch t phác ngay th ng, đ i v i m i ng i ít khi u n mình chi uả ấ ẳ ố ớ ọ ườ ố ề

ý, nh ng mau chân c u c p khi ho n n n, vui lòng giúp đ khi túng thi u. H i đ uư ứ ấ ạ ạ ỡ ế ồ ầ

niên hi u T Đ c (1848), mùa màng luôn b th t bát, Đ o quyên ch n không ng iệ ự ứ ị ấ ạ ẩ ạ

t n, làng Đ o và nh ng thôn xã lân c n nh đ c qua s ng r t nhi u. Đ o l iố ạ ở ữ ậ ờ ượ ố ấ ề ạ ạ

quyên thóc ra khuyên dân l p nghĩa th ng làm k phòng đói. T nh đem vi c tâuậ ươ ế ỉ ệ

lên, ti t th đ c th ng áo l a m u (2 chi c) và phi long ngân ti n (12 đ ng).ế ứ ượ ưở ụ ầ ế ề ồ

T năm M u ng đ n năm Quý h i (1858-1863), vùng b bi n h u s , dânừ ậ ọ ế ợ ờ ể ữ ự

trong h t đói, t nh th n phái y cho Đ o đi khuyên quyên đ c 6 v n quan. Đ oạ ỉ ầ ủ ạ ượ ạ ạ

l i t quyên c a nhà đ c p cho h ng binh và giúp vi c phát ch n, ti n cũngạ ự ủ ể ấ ươ ệ ẩ ề

nh thóc đ u k có hàng v n. B th n (105) ngh công, đ c th ng l c quyênư ề ể ạ ộ ầ ị ượ ưở ạ

ngân bài và l c quyên nghĩa sĩ ngân bài m i th 1 t m.ạ ỗ ứ ấ

Hai ph ng An Phú, D c Thúy trong huy n không có đ t ăn lênh đênhườ ụ ệ ấ ở

trên m t n c. Đ o khuyên dân xã mình trích ra h n 20 m u công đi n nh ngặ ướ ạ ơ ẫ ề ượ

cho. Vi c tâu lên, dân xã đ c th ng 1 t m bi n 4 ch "Thi n t c kh phong"ệ ượ ưở ấ ể ữ ệ ụ ả

(T c thi n đáng làm g ng).ụ ệ ươ

Huy n h t t tr c ch a có vãn ch , Đ o ph i h p v i thân sĩ trong huy nệ ạ ừ ướ ư ỉ ạ ố ợ ớ ệ

đi khuy n dân quyên cúng và nh ng đ t công d ng văn ch ngay làng mình,ế ượ ấ ự ỉ ở

đ n nay có ch mà th cúng là do Đ o d ng lên v y.ế ỗ ờ ạ ự ậ

Đ o l i khuy n khích dân làng đ t ra h c đi n, d ng tr ng h c, h c võ,ạ ạ ế ặ ọ ề ự ườ ọ ọ

m i th y v d y. Cho chí đ n chùa c u đ p đ ng ru ng, th y l i, h t th y đ uờ ấ ề ạ ề ầ ậ ồ ộ ủ ợ ế ả ề

đ c s a sang, vi c gì cũng có rõ ràng đâu ra đ y, mà đ u đôn đ c vi n căn b n,ượ ử ệ ấ ề ố ệ ả

c i thi n trong phong t c làm cái k h n h t v vi c b o (đ m) c (t ) cho dân.ả ệ ụ ế ơ ế ề ệ ả ả ư ụ

Lâu r i c a đ dành c a dân d i dào, g p năm đói không ph i xin nhà n c c pồ ủ ể ủ ồ ặ ả ướ ấ

giúp n a. H n 40 năm dân trong làng không có vi c th a ki n gì ph i đ n quan.ữ ơ ệ ư ệ ả ế

H c trò trong làng văn cũng nh võ đ đ t n i gót nhau, bèn thành m t làng danhọ ư ỗ ạ ố ộ

v ng trong hàng huy n. Quan ph huy n v nh m đ u l y Đ o làm tr ng th ngọ ệ ủ ệ ề ậ ề ấ ạ ọ ườ

m i đ n h i v vi c l i h i trong dân xã, đ c nhi u đi u b ích. Th ng thờ ế ỏ ề ệ ợ ạ ượ ề ề ổ ượ ư

Ng y Kh c Đ n, Hi p bi n đ i h c sĩ Nguy n Chính Th , trong ngày bình tr đ uụ ắ ả ệ ệ ạ ọ ễ ủ ị ề

mu n đem s tr ng hay y tâu lên, th i Đ o li n kêu là ti ng đ n quá v i tìnhố ự ạ ấ ờ ạ ề ế ồ ớ

(th c) mà xin (mi n). V n là tính Đ o không a phô tr ng v y. Ng i x a, đ iự ễ ố ạ ư ươ ậ ườ ư ố

v i nh ng ng i con hi u, cháu hi n, nh ng c a, c u n n, cho chí ng i h cớ ữ ườ ế ể ườ ủ ứ ạ ườ ọ

th c, đáng làm g ng m u cho dân, đ u làm bi n nêu khen đ ch n h ng nh ngứ ươ ẫ ề ể ể ấ ư ữ

đ c h nh t t, th i Đ o cũng h u đ c nh v y đó.ứ ạ ố ờ ạ ầ ượ ư ậ

Con Đ o là Thu t, có ti ng hay ch . Năm M u thìn (1868) thi H i đ cạ ậ ế ữ ậ ộ ượ

trúng cách, đ n kỳ Ph c thí l i xu ng b ng t. Thân b ng đ n m ng đ u l y làmế ướ ạ ố ả ấ ằ ế ừ ề ấ

ti c, Thu t t t mà b o r ng : "Nhà tôi v n nhà thanh b ch, tôi l i không có côngế ậ ừ ạ ả ằ ố ạ ạ

đ c gì, cái Ph c quá to nh v y, s không đ ng n i. Đó chính là các v trongứ ướ ư ậ ợ ươ ổ ị

đi u đáng m ng l i m ng thêm v y".ề ừ ạ ừ ậ

Con ng i hi u ph n mình bi t v a đ là nh v y đó. Các con hi n quí, Đ oườ ể ậ ế ừ ủ ư ậ ể ạ

còn lo là h làm vi c có h i đ n âm đ c, nên th ng nh c đ n câu c a c nhânọ ệ ạ ế ứ ườ ắ ế ủ ổ

r ng : "N u xu t hi n m t v ti n sĩ làm h i âm đ c, th i không b ng xu t hi nằ ế ấ ệ ộ ị ế ạ ứ ờ ằ ấ ệ

m t ng i bình dân bi t ti p t c Ph c", đ răn d y các con. Cho nên các con đ uộ ườ ế ế ụ ướ ể ạ ề

có danh ti ng t t trong s nghi p làm quan. Đ o m t năm 70 tu i, do quan hàmế ố ự ệ ạ ấ ổ

c a con, đ ng mãi đ n Đô sát vi n H u phó Đô ng s , tôn th y là Trang Kh i.ủ ặ ế ệ ữ ự ử ụ ả

Các con là : T o, có truy n riêng; Thu t hi n do chân Thái t thi u b o Hi p bi nạ ệ ậ ệ ử ế ả ệ ệ

đ i h c sĩ đ c phóng t c An Tr ng t lĩnh L i b th ng th sung C m tạ ọ ượ ướ ườ ử ạ ộ ượ ư ơ ậ

vi n đ i th n v h u trí; Quýnh, cũng đ kỳ thi h ng, ch a k p làm quan;ệ ạ ầ ề ư ỗ ươ ư ị

Thuyên đ tú tài. Con Thu t là : Ch c, đ h ng ti n, hi n chân Hàn lâm tu so nỗ ậ ứ ỗ ươ ế ệ ạ

ch b ; Kinh, cũng đ tú tài.ờ ổ ỗ

Ph m Duy Vĩnhạ

Ng i La S n, Hà Tĩnh. Chân c nhân Minh M ng năm th 21 (1840) luônườ ơ ử ạ ứ

t ch i không ch u d tuy n b . H i gi a niên hi u T Đ c b Tri huy n Thiênừ ố ị ự ể ổ ồ ữ ệ ự ứ ổ ệ

B n, có k nhân có vi c đ a r t nhi u vàng đ n bi u. Duy Vĩnh nói : "Ta há ăn h iả ẻ ệ ư ấ ề ế ế ố

l mà khi quân hay sao", r i t ch i không nh n. Sau b b nh v h u, t ng làm raộ ồ ừ ố ậ ị ệ ề ư ừ

l i hu n đ khuyên b o con cháu là : " 1- Hu n ph i c n, không c n không mờ ấ ể ả ấ ả ầ ầ ở

mang đ c (s n) nghi p. 2- Hu n ph i ki m, không ki m t t ph i nghèo nàn. 3-ượ ả ệ ấ ả ệ ệ ấ ả

Hu n ph i nh n, không nh n t t nhi u khi h ng vi c. Làm vi c gì t t ph i l yấ ả ẫ ẫ ấ ề ỏ ệ ệ ấ ả ấ

lòng thành th c làm căn b n; có thành th c th i m i vi c đ u không gi d i màự ả ự ờ ọ ệ ề ả ố

thành đ c đi u đ c 1 - Gi i đ ng tham, không tham nên sau m i gi đ c cáiượ ề ứ ớ ừ ớ ữ ượ

phép riêng c a mình. 2- Gi i đ ng dâm, không dâm sau m i tránh đ c cái h aủ ớ ừ ớ ượ ọ

c a đ o tr i. 3- Gi i đ ng gian, không gian sau m i kh i mang cái ti ng tr m gi c.ủ ạ ờ ớ ừ ớ ỏ ế ộ ặ

Hãy răn mình! Hãy răn mình! Bi t ra th i ph i suy cho h t lẽ; m i lẽ đã t th i tế ờ ả ế ọ ỏ ờ ự

nhiên là công chính qu ng đ i mà có th nên ng i." Ng i th c gi l y làm khei.ả ạ ể ườ ườ ứ ả ấ

Đ Xuân Cátỗ

T là Bá Trinh, ng i Ho ng Hóa, Thanh Hóa. Cha là Thái g p bu i cu i Lê,ự ườ ằ ặ ổ ố

kh ng khái có chí. Bu i đ u qu c tri u d y nghi p, Thái h ng ng vi c nghĩa,ả ổ ầ ố ề ấ ệ ưở ứ ệ

theo vào Gia Đ nh (theo Nguy n Ánh lúc ch a lên ngôi vua). Sau có nhi u côngị ễ ư ề

đ c b Tri ph Hà Trung r i can vi c mãi ph i bãi ch c.ượ ổ ủ ồ ệ ả ứ

Xuân Cát đ h ng gi i năm đ u Thi u Tr (1841) t ch i không xin tuy nỗ ươ ả ầ ệ ị ừ ố ể

(b ), n náu d y h c. Xuân Cát lúc nh đ c sách đã bi t đ i ý c a chính h cổ ở ẩ ạ ọ ỏ ọ ế ạ ủ ọ

(106). H c thì a nghĩ v n và khéo d n gi i. Ngày th ng, tính hi u c và gi l .ọ ư ấ ẫ ả ườ ế ổ ữ ễ

Th m h t đ o hi u, đ n khi ch u tang làm nhà ra m 3 năm, ngày đêm khôngờ ẹ ế ạ ế ế ị ộ ở

ng i ti ng khóc. Vi&#7879;c chôn c t, cúng t nh t thi t theo l , không theoơ ế ấ ế ấ ế ễ

phong t c đ ng th i. Ng i làng đ c c m hóa nhi u. Ăn v i thân thích làngụ ươ ờ ườ ượ ả ề ở ớ

m c th i thăm nom k m đau, chu c p k v h nh th c, sau m i đ n văn ngh .ạ ờ ẻ ố ấ ẻ ề ạ ự ớ ế ệ

Th ng nói : "T n tâm, d ng tính là đi u quy t chí b c nh t; ti n thoái ng đ iườ ồ ưỡ ề ế ậ ấ ế ứ ố

là s nghi p m t đ i ; c đ ng không ti t ch mà làm lên đ c công nghi p th iự ệ ộ ờ ổ ộ ế ế ượ ệ ờ

ch a t ng có. Ngoài kinh sách ra, Xuân Cát còn kiêm c thiên văn, lu t l ch đ chí.ư ừ ả ậ ị ồ

Bu i đ u T Đ c, vì đê sông B c kỳ v , luôn ph i sai quan kinh lý, Xuân Cát cóổ ầ ự ứ ở ắ ỡ ả

làm ra Hà phòng ngũ thuy t (năm thuy t v vi c đ phòng sông n c). Th c giế ế ề ệ ề ướ ứ ả

cho là có th c h c v kinh t . G p khi có chi u ti n c t khoa (107), đ i th nự ọ ề ế ặ ế ế ử ứ ạ ầ

giao cho t tâu đ ti n lên, khi đ n tri u, bèn l y c b nh xin cáo. Vua cho đ c điờ ể ế ế ề ấ ớ ệ ượ

ng a tr m v . Năm th 11 (1858), có cáo c p gi c bi n, Cát t i t nh ngh cùngự ạ ề ứ ấ ặ ể ớ ỉ ị

dâng s tâu bày vi c tr n th . Vua ban khen, sai ti n c nh ng ng i mình hi uớ ệ ấ ủ ế ử ữ ườ ể

bi t. Cát c t , r i sau m t năm 59 tu i, đ c t ng Hàn lâm vi n biên tu.ế ố ừ ồ ấ ổ ượ ặ ệ

Xuân Cát t hi u là Châu Tân c sĩ, sách làm ra có các t p : "Châu tân vănự ệ ư ậ

t p", "Gia ph t l " và "Lâm hành t p l c".ậ ả ự ệ ậ ụ

Em là Xuân Vĩnh, c nhân, b Tri huy n Thanh Ch ng. Có ng i đ n bi uử ổ ệ ươ ườ ế ế

b c, c tuy t không nh n. H ép nài th i nói r ng s anh Bá Trinh tôi bi t. Làmạ ự ệ ậ ọ ờ ằ ợ ế

quan có ti ng thanh liêm.ế

D ng Quangươ

T là Ôn Nh , ng i S n Lãng, Hà N i (nay thu c ng Hòa, Hà Tây). Cha làự ư ườ ơ ộ ộ Ứ

Th y, h i đ u Gia Long n d t đ c ti n c , qua b Tri ph Bình Giang r iụ ồ ầ ẩ ậ ượ ế ử ổ ủ ồ

chuy n đi Đ c h c S n Tây gia Th gi ng h c sĩ r i v trí sĩ.ể ố ọ ơ ị ả ọ ồ ề

Quang lúc tr chăm h c, có ti ng gi i, đ t ng sinh, các quan to đ u quíẻ ọ ế ỏ ỗ ườ ề

tr ng tài, nh ng ch t v t mãi v tr ng c thi luôn h n 10 khoa. Án sát Hoàngọ ư ậ ậ ề ườ ố ơ

Đình Chuyên dâng s c v h c, h nh, đ c m i nh ng có b nh xin t ch i. Nămớ ử ề ọ ạ ượ ờ ư ệ ừ ố

50 tu i th i ng i con là Khuê đ thi h ng, k đ ti n sĩ. T đó, Quang t t tổ ờ ườ ỗ ươ ế ỗ ế ừ ừ ạ ừ

văn khoa c , n m t n i, l y kinh sách d y d con em.ử ở ẩ ộ ơ ấ ạ ỗ

Quang v n tính nhân t , trung h u, đ i v i m i ng i ôn hòa, ch a t ng tố ừ ậ ố ớ ọ ườ ư ừ ỏ

v nóng gi n. Ngày th ng, giúp k cùng nghèo c u ng i ho n n n t t h t lòng,ẻ ậ ườ ẻ ứ ườ ạ ạ ấ ế

b o ng i t t b o đi u thi n; có ai gi n, tranh ki n nhau th i l y lòng thànhả ườ ấ ả ề ệ ậ ệ ờ ấ

kh n hi u b o d n d ; cho nên nhi u ng i đ c c m hóa. T ng g p năm đói,ẩ ể ả ẫ ụ ề ườ ượ ả ừ ặ

khuyên ng i làng góp c a ch n c p, làng đ c nêu khen là nghĩa h ng.ườ ủ ẩ ấ ượ ươ

Năm Quý d u (1873), Hà thành h u s , tr m gi c n i to các thành phậ ữ ự ộ ặ ổ ụ

thu c, nhi u n i b đánh phá, c p bóc. Tri ph h t Quang là Phan Đ c Tr chộ ề ơ ị ướ ủ ạ ở ứ ạ

m i t i nh m ch c, s thành tr tr i không gi đ c, lu ng cu ng không bi t làmớ ớ ậ ứ ợ ơ ọ ữ ượ ố ố ế

th nào. Quang bèn khuyên làm cái k đoàn luy n (t c là t ch c dân thành l pế ế ệ ứ ổ ứ ậ

hu n luy n, ra đê b o v h ng thôn khi h u s ). Quang v n đ c hàng huy nấ ệ ả ệ ươ ữ ự ố ượ ệ

hàng xã qui ph c, cho nên ng i ta đ u vui lòng h ng ng. Quang l i sai con thụ ườ ề ưở ứ ạ ứ

là c nhân Lâm giúp đ , t ch c hình, trù ho ch l ng, h t s c phòng ng su tử ỡ ổ ứ ạ ươ ế ứ ữ ố

h n 2 tháng thì đ ng ph d n d n gi i tán, gi đ c vô s . Sau khi yên r i, nh ngơ ả ỉ ầ ầ ả ữ ượ ự ồ ữ

k b gi c ép theo, Quang l i bi n b ch giúp, nhi u k đ c qua s ng, quan tr nẻ ị ặ ạ ệ ạ ề ẻ ượ ố ấ

th đem s tr ng tâu lên, đ c th ng th Hàn lâm vi n cung ph ng. Con là Lâmủ ự ạ ượ ưở ụ ệ ụ

cũng đ c th ng hàm y. Khi v già, có ng i con là Khuê lĩnh Đ nh An t ng đ cượ ưở ấ ề ườ ị ổ ố

sau đó hàm th ng th v trí sĩ r i ch t. Lâm qua làm đ n đ i th n m t đ aượ ư ề ồ ế ế ạ ầ ộ ị

ph ng. Các cháu cũng đ thi h ng. Quang, vì con làm to, đ c phong mãi đ nươ ỗ ươ ượ ế

Thiêm s ph thiêm s . Năm 84 tu i th i m t, tr ng v n t, nhi u ng i truyự ủ ự ổ ờ ấ ọ ề ế ề ườ

m .ộ

Nguy n Trinh Ho ngễ ằ

Ng i Nghi L c, Ngh An. Lúc bé nhà nghèo, tính r t hi u, th ng t thânườ ộ ệ ấ ế ườ ự

gánh n c, giã g o đ ph ng d ng hai thân, lúc r i th i h c. T Đ c năm đ uướ ạ ể ụ ưỡ ỗ ờ ọ ự ứ ầ

(1848), đ h ng ti n r i luôn g p cha m ch t, làm nhà ra m , th ng c m,ỗ ươ ế ồ ặ ẹ ế ở ồ ươ ả

d u dãi n ng rét không chút đ i thay. Khi mãn tang, không mu n làm quan, bènầ ắ ổ ố

t i p Hòa Ninh tìm ch làm nhà , đ c sách và m u sinh, t hi u là Th L ngớ ấ ỗ ở ọ ư ự ệ ổ ưỡ

c sĩ. p y ch thu n cát tr ng, đ t s&#7887;i không th cày tr ng, cho nên dânư Ấ ấ ỉ ầ ắ ấ ể ồ

c ch sinh s ng v ngh c a x , không có cày c y h c hành. Trinh Ho ng r t x uư ỉ ố ề ề ư ẻ ấ ọ ằ ấ ấ

h , nghĩ cách c i hóa đi. Bèn thân mang dân p ra s c khai kh n đ t hoang, n oỗ ả ấ ứ ẩ ấ ạ

h t cát n i trên m t đ t đêm đ đi, r i tính m u quân c p, b t bu c ph i cày c y,ế ổ ặ ấ ổ ồ ẫ ấ ắ ộ ả ấ

m i ng i ki m đ c ăn mà r i ngh c a x b h t. Kho ng m y năm m mangọ ườ ế ượ ồ ề ư ẻ ỏ ế ả ấ ở

mãi, thành ra ru ng thu c. Ho ng l i t m tr ng t đ d y con em trong p.ộ ộ ằ ạ ự ở ườ ư ể ạ ấ

Con em nào không h c th i trách c vào cha anh. Ho ng càng chăm ch d y d ,ọ ờ ứ ằ ỉ ạ ỗ

không l y m t m y ti n công d y h c, cho nên ng i ta vui theo h c. Ông làmấ ộ ả ề ạ ọ ườ ọ

nh ng t p Ph c t nh "Sĩ nông canh đ c truy n", "Khuy n thi n qu c ng ca"ữ ậ ướ ừ ư ộ ệ ế ệ ố ữ

và 4 khúc "Quân th n", "Ph t ", "Huynh đ ", "phu ph ". Hàng năm c đ n thángầ ụ ử ệ ụ ứ ế

2, h p dân đ nghe gi ng. Cho đ n các vi c c u, đ p, phòng đê, d y l i, tr h i,ọ ể ả ế ệ ầ ậ ấ ợ ừ ạ

t t đ u nh t nh t ra s c làm. Ng i p đ u ph c tòng l i d y b o, yên tâm v iấ ề ấ ấ ứ ườ ấ ề ụ ờ ạ ả ớ

ngh nghi p làm ăn, không ai là không yêu mà s . Hi n nay phong t c ngày m tề ệ ợ ệ ụ ộ

thu n h u, văn h c ngày m t ti n t i, ng i trong p l n l t đ các kỳ thiầ ậ ọ ộ ế ớ ườ ấ ầ ượ ỗ

h ng. Th c đúng con ng i mà b o r ng : " n i đ ng ru ng thì phong t c t t".ươ ự ườ ả ằ ở ơ ồ ộ ụ ố

Trinh Ho ng cũng l y c nh n d t làm v a ý, su t 40 năm, ch a h đ tằ ấ ả ẩ ậ ừ ố ư ề ặ

chân đ n thành thà t ng b o con r ng : "Ta toan vì đ o (h c), nh ng làm quan thìế ừ ả ằ ạ ọ ư

đ o (h c) không th c hành đ c; ta toan vì đ ng thân, nh ng làm quan th i đ ngạ ọ ự ượ ấ ư ờ ấ

thân đã ch ng còn; thà yên ph n đây cho tr n tu i già". Danh sĩ c ng iẳ ậ ở ọ ổ ổ ườ

khuyên ra làm quan, th i Trinh Ho ng tr l i r ng : "Cao thì Trinh Ho ng nàyờ ằ ả ờ ằ ằ

không th làm, th p thì Trinh Ho ng này không làm đ c. C lang, chè đ ng Trinhể ấ ằ ượ ủ ắ

Ho ng này ch u đ c". Ăn hi u đ chăm ch làm ru ng đ n p tô, phú th i cũngằ ị ượ ở ế ộ ỉ ộ ể ộ ờ

là th vua, c gì ph i làm quan". T ng đ c Vũ Tr ng Bình m vì phong cách, đ nờ ứ ả ổ ố ọ ộ ế

t n nhà thăm h i, toan dâng s ti n c xin cho làm m t ch c ph huy n g n đ aậ ỏ ớ ế ử ộ ứ ủ ệ ở ầ ị

ph ng, nh ng cu i cùng Trinh Ho ng l y c có b nh c ý t ch i. Sau nh ngươ ư ố ằ ấ ớ ệ ố ừ ố ữ

nhà c m quy n có nh ng ng i mu n ti n c , cũng đ u không nh n. M t năm 68ầ ề ữ ườ ố ế ử ề ậ ấ

tu i.ổ

Vũ Quang

T là M ng Lý. T tiên quê Vũ Ninh, sau d i đ n B c Thành, hi n nay làự ộ ổ ở ờ ế ắ ệ

ng i Th X ng (nay thu c qu n Hoàn Ki m. Hà N i).ườ ọ ươ ộ ậ ế ộ

Quang đ h ng ti n T Đ c năm th 3 (1850), cha m già, t ch i khôngỗ ươ ế ự ứ ứ ẹ ừ ố

xin tuy n (b ). Sau bèn b đi giáo th Qu c Oai, danh sĩ nhi u ng i suy tôn, khenể ổ ổ ụ ố ề ườ

ng i. Qua m y năm m c b nh vé ngh , yên lòng trong c nh thanh đ m. T nh cợ ấ ắ ệ ỉ ả ạ ỉ ử

cũng t không đi. D y h c, l y trau d i h nh th c làm đ u t ng b o h c tròừ ạ ọ ấ ồ ạ ụ ầ ừ ả ọ

r ng : "H c đ làm ng i, con đ ng khoa c là cái b c th m, đ ng h i là trúngằ ọ ể ườ ườ ử ậ ề ừ ỏ

hay không trúng, ch nên h i h c hay không h c thôi. N u l y cái lòng đ c, thuaỉ ỏ ọ ọ ế ấ ượ

mà đi thi th i tri u đình c u đ làm gì".ờ ề ầ ể

Nguy n Duy Thànhễ

Tr c Duy Thành đi thi có m t khóa đã vào tam tr ng, đám quan tr ngướ ộ ườ ườ

có m t ng i v n bi t ti ng Thành. b o nh Thành r ng : "2 kỳ tr c văn anh đãộ ườ ố ế ế ả ỏ ằ ướ

đ ng đ u. C lên! C lên! Mau đ h ng nguyên". Duy Thành sau khi nh pứ ầ ố ố ỗ ươ ậ

tr ng, bèn l y c m cáo v . B n thân c ngăn l i th i Duy Thành c ng quy tườ ấ ớ ố ề ạ ố ạ ờ ươ ế

nói : "Cha tôi sinh ra tôi, th y tôi d y tôi, tôi l i không đ n i m t khoa thi hay saoầ ạ ạ ỗ ổ ộ

mà ph i nh ng i". Vì x u h s ng i ta cho có ý t t thinh thác, mà dáng nhả ờ ườ ấ ổ ợ ườ ấ ư

mình không c u c nh cũng không đ k gì. Th i b y gi ng i đ ng t nh do khoaầ ạ ố ỵ ờ ấ ờ ườ ồ ỉ

giáp hi n quí nh Ngô Th Vinh Bái D ng, Ph m Văn Ngh Tam Đăng, Doãnể ư ế ở ươ ạ ị ở

Khuê Ngo i Lãng đ u coi Thành nh b c đàn anh. H c trò thành đ t, nhi uở ạ ề ư ậ ọ ạ ề

ng i có ti ng văn h c, nh Tham tri lĩnh Qu c t giám t t u Khi u Năng Tĩnh làườ ế ọ ư ố ử ế ử ế

chân đ cao.ỗ

Duy Thành tính đi m đ m, l i nói vi c làm không c u th , luôn luôn tuânề ạ ờ ệ ẩ ả

theo l phép. Ng i làng đ u hóa theo thành thi n t c, không dám có ki n t ng gìễ ườ ề ệ ụ ệ ụ

đ n c a công. Khi ch t, 72 tu i, h c trò làm bài văn t có đo n r ng :ế ử ế ổ ọ ế ạ ằ

Duy Đông Duy công

B n chân danh nhoả

Tiên sinh h c chiọ

Đ c kỳ ph m môắ ạ

Duy Hoa Đ ng côngườ

C Lê ti n sĩổ ế

Đ c kỳ y u chắ ế ỉ

Duy t t u côngế ử

Đ c h nh đ o nghứ ạ ạ ệ

Hoa ng c t ng huyạ ườ

Tiên sinh kỳ đệ

Duy Hoài đ c côngứ

Thái S n B c đ uơ ắ ẩ

Óc th t ng hoanủ ươ

Tiên sinh kỳ h u.ữ

D ch:ị

Duy Đông Duy công,

Danh nho châu này,

Tiên sinh h c đ cọ ượ

Khuôn m u làm thẫ ầ

Duy Hoa Đ ng công,ườ

Lê tri u ti n sĩ,ề ế

Tiên sinh h c theo,ọ

N m đ c y u ch .ắ ượ ế ỉ

Duy t t u công,ế ử

Đ c h nh đ o nghứ ạ ạ ệ

Hoa, đài đ p chung,ẹ

Tiên sinh là đ .ệ

Duy Hoài đ c côngứ

B c th y danh v ngậ ầ ọ

Tay b t m t m ngắ ặ ừ

Tiên sinh là b n.ạ

Thành v n đ c sĩ phu yêu m n, hâm m là nh v y đó. Con là Duy Tuân,ố ượ ế ộ ư ậ

Duy Đ đ u đ tú tài. Cháu là Văn Tính, do chân tú tài đ c c , khoa Tân s u nămể ề ỗ ượ ử ử

Thành Thái đ đ ng ti n sĩ, nay h u b H i D ng.ỗ ồ ế ậ ổ ở ả ươ

Nguy n Huy Đ cễ ứ

Nguy n Huy Đ c t là Thành Ph . T tiên là ng i Gia Lâm, t đ i Lê Chínhễ ứ ự ủ ổ ườ ừ ờ

Hòa, nhi u đ i đ đ t, là m t h có ti ng Giang B c. T là Huy Tr ch, g p h iề ờ ỗ ạ ộ ọ ế ở ắ ổ ạ ặ ồ

Tây S n, không làm quan m i d i v Th X ng thu c B c Thành.ơ ớ ờ ề ở ọ ươ ộ ắ

Huy Đ c khi còn nh m côi, b m tính hi u đ . Th m có hi u. T Đ cứ ỏ ồ ẩ ế ể ờ ẹ ế ự ứ

năm th 11 (1858), đ h ng ti n, vì m già không mu n đi xa, nhà d y h c đứ ỗ ươ ế ẹ ố ở ạ ọ ể

ph ng d ng, s m chi u thăm nom, qu t n ng, p l nh r t chu đáo, m cũng yênụ ưỡ ớ ề ạ ồ ấ ạ ấ ẹ

lòng. Nhà c m quy n có ng i mu n ti n c nh ng không nh n. Khi có tu i, d iầ ề ườ ố ế ử ư ậ ổ ờ

v Thanh Trì, su t 17 năm, không đ t chân đ n thành th . M tu i h n 90, conề ở ố ặ ế ị ẹ ổ ơ

cũng ngoài 70, con cháu tuân gi l phép, hàng huy n hàng xã đ u khen ng i, hâmữ ễ ệ ề ợ

m . B c kỳ kinh l c đ i s Hoàng Cao Kh i tr ng v ph m h nh, s tâu lên,ộ ắ ượ ạ ứ ả ọ ề ẩ ạ ớ

đ c b Hàn lâm vi n tr c tác, v n cho nhà đ chung d ng m già. Sau mượ ổ ệ ướ ẫ ở ể ưỡ ẹ ẹ

m ̐5;t, làm nhà ra m 3 năm và th ng xót, theo nh l . R i thì m t năm 75 tu i.ở ộ ươ ư ễ ồ ấ ổ

H c trò thành đ t nhi u, có ng i làm đ n quan m c m t ph ng. Con là Huy Vỹọ ạ ề ườ ế ụ ộ ươ

đ tú tài.ỗ

Nguy n M u Ki nễ ậ ế Ng i Tr c Đ nh, Nam Đ nh (nay thu c huy n Ki n X ng t nh Thái Bình).ườ ự ị ị ộ ệ ế ươ ỉ

Nhà v n giàu, tàng tr h n 300 b sách c . M u Ki n là ng i hi u h c, thôngố ữ ơ ộ ổ ậ ế ườ ế ọ

hi u nhi u th , chân tu c ng đ c b Qu c t giám sinh. G p năm đói, n p ti nể ề ứ ế ố ượ ổ ố ử ặ ộ ề

c a ng tuy n, đ c b quan t ph m. L i vì h c r ng, nên đ c nhi u ng iủ ứ ể ượ ổ ứ ẩ ạ ọ ộ ượ ề ườ

ti n c ; Doãn Khuê, Ph m Văn Ngh nói là có bi t binh l c. T Đ c năm th 20ế ử ạ ị ế ượ ự ứ ứ

(1867), đ c sát h ch r i b L i b Lang trung bang bi n Nam Đ nh. R i l i đ i điượ ạ ồ ổ ạ ộ ệ ị ồ ạ ổ

sang bang bi n quân th L ng Bình, thăng mãi đ n án sát Qu ng Yên, L ng S n,ệ ứ ạ ế ả ạ ơ

có nhi u công lao đ c gia Quang l c t khanh. Sau đó vì có vi c b l c ch c, theoề ượ ộ ự ệ ị ạ ứ

H ng Hóa s n phòng hi u l c đ sai phái. Sau vì có bi t thiên văn, bói toán, tri uồ ơ ệ ự ể ế ệ

vào tr c Th v x và năng đ c vua h i đ n. Vua nói r ng h c t ng đ i r ng,ự ở ị ệ ứ ượ ỏ ế ằ ọ ươ ố ộ

nói đ u chính đáng, r i cho khai ph c là Hàn lâm vi n ki m th o. H n 1 năm, l iề ồ ụ ệ ể ả ơ ạ

cho v s n phòng khai kh n cho xong vi c, r i ch t năm 61 tu i (108).ề ơ ẩ ệ ồ ế ổ

Tr c M u Ki n có làm Chiêm bái đ ng cho hi u kh c các sách "Khâmướ ậ ế ườ ệ ắ

đ nh ngũ kinh", "Ngũ t ", "C n t l c" và "Đ c th l c thú tam di u pháp", r iị ử ậ ư ụ ộ ư ạ ệ ồ

tàng tr b n in trong (chiêm bái) đ ng. Đ t ra nghĩa trang đi n 280 m u đữ ả ở ườ ặ ề ẫ ể

nuôi ng i h . L i đ t ru ng h ng h c đi n, l p ra khóa trình, con em trong pườ ọ ạ ặ ộ ươ ọ ề ậ ấ

ch ng ai là không đ c h c. Sau khi ch t, các con làm thành t u chí c a cha, ti pẳ ượ ọ ế ự ủ ế

t c đã đ ra h n 100 m u làm ru ng nuôi lính c a làng, ai ra lính th i c p cho.ụ ể ơ ẫ ộ ủ ờ ấ

Vi c tâu lên, cho truy th hàm B chính. Sách làm ra có : 2 quy n "Kính đài t pệ ụ ố ể ậ

v nh", 2 quy n "D ch lý tâm biên", 8 quy n "Chiêm thiên tham kh o", 2 quy nị ể ị ể ả ể

"Minh s lu n đoán kh o bi n". Con là B n, trong (chi n) d ch năm Quý Mùi, chânử ậ ả ệ ả ế ị

huy n đoàn mang h ng dũng v ph gi t nh thành, thành v đánh v i gi c bệ ươ ề ụ ữ ỉ ỡ ớ ặ ị ch t, đ c t ng Hàn lâm vi n tu so n.ế ượ ặ ệ ạ

Nguy n Trác Chiễ

T là Ngô H c. T tiên là ng i Trung Qu c, tr c lánh sang n c Nam, làmự ọ ổ ườ ố ướ ướ

nhà An Ph c, Bình Thu n (nay thu c đ o Ninh Thu n).ở ướ ậ ộ ạ ậ

Trác Chi là ng i kh ng khái, cùng v i anh đi tr h c, có ti ng hay ch .ườ ả ớ ọ ọ ế ữ

Kho ng năm T Đ c, Nam Kỳ có cáo c p Trác Chi hăng hái b h c, b o ng i anhả ự ứ ấ ỏ ọ ả ườ

r ng: "Nay ch n biên gi i xa h u s , có th không nghĩ g ng chút công lao ?" Bènằ ố ớ ữ ự ể ắ ư

cùng nhau đ u đi quân th Biên Hòa theo sai phái. R i ti t th khuy n quyên ti nề ứ ồ ế ứ ế ề

b c và b c a nhà ra mua s m súng ng, l ng th c đ giúp quân. L i m dânạ ỏ ủ ắ ố ươ ự ể ạ ộ

kh n ru ng, thi t l p ra Ninh căn h . Quan quân th tâu lên, th ng Trác Chi hàmẩ ộ ế ậ ộ ứ ưở

Th t ph m văn giai, B o Phác hàm Chánh bát ph m văn giai, đ khuy n khíchấ ẩ ả ẩ ể ế

nh ng ng i có lòng ham đi u nghĩa. Năm th 22 (1869), Trác Chi đ c do hàmữ ườ ề ứ ượ

th t ph m đ i b t v nha đi n nông, lâu r i thăng th đ ng tri, lĩnh Tri phấ ẩ ổ ổ ư ụ ể ồ ụ ồ ủ

Diên Khánh, có lòng thanh liêm, chính tr c, đ c dân ca t ng. Sau r i can v vi cự ượ ụ ồ ề ệ

ch m báo v c p, ph i đ i đi ch s quy n sung Th ng c c viên ngo i langậ ụ ướ ả ổ ủ ự ề ươ ụ ạ

t nh Bình Thu n. Ch a bao lâu chuy n sang giám lâm kho t nh. Phàm nh ng thóiỉ ậ ư ể ỉ ữ

cũ ng i gi kho đòi (ti n) khoán l , nh t thi t không tiêm nhi m. Năm đ uườ ữ ề ệ ấ ế ễ ầ

Đ ng Khánh (1886) m c b nh v r i m t năm 59 tu i.ồ ắ ệ ề ồ ấ ổ

Tr nh Văn Di mị ệ

Ng i Ho ng Hóa, Thanh Hóa, gia th v n giàu có. Di m t nh đ c sách,ườ ằ ế ố ệ ừ ỏ ọ

đ t ng sinh, tính khiêm t n, c n th n, a b thí, ngày th ng, th ng chu c pỗ ườ ố ẩ ậ ư ố ườ ườ ấ

ng i khi qu n bách, trong p đ n quá n a ng i nh v mà có ăn, ng i ta đ uườ ẩ ấ ế ử ườ ờ ả ườ ề

ca t ng công đ c. Phàm vi c nghĩa c đ u ra s c tán thành, dù t n nhi u cũngụ ứ ệ ử ề ứ ố ề

không ti c và làm vi c nghĩa không bi t chán n n. G p vi c binh n i d y nămế ệ ế ả ặ ệ ổ ậ

Bính tu t, Văn Di m tính k gi cho toàn v n h ng thôn, chúng ép không ch uấ ệ ế ữ ẹ ươ ị

theo, nên hai cha con đ u b gi t. H i đ u niên hi u Thành Thái đ c t ng Hànề ị ế ồ ấ ệ ượ ặ

lâm vi n đãi chi u. Con tr ng là Kỳ đ h ng ti n.ệ ế ưở ỗ ươ ế

Lê M u Chuậ

Tên cũ bên t là ch ngôn, bên h u là ch chu, ng i Vĩnh Linh, Qu ng Tr .ả ữ ữ ữ ườ ả ị

Th a nghi p cha, sinh k gia đình đ c đ y đ . Tính hào hi p, chu ng nghĩa, g pừ ệ ế ượ ầ ủ ệ ộ ặ

ng i nghèo nàn lam lũ c u kh n đi u gì là giúp ngay, không chút ng i ti c. Xómườ ầ ẩ ề ạ ế

có nhà tích tr (hàng hóa) đ bán cho ng i l y l i cao d ng (109) k m c n cóữ ể ườ ấ ợ ươ ẻ ắ ợ

ng t c gia s n. Chu l y làm khinh ghét, nói r ng : "Ti n c a, có th nhi u lúcườấ ả ả ấ ằ ề ủ ể ề

"không", há ch ng có th nhi u lúc "có" hay sao. Ta s ng đ i (ch ) có h n". R iẳ ể ề ố ở ờ ỉ ạ ồ

khuyên m đem đ t nh ng văn t n , tính ra h n 200 l ng b c, h n 3400 quanẹ ố ữ ự ợ ơ ạ ạ ơ

ti n và 370 h c thóc. Quan (h u) t đ a (ph ng) đem vi c tâu lên, Minh M ngề ộ ữ ư ị ươ ệ ạ

năm th 19 (1838), đ c chu n mi n cho 15 năm thu thân, dao.ứ ượ ẩ ễ ế

p>

Ph m Văn Thuạ

Ng i t nh Phú Yên (t đây tr xu ng không rõ huy n) th m r t hi u. Mườ ỉ ừ ở ố ệ ờ ẹ ấ ế ẹ

m, thu c men, c m cháo ch a bao gi tr n i. Khi m ch t, làm nhà ra c nhố ố ơ ư ờ ễ ả ẹ ế ở ạ

m , s m chi u l y, khóc. H báo đêm th ng đi qua, không làm h i. Tr c đó,ồ ớ ề ạ ổ ườ ạ ướ

r ng có báo đ ng, ti u phu không dám đi. Ng i nhà khuyên Thu v Thu khôngừ ộ ề ườ ề

đ ng s c. 3 năm mãn tang, Thu tr v không thay đ i hình d ng, ng i ta cho làộ ắ ở ề ổ ạ ườ

nh s c m đ ng c a lòng hi u. T Đ c năm th 20 (1867) th ng cho ngân saờ ở ự ả ộ ủ ế ự ứ ứ ưở

và t m bi n kh c nh ng ch "Hi u h nh kh phong".ấ ể ắ ữ ữ ế ạ ả

Tô Th Mỹế

Ng i t nh Bình Đ nh. Lúc nh đi h c, th y h c d y cho sách hi u kinh, s mườ ỉ ị ỏ ọ ầ ọ ạ ế ớ

hi u bi t nghĩa. Đ c đ n câu : "Th901; cha m , l y đi u kính, thu n làm đ o",ể ế ọ ế ẹ ấ ề ậ ạ

hình nh là có th m đ c Ng i cha tính nóng n y, hay cãi c tranh giành v i m iư ấ ượ ườ ả ọ ớ ọ

ng i, Mỹ th ng l y l i d u dàng can ngăn đi. M t hôm ng i cha có chuy n xíchườ ườ ấ ờ ị ộ ườ ệ

mích v i hàng xóm, vác g y ch c đánh l n, Mỹ ôm l y chân kêu khóc, l i khéo cóớ ậ ự ộ ấ ạ

l i v i ng i hàng xóm, h cũng c m lòng. Ng i m thì tính hà ti n, m i khi ăn,ờ ớ ườ ọ ả ườ ẹ ệ ỗ

t t h i đ n giá ti n mua ăn; h h i th y ch t t i, ch t béo là lo t n, b đũaấ ỏ ế ề ễ ơ ấ ấ ươ ấ ố ỏ

xu ng không ăn n a. Mỹ khẽ d n ng i nhà nói gi m giá th c ăn xu ng, r i l iố ữ ặ ườ ả ứ ố ồ ạ

nói v i m r ng : "Con nh có c nghi p s n và s c n cù, nên s ăn m c trongớ ẹ ằ ờ ơ ệ ẵ ự ầ ự ặ

nhà không đ n n i thi u th n".ế ỗ ế ố

Cha m, thu c men, c m cháo đ u thân t ki m soát trông coi, s m chi uố ố ơ ề ự ể ớ ề

săn sóc quên c ăn ng . Khi cha ch t, đem chôn núi. Đ t nhi u h , Mỹ khuân đáả ủ ế ở ấ ề ổ

đ p thành m , r i làm nhà ra m 3 năm, h th ng qua l i, không làm h i. Đ nắ ộ ồ ở ộ ổ ườ ạ ạ ế

khi ng i m m, d n r ng đ ng làm nh tr c th i b bê vi c nhà làm l y đ nườ ẹ ố ặ ằ ừ ư ướ ờ ỏ ệ ụ ế

con cháu. Khi m ch t, Mỹ đem h p táng m cha r i l i làm nhà đ n 3 năm,ẹ ế ợ ở ộ ồ ạ ế ở

c i, n c t tìm l y th ng xót quá thành b nh. Ng i làng th ng mà khuyênủ ướ ự ấ ươ ệ ườ ươ

v . Khi y Mỹ 38 tu i. T Đ c năm th 12, nêu khen là con hi u và ban cho bi nề ấ ổ ự ứ ứ ế ể

vàng và ngân sa.

Hoàng Vi t Tệ

Ng i t nh Qu ng Bình, năm 15 tu i đã cao l n có s c kh e. M t hôm cùngườ ỉ ả ổ ớ ứ ỏ ộ

v i cha đi hái c i núi, ng i cha b h v . T vác g y đánh liên t c vào đ u h .ớ ủ ở ườ ị ổ ồ ể ậ ụ ầ ổ

H g m lên và nhìn T tr ng tr ng. T càng b c gi n, đánh càng hăng. H túngổ ầ ể ừ ừ ể ố ậ ổ

th nh y v T . T ngã lăn ra h n 1 tr ng, kêu t ng l n. Ng i anh nghe ti ng,ế ả ồ ể ể ơ ượ ướ ớ ườ ế

v i ch y l i đánh h đ c u r i h v cha v . Ng i ta đ u l y làm l lùng.ộ ạ ạ ổ ể ứ ồ ộ ệ ề ườ ề ấ ạ

T Đ c năm th 12 (1859) nêu ban cho bi n ng ch hi u t và ngân sa.ự ứ ứ ể ạ ế ử

Ph m H u Chíạ ữ

Ng i Đ ng Hào, đ tú tài năm T Đ c. Tính hi u c n, chăm h c, th chaườ ườ ỗ ự ứ ế ẩ ọ ờ

m , săn sóc thăm nom đi u đ , ch a t ng tr nhác. Ng i cha lo là vi c h c (vìẹ ề ộ ư ừ ễ ườ ệ ọ

thê) sẽ b ngăn tr , khuyên H u Chí đi h c xa. H u Chí bèn làm cái nhà đ c sáchị ở ữ ọ ữ ọ

bên c nh nhà đ d y tr và c s c h c t p, không n xa cha m . Khi cha ch t,ạ ể ạ ẻ ố ứ ọ ậ ỡ ẹ ế

th ng xót, chôn c t đ l và làm nhà ra m 3 năm, không ng i m a gió.ươ ấ ủ ễ ở ộ ạ ư

L i, ng i tr ng t c (trong h Chí) lúc còn s ng nghèo x xác khi ch t điạ ườ ưở ộ ọ ố ơ ế

ch còn 2 đ a con 1 trai, 1 gái, đi lang thang không ch n ng t a. H u Chí l y làmỉ ứ ỗ ươ ự ữ ấ

th ng, xu t ra 100 quan ti n thuê ng i đi tìm chu c v v nuôi, làm nhà, tìmươ ấ ề ườ ộ ố ỗ

ru p cho c nghi p vĩnh vi n, có cái n giúp đ ch tông thu c. Ng i ta khenậ ơ ệ ễ ơ ỡ ỗ ộ ườ

ng i. T Đ c năm th 13 (1860) chu n cho đ c nêu th ng bi n vàng hi uợ ự ứ ứ ẩ ượ ưở ể ế

nghĩa và ngân sa, vào bình h ng.ạ

3" face="Times New Roman">

Nguy n Văn Khoaễ

Nguy n Văn Khoa ng i Khánh Hòa, nhà v n giàu, l c quyên làm bá h .ễ ườ ố ạ ộ

Tính hi u h u, th cha m , c m n c đ c đ y đ s ch sẽ; áo chăn g i chi u m iế ữ ờ ẹ ơ ướ ượ ầ ủ ạ ố ế ỗ

năm t t thay 2 l n, r t là hoàn h o. Cùng chung v i anh em, r t đ c hòa thu n.ấ ầ ấ ả ở ớ ấ ượ ậ

Ng i em mu n chia gia s n ra riêng, li n nh ng cho em ch t t mà nh n chườ ố ả ở ề ượ ỗ ế ậ ỗ

x u, tùy theo ý mu n c a em, không có suy bì. Phàm nh ng vi c quan hôn tang tấ ố ủ ữ ệ ế

trong làng đ u b c a giúp đ . Mi u chùa c n l p th i b c a s a sang, m i vi cề ỏ ủ ỡ ế ầ ậ ờ ỏ ủ ử ỗ ệ

k hàng nghìn. G p năm m t mùa th i khuyên m quyên nhi u ti n thóc ra c pể ặ ấ ờ ẹ ề ề ấ

cho ng i nghèo. T . Đ c năm th 18 (1865), nêu ban bi n ng ch hi u t và ngânườ ự ứ ứ ể ạ ế ử

sa, l i th ng cho ng i m 1 t m ngân bài.ạ ưở ườ ẹ ấ

"Times New Roman">

QUY N 43Ể

N DẨ ̑

Đ Tr ng Ngo nỗ ọ ạ

Ng i huy n Siêu Lo i, t nh B c Ninh, dòng dõi làm quan đ i ti n Lê. Lúcườ ệ ạ ỉ ắ ờ ề

nh g p lo n Tây S n, n núi Hiên Đ ng làm nhà ch cây c i, l y sách v làmỏ ặ ạ ơ ẩ ở ườ ỗ ố ấ ở

vui, nh ng sách c th đi n ch ng c a n c ta đ u s u t p, ch a c t, vui đ oữ ổ ư ể ươ ủ ướ ề ư ậ ứ ấ ạ

chu ng chí. Ch t năm 81 tu i.ộ ế ổ

T Đ c năm đ u (1848) Th gi ng vi n T p hi n là Phan Thúc Tr c vângự ứ ầ ị ả ệ ậ ề ự

chi u đi tìm nh ng sách còn l i, Tr c đ n nhà, ng i con bèn đem ra nh ngế ữ ạ ự ế ườ ữ

quy n c t ch a đã lâu nh : "Ngã Vi t ti n đ i chí th a" và "Lê m t dã s s l c"ể ấ ứ ư ệ ề ạ ừ ạ ử ự ụ

đ c bao nhiêu t p. Thúc Tr c đã đ c sách l i yên ch không t c b i h i khenượ ậ ự ượ ạ ỗ ở ụ ổ ổ

ng i thán ph c, nhân đ l i bài th có c t a làm ghi.ợ ụ ể ạ ơ ả ự

Chu Doãn Trĩ

T là Vi n Phu, ng i huy n Đông Ngàn t nh B c Ninh, b là Doãn M i đự ễ ườ ệ ỉ ắ ố ạ ỗ

ti n sĩ c p đ đ i Lê C nh H ng (Hi n Tông hoàng đê) làm đ n Tham chính H iế ậ ệ ờ ả ư ế ế ở ả

D ng. Doãn Trĩ lúc nh m côi cha, theo h c L p trai Nguy n Quý Thích (c lẽươ ỏ ồ ọ ậ ễ

nguyên b n kh c nh m, chính là Ph m Quý Thích). B h c khoa c s chí đ cả ắ ầ ạ ỏ ọ ử ố ọ

sách, làm th c văn, đem con em ra s c làm ru ng làm v n, không c u c nhơ ổ ứ ộ ườ ầ ạ

ti n đ t. T i trung niên l i t p sách thu c và nói : "ta xem quy n N i kinh có nói :ế ạ ớ ạ ậ ố ể ộ

âm d ng là tinh vi cho tính m nh, th y h a là ly h p c a nguyên l u. Đó là phátươ ệ ủ ỏ ợ ủ ư

nh ng đi u mà nhà nho ta ch a phát, h t lòng ta, c u c p ng i, sao l i khôngữ ề ư ế ứ ấ ườ ạ

làm". Nên ngày th ng làng xóm đ u ph c là s n lòng làm vi c nên làm. Đ u nămườ ề ụ ẵ ệ ầ

Thi u Tr (1841) xu ng chi u cho đ c nh ng ng i đi di d t thú th n mà cóệ ị ố ế ề ử ữ ườ ậ ầ

ti ng tâu lên, khi cho đòi t i, c xin t , đ c vua ban dê r u và cho theo chíế ớ ố ừ ượ ượ

h ng, lúc ch t 72 tu i.ướ ế ổ

Doãn Trĩ t hi u là T Hiên, có tr c tác nh ng t p "T Hiên thi văn".ự ệ ạ ướ ữ ậ ạ

Nguy n Văn Siêu huy n Th X ng có làm bài hành tr ng cho r ng : "Vi n Phuễ ở ệ ọ ươ ạ ằ ễ

tr c h t đ c th y d y, sau t c s c làm, yên l ng tìm tòi, trong ngoài nh m t,ướ ế ượ ầ ạ ự ố ứ ặ ư ộ

không ph i qua ng i h ng đ o, r i theo ý nghĩa mà làm đ c gi i nh th !"ả ườ ướ ạ ồ ượ ỏ ư ế ư

Th c gi cho l i nói là ph i. Trong năm T Đ c, n i các Nguy n T Gi n ghi chépứ ả ờ ả ự ứ ộ ễ ư ả

nh ng bài th dâng lên và tâu nói: "Th Doãn Trĩ v c n th còn non n t bìnhữ ơ ơ ề ậ ể ớ

th ng, v c thi ý đi u cao khi t. Vì là ng i xu nh xoàng quê mùa đi m đ m,ườ ề ổ ệ ế ườ ề ề ạ

t khi 15 tu i đ n lúc b c đ u không có khuy t đi m. L i x lý theo nghĩa lý giừ ổ ế ạ ầ ế ể ạ ử ữ

c l ngoài ra không có c u c nh, mà ti p nhân th i khiêm t n hoà nhã cùng m iướ ễ ầ ạ ế ờ ố ọ

vi c không có c nh tranh''. L i nói : "Nghe l i nói, xem đ ng tĩnh, khi n ng iệ ạ ạ ờ ộ ế ườ

nóng ph i nguôi, ng i kiêu căng ph i bình, th c là n d t không xa ng i thân,ả ườ ả ự ẩ ậ ườ

trinh tín không d t th t c, có v ngay th ng c n th n, rõ ra b c n quân t nhứ ế ụ ẻ ẳ ẩ ậ ậ ẩ ử ư

B nh Nguyên đ i Đông Hán". Đ c sĩ phu bàn b c suy tôn là nh th ! Sau khi Doãnỉ ờ ượ ạ ư ế

Trĩ ch t, xem l i văn ph n nhi u t n d t, nay quy n thi văn nhi u ng i còn gi .ế ờ ầ ề ả ậ ể ề ườ ữ

Bùi Trú

Ng i huy n Đông Anh, t nh B c Ninh. Lúc nh chăm h c, trong các h cườ ệ ỉ ắ ỏ ọ ọ

sinh có ti ng v văn, nh ng đã lâu kh n đ n v tr ng c. Minh M ng năm th 5ế ề ư ố ố ề ườ ố ạ ứ

(1824) cho là ng i di d t, sung c ng sinh đi thi h i cũng không đ , r i có s c chườ ậ ố ộ ỗ ồ ắ ỉ b vào Hàn lâm, Trú c t xin v đ i khoa khác. Vua nói : "ngày nay t Hàn lâmổ ố ừ ề ợ ừ

không nh n, ngày khác c n Hàn lâm không đ c", vua cho. Trú đã v càng c s cậ ầ ượ ề ố ứ

đ c sách d y b o h c trò, nh ng m i kỳ thi l i h ng, thành ra v xanh đ u b cọ ạ ả ọ ư ỗ ạ ỏ ở ầ ạ

cho chí lúc ch tế

Lê B c Tri uậ ệ

T là Ôn Ph , ng i huy n Ho ng Hoá, t nh Thanh Hóa. Gia th có danhự ủ ườ ệ ằ ỉ ế

ti ng văn h c, em là Đ c làm đ n Tu n ph , có truy n riêng. B c Tri u sinh vàoế ọ ứ ế ầ ủ ệ ậ ệ

cu i Lê, không có b ng ra làm quan, th m đ c sách. Kho ng năm Gia Long, haiố ụ ờ ẹ ọ ả

l n cho g i đ u c t . Ch thu c làng Đ i Trung có cái đ m th sen, nhân đ tầ ọ ề ố ừ ỗ ở ộ ạ ầ ả ặ

hi u là Liên Khê. Tính thích r u, có ai h i ch nh làm văn đ u mang r u t i,ệ ượ ỏ ữ ờ ề ượ ớ

c m chén u ng là hoa bút vi t thành thiên. Ng i ta g i là r u tiên. B ng dầ ố ế ườ ọ ượ ụ ạ

r ng xa mà n t na càng ngay th ng trong s ch. Em là Đ c ngày làm quan th ngộ ế ẳ ạ ứ ườ

biên th khuyên nh , t t nh t có g i v cái gì d u áo đ p đ ch i quí báu, t c thìơ ủ ố ấ ở ề ẫ ẹ ồ ơ ứ

cho ng i nghèo kh n không chút tham ti c. Đó là ch ng mu n hình d ch ngo iườ ố ế ẳ ố ị ạ

v t mà cũng tác thành liêm khi t cho em, d y h c k có hàng nghìn ng i, màậ ế ạ ọ ể ườ

thành đ t cũng l m. Đ c cũng nh có gia h c. Khi ch t đ c 80 tu i, Sau khi ch tạ ắ ứ ờ ọ ế ượ ổ ế

h nói đ n Đ i trung tiên sinh hay Đi n phu dã t u th i ai cũng bi t.ễ ế ạ ề ẩ ờ ế

Lê Kh c Ph iắ ố

Ng i huy n H ng S n, t nh Hà Tĩnh. Sinh ra có t ch t t t, 7 tu i đã h cườ ệ ươ ơ ỉ ư ấ ố ổ ọ

đ c văn, ý t ng nhàn r ng, ng i đ u làm l . Năm 20 tu i t vi c thi c , làmượ ưở ộ ườ ề ạ ổ ừ ệ ử

nhà d i núi B ch đ c sách nuôi chí, v c nh già nhi u ng i theo h c, chămở ướ ạ ọ ề ả ề ườ ọ

b o không bi t m i. T Đ c năm th 5 (1852) tu i đã 80, gia n cho bó l a. Sauả ế ỏ ự ứ ứ ổ ơ ụ

th đ n 100 tu i th i ch t.ọ ế ổ ờ ế

L i cùng huy n có Văn Đình Th c và Nghi Xuân có Nguy n Hành cũng đ uạ ệ ự ở ễ ề

có ti ng khen là n d t. Đình Th c tính đi m đ m khoáng đ t. T Đ c năm th 5ế ẩ ậ ự ề ạ ạ ự ứ ứ

(1852), vô lĩnh h ng ti n, xin t không t i tuy n quan, t yên ph n n i r ng núiươ ế ừ ớ ể ự ậ ơ ừ

su t đ c 30 năm. Sau ra làm giáo ch c đ c 3,4 tháng m c b nh xin v , t i núiố ượ ứ ượ ắ ệ ề ớ

Mã làm nhà đó, h p h c trò d y h c l y sách v làm vui, không có ý c u ti nở ọ ọ ạ ọ ấ ở ầ ế

n a.ữ

Hành tên t là T Kính, là cháu Nguy n Nghi m, Nguy n Kh n làm thamự ử ễ ễ ễ ả

t ng đ i c Lê và là cháu h ti n Tham tri Nguy n Du. Hành chăm h c, nhi u ki nụ ờ ố ọ ề ễ ọ ề ế

văn, t nghĩ ph n mình là dòng dõi công th n đ i Lê, tr i n Tây S n, không có ý raự ậ ầ ờ ả ơ

giúp đ i, l i còn núm náu, ch l y văn bài sách v làm vui. Khi nhàn h ông dongờ ạ ỉ ấ ở ạ

ch i các danh th ng, v t chân đ n đâu là phát sinh ngâm v nh, đ i ý ph n nhi u làơ ắ ế ế ị ạ ầ ề

l i nói lo th i th ng t c. Ng i đ i đ u cho là cao th ng, có tr c tác nh ngờ ờ ườ ụ ườ ờ ề ượ ướ ữ

quy n: "Quan h i t p", &quot;Minh quyên t p" và "Thiên đ a nhân v t s ký".ể ả ậ ậ ị ậ ự

"0">

face="Times New Roman">

Lê M n Đ cẫ ứ

Ng i huy n Th ch Hà, t nh Hà Tĩnh. Lúc nh thông minh đĩnh ng , hamườ ệ ạ ỉ ỏ ộ

h c, đóng c a đ c sách có khi vài tháng không đi đâu Minh M ng năm đ u (1820)ọ ử ọ ạ ầ

đ c li t vào t ng sinh; th r i chán h c khoa c không chăm vi c đi thi n a,ượ ệ ườ ế ồ ọ ử ệ ữ

l y th văn làm vui, th ng ch i c nh H ng S n đ n các danh th ng Qu ngấ ơ ườ ơ ả ươ ơ ế ắ ở ả

Bình. Sau v làm nhà d y h c, ng i t i h c, đ u d y v văn nghĩa lý nên c pề ạ ọ ườ ớ ọ ề ạ ề ắ

sách t i h c ngày nhi u. Năm T Đ c th 5 (1852), T ng đ c S n Tây là Nguy nớ ọ ề ự ứ ứ ổ ố ơ ễ

Kh c Tu n cho là ng i n d t ti n lên tri u đình, vua cho tri u t i c a khuy t.ắ ầ ườ ẩ ậ ế ề ệ ớ ử ế

Khi đ n, cáo b nh c t , vua bèn cho v , t đó càng núm náu cùng v i ti u phuế ệ ố ừ ề ừ ớ ề

m c đ ng qua l i quãng s n dã, phóng khoáng t đ c, vách trát xung quanh trôngụ ồ ạ ơ ự ắ

th c tiêu đi u mà v n th n nhiên. Th ng S n công th ng t ng th và ví nhự ề ẫ ả ươ ơ ườ ặ ơ ư

Bàng Đ c (đ i Đông Hán). M t năm 65 tu i. Có tr c tác nh ng t p th : lúc đ uứ ờ ấ ổ ướ ữ ậ ơ ầ

g i là "H ng S n ph t p" và "Quýnh trai t p", sau khi v nhà g i là: "Quy đi nọ ươ ơ ụ ậ ậ ề ọ ề

t p", lúc vãn niên g i là "Mông viên t pậ ọ ậ

0">

Tôn Đ c Ti nứ ế

Hi u là L Xuyên, ng i huy n Thanh Ch ng, t nh Ngh An. M y l n thiệ ỗ ườ ệ ươ ỉ ệ ấ ầ

đ tú tài, nhà d y h c yên ph n nghèo nàn ki m c ch chăm ch m v vi cỗ ở ạ ọ ậ ệ ướ ỉ ắ ề ệ

d n b o h u h c v các Kinh s chu t bách gia cho đ n c u l u (110) thu t s ,ẫ ả ậ ọ ề ử ử ế ử ư ậ ố

không sách gì là không nghiên c u tinh vi. L i gi i xem ng i, ng i m i t i h cứ ạ ỏ ườ ườ ớ ớ ọ

xem văn đ bi t ng i y sau này cùng hay đ t, mà xa g n theo h c ch t v nủ ế ườ ấ ạ ầ ọ ấ ấ

đi u nào khó, th i phân tích h t nghĩa lý cho hi u. Nên ng i đ i khen là văn h cề ờ ế ể ườ ờ ọ

sâu r ng, h c trò đ c hi n đ t có m y trăm ng i. Kho ng năm T Đ c thì m t,ộ ọ ượ ể ạ ấ ườ ả ự ứ ấ

th 81 tu i. Con có 5 ng i th i 4 ng i là Di m, So n, Thân, Diên đ u đ h ngọ ổ ườ ờ ườ ễ ạ ề ỗ ươ

ti n, còn Đĩnh đ tú tài So n tr i làm hu n đ o, Thân làm đ n viên ngo i lang vàế ỗ ạ ả ấ ạ ế ạ

Diên b tu so n.ổ ạ

CAO TĂNG

Li Phong thi n sề ư

Không rõ là ng i th nào, ho c nói : h Lê tên Ban, ng i Kinh Tri uườ ế ặ ọ ườ ở ệ

B c, ch ng g y tích tr ng sang Nam đ n thành Quy Nh n, (nay t nh Bình Đ nh)ắ ố ậ ượ ế ơ ỉ ị

th y phía Đông B c thành đ 30 d m có núi cao cây đá r ng su i c nh trí s mấ ắ ộ ặ ừ ố ả ầ

u t, bèn d ng g y đó. K t v cây làm áo, tiêu dao trong hang núi. Ng i ta chấ ự ậ ở ế ỏ ở ườ ỉ g i là s n đ ng, đ c vài năm ch l ng ch ng núi có n c su i ch y xi t, th yọ ơ ộ ở ượ ỗ ư ừ ướ ố ả ế ấ

phá gai góc ch đá to đ n xây đ p d ng m t cái am nh k t b ng c gianh và tre,ở ế ắ ự ộ ỏ ế ằ ỏ

không m y hôm đã xong, t a h có s n binh ng m giúp. Khi am thành g i là chùaấ ự ồ ơ ầ ọ

Dũng Tuy n, chùa g i vào ng n núi r t cao, n c su i trong ch y réo xi t, hai bênề ố ọ ấ ướ ố ả ế

t h u dây mây qu n leo đã lâu và đá cây hoa đ u khác l , r t s m u t th ng đ a.ả ữ ấ ề ạ ấ ầ ấ ắ ị

Bên t chùa có cái nhà b ng đá, nào t ng nào sân nào th m hai bên cao th p nhả ằ ườ ề ấ ư

c nh thiên nhiên vẽ ra. S n ông th ng qua đó ng i m t mình ni m kinh, núi cóả ơ ườ ồ ộ ệ

nhi u h , cùng v i m t chú ti u đ ng và cùng ch i b i v i h báo h u nai quênề ổ ở ớ ộ ể ồ ơ ờ ớ ổ ư

c v t và ta. Ngày r i s đi ki m c i bó thành bó to, d u vài ng i có s c l c cũngả ậ ỗ ư ế ủ ẫ ườ ứ ự

không mang đ c, mà s n ông m t mình mang đ d i núi. Khách đi đ ng đ nượ ơ ộ ể ướ ườ ế

đ u bi t là c i c a s n ông mang đ đó đ đ i l y g o rau, k p lúc ra l y th i choề ế ủ ủ ơ ể ể ổ ấ ạ ị ấ ờ

vào tay áo đi, không có so sánh nhi u ít, c nh th đ c m i năm. Th c giề ứ ư ế ượ ươ ứ ả

không rõ đ c tông tích.ượ

Hi u Ninh Hoàng đ (t c Túc tông, chúa th 7 đ i Nguy n)( T c Nguy nế ế ứ ứ ờ ễ ứ ễ

Ph c Chú (1725-1738), nghe tin yêu m n là b c chân thi n, cho tên hi u là :ướ ế ậ ề ệ

T nh Giác thi n trì đ i lão thi n s và đ t tên chùa là Linh Phong thi n t . Chùaị ệ ạ ề ư ặ ề ự

l p lá đ i l p ngói, cho bi n ng ch và đôi câu đ i là : H i ng n kh i l ng nhân,ợ ổ ợ ể ạ ố ả ạ ở ươ

vũ l ph thiên t ph t đ ; Linh Phong ng ng th y khí, t ng vân bi n đ a mộ ổ ư ậ ộ ư ụ ườ ế ị ấ

nhân gian (Nghĩa là : B Giác k t l ng duyên, m a ng t kh p tr i nh ph t đ ;ờ ế ươ ư ọ ắ ờ ờ ậ ộ

Núi Linh đ y th y khí, mây lành r p đ t Ph c nhân giầ ụ ợ ấ ướ

Năm Hi u Vũ Hoàng đ (t c Th tông, chúa th 8 nhà Nguy n (T c Nguy nế ế ứ ế ứ ễ ứ ễ

Ph c Khoát (1738-1765) th 3, xu ng s c cho tri u t i bàn lý lu n đ o Ph t g nướ ứ ố ắ ệ ớ ậ ạ ậ ầ

m t tháng, r i t v , gia n cho áo cà sa và vòng ng c móc vàng 1 c p đ làm phápộ ồ ừ ề ơ ọ ặ ể

ph c, t s quí m n khác th ng. T i khi Tây S n ti m hi u, S n ông đã v ch uụ ỏ ự ế ườ ớ ơ ế ệ ơ ề ầ

Ph t r i. Các s n tăng h i h p chôn c t, xây tháp bên h u chùa và tháp có đôiậ ồ ơ ộ ọ ấ ở ữ ở

câu đ i r ng :ố ằ

Quy n th ch ti m thành tiên, th n th n u trinh th ng l c đ ;ề ạ ệ ả ả ườ ạ ộ

Chúng l u nan vi th y, mang mang vô t Đ ng Đình thiên.ư ủ ế ổ

Nghĩa là :

C t đá m i lên tiên, ph ng l ng b ng yên n i c c l c;ấ ớ ẳ ặ ỗ ơ ự ạ

H p dòng khó nên n c, mênh mông không b n c nh Đ ng Đình).ọ ướ ế ả ổ

Đ n Th T Cao Hoàng đ (Gia Long) sau khi đ i đ nh th ng có h i t i.ế ế ổ ế ạ ị ườ ỏ ớ

Minh M ng năm th 7 (1826) cho chi c áo cà sa m i may và móc vàng vòng ngà 1ạ ứ ế ớ

c p đ th , cùng l y b c trong kho 120 l ng sai sùng tu l i. Tr c đây nhà vuaặ ể ờ ấ ạ ở ạ ạ ướ

khó m i n m ng chiêm bao th y m t lão tăng m c áo v g đ ng c nh bênở ớ ằ ủ ấ ộ ặ ỏ ỗ ứ ạ

gi ng h u qu t, đ n s m m ng th y yên, bèn đem m ng tri u b o v i các quan,ườ ầ ạ ế ớ ừ ấ ộ ệ ả ớ

nhân nh khi tr c, có vi c ông áo g nút Linh Phong, b ng l y làm l , nên cóớ ướ ệ ỗ ở ụ ấ ạ

m nh y.ệ ấ

S n ông là s mà là n gi , áo g là s tăng, c a vàng ra m t vua, n i th chơ ư ẩ ả ỗ ư ử ắ ơ ạ

th t ni m kinh, t i ng c sàng báo m ng, qua l i ng i đ i, s c t ng đ u không,ấ ệ ớ ọ ộ ạ ườ ờ ắ ướ ề

nay th i chùa núi đ u đ l u truy n, ng i hay tiên, hay cũng là b c t thờ ề ể ư ề ườ ậ ỵ ế

Kho ng năm T Đ c, Hi p bi n là L ng Khê Phan Thanh Gi n m n c nhả ự ứ ệ ệ ươ ả ế ả

y, th ng t i du lãm có đ bài th r ng :ấ ườ ớ ề ơ ằ

Phiên âm :

Đ i giác b t th n tác,ạ ấ ầ

Không truy n th đ a danh.ề ử ị

L i tòng s n s c t n,ạ ơ ắ ậ

T a khán h i vân sinhọ ả

Viên t c nh t ng quán,ặ ư ươ

Phong hoa di c h u tình.ệ ữ

Nham ti n ph t phi n th chề ấ ế ạ

Ch đính thính tuy n thanh.ử ề

D ch :ị

div>

Đ i giác ch t t i làm,ạ ợ ớ

Không truy n t i mãi nay.ề ớ

T i th i s c núi h t,ớ ờ ắ ế

Ng i th y mây bi n bay.ồ ấ ể

V n h c cùng quen c .ượ ạ ả

Gió hoa cũng có tình.

Tr c non ph y phi n đá,ướ ẩ ế

M ng n c ph i su i reo.ố ướ ả ố

Hi p bi n đ i h c sĩ Vinh quang t là Đào T n cũng cho là ng i n c xệ ệ ạ ọ ử ấ ườ ẩ ư ử

th . Đ u năm Hàm Nghi nhân c vi c v nam, m n ti ng tham thi n đ lánhế ầ ớ ệ ề ượ ế ề ể

m t, có lên núi tìm c tích, nhân đ c m t b t ng Pháp hoa kinh gi i, chính tayặ ổ ượ ộ ộ ạ ả

S n ông gi i thích c ng 200 b n có l cùng 7 cái n tri n kh c b ng ng c th chơ ả ộ ả ẻ ấ ệ ắ ằ ọ ạ

là: Bán s n trung t , Khai s n dũng tuy n ông, Nhân hi u S n ông, Th ch trungơ ự ơ ề ệ ơ ạ

ki n ngã, Tĩnh ph ng, T ch tính và Th ch th t, r t là c . T n lau chùi đ a cho sế ươ ị ạ ấ ấ ổ ấ ư ư

ông (chùa này) c t gi làm c a quý báu. (Đào T n) t c c nh có đ m t câuấ ữ ủ ấ ứ ả ề ộ

nh&#432; sau :

Giai sĩ t bi minh th Ph t,ừ ị ậ

S n ông danh t bán nghi tiên.ơ ự

D ch:ị

Giai sĩ t bi ph i là Ph t,ừ ả ậ

S n ông tên tu i ng là tiên.ơ ổ ỡ

Thành Thái năm th 7 (1879), bèn đem vi c tâu lên, có t i tai L ng cung,ứ ệ ớ ươ

ban cho 70 l ng b c, sai t nh th n trùng tu l i ngôi chùa y.ạ ạ ỉ ầ ạ ấ

Giác Ng Hòa th ngộ ượ

Ng i t nh Gia Đ nh, không rõ h , t hi u là S n Nhân. Khi tr c ra làmườ ỉ ị ọ ự ệ ơ ướ

vi c đ p thành, đẽo đá r t chăm, ch t trong hòn đá l n đ c m t t ng Ph t,ệ ắ ấ ợ ở ớ ượ ộ ượ ậ

bèn phát nguy n đem t ng vào r ng đo n tuy t v i đ i mãi mãi. Sau có ng i ệ ượ ừ ạ ệ ớ ờ ườ ở

Phí Yên trông th y trong chùa Thôn Không trên núi có ng i , tr c đây ng iấ ở ườ ở ướ ườ

trong thôn có d ng chùa trên núi, mà núi l i nhi u h , đ n bây gi ; th y S nự ở ạ ề ổ ế ờ ấ ơ

Nhân đó bèn s h i. S n Nhân nói : "Ta là ta, h là h ". L i h i : "h c chú kinhở ợ ỏ ơ ổ ổ ạ ỏ ọ ở

nào mà hàng đ c h ?" Đáp : "ch có 6 ch châm ngôn là : Na mô a di đà ph tượ ổ ỉ ữ ậ

thôi." B y gi d ch b nh th nh hành nhi u ng i nhu m b nh ch t, đ c thôn yấ ờ ị ệ ị ề ườ ố ệ ế ộ ấ

có S n Nhân t ng kinh c u đ o nên đ c yên. G p t nh quan là m (khuy t hơ ụ ầ ả ượ ặ ỉ ỗ ế ọ

tên), có ng i con b b nh đau tim, cũng vái thu c men không hi u, ng i ta choườ ị ệ ố ệ ườ

là có h n ng thành yêu qu y nhi u bèn sai ng i đi t i th nh S n Nhân h i :ổ ươ ấ ễ ườ ớ ỉ ơ ỏ

"t nh n i nào?" Ng i t i th nh đáp : " h ng đông". S n Nhân nói : "ng i vỉ ở ơ ườ ớ ỉ ở ướ ơ ườ ề

tr c ta bi t r i". Th r i S n Nhân qu đ n tr c vào b t m ch và nói : "hướ ế ồ ế ồ ơ ả ế ướ ắ ạ ồ

n ng hãy tha cho, h v a d i v a ngây, h n ng h n ng tha đi". Ch t cóươ ọ ừ ạ ừ ồ ươ ồ ươ ợ

ti ng đ ng, hình nh t m l a bay vút đi r i tan. Con viên m li n kh i b nh, t nhế ộ ư ấ ụ ồ ỗ ề ỏ ệ ỉ

th n đem vi c tâu lên. Thánh T Nhân Hoàng đ (Minh M ng) xu ng s c choầ ệ ổ ế ạ ố ắ

tri u vào n i, cho ng i, r i trình bày v câu h i, vì đâu đ c đ c đ o và ban c pệ ộ ồ ồ ề ỏ ượ ắ ạ ấ

r t h u. Đ u cáo t không nh n.ấ ậ ề ừ ậ

Vua nói: "Đ i x a có b o : thu n nh t không pha là hòa, muôn loài đ u tônờ ư ả ầ ấ ề

tr ng là th ng, là ng i y !" Bèn cho hi u là S n Nhân Hòa th ng, l i s c choọ ượ ườ ấ ư ệ ơ ượ ạ ắ

hòa th ng các chùa công nên đ i tên là ăng c ng đ t có phân bi t. L i s cượ ở ổ ươ ể ỏ ệ ạ ắ

cho chùa Giác Hoàng, h n m t tháng xin v núi. Đ i truy n S n Nhân m c áo vở ơ ộ ề ờ ề ơ ặ ỏ

cây đi dép g r n, đi b r t nhanh, khi v núi tu i đã 80. Không rõ v sau ra sao.ỗ ắ ộ ấ ề ổ ề

Tr n Vi t Thầ ế ọ

T là S n Ph , hi u là Đi m Tĩnh c sĩ, ng i Thu n X ng t nh Qu ng Tr .ự ơ ủ ệ ề ư ườ ậ ươ ỉ ả ị

Tính c ng tr c cùng ng i ít h p, T Đ c năm Tân Mùi (1871), đ phó b ng,ươ ự ườ ợ ự ứ ỗ ả

tr i làm ph huy n thi hành chính tr đ c sáng rõ. B y gi Nguy n H u Đ làmả ủ ệ ị ượ ấ ờ ễ ữ ộ

bi n lý B L i có s đ c lên, vì là ng i c ng th ng dùng đ c và T ng đ c Vũệ ộ ạ ớ ề ử ườ ứ ẳ ượ ổ ố

Tr ng Bình cũng cho là ch t phác th ng th n không nhi u b n ti n lên. T Đ cọ ấ ẳ ắ ễ ạ ế ự ứ

năm th 30 (1877) chuy n làm ch s B L i, sung C m t vi n hành t u, r iứ ể ủ ự ộ ạ ơ ậ ệ ẩ ồ

m c b nh xin ngh và kh ng khái lo phi n th i s đóng c a không ch u ra n a.ắ ệ ỉ ả ề ờ ự ử ị ữ

Đ u năm Hàm Nghi (1885) nh ng quân m n ti ng , t o s là x ng nghĩa c pầ ữ ượ ế ạ ự ướ ướ

l y t nh thành (Qu ng Tr ). Vi t Th nghe bi n, thân t i đem vi c h a Ph c bàyấ ỉ ả ị ế ọ ế ớ ệ ọ ướ

t phân gi i, đ ng y li n phân tán b đi. Quan quân nhân đó thu l i t nh thành.ỏ ả ả ấ ề ỏ ạ ỉ

Đ u năm Đ ng Khánh (1886) c t b Th gi ng h c sĩ, lĩnh Án sát s t nh Qu ngầ ồ ấ ổ ị ả ọ ứ ỉ ả

Nam, r i m c vi c ph i t thiên lĩnh đ c h c t nh y. Đ c h n năm, tri u đìnhồ ắ ệ ả ả ố ọ ở ỉ ấ ượ ơ ề

cho tr c kia có công bài gi i, l i th ng b Th gi ng.ướ ả ạ ưở ổ ị ả

Vi t Th d y ng i ta l y 2 ch "ti t tháo" làm nghĩa th nh t, h c gi đ uế ọ ạ ườ ấ ữ ế ứ ấ ọ ả ề

tôn làm th Thành Thái năm th 5 (1893) vì già xin v h u, b y gi tu i đã 59ầ ứ ề ư ấ ờ ổ

tu i. T nh th n là Đào H u Ích cho là sĩ t đ ng vui tin theo, c g ng l i. Vi tổ ỉ ầ ữ ử ươ ố ắ ở ạ ế

Th không ch u, t nh l i c ý đ lâu không đ đ t vi c y lên. Vi t Th bèn d nọ ị ỉ ạ ố ể ề ạ ệ ấ ế ọ ặ

hi u sinh mang n h c chính quan phòng do t nh đ a n p r i b đi.ệ ấ ọ ỉ ư ộ ồ ỏ

Khi v nhà l y tranh c t gi mình, th ng h c môn t ch c c mu n theoề ấ ướ ự ữ ườ ọ ị ố ố

tiên nh ng không thành; r i có ch chu n cho ngh kho ng vài năm, đ c truyư ồ ỉ ẩ ỉ ả ượ

ph c nguyên hàm th gi ng h c sĩ. M t hôm l i đ ng kh i vi c nghĩ tr c, t iụ ị ả ọ ộ ạ ộ ở ệ ướ ớ

chùa T Hi u g t tóc ăn chay ni m Ph t không nói đ n vi c đ i n a. Đ c kháừ ế ọ ệ ậ ế ệ ờ ữ ượ

lâu l i v nhà đ i ch làm am, g i là am C Tiên ph ng th Tam giáo, hàng ngàyạ ề ổ ỗ ở ọ ổ ụ ờ

ng i trong đó ăn các rau qu đ đ lúc còn s ng, r i d ng riêng cái l u đ vàồ ả ể ộ ố ồ ự ề ể ở

đ p sinh ph n m u tính cho cái thân sau này. M t hôm cho g i gia quy n b oắ ầ ư ộ ọ ế ả

r ng : "xu t gia quy Ph t đ k t li u c c sinh t , đ i hôm nào đ c h p cát, ta tằ ấ ậ ể ế ễ ụ ử ợ ượ ợ ự

thiêu hóa, nên ghi nh l y". V con quanh khóc lóc can ngăn. Vi t Th tuy t nhiênớ ấ ợ ế ọ ệ

không đ ng tâm, duy đóng c a ng i im l ng. Đ n đêm hôm sau gi cách ng , đ iộ ử ồ ặ ế ả ủ ợ

canh khuya đ t l u , r i châm h ng ng i x p chân bàn tròn, khi l a b c m nh,ố ề ở ồ ươ ồ ế ử ố ạ

tr con s hãi kêu g i. Vi t Th trong l a x ng lên r ng: "Ch s , mau hẻ ợ ọ ế ọ ở ử ướ ằ ớ ợ ộ

ni m, mau h ni m". Ng i ta trông th y l a đã bén lên tay áo và lan lên t i mũ,ệ ộ ệ ườ ấ ử ớ

còn c ch p tay ng i t ch nh nh cũ, t i khi đã cháy ngã, đem lên gi ng, xemố ấ ồ ề ỉ ư ớ ườ

quy n gia ph th y bút ghi năm tháng ngày gi m , ta t hóa h a cái thân phíaể ả ấ ờ ỗ ự ỏ ở

đông cái nhà này, B t Ph ng và Lã Ph m thu hài c t ta đem táng ngôi sinhậ ươ ẩ ố ở

ph n v.v... các s chùa các núi t i h i h p vài trăm ng i m gi i đàn đ c kinhầ ư ở ớ ộ ọ ườ ở ớ ọ

sám nguy n đ m t tu n. Sau khi chôn c t m i phân tán, ai nghe vi c y đ u kinhệ ủ ộ ầ ấ ớ ệ ấ ề

hãi và cho làm l ; trong Kinh nh ng ng i hi n đ t ph n nhi u t i ai đi u. Đôngạ ữ ườ ể ạ ầ ề ớ ế

các Tr ng Cúc Khê, Hi p bi n Nguy n Hà Đình và Cao Long C ng làm câu đ iươ ệ ệ ễ ươ ố

vi ng và đ c truy n t ng.ế ượ ề ụ

1/ Câu đ i c a Cúc Khê :ố ủ

Nh t l c li n tr n duyên, ho n l khoa b ng phân th ng lu n;ấ ạ ễ ầ ạ ữ ằ ượ ậ

Thiên thu hoành bút pháp, nho lâm thích b h p thành biên.ộ ợ

D ch:ị

Lò l a h t duyên tr n, bè b n ho n khoa còn ngh lu n;ử ế ầ ạ ạ ị ậ

Đ i sau c m bút chép, thiên nho kinh s góp thành biên.ờ ầ ử

2/ Câu c a Hà Đình :ủ

Tu đáo th , kh i vô nhân, m c v n sinh thiên ti n thành ph t h u;ử ở ạ ấ ề ậ ậ

T nh hà b t t t bi n, ch tranh khăng khái d thung dung nan.ử ư ấ ấ ệ ỉ ị

D ch:ị

Tu đ c th há khôn nhân, chi ph i h i tr c sinh thiên sau thành ph t;ượ ế ả ỏ ướ ậ

Ch t th nào không c n bi n, ch vì tranh d kh ng khái khó thung dung.ế ế ầ ệ ỉ ễ ẳ

3/ Câu c a Cao Long C ng :ủ ươ

Thông t ch lai ho n h i thăng tr m, tr n m ng dĩ tùy khôi ki p hóa;ị ạ ả ầ ậ ộ ế

Gi i tô h u, H ng s n lai vãng, não thành tính nh p h a khanh không;ả ậ ươ ơ ậ ỏ

D ch:ị

Khoa danh vào s , bi n ho n thăng tr m, tr m m ng đã theo v i l a h t;ổ ể ạ ầ ầ ộ ớ ử ế

C i mũ v nhà, núi H ng qua l i, s u thành d n c l a lò không.ở ề ươ ạ ầ ồ ả ử

Văn Minh là Hoàng Thái Xuyên l i đem vi c làm m nh đ sai văn sĩ làm phú.ạ ệ ệ ề

Khi tr c Vi t Th d ng g y tích chùa Di u Đ có so n quy n "Báo qu cướ ế ọ ừ ậ ở ệ ế ạ ể ố

t l c" và vài quy n "Chu gia thi văn", v chân tu h nh nay s các chùa cònự ụ ể ề ạ ư ở

truy n t ng vi c y.ề ụ ệ ấ

n">

Vũ Đ c Nghiêmứ

Ng i huy n T Nghĩa, t nh Qu ng Ngãi. Sinh ra thông minh trí tu , ít nóiườ ệ ư ỉ ả ệ

c i, khi còn hài đ đã s m có quan ni m Na mô ph t b o hi u; năm 12 tu i xu tườ ề ớ ệ ậ ả ệ ổ ấ

gia. phóng b c ch i xa, yêu thích chùa Ph c Lâm Thanh Hà t nh Qu ng Nam,ướ ơ ướ ở ỉ ả

bèn d ng g y tích đó 10 năm có l , l i v làng ra lính ch huy. M t hôm ho ngừ ậ ở ẻ ạ ề ỉ ộ ả

h t nh m t cái gì, b ch c tr n đi, t i ph H i An t nh Qu ng Nam phát nguy nố ư ấ ỏ ứ ố ớ ố ộ ỉ ả ệ

quét ch . Trong 20 năm b i tr n x u xí mà v n nh không, đ c lâu ng i ta bi tợ ụ ầ ấ ẫ ư ượ ườ ế

l y làm l , đ u gi l nh m i khi g p g . Chùa Di Đà m i t i làm b n t tr trì,ấ ạ ề ữ ễ ư ớ ặ ỡ ớ ớ ả ự ụ

r i các s n t m gi i đàn tôn làm Minh gi i Hòa th ng và trong t có nói : "Ph tồ ơ ự ở ớ ớ ượ ờ ậ

là giác giã, Hòa th ng có tính thông tu , t cho con đ ng tình duyên lanh l i đãượ ệ ự ườ ợ

20 năm nay nh đem dao c t đ t h n, coi gi ng cát sông b t n i. L i đem mình ư ắ ứ ẳ ố ọ ổ ạ ở

n i th t nh ch u đ ng b i tr n nh c lòng kh chí đ gi v ng tâm ni m nh đ oơ ị ỉ ị ự ụ ầ ọ ổ ể ữ ữ ệ ậ ạ

mà thành t u t m thân ch ng đ o. Đã hay t mình khai giác h t th y nh ngự ấ ứ ạ ự ế ả ữ

ng i có tình nh chiêm bao th c gi c d y. Trong đi n Ph t có nói, t mình bi t,ườ ư ứ ấ ậ ể ậ ự ế

b o cho ng i khác bi t, đó là ý nghĩa đ y đ ti ng khen v bi t rõ c ". T đ yả ườ ế ầ ủ ế ề ế ả ừ ấ

ng i xu t gia ng i t i gia đ u tôn làm ph t t xu t th .ườ ấ ườ ạ ề ậ ử ấ ế

Chùa Ph c Lâm khi bé Đ c Nghiêm th phát đó, bèn quyên m góp vàngướ ứ ế ở ộ

s a chùa đúc chuông l n, bi n thành m t c nh gi i r ng rãi s m u t, đ c kháử ớ ệ ộ ả ớ ộ ầ ấ ượ

lâu r i ch t, th 84 tu i. Sau có ng i d t sĩ ghi chép vi c đó có câu r ng :ồ ế ọ ổ ườ ậ ệ ằ

Phiên âm:

Bình nam t o th , l ng đ gian lao, xu t gia kỳ phát nguy n v u kỳ, bát d tả ị ưỡ ộ ấ ệ ư ậ

sinh thiên thành ch ng qu ;ứ ả

T o t chú chung, nh thung công đ c, cách c u h o đ nh tân c h o, thiênạ ự ị ứ ự ả ỉ ố ả

thu giác th vĩnh truy n đăng.ế ề

D ch:ị

Bình nam quét ch , hai đ gian lao, xu t gia kỳ phát nguy n cũng kỳ, támợ ộ ấ ệ

ch c ch u tr i thành qu Ph c;ụ ầ ờ ả ướ

D ng chùa đúc chuông, đôi l n công đ c, đ i cũ t t thay m i l i t t, nghìnự ầ ứ ổ ố ớ ạ ố

thu t nh th ng n truy n đăng.ỉ ế ọ ề

QUY N 44Ể

LI T NỆ Ữ

Hoàng Th Trúcị

(ph : Th N ng, Th Li u)ụ ị ươ ị ễ

Ng i t nh L ng S n, tu i 19 có s c đ p, tên th ty là Th ng mu n hi p, thườ ỉ ạ ơ ổ ắ ẹ ổ ố ố ế ị không ch u, b Th ng gi t. Minh M ng năm th 14 (1833) đ c nêu khen.ị ị ố ế ạ ứ ượ

Nguy n Th N ng, ng i t nh Hà Tiên (khuy t huy n) là v Lý Văn Ph c,ễ ị ươ ườ ỉ ế ệ ợ ướ

năm 23 tu i đi theo ch ng, đáp chi c thuy n c a Tr n Văn Sung. Trong khi điổ ồ ế ề ủ ầ

sông, Sung c ng gian, th ch ng c , b Sung bóp ch t. Thi u Tr năm th 3ưỡ ị ố ự ị ế ệ ị ứ

(1843) đ c nêu khen.ượ

Nguy n Th Li u, ng i t nh Vĩnh Long, tu i tr đi m t mình, b tên c ngễ ị ệ ườ ỉ ổ ẻ ộ ị ườ

b o b c hi p, th ch ng c b h i. Thi u Tr năm th 5 (1845) đ c nêu khen.ạ ứ ế ị ố ự ị ạ ệ ị ứ ượ

Bùi Th Tâmị

Ng i huy n Tuy Ph c, t nh Bình Đ nh. Nhà nghèo b m ch t s m, tườ ệ ướ ỉ ị ố ẹ ế ớ ự

mình trông coi vi c nhà, nuôi n ng em nh . Năm 18 tu i ch ng. Có đ a con traiệ ấ ỏ ổ ưồ ứ

c ng b o mu n hãm hi p không đ c, d a gi t ch t, th ch nh s c nói : "Thàườ ạ ố ế ượ ọ ế ế ị ỉ ắ

ch t không ch u đi m nh c", tên b o nam đâm ch t. Minh M ng năm th 16ế ị ế ụ ạ ế ạ ứ

(1835) s c cho bi n vàng và d ng ph ng nêu khen.ắ ể ự ườ

D ng Th Vi tươ ị ệ

Ng i huy n H a Hòa, t nh S n Tây. Năm 14 tu i v nhà ch ng. Trong làngườ ệ ọ ỉ ơ ổ ề ồ

có tên b o nam thích s c đ p mu n hãm hi p, th ch ng gi không ch u b h i.ạ ắ ẹ ố ế ị ố ữ ị ị ạ

Minh M ng năm th 17 (1836), ban khen cho bi n vàng ti t ph và b c the, saiạ ứ ể ế ụ ạ

h u t d ng ph ng nêu khen.ữ ư ự ườ

Vũ Th L uị ự

Ng i huy n Gia L c, t nh H i D ng. L y ch ng ng i làng là Ph m Huyườ ệ ộ ỉ ả ươ ấ ồ ườ ạ

Thái đ c vài đ a con th . Năm 19 tu i ch ng ch t, đ tr 3 năm, m i b a c mượ ứ ơ ổ ồ ế ể ở ỗ ữ ơ

l i kêu kh n m i ăn coi nh là s ng. Có đ a con nhà giàu mê s c đ p mu n c uạ ấ ờ ư ố ứ ắ ẹ ố ầ

hôn th không ch u, b m ch ng th ng còn ít tu i đã góa ch ng c ép, th bènị ị ố ẹ ồ ươ ổ ồ ố ị

đâm đ u xu ng sông t t n, đ c c u s ng. B m ch ng bi t là th ti t khôngầ ố ự ậ ượ ứ ố ố ẹ ồ ế ủ ế

nên ép, bèn thi n toàn cho đ nuôi n ng 2 đ a con gái đ c tr ng thành, và đ uệ ể ấ ứ ượ ưở ề

đ c có n i đ nh ph i. Làng xóm cho là hi n ph . Minh M ng năm th 17 (1836)ượ ơ ị ố ề ụ ạ ứ

đ c nêu khen, cho bi n vàng ti t ph h ng u và b c the cùng d ng ph ngượ ể ế ụ ạ ư ạ ự ườ

theo l .ệ

Ph m Th Uy nạ ị ể

Ng i huy n Võ Giàng, t nh B c Ninh. G ch ng là ng i làng Nguy n Đi pườ ệ ỉ ắ ả ồ ườ ễ ệ

làm k th t năm 21 tu i ch ng ch t, khi h t tr , m ch ng cho là còn ít tu i vàế ấ ổ ổ ế ế ở ẹ ồ ổ

ch a có con b o nên tái giá. Th khóc nói r ng : "Ng i li t n không l y hai đ iư ả ị ằ ườ ệ ữ ấ ờ

ch ng, hu ng con ch ng cũng nh con mình, xin cho toàn đ o v , th không có chíồ ố ồ ư ạ ợ ề

khác". Th r i ngoài c a ong b m tin đi m i l i nhi u ng i, m ch ng cho tế ồ ử ướ ố ạ ề ườ ẹ ồ ự

l a l y, th t c thì c t tóc t chí, đ c t i khi đ u b c tr n ti t. Minh M ng nămự ấ ị ứ ắ ỏ ượ ớ ầ ạ ọ ế ạ

th 17 (1836) đ c nêu khen th ng cho h ng u và c p theo l .ứ ượ ưở ạ ư ấ ệ

ight="0">

Vi Th Phíị Ng i huy n Ôn Châu, t nh L ng S n. V nhà ch ng năm 20 tu i, đ m tườ ệ ỉ ạ ơ ề ồ ổ ẻ ộ

con trai m i 3 tháng th i ch ng ch t. Khi h t tr , óng có v còn đ p. Ng i taớ ờ ồ ế ế ở ả ẻ ẹ ườ

tranh nhau nh ng i t i n p thái và ra vào đ y c a. M ch ng g ng ép tái giá,ờ ườ ớ ạ ầ ử ẹ ồ ượ

th không theo, c t tóc th không đ i chí, th m ch ng nuôi con tr c sau tr nị ắ ề ổ ờ ẹ ổ ướ ọ

ti t. Minh M ng năm th 18 (1837) đ c nêu khen th ng cho bi n vàng và b cế ạ ứ ượ ưở ể ạ

the.

Nguy n Th Quyênễ ị

Ng i huy n Nghi Xuân, t nh Hà Tĩnh. Năm 20 tu i ch ng ch t không cóườ ệ ỉ ổ ồ ế

con, góa gi ti t. Kính nuôi m ch ng, nhi u ng i c u hôn, th không tái giá.ở ữ ế ẹ ồ ề ườ ầ ề

Khi m ch ng ch t, 3 năm th ng xót, g p lo n Tây S n trong đó có tên thích vìẹ ồ ế ươ ặ ạ ơ

s c đ p b c bách c u ph i h p. Th c t tóc tr n làm s ni đ tr n đ o v . Minhắ ẹ ứ ầ ố ợ ị ắ ố ư ể ọ ạ ợ

M ng năm th 19 (1838) đ c nêu khen.ạ ứ ượ

Nguy n Th Quyênễ ị Ng i t nh Hà N i. Năm 19 tu i l y ch ng, đ c 1 năm ch ng ch t. Nhàườ ỉ ộ ổ ấ ồ ượ ồ ế

ch ng th ng s m góa ch ng không có con, cho v ; th c t tóc t phát th gi chíồ ươ ớ ồ ề ị ắ ự ệ ữ

cho tr n đ i. Thi u Tr năm th 2 (1842) đ c nêu khen.ọ ờ ệ ị ứ ượ

Nguy n Th Phánễ ị

<p>

Times New Roman"> Ng i t nh Thanh Hóa. Tu i 20 đã góa ch ng, làng xómườ ỉ ổ ồ

có ng i mu n l y, th t c thì c t tóc đ t chí. Khi đ ng gi c nghe ti ng đ p l iườ ố ấ ị ứ ắ ể ỏ ả ặ ế ẹ ạ

b c ép, th t thích vào m t r i đem con 3;i, bèn đ c thoát. Thi u Tr năm th 2ứ ị ự ặ ồ ượ ệ ị ứ

(1842) nêu khen cho bi n ng ch ti t ph và b c the.ể ạ ế ụ ạ

Nguy n Th Bìnhễ ị

Ng i huy n Giáp S n, t nh H i D ng. Tu i 18 l y ch ng cùng làng là M cườ ệ ơ ỉ ả ươ ổ ấ ồ ạ

Th Viêm, đ o x ng tùy r t là hòa thu n, đ c n a năm ng i ch ng m c b nh,ế ạ ướ ấ ậ ượ ử ườ ồ ắ ệ

th s m t i h u h nuôi n ng, quên c ăn ng , khi b nh quá n ng, th đ i di n khócị ớ ố ầ ấ ả ủ ệ ặ ị ố ệ

lóc l y khăn nhi u chít đ u xé làm đôi đo n th cùng ch t. Khi ch ng ch t, thấ ễ ầ ạ ề ế ồ ế ị khóc lóc ra máu. Hôm t ng táng th chôn cùng huy t, bèn nói v i b m ch ng làố ề ệ ớ ố ẹ ồ

m i m t, xin v nhà t m ngh , r i bí m t vào trong phòng th t c ch t, tính raỏ ệ ề ạ ỉ ồ ậ ắ ổ ế

hôm chôn ch ng th m i đ c m t hôm, th đã quyên sinh. B th n cho vi c ti tồ ị ớ ượ ộ ị ộ ầ ệ ế

nghĩa t tâm, xin chi u h ng u nêu khen. Thi u Tr năm th 3 (1843) s c choự ể ạ ư ệ ị ứ ắ

bi n ng ch và b c the cùng d ng ph ng nêu khen.ể ạ ạ ự ườ

pan>

Nguy n Th Nghĩaễ ị

Ng i huy n Qu ng Ph c, t nh Khánh Hòa, là v Nguy n Văn N i. Nhàườ ệ ả ướ ỉ ợ ễ ỗ

v n nghèo. M t hôm cùng v i ch ng đi ki m c i trong núi, đ a con 10 tu i cũngố ộ ớ ồ ế ủ ở ứ ổ

đi theo, h ch t ra v ng i ch ng, th c m dao dâm vào m t h ngã xu ng đ tổ ợ ồ ườ ồ ị ầ ắ ổ ố ấ

đ a con cũng góp s c đâm luôn, h ch t ngay. R i th b nách ch ng v , đ c vàiứ ứ ổ ế ồ ị ế ồ ề ượ

hôm ch ng ch t, th ng xót chôn c t h t lòng. Viên đ a ty đòi h i sao không sồ ế ươ ấ ế ị ỏ ợ

h ? Th đáp : "Trăm năm k t tóc s ng ch t cùng nhau, thi p hôm y ch bi t cóổ ị ế ố ế ế ấ ỉ ế

ch ng, không bi t có thân, còn s gì h ". Thi u Tr năm th 3 (1843) đ c nêuồ ế ợ ổ ệ ị ứ ượ

khen.

Nguy n Th Tễ ị ư

Ng i t nh Hà N i, tu i 21 góa ch ng, ch a có con. Cha mu n ép l y ch ng,ườ ỉ ộ ổ ồ ư ố ấ ồ

th u ng thu c đ c, b m ch ;ng bi t c u ch a bèn t nh. T đó không bàn đ nị ố ố ộ ố ẹ ồ ế ứ ữ ỉ ừ ế

vi c c i giá n a, th đ c tr c sau tr n ti t. Thi u Tr năm th 2 (1842) đ cệ ả ữ ị ượ ướ ọ ế ệ ị ứ ượ

nêu khen cho bi n ng ch ti t ph .ể ạ ế ụ

Lê Th Nhu nị ậ

Ng i t nh H ng Yên, lúc nh có s c đ p, là ái c c a Lê Bình ch ng Ph mườ ỉ ư ỏ ắ ẹ ơ ủ ươ ạ

Công D . Lo n Tây S n theo ch ng đi n, khi ch ng ch t theo v i v c , cha mữ ạ ơ ồ ẩ ồ ế ở ớ ợ ả ẹ

mu n cho c i giá mà ng i v c cũng khuyên nh , th t i đ n Công D khóc l yố ả ườ ợ ả ủ ị ớ ề ữ ạ

th là ch t. Hàng năm t i đ n châm h ng, d u m a gió tóc mây r i bù mà lòngề ế ớ ề ươ ẫ ư ố

tháo v n gi . Ng i không dám ph m, tu i già đ c tr n ti t, Thi u Tr năm thẫ ữ ườ ạ ổ ượ ọ ế ệ ị ứ

6 (1846) đ c nêu khen.ượ

Tr ng Th C nươ ị ậ

Ng i t nh Qu ng Tr . V nhà ch ng, đ đ c 1 trai, ch ng ch t. Th còn ítườ ỉ ả ị ề ồ ẻ ượ ổ ế ị

tu i l i có nhan s c, nhi u ng i tranh l y cha m mu n ép c i ti t, th c t tócổ ạ ắ ề ườ ấ ẹ ố ả ế ị ắ

th , sau không c i giá. Thi u Tr năm th 6 (l846) đ c nêu khen bi n ng ch ti tề ả ệ ị ứ ượ ể ạ ế

ph và cho b c the.ụ ạ

Lê Th Tị ể

mes New Roman">

Ng i t nh S n Tây, ch ng ch t khi còn ít tu i, m i đ đ c m t gái, góaườ ỉ ơ ồ ế ổ ớ ẻ ượ ộ ở

gi ti t, th m ch ng nuôi em, đ u h t đ o làm v . Khi đ a con gái ch t, mữ ế ờ ẹ ồ ề ế ạ ợ ứ ế ẹ

ch ng th ng b o c i giá. Th không ch u, m ch ng ch t, tr c sau gi tr n ti t.ồ ươ ả ả ị ị ẹ ồ ế ướ ữ ọ ế

Thi u Tr năm đ u (1841) đ c nêu khen.ệ ị ầ ượ

Đoàn Th Quangị

man"> Ng i t nh H ng Yên. Năm 17 tu i đi l y ch ng, đ c 1 năm ch ngườ ỉ ư ổ ấ ồ ượ ồ

ch t không có con, cha m th ng mu n ép c i giá, th t t ch t. T Đ c nămế ẹ ươ ố ả ị ự ử ế ự ứ

đ u (1848) đ c nêu khen.ầ ượ

Đoàn Th L uị ự

Ng i t nh H ng Yên. Năm 18 tu i l y ch ng, ch a đ c 1 năm ch ng ch t,ườ ỉ ư ổ ấ ồ ư ượ ồ ế

cha m th ng khuyên c i giá, th không theo, lẹ ươ ả ị ̐1;i thư ng c ép, th l y móng tayờ ố ị ấ

h y ho i c n m t, quy t chí gi trinh b ch. T Đ c năm đ u (1848) đ c nêuủ ạ ơ ắ ế ữ ạ ự ứ ầ ượ

khen.

Tr n Th Quy nầ ị ề

Ng i huy n B ng S n, t nh Bình Đ nh. Năm 24 tu i ch a l y ch ng, cha raườ ệ ồ ơ ỉ ị ổ ư ấ ồ

đ u quân làm vi c n i xa, v i m già mãi trong núi. Đêm đ n h ch t vào mu nầ ệ ơ ở ớ ẹ ế ổ ợ ố

qu p l y m ra s c đánh h trúng vào ch y u, h ch t ngay, bèn h v m đi raắ ấ ẹị ứ ổ ỗ ế ổ ế ộ ệ ẹ

thoát đ c h i. T Đ c năm th 2 (1849) s c cho bi n vàng có ch "hi u nghĩaượ ạ ự ứ ứ ắ ể ữ ế

kh phong", và d ng ph ng nêu khen cùng gia th ng cho các h ng b c và the.ả ự ườ ưở ạ ạ

Sau l y ch ng đ 1 con, ch ng ch t góa gi ti t nuôi con đ n lúc tr ng thành,ấ ồ ẻ ồ ế ở ữ ế ế ưở

t i năm 78 tu i m i ch t.ớ ổ ớ ế

Nguy n Th Thôngont>ễ ị

Ng i t nh H ng Yên. Năm 23 tu i ch ng ch t không có con Quy t chí ườ ỉ ư ổ ồ ế ế ở

góa, có tên th ph d a hi p không nghe, gieo mình xu ng sông, ng i láng gi ngổ ỉ ọ ế ố ườ ề

c u thoát kh i. Tu i đ c 60 tr c sau tr n ti t. T Đ c năm th 2 (1849) đ cứ ỏ ổ ượ ướ ọ ế ự ứ ứ ượ

nêu khen.

Tr n Th Nhiầ ị

(ph : Nguy n Th Lý)ụ ễ ị

Ng i t nh Bình Thu n. L y ch ng tên là Thái, gia đình c n ki m, gi tr nườ ỉ ậ ấ ồ ầ ệ ữ ọ

đ o v . Th i có nhan s c, m t hôm đi đ ng g p tên B o đ nh hi p dâm. Thạ ợ ị ắ ộ ườ ặ ả ị ế ị không thu n, B o l y dao nh n đâm vào cu ng h ng th ch y máu, th gi cáchậ ả ấ ọ ố ọ ị ả ị ả

ngã ch t không đ ng đ y. B o t ng th c, đào cát l p đi, b dao ch y, m t lúc trế ộ ậ ả ưở ự ấ ỏ ạ ộ ở

mình cát tung ra, c g ng v nhà ch a thu c đ c kh i.ố ượ ề ữ ố ượ ỏ

Nguy n Th Lý ng i huy n An Giang. Năm 20 tu i g cho Văn Bái, ch aễ ị ườ ệ ổ ả ư

thành hôn th i Bái m ch t. Th l y khóc m , su t đ i không l y ch ng. T Đ cờ ố ế ị ạ ở ộ ố ờ ấ ồ ự ứ

năm th 6 (1853) đ u đ c nêu khen.ứ ề ượ

Đoàn Th Chùyị

Ng i Phong Đăng, t nh Qu ng Bình. L y ch ng ng ;i làng là Nguy n Vănườ ỉ ả ấ ồ ườ ễ

Ki n. Sinh đ c 1 gái, ch ng ch t tu i hãy còn tr . Có ng i mu n l y, cha m épệ ượ ồ ế ổ ẻ ườ ố ấ ẹ

ph i tái giá, th không thu n, th m ch ng, hòa m c v i h hàng r t là hi u kính.ả ị ậ ờ ẹ ồ ụ ớ ọ ấ ế

Khi con gái đã tr ng thành đã g ch ng, ng i con gái cũng l i góa ch ng s m.ưở ả ồ ườ ạ ồ ớ

Th khuyên góa gi ti t, m con n ng nhau đ u đ c tr n ti t. T Đ c nămị ở ữ ế ẹ ươ ề ượ ọ ế ự ứ

th 9 (1856) đ c nêu khen.ứ ượ

Ngô Th Kháchị

Ng i t nh Biên Hòa. Năm 20 tu i l y ng i cùng làng là Hà Văn Su t nhàườ ỉ ổ ấ ườ ấ

nghèo, v ch ng hòa m c, cách sinh s ng đ c d ch883;u, h n năm đê đ c đ aợ ồ ụ ố ượ ễ ơ ượ ứ

con gái hãy còn th u. Su t ch t, th v thây gào khóc kh s , ng i láng gi ngơ ấ ấ ế ị ỗ ổ ở ườ ề

nghe th y cũng r i n c m t, th th ch t theo không n b . Bà và m khuyênấ ơ ướ ắ ị ề ế ỡ ỏ ẹ

b o thôi đi, đ n đêm khuya l n ra ngoài v n gieo mình xu ng gi ng ch t. Tả ế ẻ ườ ố ế ế ự

Đ c năm th 13 (1860) đ c nêu khen vào h ng u, sai h u t c p bi n ng chứ ứ ượ ạ ư ữ ư ấ ể ạ

d ng ph ng treo lên và ban cho c b c the.ự ườ ả ạ

Nguy n Th Tínễ ị

Ng i huy n L D ng, t nh Qu ng Nam. Năm 18 tu i l y ph m Vănườ ệ ễ ươ ỉ ả ổ ấ ạ

Thành, 19 tu i đ đ c 1 con. Văn Thành m r i ch t, th m i 20 tu i. Trong xã cóổ ẻ ượ ố ồ ế ị ớ ổ

tên c ng hào nh m i lái t i c u hôn, th m t m c c tuy t, kh ti t gi mình,ườ ờ ố ớ ầ ị ộ ự ự ệ ổ ế ữ

th m ch ng thành kính, làng xóm khen là hi n ph , d y khuyên con là H uờ ẹ ồ ề ụ ạ ữ

Ngân đi h c, sau đ tú tài. T Đ c năm th 10 (1857) đ c nêu khenọ ỗ ự ứ ứ ượ

Lê Th Nị ữ

Ng i huy n Phong L c, t nh Qu ng Bình, cha là T o dân mi n núi. N cóườ ệ ộ ỉ ả ả ề ữ

tính hi u. T Đ c năm th 24 (1871), N 15 tu i, theo T o vào núi L Kỳ ch t c i,ế ự ứ ứ ữ ổ ả ệ ặ ủ

ch&#7907;t con mãnh h t trong r ng xông ra qu p T o. N bên c nh gi nổ ừ ừ ắ ả ữ ở ạ ậ

l m kêu to lên v i l y cành cây ch t đ c đánh lung tung con h , h đau buôngắ ộ ấ ặ ượ ổ ổ

T o. T o ra đ c, l i l y dao ch c i k ti p đánh, h gào thét ch y vào r ng, Nả ả ượ ạ ấ ẻ ủ ế ế ổ ạ ừ ữ

bèn đ i bó c i cùng v i T o đi v . Ng i làng đ n thăm T o, và trình nghi m ộ ủ ớ ả ề ườ ế ả ệ ở

b ng l ng có v t th ng b h làm sây sát. V t th ng cũng kh i,. vi c đ n taiụ ư ế ươ ị ổ ế ươ ỏ ệ ế

vua. Vua xu ng ch nêu khen và s c cho bi n ng ch b ng ch vàng có ch "hi uố ỉ ắ ể ạ ằ ữ ữ ế

h nh kh phong" và quan d ng ph ng treo lên.ạ ả ự ườ

">

Ph m Th Th ngạ ị ườ

Ng i t nh H i D ng. S m có ch ng, đ c 1 con. Ch ng ch t, cha m m uườ ỉ ả ươ ớ ồ ượ ồ ế ẹ ư

mu n g ch ng, đ n kỳ sính l , th lén t v n trong bu ng. Ng i đ n c u c iố ả ồ ế ễ ị ự ẫ ở ồ ườ ế ứ ở

dây h i th g n t t hôn mê m t m t đêm l i s ng, cha m th ng chí h ng bènơ ở ầ ắ ấ ộ ạ ố ẹ ươ ướ

thôi, đ c tòng nh t đ n ch t, Thi u Tr năm th 6 (1846) đ c nêu khen choượ ấ ế ế ệ ị ứ ượ

bi n ng ch "ti t ph " và b c the.ể ạ ế ụ ạ

="3" face="Times New Roman">

Nguy n Th (khuy t tên)ễ ị ế

Ng i huy n Đông S n, t nh Thanh Hóa, 17 tu i v nhà ch ng, đ c luôn 1ườ ệ ơ ỉ ổ ề ồ ượ

trai 2 gái. Năm 20 tu i góa ch ng, khi h t tang, ng i p bên c nh m n có h nh,ổ ồ ế ườ ấ ạ ế ạ

c u c nh m i lái. Cha m ch ng th ng con ít tu i cũng ép c i giá, th không theo,ầ ạ ố ẹ ồ ươ ổ ả ị

c t tóc t th . Sau đó trong qu n có tên đ i gi o ho t nghe có nhan s c mu n épắ ự ề ậ ạ ả ạ ắ ố

nh ng i đ a đ n p thái, th m con khóc nói r ng : "B con b t t , ph ch ngờ ườ ư ồ ạ ị ẵ ằ ỏ ấ ừ ụ ồ

là vô l ", n u không tính k tr c s l y t i cha m , bèn t thích vào m t, máu raễ ế ế ướ ợ ụ ớ ẹ ự ặ

kh p mình s p ch871;t, nh c u kh i, t c thì mang con đi n i khác. Khi tên đ iắ ắ ờ ứ ỏ ứ ở ơ ạ

gi o ho t b gi t, m i tr v . Gia Long năm th 7 (1808) cha m ch ng k ti pả ạ ị ế ớ ở ề ứ ẹ ồ ế ế

ch t, chôn c t theo l , gi ti t cho chí lúc già. Kho ng năm Thi u Tr (1841-1847)ế ấ ễ ữ ế ả ệ ị

cho bi n ng ch nêu khen.ể ạ

Ph mạ Ng i huy n Th ng Nguyên, t nh Nam Đ nh, sinh tr ng trong nhà quan,ườ ệ ượ ỉ ị ưở

bi t sách v , tu i t i cài trâm (tu i 15) l y tú tài Nguy n Kh c C n, đ c h nế ở ổ ớ ổ ấ ễ ắ ầ ượ ơ

năm, ch ng ch t không có con. Th th ng khóc, nói r ng : "N u có con ra th iồ ế ị ươ ằ ế ờ

ph n đã yên. Nay l i không th , bi t ra sao". Chúng b n đ u khuyên gi i. M tậ ạ ế ế ạ ề ả ộ

hôm v ng v t v n ch t, khám trong hòm áo có đ l i m t lá th t t . C nhà sắ ẻ ự ẫ ế ể ạ ộ ư ừ ạ ả ợ

hãi than th đem vi c trình lên. Th th n tr ng vì ti t nghĩa trình bày trong s nóiở ệ ủ ầ ọ ế ớ

: "B c tiên tri t có răn b o, không quý k ngh ch tình, mà Kinh L đã l p giáo cũngậ ế ả ẻ ị ễ ậ

răn ng i th ng tính; nh ng nghĩa trinh tòng nh t, khăng khái t chí, khích lườ ươ ư ấ ỏ ệ

k ngoan, đôn đ c k b c cũng nên khen ng i. Nay h Ph m quyên sinh theoẻ ố ẻ ạ ợ ọ ạ

ch ng, ng m l i lẽ kh n kho n th ng xót do tâm phát ra, th c nên khoan th .ồ ẫ ờ ẩ ả ươ ự ứ

Mong nhà vua xu ng s c giao cho b L châm ch c bàn đ nh, ngõ h u có chút bố ắ ộ ễ ướ ị ầ ổ

ích cho phong giáo". Kho ng năm T Đ c đ c ch nêu khen, mà quan vì đó d ngả ự ứ ượ ỉ ự

nhà ph ng treo lên.ườ

<span>

Lê Th (khuy t tên)ị ế

(ph : Vũ Th )ụ ị

Ng i huy n Yên Đ nh, t nh Thanh Hóa. Tu i cài trâm v nhà ch ng đ cườ ệ ị ỉ ổ ề ồ ượ

h n tháng, g p năm Nhâm tu t d y binh, ch ng l thu c s quân, ph i đi tòngơ ặ ấ ấ ồ ệ ộ ổ ả

chinh, đóng Vũ Ninh r i m ch t. V m i có 19 tu i đ tang 3 năm, sau có ng iở ồ ố ế ợ ớ ổ ể ườ

t ý ki n d đi c i giá, th ch ng c d , nhân đ t đ mã xong, t i m khóc lóc 3ỏ ế ỗ ả ị ố ự ữ ố ồ ớ ộ

tr v t v n trong bu ng. Nhà ch ng kinh s than th l y l chôn c t.ở ề ự ẫ ở ồ ồ ợ ở ấ ễ ấ

L i có Vũ Th ng i huy n Nông C ng lúc tr l y ng i Qu ng X ng là Bùiạ ị ườ ệ ố ẻ ấ ườ ả ươ

Văn T n, tr i 10 năm có l ch a có con, c a nhà t ng đ i khá. Đ u năm Đ ngấ ả ẻ ư ủ ươ ố ầ ồ

Khánh (1880) b n ngh ch đ ng b t ng i ch ng tra kh o không nói bèn gi t đi.ọ ị ả ắ ườ ồ ả ế

Th chôn c t theo l , r i cho g i con ng i anh ch ng d n dò vi c nhà, qua 3 ngàyị ấ ễ ồ ọ ườ ồ ặ ệ

t v n ch t. Ai nghe cũng th ng.ự ẫ ế ươ

nt color="black">

Nguy n ti t phễ ế ụ

Ng i huy n Nam Đàn, t nh Ngh An, là v Lê hi u sinh Nguy n Ch ng.ườ ệ ỉ ệ ợ ệ ễ ươ

Năm 20 tu i góa ch ng, t c t tóc th gi ti t nuôi con côi, th ng khuyên conổ ổ ự ắ ề ữ ế ườ

chăm ch ngh nghi p s n có c a tiên nhân, d y b o r t nghiêm, đ n già cũngỉ ề ệ ẵ ủ ạ ả ấ ế

không chút tr n i. Th tu i g n 50. Con là Du đ tú tài. Đ n năm 70 cháu là Tháiễ ả ị ổ ầ ỗ ế

đ cát sĩ v kỳ ch khoa. T Đ c năm th 10 (1857) viên h u t trình bày trongỗ ề ế ự ứ ứ ữ ư

tr ng tâu lên, vì là ng i đàn bà trinh ti t hi n năng, l i đem thi th d y b o con.ạ ườ ế ề ạ ư ạ ả

cháu đ u đ c thành đ t. Vua cho bi n và quan d ng ph ng treo lên.ề ượ ạ ể ự ườ

v>

Đ ti t phỗ ế ụ

Ng i huy n Đông S n, t nh Thanh Hóa, là v nhà canh nông Lê Đình Dũng.ườ ệ ơ ỉ ợ

Năm 19 tu i v nhà ch ng, đ c h n năm đ m t con gái, ch ng ch t, con gái đ nổ ề ồ ượ ơ ẻ ộ ồ ế ế

tu i thành niên cũng ch t non. Đình Dũng l i ít anh em, nhà v n nghèo, m ch ngổ ế ạ ẫ ẹ ồ

l i già m và lòa, th lo tang, nuôi m ch ng làng xóm khen là hi u. Th l i có nhanạ ố ị ẹ ồ ế ị ạ

s c, có ng i ta mu n nh ng i t i n p thái, th tr l i m nh b o và ch ng c .ắ ườ ố ờ ườ ớ ạ ị ả ờ ạ ạ ố ự

Năm Bính tu t có vi c đ y binh, thôn dân đêm đ n ph n nhi u s ch y vào cácấ ệ ấ ế ầ ề ợ ạ

b i r m. Giáp m có ng i cùng ch y mu n lo n dâm, th l y con dao mũi nh n ụ ậ ỗ ườ ạ ố ạ ị ấ ọ ở

trong ng i ra và m ng r ng : "b n chu t đâu dám sánh v i h ". C ng r n ti tườ ắ ằ ọ ộ ớ ổ ứ ắ ế

li t đ i lo i nh th . M ch ng th ng th ng v chí h ng b o r ng : "Con cònệ ạ ạ ư ế ẹ ồ ườ ươ ề ướ ả ằ

tr ch u yên ph n nghèo v i ta th i tùy ý, trái l i không ch u đ c cũng cho tùy ý.ẻ ị ậ ớ ờ ạ ị ượ

Ta già ph i ch t ch quyên luy n ta n a". Th cau mày và nói : "n u con đi th i lãoả ế ớ ế ữ ị ế ờ

m u trông c y ai, nhà ta trinh b ch đã 2 đ i nay, n u đ th n cho đ o làm v th iẫ ậ ạ ờ ế ể ẹ ạ ợ ờ

nh t đán làm ô nh c đó! Con đâu n th ! Xin thay ch ng nuôi m cho chí lúc t nấ ụ ỡ ế ư ồ ẹ ậ

s ". T đó phát th đành nh con én m t mình, 20 năm có l ch u kh ti t nghèoố ừ ệ ư ộ ẻ ị ổ ế

nàn m ch ng nàng dâu n ng t a l n nhau yên ph n.ẹ ồ ươ ự ẫ ậ

Tr c đó, x a bà h Lê 20 tu i góa ch ng gi ti t đ n ch t, đ n ng i mướ ư ọ ổ ồ ữ ế ế ế ế ườ ẹ

cũng 25 tu i gi ti t nh m ch ng, r i đ là 3 đ i. Th t sau khi m ch ngổ ữ ế ư ẹ ồ ồ ếị ờ ị ừ ẹ ồ

ch t, đóng c a d t c i t cung c p l y. Đ n năm 60 tu i ng i ta v n ít khi trôngế ử ệ ử ự ấ ấ ế ổ ườ ẫ

th y m t, các thân sĩ trong qu n th i nhi u, nh ng ng i có ti t nghĩa m i làmấ ặ ở ậ ờ ề ư ườ ế ớ

truy n đ ghi nh .ệ ể ớ

height="0">

Nguy n Th (khuy t tên)ễ ị ế

Ng i huy n Th ch Hà, t nh Hà Tĩnh. Năm 19 tu i v nhà ch ng gi tr nườ ệ ạ ỉ ổ ề ồ ữ ọ

đ o làm v , h hàng làng xóm đ u khen, đ c vài năm ch a có con th i ch ngạ ợ ọ ề ượ ư ờ ồ

ch t, th th ng khóc không ti c t m thân, l y dao đâm c . C u đ c không ch t,ế ị ươ ế ấ ấ ổ ứ ượ ế

nên t hôm đó ngày đêm th ng khóc, ăn u ng đ u b , thân thu c bè b n cóừ ươ ố ề ỏ ộ ạ

ng i t i khuyên gi i. Th nói: "Ch ng thi p đã ch t, thi p nay trông vào đâu, chườ ớ ả ị ồ ế ế ế ỉ mu n ch t đ theo ch ng d i su i vàng là thi p đ c mãn nguy n". M iố ế ể ồ ở ướ ố ế ượ ệ ọ

ng i th ng v chí h ng cùng d n dò gi gìn thân th . M t hôm th nhân v ngườ ươ ề ướ ặ ữ ể ộ ị ắ

ng i, n m ngo nh m t vào t ng l y tay móc c h ng r i ch t. T Đ c năm thườ ằ ả ặ ườ ấ ổ ọ ồ ế ự ứ ứ

13 (1860), vi c đó đ&#7871;n tai vua, L th n cho hành đ ng c a th h n b cệ ễ ầ ộ ủ ị ơ ậ

trung th ng mà tính hi u thu n l i càng cao th ng, vua th ng cho bi n ng chườ ế ậ ạ ượ ưở ể ạ

ch vàng và d ng nhà ph ng treo lên.ữ ự ườ

Đoàn Th Tri nị ệ

Ng i t nh Qu ng Bình. Cha m đã đ n tu i già ch sinh đ c m t gái, quíườ ỉ ả ẹ ế ổ ỉ ượ ộ

nh hòn ng c bích l n. Khi l n đ nh k t hôn, th đ u không ch u, cha m l y làmư ọ ớ ớ ị ế ị ề ị ẹ ấ

lo s nh qu phi n mai quá tu n ba b y chăng. Th dò bi t ý ki n, bèn t i mợ ư ả ế ầ ả ị ế ế ớ ẹ

v a thu t v a khóc r ng: "Thân hèn y u nh con, m t khi l y ch ng, th i cha mừ ậ ừ ằ ế ư ộ ấ ồ ờ ẹ

l y ai ph ng d ng. Xin không l y ch ng, đ đ c c m n c nuôi n ng cha mấ ụ ưỡ ấ ồ ể ượ ơ ướ ấ ẹ

đ n h t tu i tr i, còn vi c khác con không đoái t ng đ n". Sau đ c nh chíế ế ổ ờ ệ ưở ế ượ ư

nguy n. T Đ c năm th 17 (1864) cho bi n vàng trinh n và b c the, d ng nhàệ ự ứ ứ ể ữ ạ ự

ph ng treo lên.ườ

Phan Th Y nị ế

Ng i huy n La S n, t nh Hà Tĩnh. G cho c nhân Thanh Ch ng là Vũườ ệ ơ ỉ ả ử ở ươ

Đ c H u làm k th t. Đ c linh 2 năm ch ng ch t ch a có con cái, th ng khócứ ậ ế ấ ượ ồ ế ư ươ

th ng thi t, mu n l y dao con t h y ho i cái thân, h hàng ph i khuyên gi i. Sauố ế ố ấ ự ủ ạ ọ ả ả

khi nh p quan l i l y cái khăn nhi u c a ng i ch ng đã ch t y, treo lên xà nhàậ ạ ấ ễ ủ ườ ồ ế ấ

ý mu n t t n. Ng i thân c n c u kh i, lúc t ng chung m n th xây m , t iố ự ậ ườ ậ ứ ỏ ố ướ ợ ồ ớ

tr c m l y g ch đánh vào đ u m t g n đo n tuy t. Ng i đàn bà ph vi cướ ồ ấ ạ ầ ặ ầ ạ ệ ườ ụ ệ

cùng th ngõa kêu c u, thân thu c đem v thu c men nuôi n ng. B y gi tu i v aợ ứ ộ ề ố ấ ấ ờ ổ ừ

20 nhi u ng i c n m i lái th h t th y đ u không ch u, gi ti t ngoài 30 năm,ề ườ ầ ố ị ế ả ề ị ữ ế

làng xóm đ u khen là trinh th o. T Đ c năm th 36 (1883) đ c nêu khen.ề ả ự ứ ứ ượ

Nguy n Th Viênễ ị

Ng i huy n Nghi L c, t nh Ngh An. V nhà ch ng sinh đ c 1 gái m iườ ệ ộ ỉ ệ ề ồ ượ ớ

đ c 1 tháng có l thì ch ng ch t. Tu i 20 góa gi ti t, trên th thân d i nuôiượ ẻ ồ ế ổ ở ữ ế ờ ướ

con đ c 10 năm có l . Sau khi b m ch ng ch t, có ng i trong xã mu n cượ ẻ ố ẹ ổ ế ườ ố ứ

hi p l y, th đêm đ n l y d i th t l ng treo lên th t c , đ c ng i nhà c u s ng,ế ấ ị ế ấ ả ắ ư ắ ổ ượ ườ ứ ố

t đ v sau gi chí tòng nh t. T Đ c năm th 36 (1883) đ c nêu khen.ừ ổ ề ữ ấ ự ứ ứ ượ

ht="0">

>

Nguy n Th Thu nễ ị ầ

Ng i huy n Qu ng Đi n, t nh Th a Thiên. Năm 17 tu i g cho sinh đ xãườ ệ ả ề ỉ ừ ổ ả ồ

Xuân Tùy là Hoàng Đ o. Th con gái nhà giàu, cày c y chăm ch vi c nhà, l y l đ iạ ị ấ ỉ ệ ấ ễ ố

x v i ch ng và khuyên đi du h c đ đ c to i chí, sau Hoàng Đ o đ li n 2 khoaử ớ ồ ọ ể ượ ạ ạ ỗ ề

tú tài, có 2 con th i Đ o ch t. Tu i m i 25, goá gi ti t. B y gi 2 con còn nh ,ờ ạ ế ổ ớ ở ữ ế ấ ờ ỏ

ph i gói t di th đ đ i nghiêm tuy t ng i l qua l i, ng i làng có vi c giá thúơ ờ ư ể ợ ệ ườ ạ ạ ườ ệ

th i đ a l , t ch i không đ n. Có ng i c u c nh mu n l y th không thu n,ờ ư ễ ừ ố ế ườ ầ ạ ố ấ ị ậ

th ng b b c bách, th t v n mu n ch t, l i đ c c u kh i. R i t đó ch n lángườ ị ứ ị ự ẫ ố ế ạ ượ ứ ỏ ồ ừ ọ

gi ng đ d y con, m i khi khuyên h c l i ch y n c m t d y con đ tr n chíề ể ạ ỗ ọ ạ ả ướ ắ ạ ể ọ

ng i tr c và nói r ng : "Các con chăm h c ta có kh ti t cũng cam". Trong khiườ ướ ằ ọ ổ ế

ng i, th ng đ roi v t, h con ch i l i là b trách đánh. Ng i ta cho là nghiêmồ ườ ể ọ ễ ơ ườ ị ườ

m u; khi 2 con tr ng thành th i th đã quá 60 tu i. T Đ c năm th 36 (1883)ẫ ưở ờ ị ổ ự ứ ứ

h u t đem vi c tâu lên, đ c nêu khen bi n ng ch ti t ph h ng bình và cho b cữ ư ệ ượ ể ạ ế ụ ạ ạ

the. Sau con là Hoàng Liên, Hoàng Thông đ u đ c nhân, cùng nhau k ti p đ cề ỗ ử ế ế ượ

t h ch cho v ph ng d ng th a hoan, chân lý cho là vinh d , th h ng th 77ờ ị ề ụ ưỡ ừ ự ị ưở ọ

tu i. Liên làm đ n Tri ph r i ch t. Thông hi n nay làm Th đ c Vi n Hàn lâm,ổ ế ủ ồ ế ệ ị ộ ệ

sung tr giáo Qu c H c.ợ ố ọ

Đào Th Hi n Ng i t nh Hà Tĩnh. 16 tu i m i h a g ch ng, sính l đã đị ể ườ ỉ ổ ớ ứ ả ồ ễ ủ

ch a k p v nhà ch ng nh ng tình đã in sâu, r i ch ng b m ch t, th t i ch uư ị ề ồ ư ồ ồ ị ố ế ị ớ ị

tang và xin l i nuôi m ch ng. M thúc ép ph i v nhà, đêm đ n treo c t v n,ở ạ ẹ ồ ẹ ả ề ế ổ ự ẫ

ng i láng gi ng bi t c u kh i. R i t đó qua thăm m ch ng r p mình xu ngườ ề ế ứ ỏ ồ ừ ộ ồ ạ ố

đ t kêu khóc, đ a v nhà m , đ n đêm th huy t ch t. Ki n Ph c năm đ uấ ư ề ẹ ế ổ ế ế ế ướ ầ

(1884) đ c nêu khen.ượ

<div height="0">

Lê Th Nhâmị

Ng i huy n L D ng, t nh Qu ng Nam. Tu i tr đã bi t khuôn phép. L yườ ệ ễ ươ ỉ ả ổ ẻ ế ấ

ch ng là Nguy n Văn Ch t đ 1 trai tên là H u Quang. Đ c 1 năm Văn Ch t mồ ễ ấ ẻ ữ ượ ấ ố

ch t. Th tu i 20, góa gi chí, ph ng d ng b m ch ng, đón th y d y con,ế ị ổ ở ữ ụ ưỡ ố ẹ ồ ầ ạ

mong c g ng thành đ t. Khi H u Quang thi đ c nhân, Đ ng Khánh năm th 2ố ắ ạ ữ ỗ ử ồ ứ

(1887), t nh th n đem vi c tâu lên, đ c nêu khen và th ng ngân bài cùng b cỉ ầ ệ ượ ưở ạ

l ng.ạ

H u Quang tr c đây không ch u nh nh p theo ng y ph đ c th ng thữ ướ ị ơ ớ ụ ỉ ượ ưở ụ

hàm giáo th , làm Hu n đ o huy n Qu S n.ụ ấ ạ ở ệ ế ơ

QUY N 45Ể

TRUY N CÁC NGH CH TH N - M C IỆ Ị Ầ Ụ

Lê Văn Khôi

Nguyên h B , con m t th m c Cao B ng là Văn Ki n, khi l thu c tòngọ ế ộ ổ ụ ằ ệ ệ ộ

quân, cho l y h công đ ng (111) là Nguy n H u, sau theo ngh ch đ i theo h c aấ ọ ồ ễ ự ị ổ ọ ủ

Duy t là Lê, vì tr c kia nguyên thu c d ;i tr ng c a Lê Văn Duy t. Lúc nh cóệ ướ ộ ướ ướ ủ ệ ỏ

võ l c và kh e m nh tuy t v i. Gia Long năm th 18 (1819) 2 tr n Thanhượ ỏ ạ ệ ờ ứ ở ấ

Ngh và Thanh Bình (nay đ i là Ninh Bình) Thiên Quan (tên ph , nay đ i là Nhoệ ổ ủ ổ

Quan), nh ng l u dân th ph t h p nhau làm gi c, quan s t i không ki m chữ ư ổ ỉ ụ ọ ặ ở ạ ề ế

n i.ổ

Vua sai T quân Lê Văn Duy t t i đó đ kinh l c, Khôi m quân l thu cả ệ ớ ể ượ ộ ệ ộ

d i tr ng, b t d p th ng có công, Duy t yêu cho làm tr o sĩ (chân tay lôngướ ướ ắ ẹ ườ ệ ả

cánh). Đ u năm Minh M ng (1820) Duy t vào làm T ng tr n Gia Đ nh, đemầ ạ ệ ổ ấ ở ị

Khôi cùng nh ng ng i t i ph m ra thú đ c mi n B c Thành l thu c sai phái,ữ ườ ộ ạ ượ ễ ở ắ ệ ộ

th ng c t nh c Khôi làm đ n Phó v úy v Minh Nghĩa. Khôi d a th l c c aườ ấ ắ ế ệ ở ệ ự ế ự ủ

Duy t làm nhi u đi u ngang ng c, ho c b t bi n binh lên r ng đ n g , nhân đóệ ề ề ượ ặ ắ ề ừ ẵ ỗ

t ti n l y g ván bán cho ng i n c Thanh hay đóng làm thuy n riêng. Sau khiự ệ ấ ỗ ườ ướ ề

Duy t ch t, Gia Đ nh thành đ i làm t nh Phiên An, đ t ra nh ng ch c : t ng đ c,ệ ế ị ổ ỉ ặ ữ ứ ổ ố

b chánh, án sát, lãnh binh. B chính s là B ch Xuân Nguyên v n hà kh c cùngố ố ứ ạ ố ắ

v i T ng đ c là Nguy n Văn Qu tâu xin b t Khôi nghiêm xét, r i trích ra nh ngớ ổ ố ễ ế ắ ồ ữ

vi c đã qua mu n b t đ n t i. Nhân đó b Duy t đã ch t đi cũng m c t i. Khôiệ ố ắ ề ộ ắả ệ ế ắ ộ

đem lòng oán v ng m u vi c b t pháp, bèn cùng v i ng i đ ng án là Nguy nọ ư ệ ấ ớ ườ ồ ễ

Văn B t, nguyên làm Phó v úy v T b o nh t, ng m h p các đ ng s là : Tháiộ ệ ở ệ ả ả ấ ầ ọ ồ ự

Công Tri n làm V úy v T b o nh (tr xu ng đ u l thu c theo Văn Duy t,ề ệ ở ệ ả ả ị ở ố ề ệ ộ ệ

hi n đóng trong thành), Lê Đ c L c làm Phó v úy, L u Tín ty Hành nhân, Đ ngệ ắ ự ệ ư ở ặ

Vĩnh Ung làm Phó qu n c Thanh Thu n, Vũ Vinh Ti n là anh ng i v lẽ c aả ơ ậ ề ườ ợ ủ

Duy t, D ng Văn Nhã đ i Lâm xa t quân, và Nguy n Văn Trám đ i H iệ ươ ở ộ ả ễ ở ộ ồ

l ng, Khôi b o r ng : "cái án g ván thuy n ghe đ u do Xuân Nguyên trích phátươ ả ằ ỗ ề ề

ra, không gi t h , h cũng s p hãm h i ta. L i m n ti ng nói thêm, ta nghe conế ọ ọ ắ ạ ạ ượ ế

cháu nhà Lê B c Kỳ đã l n c p hai, ba t nh, th ng có th đ a t i khuyên ta đở ắ ấ ướ ỉ ườ ư ư ớ ể

làm n i ng xa. V y nay quân t nh thành có ít và s sài vi c phòng th , ta đãộ ứ ở ậ ở ỉ ơ ệ ủ

d đ c Qu n c Nguy n Văn Tân và Su t đ i Nguy n Văn Chân T ng c , l aụ ượ ả ơ ễ ấ ộ ễ ở ượ ơ ự

l y voi chi n ph c binh ngoài, và su t đ i c Phiên dũng, gi c a Hoài Lai làấ ế ụ ở ấ ộ ở ơ ữ ử

Quách Ng c Khuy n làm n i ng trong. N u nhân c h i lén phát tr c chémọ ế ộ ứ ở ế ơ ộ ướ

Xuân Nguyên, th b t T ng đ c, Án sát, Lãnh binh mà gi l y thành, th i vi c l nứ ắ ổ ố ữ ấ ờ ệ ớ

có th thành". M i ng i đ u theo, l i c đã đ nh, ch p t i Khôi đem h n 60ể ọ ườ ề ờ ướ ị ậ ố ơ

ng i trong đ ng đ u c m dao g m l y v i tr ng b t đ u làm ghi, và 5 th t voiườ ả ề ầ ươ ấ ả ắ ị ầ ớ

do c a Hoài Lai vào th ng t i s nh đ ng b chính. B ch Xuân Nguyên nghe bi nử ẳ ớ ả ườ ố ạ ế

l n tr n, b n gi c vào s nh đ ng t ng đ c Nguy n Văn Qu và con ch ng ch iẻ ố ọ ặ ả ườ ổ ố ễ ế ố ọ

đ u g p h i. Án sát Nguy n Ch ng Đ t, Lãnh binh Nguy n Qu ch y ra ngoàiề ặ ạ ễ ươ ạ ễ ế ạ

thành tr n thoát. Còn Xuân Nguyên cũng b gi c b t. B y gi là hôm 18 thố ị ặ ắ ấ ờ ��ng

5, năm th 14 (1833). Gi c Khôi b t đ c Xuân Nguyên, đem đ ng t i nhà riêngứ ặ ắ ượ ả ớ

c a Duy t b o v i v Duy t là Đ Th Ph n r ng : "tôi ngày th ng cùng v i Xuânủ ệ ả ớ ợ ệ ỗ ị ấ ằ ườ ớ

Nguyên v n không có hi m thù, mà Xuân Nguyên l i hà kh c b i vi c đã qua r iố ề ạ ắ ở ệ ồ

và nói không đào x ng c t m Duy t th i không thôi. B n tôi là thu c h cươ ố ở ộ ệ ờ ọ ộ ạ ả

không th nh n n i đ c vi c bi n ngày nay là b i Xuân Nguyên. Xin cho l y mể ẫ ạ ượ ệ ế ở ấ ỡ

Xuân Nguyên đ t t m Duy t đ h gi n". Đ Th khóc nói r ng : "B n ng iố ế ồ ệ ể ả ậ ỗ ị ằ ọ ươ

làm , ph i m c t i v i tri u đình mà m c a Duy t cũng đ n ph i đào". Khôiế ả ắ ộ ớ ề ồ ủ ệ ế ả

đem Xuân Nguyên đi và thu c h là Nguy n Tr ng Hi u đ u chém c r i chi mộ ạ ễ ươ ệ ề ả ồ ế

c thành. Gi t tên đ lao ng c th t là Nguy n Nh Xuân, tha các tù ph m đứ ế ề ở ụ ấ ễ ư ạ ể

cùng s ng ch t v i đ ng. V thuy n ghe và voi đ u chi m c h t, r i t x ng làmố ế ớ ả ề ề ề ế ứ ế ồ ự ư

nguyên suý làm ng y n, đ t ng y m c. Khôi cho Thái Công Tri n làm Trung quânụ ẩ ặ ụ ụ ề

th ng lĩnh, Lê Đ c L c làm Trung quân phó t ng, Nguy n Văn Tr m (ng i t nhố ắ ự ướ ễ ắ ườ ỉ

H ng Yên b t i tù phát vãng làm lính) làm Ti n quân th ng lĩnh, Nguy n Vănư ị ộ ề ố ễ

Thông làm Ti n quân phó t ng, D ng Văn Nhã T quân th ng lĩnh, Hoàngề ướ ươ ả ố

Nghĩa Th (nguyên là đ i Lâm xa t quân) làm T quân phó t ng, Vũ Vĩnh Ti nư ộ ở ả ả ướ ề

làm H u quân th ng lĩnh. Tr n Văn Tha (nguyên là đ c v n, can kho n ch choữ ố ầ ố ậ ả ở

ng y nghi t) làm Th y quân phó t ng, Nguy n Văn Tâm làm T ng quân hụ ệ ủ ướ ễ ượ ộ

nguyên. Nguy n Văn Chân làm T ng quân th ng lĩnh, Quách Ng c Quy n làm Đôễ ượ ố ọ ế

qu n lĩ;nh (v sau Ng c Khuy n cùng Văn Chân, Văn Tâm dòng dây xu ng thànhả ề ọ ế ố

ra thú, gi i v kinh đ u b chém), Đ ng Vĩnh Ung làm L i b Thái Khanh, Nguy nả ề ề ị ặ ạ ộ ễ

Văn Qu (nguyên T quân cai án) làm H b Thái khanh, Nguy n Văn Hòaế ả ộ ộ ễ

(nguyên viên ngo i lang B Hình) làm Binh b Thái khanh kiêm Hình b , Tr ngạ ộ ộ ộ ươ

Văn Tu (nguyên T quân t b ) làm Công b Thái khanh. Còn th i ng y x ng là 5ế ả ư ạ ộ ờ ụ ư

đ n, 5 khuông, 5 d c các s c r t nhi u. R i làm t ng y h ch l c trình bày choồ ự ắ ấ ề ồ ờ ụ ị ượ

nhân dân quanh t nh bi t là : ng đ khôi ph c nghi p nhà Lê. L i nói Lê Vănỉ ế ứ ể ụ ệ ạ

Duy t đã ch t r i là ân suý c a h không có can ph m cũng b l i, vì đó d y binhệ ế ồ ủ ọ ạ ị ỗ ấ

đ ph c thù cho Duy t". B y gi nh ng ng i h c đ o Gia tô t nh h t, cùngể ụ ệ ấ ờ ữ ườ ọ ạ ở ỉ ạ

ng i n c Thanh t i đ u ng và ng i man Quan Hóa v i lính đào ngũ 3 đ i :ườ ướ ớ ầ ụ ườ ớ ở ộ

Thanh Thu n, An Thu n, B c Thu n đ u t i quy ph c trong kho ng ch a đ cậ ậ ắ ậ ề ớ ụ ả ư ượ

m t tu n đã nhi u đ n vài nghìn. Tr c h t sai b n Lê Đ c L c và L u Tín xâmộ ầ ề ế ướ ế ọ ắ ự ư

nhi u t nh Biên Hòa. Su t đ i t ng c phái t i ngăn gi là Nguy n Văn Khi nễ ỉ ấ ộ ượ ơ ớ ữ ễ ể

đem lòng n i ph n xua voi t i lo n đ quân ta. Qu n c là Tr n Văn Khanh cùngộ ả ớ ạ ả ả ơ ầ

Phó lãnh binh Phiên An là Gi Ti n Chiêm không th đ; ch n i đ u lui ch y vàở ả ế ể ị ổ ề ạ

Phó qu n c th y binh là Ngô Văn Hóa cũng b gi c đánh thua. Gi c th a thả ơ ở ủ ị ặ ặ ừ ế

th ng t nh thành, b n th ph là Vũ H u Quýnh binh ít khó ch ng đem thân bi nẳ ỉ ọ ự ủ ữ ố ề

binh t ng ch y t i tr m Thu n Biên. Gi c lén chi m c thành, Lê Đ c L c ng yượ ạ ớ ạ ậ ặ ế ứ ắ ự ụ

x ng là Tr n th , cho Đ Văn D (D v n h công tính Nguy n H u vì theo gi cư ấ ủ ỗ ự ự ố ọ ễ ự ặ

nên đ i theo h m là h Đ , khi tr c làm hi p tr n Hà Tiên can án l n thi uổ ọ ẹ ọ ỗ ướ ệ ấ ở ấ ế

tài s n sao chép đ sung công, ph i trói b ng c thành Phiên An, gi c Khôi thaả ể ả ỏ ụ ở ặ

cho làm Hình b thi u khanh) làm Hi p tr n công coi c Hùng th ng c a ng yộ ế ệ ấ ơ ắ ủ ụ

(nguyên là b n ca nhi c a Lê Văn Duy t).ọ ủ ệ

Khi tr c gi c Khôi gây bi n, Phó lãnh binh Phiên An là Gi Ti n Chiêm ướ ặ ế ở ả ế ở

x ng thuy n ngoài thành, đem lính th y c và dân phu ph c n đã t i c a thànhưở ề ủ ơ ụ ậ ớ ử

2 l n giao chi n không đ ch n i, b th ng ch y lui, cùng v i Án sát Nguy nầ ế ị ổ ị ươ ạ ớ ễ

Ch ng Đ t và Lãnh binh Nguy n Qu (sau cùng v i Ch ng Đ t phái đi ra s cươ ạ ễ ế ớ ươ ạ ứ

chu c t i đ u b t l c ph i t i c ) cáo c p t i t nh Biên Hòa, Th ph là Vũ Quýnhộ ộ ề ấ ự ả ộ ả ấ ớ ỉ ự ủ

đem vi c tâu lên.ệ

Vua truy n l nh cho th T ng đ c là Lê Ph c B o li u đem bi n binh t iề ệ ự ổ ố ướ ả ệ ề ớ

ngay Phiên An và quy n lĩnh T ng đ c An Biên; l i sai t nh Bình Đ nh phái Lãnhề ổ ố ạ ỉ ị

binh là Lê Sách đem Qu n c c Đ nh dũng là Đ ng Văn Quyên cùng 300 bi nả ơ ơ ị ặ ề

binh, và 2 t nh Phú Yên, Khánh Hòa đ u phái 1 qu n c cùng 200 bi n binh, v iỉ ề ả ơ ề ớ

t nh Bình Thu n phái Lãnh binh là Lê Văn Nghĩa cùng 300 bi n binh t i theoỉ ậ ề ớ

Ph c B o sai phái. L i b th H u quân đô th ng Ph ch ng ph s là Phanướ ả ạ ổ ự ậ ố ủ ưở ủ ự

Văn Thúy làm th o ngh ch H u t ng quân và Th ng th H b là Tr ng Minhả ị ữ ướ ượ ư ộ ộ ươ

Gi ng làm Tán quân v đ i th n, c p cho s c n kỳ bài và thanh ki m hoàng kimả ụ ạ ầ ấ ắ ấ ế

đ u 1 chi c, coi đem lính kinh th ng t i Phiên An. Đ ng th i l i sai Phó v úy về ế ẳ ớ ồ ờ ạ ệ ệ

C m y là Đoàn Dũ và th Phó v úy v Vũ Lâm là Phan Văn Song 73;i đ ng tr mẩ ự ệ ệ ườ ạ

t i t nh Biên Hòa h i đ ng v i Lê Sách chia nhau ch huy các bi n binh mà nh ngớ ỉ ộ ồ ớ ỉ ề ữ

t nh : Bình Đ nh, Phú Yên, Bình Thu n, Khánh Hòa đã ph i t i, và ch n l a voiỉ ị ậ ả ớ ọ ự

chi n kh e m nh d t n, ho c 5, 6 th t, ho c 3, 4 th t t i đ ra s c đánh d p.ế ỏ ạ ữ ợ ặ ớ ặ ớ ớ ổ ứ ẹ

V a g p báo t nh Biên Hòa đã b gi c hãm ngăn tr con đ ng ti n c a ta.ừ ặ ỉ ị ặ ở ườ ế ủ

Vua l i truy n d cho T ng đ c An Hà là Lê Đ i C ng thúc đ c binh dũngạ ề ụ ổ ố ạ ươ ố

b i thuy n thu n dòng tr vào, h i cùng v i quan binh Long T ng. L i chia saiơ ề ậ ở ộ ớ ở ườ ạ

V úy Th n c h u v là Nguy n Văn Niên, Phó v úy là Tr n Công Đi u cùngệ ở ầ ơ ậ ệ ễ ệ ầ ề

V úy Ban tr c t v là Ph m H u Tâm, Phó v úy Nguy n Đ c Hu n và Phó vệ ở ự ả ệ ạ ữ ệ ễ ứ ấ ệ

úy Long vũ ti n v là Nguy n H u Chính đ u cai qu n lính v mình v i pháoở ề ệ ễ ữ ề ả ệ ớ

th th y s đi thuy n đ u 20 chi c có l , mang theo súng ng đ n d c. Quanủ ủ ư ề ề ế ẻ ố ạ ượ

quân chia làm 2 đ ng, m t đ ng lái t i Bình Thu n theo Ti t ch th o ngh chườ ộ ườ ớ ậ ế ế ả ị

h u t ng quân; m t đ o lái t i c a bi n Vĩnh Long, th ng t i An Giang theo Lêữ ướ ộ ạ ớ ử ể ẳ ớ

Đ i C ng, r i do đ ng sau thu n dòng mà xu ng t i thành Phiên An góp s cạ ươ ồ ườ ậ ố ớ ứ

cùng d p; Lê Văn Nghĩa t t nh Bình Thu n cùng v i nguyên Án sát là Tôn Th tẹ ừ ỉ ậ ớ ấ

Gia (vì can án ph i tri t v kinh đ i ch , nay tình nguy n đi tòng chinh) thân đ cả ệ ề ợ ỉ ệ ố

binh t ng ti n t i Biên Hòa g p ng y đ ng là Cai c Tr n Minh Thi n (nguyên làượ ế ớ ặ ụ ả ơ ấ ệ

con L b tham tri Tr n Minh Nghĩa làm cai đ i Biên Hùng) gi Long Thành đ tễ ộ ầ ộ ở ữ ặ

đ n ch ng c . B n Nghĩa cùng v i Th ph Vũ Quýnh đánh phá đ c, chém Tr nồ ố ự ọ ớ ự ủ ượ ầ

Minh Nghĩa và h n 10 th c p ng y đ u m c, r i th a th ng th ng t i t nh thành.ơ ủ ấ ụ ầ ụ ồ ừ ắ ẳ ớ ỉ

Ng y Tr n th là L c, ng y Hi p tr n là D b thành ch y tr c, bèn ti n lên l yụ ấ ủ ự ụ ệ ấ ư ỏ ạ ướ ế ấ

l i thành. Ph c B o ti n t i sông Phi u Giang (thu c đ a gi i Phiên An) lòng cònạ ướ ả ế ớ ế ộ ị ớ

s s t d ng binh không ti n, y cho Lãnh binh An Giang là Lê Văn Th ng đóngợ ệ ừ ế ủ ở ườ

gi sông Tra Giang ( cu i dòng sông Phi u). Khôi sai đ ng phái là Thái Côngữ ở ố ế ả

Tri u, D ng Văn Nhã, Nguy n Văn Tr m và Vũ Vĩnh L c đem binh thuy n doề ươ ễ ắ ộ ề

sông l n đi xu ng, m i m t tr n giao phong gi c đã ph n nhi u đem đ h a côngớ ố ớ ộ ậ ặ ầ ề ồ ỏ

hóa khí b n ra. Quân ta ch ng đ ch không n i đ u l i sông ch y. Th ng b gi cắ ố ị ổ ề ộ ạ ườ ị ặ

b t (sau Th ng không ch u khu t gi c bèn gi t); Ph c B o l i sai Phó lãnh binhắ ườ ị ấ ặ ế ướ ả ạ

Đ nh T ng là Nguy n Văn Chính ti p chi n cũng thua, thuy n ghe khí gi i m tở ị ườ ễ ế ế ề ớ ấ

h t v gi c. M t chi c a gi c l i theo con sông nh th ng xu ng sông Phi u.ế ề ặ ộ ủ ặ ạ ỏ ẳ ố ế

Ph c B o ho ng h t lui ch y đóng quân C u Úc (đ u đ a gi i Đ nh T ng).ướ ả ả ố ạ ở ầ ầ ị ớ ị ườ

Gi c th a th ng đu i dài, quân ta đ u v . Lê Đ i C ng Đ nh T ng nghe đ cặ ừ ắ ổ ề ỡ ạ ươ ở ị ườ ượ

tin đem quân rút lui t i sông Ba L y (ti p đ&#7883;a đ u An Giang). Binh dân ớ ầ ế ầ ở

thành Đ nh T ng náo đ ng tr n tránh g n h t. Ph c B o đi chi c thuy n nhị ườ ộ ố ầ ế ướ ả ế ề ỏ

lui đ b n đò ngoài thành, quân gi c đu i g p Ph c B o ch y v Vĩnh Long,ỗ ở ế ặ ổ ấ ướ ả ạ ề

Th ph Đ nh T ng là Tô Trân và Án sát là Ngô Bá Tu n th845;y t h u ch cònự ủ ị ườ ấ ả ữ ỉ

vài m i ng i, li u không th ch ng đ c cũng ch y. Gi c bèn chi m c , cho đươ ườ ệ ể ố ượ ạ ặ ế ứ ồ

đ ng là Lê Vi t Ch ng (nguyên là cai đ i B c Thu n) làm Tr n ph , Bùi Vănả ế ươ ộ ở ắ ậ ấ ủ

Thu n (nguyên Binh tào t v ) làm Tuyên ph , Hoàng Công Bách (nguyên Hìnhậ ư ụ ủ

tào t v ) làm Tham ph . Gi c đã l y đ c t nh Đ nh T ng, đem binh thuy n t iư ụ ủ ặ ấ ượ ỉ ị ườ ề ớ

đ sông Đôi (thu c Vĩnh Long giáp đ u đ a gi i An Giang), Lê Đ i C ng đánhỗ ộ ầ ị ớ ạ ươ

nhau b thua lui đóng An Giang. Phó lãnh binh là Vũ Văn Th ng b gi c b t đ cị ườ ị ặ ắ ượ

(sau không ch u khu t b gi c gi t). Gi c bèn thu n dòng th ng xu ng Long H ;ị ấ ị ặ ế ặ ậ ẳ ố ồ

Án sát Vĩnh Long là Doãn U n cùng th y binh Phó qu n c là Tr ng Ph c Thùyẩ ủ ả ơ ươ ướ

ngoài thành thân đ c binh dân ch ng gi . Gi c nhân có gió phóng h a. Ph cở ố ố ữ ặ ỏ ướ

B o cùng B chính là Ph m Ph c Thi n b thành ch y tr c (Ph c B o r i bả ố ạ ướ ệ ỏ ạ ướ ướ ả ồ ị tên th ng đ n An Thái là Hoàng Văn S ng b t n p cho gi c, đ a v thànhủ ự ở ồ ươ ắ ộ ặ ư ề

Phiên An, sau quan quân vây thành b n pháo vào, Ph c B o b trúng pháo ch t,ắ ướ ả ị ế

còn Ph m Ph c Thi n b dân Long H b c bách ph i đ u hàng gi c, sau l n tr nạ ướ ệ ị ồ ứ ả ầ ặ ẻ ố

v thú, ph i t i giam đ i l nh chém). S c U n không th ch ng đ c cũng ch y,ề ả ộ ợ ệ ứ ẩ ể ố ượ ạ

thành b hãm, gi c đ t đ đ ng là Hoàng Văn Thông (nguyên chánh đ i tr ngị ặ ặ ổ ả ộ ưở

su t đ i ph Ki n An công ng y x ng H u quân h u đ n) làm Tr n ph , Tr nấ ộ ở ủ ế ụ ư ữ ữ ồ ấ ủ ầ

Kh c Do n (nguyên cai đ i An Thu n) làm phó, Nguy n Văn Nghi (nguyên Binhắ ạ ộ ậ ễ

tào t v , ng y x ng H b thi u khanh) làm Tuyên ph , Đào Duy Ph c làm phóư ụ ụ ư ộ ộ ế ủ ướ

(ng y x ng Binh b thiêm s ).ụ ư ộ ự

Đ i C ng t khi thua tr n sông Đôi lui v t nh l An Giang (t c đ n Chuạ ươ ừ ậ ở ề ỉ ỵ ứ ồ

Đ c), quân đ u tan nát, bèn th ng l ng y cho B chính Nguy n Văn B nh, Ánố ề ươ ượ ủ ố ễ ỉ

sát Bùi Văn Lý l i phòng h , mà t mình sang Nam Vang đòi tri u lính Phiên t iở ạ ộ ự ệ ớ

c u vi n. Ch a k p binh thuy n c a gi c đã th a th ng ti p đ n, quan quânứ ệ ư ị ề ủ ặ ừ ắ ế ế

phòng h y u t, thoáng th y đã s hãi v ch y. Đ i C ng ch y sang Th Lăngộ ế ớ ấ ợ ỡ ạ ạ ươ ạ ế

(tên đ t c a n c Chân L p), t nh thành b hãm vào tay gi c, B nh b b t (sauấ ủ ướ ạ ỉ ị ặ ỉ ị ắ

nhân s h tr n v thú, ph i cách ch c ra s c chu c t i) Lý t gieo mình xu ngơ ở ố ề ả ứ ứ ộ ộ ự ố

sông, th h nh y theo c u đ c thoát. Gi c th ng t i Hà Tiên, th ph là Ph mủ ạ ả ứ ượ ặ ẳ ớ ự ủ ạ

Xuân Bích, án sát là Tr n Văn Qu n đã b đ i H i l ng, Biên l ng thu c t nh h iầ ả ị ộ ồ ươ ươ ộ ỉ ạ

tr c r i. Gi c bèn đ t nguyên tr n th h u trí là M c Công Du làm Tr n ph , màướ ồ ặ ặ ấ ủ ư ạ ấ ủ

đ ng phái là Tr n Hi u Trung làm Tuyên ph , em Du là Công Tài và con là H uả ầ ệ ủ ầ

Di u đ u làm th ng lĩnh s cùng h n 10 v n ng i v đ i H i l ng, B c thu nệ ề ố ứ ơ ạ ườ ề ộ ồ ươ ắ ẩ

chi m c gi đó (khi tr c Khôi làm ph n, con Du là H u Hy theo gi c, Ph mế ứ ữ ướ ả ầ ặ ạ

Xuân Bích m t đòi Du cùng Công Tài trói giam).ậ

B y gi vi c quân báo các t nh đ n luôn, vua l i cho Trung quân đô th ngấ ờ ệ ở ỉ ế ạ ố

Ph ch ng ph s là T ng Ph c L ng làm Th o ngh ch t t ng quân vàủ ưở ủ ự ố ướ ươ ả ị ả ướ

Th n sách h u dinh th ng ch là Nguy n Xuân làm Tham tán đ i th n, L b h uầ ậ ố ế ễ ạ ầ ễ ộ ữ

th lang là Tr ng Ph c Đĩnh làm Tán t ng quân v , Ti n quân đô th ng Phị ươ ướ ươ ụ ề ố ủ

ch ng ph s là Tr n Văn Năng làm Bình kh u t ng quân, Hi p bi n đ i h c sĩưở ủ ự ầ ấ ướ ệ ệ ạ ọ

là Lê Đăng Doanh và Vũ Lâm dinh t d c th ng ch là Nguy n Văn Tr ng đ u làmả ự ố ế ễ ọ ề

Tham tán đ i th n, Binh b th lang là Tr n Ch n làm Tán t ng quân v , c p choạ ầ ộ ị ầ ấ ươ ụ ấ

s c n kỳ bài và cho t ng quân tham tán thanh ki m hoàng kim đ u 1 chi c,ắ ấ ướ ế ề ế

qu n lĩnh binh thuy n ti n phát. Đ o Th o ngh ch t t ng quân do c a bi nả ề ế ạ ả ị ả ướ ử ể

Vĩnh Long, Đ nh T ng và đ o Bình kh u t ng quân do c a bi n C n Gi th ngị ườ ạ ấ ướ ử ể ầ ờ ẳ

t i Phiên An, chia ra đánh d p. L i cho th n sách trung dinh th ng ch là Hoàngớ ẹ ạ ầ ố ế

Đăng Th n t i nhanh Biên Hòa sung làm Tham tán đ i th n qu n lĩnh bi n binh ậ ớ ạ ầ ả ề ở

5 c : Nghiêm uy, Hùng uy, Tráng uy, Ph n uy và Th n uy, theo Th o ngh ch h uơ ấ ầ ả ị ữ

t ng quân là Phan Văn Thuý đánh gi c và phái C m y bi n binh đi thuy n tu nướ ặ ẩ ề ề ầ

h i ch nhi u nh ng pháo quá s n b ng đ ng b ng s t và thu c đ n t i chả ở ề ữ ơ ằ ồ ằ ắ ố ạ ớ ỗ

quân đóng. Sau đó trong Kinh phái Đoàn Dũ và Phan Văn Song chia nhau đ c su tố ấ

binh t ng các k ti p đ u đ n. B y gi t nh Biên Hòa đã do quân ta l y l i đ c,ượ ế ế ề ế ấ ờ ỉ ấ ạ ượ

bèn t i Bình Đông (tên đ t thu c Biên Hòa) đ t l p đ n tr i phòng th . Vũ Quýnhớ ấ ộ ặ ậ ồ ạ ủ

phái y quân c c Trung hùng là Tr n Văn Khanh đem binh thuy n đóng giủ ơ ở ơ ầ ề ữ

c a sông Ph c Long, g p 5 chi c thuy n gi c t c a bi n Phù Gai t i, Khanh bử ướ ặ ế ề ặ ừ ử ể ớ ỏ

thuy n ch y, gi c bèn th ng t i t nh thành. Viên lãnh binh m i th c th làề ạ ặ ẳ ớ ỉ ớ ự ụ

Nguy n Văn Th c i ng a xông lên tr c. Vũ Quýnh cùng phái viên là Lê Đ cễ ị ưỡ ự ướ ứ

Ti m n i theo, lãnh binh Phiên An là Lê Sách (nguyên lãnh binh Bình Đ nh) cũngệ ố ở ị

thúc quân c s c đánh, c p đ c 1 chi c thuy n gi c, gi c lui v b bên h u.ố ứ ướ ượ ế ề ặ ặ ề ờ ữ

Đoàn Dũ cùng Lãnh binh Bình Thu n là Lê Văn Nghĩa và nguyên án sát Tôn Th tậ ấ

Gia t Bình Đông đ n ti p ng Văn Nghĩa b b n th ng v n c ng c i không đ ngừ ế ế ứ ị ắ ươ ẫ ứ ỏ ộ

đ y, Đoàn Dũ mang súng đi u th ng ng m thuy n gi c b n luôn gi t ch t 4 tên,ậ ể ươ ắ ề ặ ắ ế ế

quan quân m nh b o ùa đ n đánh, gi c nhi u tên b t th ng bèn lái ch y. Hômạ ạ ế ặ ề ị ử ươ ạ

sau gi c l i chia th y b đánh đ n g n đ n Bình Đông. Phan Văn Song đ c thúcặ ạ ủ ộ ế ầ ồ ố

binh t ng h t s c đánh, gi c rút lui, bèn đu i đ n đ ng cái quan, g p quânượ ế ứ ặ ổ ế ườ ặ

ph c binh c a gi c n p b i r m bên đ ng n súng pháo b n lung tung, Songụ ủ ặ ấ ở ụ ậ ườ ổ ắ

d n thân tr c sĩ t t b ch t vì tên đ c, C m y cai đ i là Tr n Văn Du ra s c ch ngấ ướ ố ị ế ộ ẩ ộ ầ ứ ố

ch i cũng b h i, quân ta v ch y. Gi c bèn t h p 8 chi c thuy n ch đ n t nhọ ị ạ ỡ ạ ặ ụ ọ ế ề ở ạ ở ỉ

thành l y pháo l n b n vào. Văn Nghĩa bó v t th ng đ ng tr c tr n, các đ oấ ớ ắ ế ươ ứ ướ ậ ạ

binh đ u t i gi t gi c, gi c l i d n đi. Khôi Phiên An nghe báo, sai ng y H uề ớ ế ặ ặ ạ ẫ ở ụ ậ

quân phó t ng là Nguy n Văn B t l i đem binh thuy n t c a bi n Phù Gia l i,ướ ễ ộ ạ ề ừ ử ể ạ

l i y riêng 1 chi đánh tr m Biên Long. Vũ Quýnh cùng Nguy n Văn Th 4 m tạ ủ ạ ễ ị ở ặ

t nh l h p binh coi gi đ đ i và y Phó lãnh binh Phiên An là Gi Ti n Chiêmỉ ỵ ợ ữ ể ợ ủ ở ả ế

t i Biên Long h p cùng v i nguyên Án sát Lê Văn L và Khánh Hòa Hòa th ng cớ ợ ớ ễ ắ ơ

qu n c là Vũ Văn Đ ng tùy c ngăn ch ng. Ch t th y 17 thuy n gi c chia làm 3ả ơ ặ ơ ố ợ ấ ề ặ

chi lái th ng t i bên thành đánh 3 m t ti n t h u và l y kh u quá s n th n côngẳ ớ ặ ề ả ữ ấ ẩ ơ ầ

đ i pháo cùng súng đi n th ng tên đ c b n lo n x r t nhi u. Lê Sách m t tạ ể ươ ộ ắ ạ ạ ấ ề ở ặ ả

đem viên qu n c c Đ nh dũng t nh Bình Đ nh là Đ ng Văn Quyên đ c thúcả ơ ở ơ ị ỉ ị ặ ố

đánh và b n pháo vào thuy n gi c đánh đ m 2 chi c, Quyên cũng b tên đ c b nắ ề ặ ắ ế ị ộ ắ

tin ch t. Nguy n Văn Th c i voi t i tr c sách ng, thuy n gi c rút sang b bênế ễ ị ưỡ ớ ướ ứ ề ặ ờ

h u. Lê Văn Nghĩa m t ti n cùng gi c đ i tr n, gi c s , nh ng gi cách gi aữ ở ặ ề ặ ố ậ ặ ợ ư ả ở ữ

sông b n t i không dám vào đ u. Đoàn Dũ m t h u, đem phó qu n c c Phúắ ớ ậ ở ặ ữ ả ơ ở ơ

tráng t nh Phú Yên là Tr n Văn Thi u cùng gi c b n giao nhau. Thi u ch t tr n.ỉ ầ ề ặ ắ ề ế ở ậ

Thuy n gi c chi t ti p đ n, h t th y lên b ùa đánh, quân ta nhi u ng i b tề ặ ở ả ế ế ế ả ờ ề ườ ị ử

th ng, Dũ cũng b th ng rút lui ra m t sau. .Đ o binh c a Vũ Quýnh, Lê Sáchươ ị ươ ặ ạ ủ

cũng lui ch y. M t chi quân c a gi c tràn đ n gi a đ ng, Văn Nghĩa cùng viênạ ộ ủ ặ ế ữ ườ

Phó qu n c c Thu n Nghĩa (khuy t tên) đ u b ch t, Tôn Th t Gia b gi c b tả ơ ở ơ ậ ế ề ị ế ấ ị ặ ắ

(sau cũng không khu t b gi t). Gi c l i t i chi m c thành, cho Nguy n Văn B tấ ị ế ặ ạ ớ ế ứ ễ ộ

làm Tr n ph , H Văn Hãn (nguyên t H b lang trung, ng y x ng H b thiêmấ ủ ồ ự ộ ộ ụ ư ộ ộ

s ) làm Tuyên ph , Hoàng Kim L ng (nguyên th ký quân Tr n Vũ, can ánự ủ ượ ư ở ấ

ph i cách ch c) làm Phó tuyên ph , l i sai ng y th y quân là L u Tín đem binhả ứ ủ ạ ụ ủ ư

thuy n h n 20 chi c đánh úp Biên Long, quan quân lui ch y t i tr m Thu n Biên.ề ơ ế ạ ớ ạ ậ

Phan Văn Thúy, Tr ng Minh Gi ng t t nh Bình Thu n đem đ i đ i binhươ ả ừ ỉ ậ ạ ộ

t ng phân phái cho th n c H u v , v úy là Tr n Văn Trí và Phó v úy làượ ầ ơ ữ ệ ệ ầ ệ

Tr ng Văn Ph ng đem lính v cùng v i Lê Văn L đi tr c làm ti n phong. H uươ ượ ệ ớ ễ ướ ề ữ

v v úy là Nguy n Văn Đoái, Phó v úy là Tr n Văn Trí và Phó v úy là Tr ngệ ệ ễ ệ ầ ệ ươ

Văn Ph ng đem lính v cùng v i Lê Văn L đi tr c làm ti n phong. H u v vượ ệ ớ ễ ướ ề ữ ệ ệ

úy là Nguy n Văn Đoái, phó v úy Ngô Tá Đàm đem lính v cùng v i phiên dũngễ ệ ệ ớ

phó qu n c là Lê Văn Do và nguyên tr n th Phiên An b cách ch c hi u l c làả ơ ấ ủ ị ứ ệ ự

Tr n Văn Thăng đi th hai, còn b n Thúy thân đem đ i binh k ti p ti n lên. Đ ngầ ứ ọ ạ ế ế ế ả

gi c quãng đ ng r ng rú và t h u n i hi m y u h p hòi đ t ph c binh b nặ ở ườ ừ ả ữ ơ ể ế ẹ ặ ụ ắ

súng pháo. Viên cai đ i Th n c là Nguy n Văn Môn và cai đ i T nh Man là Tr nộ ầ ơ ễ ộ ị ầ

Văn Th i đ u b b n ch t. Quân ta v a đánh v a ti n, gi c rút lui ra b sông Biênả ề ị ắ ế ừ ừ ế ặ ờ

Long k t tr n đ ch ng. Quan tr ng reo hò ùa t i đánh d . Gi c thua to, ho cế ậ ể ố ố ớ ữ ặ ặ

nh y xu ng sông, ho c ch y xuyên vào r ng b n ng tr n tránh.. Quân ta b tả ố ặ ạ ừ ố ả ố ắ

s ng và chém h n 40 k ph m, thu đ c thuy n mành súng ng khí gi i bèn thuố ơ ẻ ạ ượ ề ố ớ

quân đóng Biên Long; Vũ Quýnh, Nguy n Văn Th , Đoàn Dũ, Lê Sách cũng đemở ễ ị

quân l i h i, thanh th ch n đ ng l n.ạ ộ ế ấ ộ ớ

Khôi nghe tin rút h t đ ng phái, đ c thúc dân phu v n ch ti n g o khoế ả ố ậ ở ề ạ ở

các t nh Long T ng và thành Phiên An góp s c đóng gi ; l i chia đ ng pháiỉ ườ ứ ữ ạ ả

chi m các đ ng th y l c quan y u Biên Hòa. Ng y Ti n quân là Tr m t h pế ườ ủ ụ ế ở ụ ề ắ ụ ọ

binh thuy n h n 40 chi c chi m c các giang ph n huy n Ph c An (có thề ơ ế ế ứ ậ ệ ướ ể

thông đ ng con đ ng th y l c v n l ng Bình Thu n) ch n đón con đ ngồ ườ ủ ụ ậ ươ ở ậ ặ ườ

v n l ng (chúng còn) h ng v quân th c a ta đóng b n sông đánh tr ng reoậ ươ ướ ề ứ ủ ở ế ố

hò m ĩ, ho c lên b b n pháo l n, ngày, đêm đ n 3, 4 l n. B n Thúy phái quânầ ặ ờ ắ ớ ế ầ ọ

ngăn gi ch y u đ a. Gi c chia 3 đ ng t i. Quân ta giao chi n t gi ng đ n giữ ỗ ế ị ặ ườ ớ ế ừ ờ ọ ế ờ

d u. Gi c thua ch y tr n vào r ng r m, r i l i t h p nhi u thuy n ghe c aậ ặ ạ ố ừ ậ ồ ạ ụ ọ ề ề ở ử

bi n C n Gi và các đ n bi n Ph c Th ng, Long H ng chia đ ng ra đ t ph cể ầ ờ ồ ể ướ ắ ư ả ặ ụ

binh, t h u con sông l n t nh Phiên An chúng đ p Giao Kh u, trên đ đ iở ả ữ ớ ỉ ắ ụ ẩ ể ạ

pháo, ngang sông bu c xích s t, ch a nhi u bè c i đ phát h a g i là con r ngộ ắ ứ ề ủ ồ ỏ ọ ồ

r m làm k ch ng c . Tr c đây t nh Đ nh T ng th t th , viên Án sát là Ngô Báơ ế ố ự ướ ỉ ị ườ ấ ủ

Tu n trong dân gian bí m t sai viên su t đ i c Đ nh uy là Thái Văn Nhiên vàấ ở ậ ấ ộ ở ơ ị

lý tr ng Long Đi n là Ngô Văn Đi n lén h p quân nghĩa dũng m u toan thu ph c.ưở ề ề ọ ư ụ

Đ n b y gi đ ng gi c rút v Phiên An, ch đ l i ng y Ch ng, ng y Thu n,ế ấ ờ ả ặ ề ỉ ể ạ ụ ươ ụ ậ

ng y B ch và 6 tên ph m đ i H i l ng. Tu n Th ch H (tên thôn thu cụ ạ ạ ở ộ ồ ươ ấ ở ạ ồ ộ

huy n Ki n Hòa) nghe báo thân đem nghĩa dân v t nh, tr c h t đem b n ng yệ ế ề ỉ ướ ế ọ ụ

Ch ng gi t đi l i ti p t c b t đ c ng y tri huy n Ki n Hòa là H Chuươ ế ạ ế ụ ắ ượ ụ ệ ở ế ồ

(nguyên Binh tào c u ph m th l i thành) và ng y Đ c ph Kiên An làử ẩ ư ạ ở ụ ố ủ ở

Nguy n Văn Trí cùng ng y Tuyên úy B o An là Nguy n Văn An đ u chém theoễ ụ ở ả ễ ề

b n kia.ọ

B y gi Thái Công Tri u (sau khi ph n chính cách ch c ra s c hi u l c,ấ ờ ề ả ứ ứ ệ ự

t ng thăng đ n lãnh binh, sau vì con nuôi gi c Khôi là ng y Đô qu n lĩnh Bùi Vănừ ế ặ ụ ả

Cúc ra thú x ng là khi Khôi kh i bi n, Công Tri u th m u nên cũng b gi t) còn ư ở ế ề ủ ư ị ế ở

An Giang m u toan hi u thu n, nên đ t nguyên An Giang thành th úy là Nguy nư ệ ậ ặ ủ ễ

Đăng Lu n làm ng y Tr n ph , cai đ i h u trí là L ng Văn Ti n làm phó, nguyênậ ụ ấ ủ ộ ư ươ ế

An Giang thông phán là Lê Văn Nhi p (ng i trong h c a Khôi) làm ng y Tuyênế ườ ọ ủ ụ

ph , d n dò coi gi t nh l tr n tĩnh lòng ng i, đ t đem binh dũng t i Phiên Anủ ặ ữ ỉ ỵ ấ ườ ể ự ớ

đánh d p, khi v t i Vĩnh Long có m t th d n Bá Tu n thu t p binh dân làm ngẹ ề ớ ậ ư ặ ấ ậ ứ

ti p.ế

Doãn U n t khi thành Vĩnh Long b hãm, lén n trong dân gian, ng mẩ ừ ị ẩ ở ầ

h p t ng lý quân nhân đ th a c thu ph c, nghe tin ng y Công Tri u đã ph nọ ổ ể ừ ơ ụ ụ ề ả

chính, bèn t h p binh dân 300 ng i có l th ng t i t nh thành, ng y Tr n phụ ọ ườ ẻ ẳ ớ ỉ ụ ấ ủ

là Thông (sau cũng b gi t) đem thành hàng, l i d n b t ng y Phó tr n ph làị ế ạ ẫ ắ ụ ấ ủ

Doãn, ng y Phó tuyên ph là Ph c và h n 30 tên ph m 3 đ i : Thanh thu n,ụ ủ ướ ơ ạ ở ộ ậ

An thu n và H i l ng đ u đem chém. Ng y Tuyên ph là Nghi ch y t i đ uậ ồ ươ ề ụ ủ ạ ớ ầ

h ng Thái Công Tri u, r i cũng b gi t, 2 thành Long T ng đã khôi ph c.ướ ề ồ ị ế ườ ụ

Bùi Văn Lý An Giang cùng v i Th ng Vĩnh Hùng là Nguy n Văn Bút vàở ớ ủ ự ễ

su t đ i Giáo d ng là Hoàng Văn Nhâm đ ng tri u t p quân nghĩa dũng Anấ ộ ưỡ ứ ệ ậ

Giang, Th y c phó qu n là Hoàng Ti n L i cũng đem quân t i theo, đ c h nủ ơ ả ế ợ ớ ượ ơ

nghìn ng i đi th ng t i t nh. Ng y tr n ph là Đăng Lu n, ng y Phó tr n ph làườ ẳ ớ ỉ ụ ấ ủ ậ ụ ấ ủ

Văn Ti n (Đăng Lu n, Văn Ti n sau đ c gia n khoan mi n cho cách ch c hi uế ậ ế ượ ơ ễ ứ ệ

l c) b t ng y Tuyên ph là Nhi p (sau b gi t) m thành dâng n p. Lý l i nghe tinự ắ ụ ủ ế ị ế ở ộ ạ

gi c Khôi t ng sai s sang Xiêm do sông Vĩnh T đi, nhân thăm dò b t đ c ng yặ ừ ứ ế ắ ượ ụ

Tr n ph là Du và ng i phái đi là Nguy n Văn Mân (Mân nguyên là c u ph mấ ủ ườ ễ ử ẩ

th l i An Giang mà là ng i thân tín thu c h c a Du, vì nhân gi c Khôi có tư ạ ở ườ ộ ạ ủ ặ ờ

s c nh l a ch n ng i bi t ti ng Xiêm, đ t i Phiên An nghe b o đ i nh, Duứ ờ ự ọ ườ ế ế ể ớ ả ợ ệ

bèn sai Mân đi), bèn y ng i đem t m t t v thành Hà Tiên l y nghĩa trách Duủ ườ ờ ậ ư ề ấ

và sai chém tr c nh ng tên ph m đ i H i l ng, Biên l ng và B c thu n, r iướ ữ ạ ở ộ ồ ươ ươ ắ ậ ồ

y riêng An Giang th y c qu n c là Nguy n Văn Thu và viên t Nguy n Văn C uủ ủ ơ ả ơ ễ ử ễ ử

qu n su t binh dân k đ n chém ng y Tuyên ph là Tr n Hi u Trung r i khôiả ấ ế ế ụ ủ ầ ệ ồ

ph c l y thành.ụ ấ

Tin th ng tr n báo t i binh th Biên Long, th i t ng quân Phan Văn Thúy b mắ ậ ớ ứ ờ ướ ị ố

không ti n đ c, nên Tham tán là Minh Gi ng và Đăng Th n li u đ l i 600 binhế ượ ả ậ ệ ể ạ

dũng cùng 11 th t voi theo án sát Biên Hòa là Hoàng Văn Đ n đóng gi Biên Longớ ả ữ

phòng gi đ ng l ng th c, còn t coi 4.000 binh t ng có l , chia làm 5 đ n doữ ườ ươ ự ự ượ ẻ ồ

đ ng b ti n lên. Th n c H u v v úy là Tr n Văn Trí đem binh thuy n 15ườ ộ ế ầ ơ ữ ệ ệ ầ ề

chi c 2 v Hùng uy Nghiêm vũ h p cùng v i b n Nguy n Văn Hòa, Mai Côngế ở ệ ợ ớ ọ ễ

Ngôn và Ph m H u Tâm t đ ng th y ti n đi; g p có viên t là Nguy n Hoàngạ ữ ừ ườ ủ ế ặ ử ễ

Nhiên (con c a ti n quân Đ c) do đ ng r ng Biên Hòa đ a t i t b m văn c aủ ề ứ ườ ừ ở ư ớ ờ ẩ ủ

Công Tri u. T b m l c trình bày là : Công Tri u đánh gi c Tr ng Giangề ờ ẩ ượ ề ặ ở ừ

(thu c Đ nh T ng) và Đàm Th (thu c Phiên An) luôn m y hôm đ u đ c, chémộ ị ườ ị ộ ấ ề ượ

ng y T quân là D ng Văn Nhã và 300 bè đ ng có lẽ, thu h t chi n thuy n th ngụ ả ươ ả ế ế ề ẳ

t i Sài Gòn, gi c vào c thành, Công Tri u chia quân làm 2 ng đánh vây. B n Minhớ ặ ả ề ả ọ

Gi ng thúc quân ti n nhanh, t i đâu cũng không có ngăn tr , khi t i thành Biênả ế ớ ở ớ

Hòa th i ng y Tr n ph là B t đã nhân b m v tr c Phiên An, còn ng y Tuyênờ ụ ấ ủ ộ ị ố ề ướ ụ

ph là Hãn (sau cùng b n L ng, Khuy n, Dũng đ u b gi t), Phó tuyên ph làủ ọ ươ ế ề ị ế ủ

L ng và ng y Đô qu n là L ng Ti n Dũng, Quách Ng c Phi n cùng bè đ ng 200ượ ụ ả ươ ế ọ ế ả

có l , t bó bu c binh t ng t i c a quan xin hàng. B n Gi ng đ nh li u đ l iẻ ự ộ ượ ớ ử ọ ả ị ệ ể ạ

binh voi cùng v i Vũ Quýnh đó đóng gi , r i chia y cho Lãnh binh Lê Sách, Phóớ ở ữ ồ ủ

V úy Nguy n Văn Đoài đem binh dũng 1400 ng i 2 đ n h u v do th ng duệ ễ ườ ở ồ ữ ệ ượ

sông Ph c Long t i Bình D ng đánh m t sau c a gi c, r i Gi ng t qu n binhướ ớ ươ ặ ủ ặ ồ ả ự ả

dũng 2.000 ng i có l và 48 th t voi ra tr n 3 đ n trung, ti n, t , cùng đ nườ ẻ ớ ậ ở ồ ề ả ồ

quân m i hàng làm 4 đ i t t n sung đi ti n khu, th ng t i b b c Ph c Long vàớ ộ ự ấ ề ẳ ớ ờ ắ ướ

b n đò Bình Đông d ng đ n d ng đóng đó. Đ ng gi c trong b i r m v b phíaế ự ồ ừ ả ặ ở ụ ậ ề ờ

nam sông, b n pháo ch ng c , quân ta cũng cách b b n tr l i, gi c l i t h p 7ắ ố ự ờ ắ ả ạ ặ ạ ụ ọ

chi c thuy n gi a sông nhân n c tri u ti n lên và b n luôn luôn đ i pháo,ế ề ở ữ ướ ề ế ắ ạ

quân ta nghiêm tr n không đ ng. Gi c bèn lui đ h l u, quân th y đ o c a Vậ ộ ặ ỗ ở ạ ư ủ ạ ủ ệ

úy Tr n Văn Trí và Ph m H u Tâm t i cùng gi c đánh nhau sông Lão Sách, đánhầ ạ ữ ớ ặ ở

chìm m t chi c thuy n gi c. Gi c lái đi. Nguy n Văn Đoái ti n quân t i c u Thamộ ế ề ặ ặ ễ ế ớ ầ

L ng, cùng v i Công Tri u h i h p, r i g p gi c cùng giao chi n, gi c lui v bãiươ ớ ề ộ ọ ồ ặ ặ ế ặ ề

t p tr n bày tr n ch ng c . Quân ta b n pháo thêm s c, gi t đ c ng y H uậ ậ ậ ố ự ắ ứ ế ượ ụ ữ

quân là Vũ Vĩnh Ti n, gi c bèn lui vào khu Sài Gòn ch n ch hi m ch ng c . Viênề ặ ặ ỗ ể ố ự

V úy v Ph n uy là Nguy n Văn Thái khinh th ng ti n lên b b n ch t. Quanệ ệ ấ ễ ườ ế ị ắ ế

quân đóng đ n Hoa Phong r i báo cho quân th Bình Đông, g p Nguy n Vănở ồ ồ ứ ở ặ ễ

Tr ng đ n đ lĩnh n tri n Th o ngh ch h u t ng quân, (thay Phan Văn Thúy),ọ ế ể ấ ệ ả ị ữ ướ

r i cùng Minh Gi ng, Đ ng Th n đ binh ti n lên. V a t i Bình Hòa (tên xã), th iồ ả ặ ậ ề ế ừ ớ ờ

Công Tri u đ ng cùng gi c đánh nhau Gi i C u mà viên t là Nguy n Hoàngề ươ ặ ở ớ ầ ử ễ

Th a (em Hoàng Nhiên, Công Tri u v chiêu thu n, Th a m nghĩa dũng đi theo)ỏ ề ề ậ ỏ ộ

cùng gi c đánh nhau c u Cao Mau đánh tr ng b n pháo n ào ch a phân đ cặ ở ầ ố ắ ồ ư ượ

thua. B n Tr ng phái Đoàn Dũ, Tr ng Văn Ph ng đem bi n binh 2 v Th nọ ọ ươ ượ ề ở ệ ầ

c H u h u chia nhau t i ti p ng. Dũ đem c pháo đ i luân xa b n ra, gi t nhi uơ ậ ữ ớ ế ứ ỗ ạ ắ ế ề

quân gi c; gi c lui gi phía nam c u, Ph ng s n t i b đ n trúng ch t, gi c bènặ ặ ữ ầ ượ ấ ớ ị ạ ế ặ

ch t đ u t gi , quân ta đóng bên b c c u.ặ ầ ự ữ ở ắ ầ

B y gi đoàn thuy n c a Th o ngh ch t t ng quân là T ng Ph c L ngấ ờ ề ủ ả ị ả ướ ố ướ ươ

t i tr c sông Lão T , mà T ng đ c An Hà là Lê Đ i C ng cùng Đ nh T ng hớ ướ ố ổ ố ạ ươ ị ườ ộ

ph là Ngô Bá Tu n đ u đem binh dũng, m t do sông Phi u ti n đi, m t do sôngủ ấ ề ộ ế ế ộ

Tra ti n đi và báo xin phái binh sách ng, Ph c L ng y riêng cho Tham tánế ứ ướ ươ ủ

Nguy n Xuân lĩnh Ph m H u Tâm và binh dũng 1.000 ng i có l theo sông Lôiễ ạ ữ ườ ẻ

Li p có 3 ng thu n dòng xuôi xu ng và đ c qu n c đ o binh Long, T ng, An,ệ ả ậ ố ố ả ả ạ ườ

Hà th ng t i sông Cát đánh d p. K sau đoàn n c a Bình kh u đ i t ng quân làẳ ớ ẹ ế ề ủ ấ ạ ướ

Tr n Văn Năng ti p t i, bèn nhân đem h i h p đánh đ n Giao Kh n chém đ t dâyầ ế ớ ộ ọ ồ ẩ ứ

s t ngang sông thu đ c thuy n ghe th ng t i c a sông Ng u Ch b t s ng ng yắ ượ ề ẳ ớ ử ư ử ắ ố ụ

Th y s qu n lĩnh là Tr n Văn Đ , Ngô Bá Tu n cũng b t đ c ng y H u quân làủ ư ả ầ ề ấ ắ ượ ụ ữ

Nguy n Văn B t giam vào c i s t, cùng v i ng y Trung quân phó t ng là Lê Đ cễ ộ ủ ắ ớ ụ ướ ắ

L c đ u gi i v Kinh gi t đi.ự ề ả ề ế

Tr c đó Đ c L c chi m c t nh Biên Hòa, t nghe đ i binh đ n, li u thướ ắ ự ế ứ ỉ ự ạ ế ệ ế

gi c không làm gì đ c, bèn c t tóc tr n núp chùa Kim Ch ng, khi Công Tri uặ ượ ắ ố ở ươ ề

v hi u thu n đ c đ c l c t i đó đ g p; b y gi Công Tri u b t đem đ n đề ệ ậ ượ ắ ự ớ ể ặ ấ ờ ề ắ ế ể

ch u t i. Đ ng gi c t khi thua bãi t p tr n, bèn ph Sài Gòn h p h t ng iị ộ ả ặ ừ ở ậ ậ ở ố ọ ế ườ

n c Thanh đ t đ n c th ; quân ta v binh thuy n c a t đ o tham tán làướ ặ ồ ố ủ ề ề ủ ả ạ

Nguy n Xuân do sông Cát ti n t i c ng áng Thông. V a đ n ch thôn Vĩnh H i,ễ ế ớ ả ừ ế ợ ộ

gi c nép ph b bên t b n súng lo n x , quân không ti n đ c, Xuân phái thặ ở ố ờ ả ắ ạ ạ ế ượ ị v là Tôn Th t B t đ c thúc lính v Hùng uy lên b phóng h a đ t, binh thuy nệ ấ ậ ố ở ệ ờ ỏ ố ề

s n lên chém đ c 200 th c p có l . Gi c thua to ch y vào trong ph , Xuân cùngấ ượ ủ ấ ẻ ặ ạ ố

b n Ph m H u Tâm l i đem quân m t lo t đánh phá chém đ c 60 th c p b tọ ạ ữ ạ ộ ạ ượ ủ ấ ắ

s ng 700 tên.ố

Thuy n c a Bình kh u đ i t ng quân đ n c a sông Nghi. Gi c trênề ủ ấ ạ ướ ế ử ặ ở

thành Phiên An b n pháo ch ng gi , t ng quân thân t đ c quân th ng t iắ ố ữ ướ ự ố ẳ ớ

x ng thuy n và các kho tàng mà b n gi c v n phòng th , đ u trông th y hút đãưở ề ọ ặ ẫ ủ ề ấ

tr n ch y, thu đ c 70 chi c thuy n có l , bèn quan báo cho 2 đ o t h u li u cố ạ ượ ế ề ẻ ạ ả ữ ệ ơ

đánh hãm.

Quân c a H u đ o t ng quân đóng phía b c c u Cao Man. Quân gi c cóủ ữ ạ ướ ắ ầ ặ

h n nghìn tên chia đ ng đ đánh, m t lúc t i phía nam c u n núp, m t lúc t iơ ườ ể ộ ớ ầ ẩ ộ ớ

đ n Hoa Phong mà đánh nhau v i đ o quân c a Lê Sách và Nguy n Văn Đoái, v aồ ớ ạ ủ ễ ừ

g p Lê Đ i C ng t bãi T p tr n t i ti p ng. Gi cm lui ch t có m t chi binh tặ ạ ươ ừ ậ ậ ớ ế ứ ặ ợ ộ ừ

trong b i r m r ng Tây Quách đi ra cùng nhau giao phong vài h p. Quân taụ ậ ở ừ ợ

ch ng đ không n i cũng lui, Tham tán là Hoàng Đăng Thu n đ c thúc Đoàn Dũ vàố ỡ ổ ậ ố

Thái Công Tri u đem quân ti p đánh. Gi c bèn v . Quân ta bèn t n i Cao Manề ế ặ ỡ ừ ơ

đ n bãi T p tr n chia đ t đ n đóng gi . Ng y Đô qu n lĩnh là Tr n Văn Nghĩaế ậ ậ ặ ồ ữ ụ ả ầ

đem 50 đ ng phái có l t i quân môn ch u t i và 200 ng i Thanh có l cũng tả ẻ ớ ị ộ ườ ẻ ự

trói nhau đ n xin hàng. Các t ng tha h t ng i Thanh v làm ăn và d n đ ngế ướ ế ườ ề ồ ả

Tr n Văn Nghĩa làm đ i t tân th 5 , chia nhau c m gi ban thuy n và kèm quanầ ộ ự ứ ắ ữ ề

quân đ ng qu n thúc. Ng y L b thái khanh là Đ nh Phiên cũng t i đ u thú,ươ ả ụ ễ ộ ị ớ ầ

quân th đem vi c tâu lên.ứ ệ

Vua cho Phiên có quan ch c, n tán tâm theo gi c sai gi i v Kinh, đ nứ ỡ ặ ả ề ế

Qu ng Ngãi b m ch t, sai phanh thây mà con là Văn Phác cũng liên can m c t i.ả ị ố ế ắ ộ

Ngày tháng 9, gi c t t p c vào trong thành, trên đài thu c các n i c aặ ụ ậ ả ở ộ ơ ử

thành đã có pháo l n, các c a ngoài 3 m t t h u h u có thành D ng Mã, trênớ ử ở ặ ả ữ ậ ươ

thành cũng đ t pháo l n ngày đêm thay nhau thòng dây xu ng đ nghiêm m tặ ớ ố ể ậ

phòng b . Trong m t thành men chân thành đào h đ p đ t che ván, còn c a vàoị ặ ở ố ắ ấ ử

thành đ u x p đ ng đá ong l y đ t đ p l p hình th kiên c dày d n làm k tề ế ố ấ ấ ắ ấ ế ố ặ ế ử

th .ủ

Quân ta 4 m t ngoài thành li u chia đ t đóng đ n, đ o Bình Kh u ch ng ở ặ ệ ấ ồ ạ ấ ố ở

m t tr c, Th o ngh ch t đ o ch ng m t h u; Th o ngh ch h u đ o ch ng 2ặ ướ ả ị ả ạ ố ở ặ ữ ả ị ữ ạ ố ở

m t t h u, kèm c lính Kinh và binh dũng các t nh, m i m t hai nghìn b n, nămặ ả ậ ả ỉ ỗ ặ ố

trăm ng i, đ u đ p núi đ t lũy dài xung quanh đ đánh. Tr c sai bi n binh tinhườ ề ắ ấ ể ướ ề

nhu d b nhi u thang leo, ng i r m là v t c đánh thành, c h n đêm đ nệ ự ị ề ườ ơ ậ ụ ướ ẹ ế

vào đ u canh, 4 m t núi đ t đ u b n pháo l n nã c vào thành. Gi c không dámầ ặ ấ ề ắ ớ ả ặ

lên, t i đ u canh ba ng m tăm l n t i mai ph c trong hào li u c đánh phá. Đêmớ ầ ậ ẻ ớ ụ ở ệ ơ

y nhân hi u l nh không đ u, có t i m i t i hào đã phun ng l a; có t i t i gi aấ ệ ệ ề ụ ớ ớ ố ử ụ ớ ữ

hào đã nép b có t i t i chân thành đã b c thang lên, nên gi c trên thành b nụ ớ ắ ặ ở ắ

súng lo n x và g đá ném xu ng, quân ta ph n nhi u b th ng và ch t, ngăn trạ ạ ỗ ố ầ ề ị ươ ế ở

không lên đ c. Ng y Th y quân là Vũ Công T c t trong thành đem 700 ng iượ ụ ủ ướ ừ ườ

trong b n h đêm đ n leo dây xu ng thành ra xâm ph m v m t ti n c a ta, vìọ ọ ế ố ạ ề ặ ề ủ

th các đ o tr ng lũy đ u gi đ n chia ra đ c chi n, gi c v a đánh v a rút luiế ạ ở ườ ề ữ ồ ố ế ặ ừ ừ

vào b hào. Quân ta cũng thu v đ n.ờ ề ồ

B y gi quan quân đánh thành ch a h đ c, ch t báo quân Xiêm đem đ iấ ờ ư ạ ượ ợ ạ

binh thuy n, m t m t do con đ ng b B c Tâm Bôn, m t m t do đ ng sôngề ộ ặ ườ ộ ở ắ ộ ặ ườ

thu c H H i, m t m t do đ ng bi n Châu Bôn th ng t i Nam Vang đánh hãm 2ộ ổ ả ộ ặ ườ ể ẳ ớ

t nh An Giang và Hà Tiên. Đó là vì Khôi gây lo n đ a th xin quân, c h n vi cỉ ạ ư ư ướ ẹ ệ

thành sẽ c t đ t, nên ng i Xiêm b ng ho c. T g i lính cáo c p, vua chia saiắ ấ ườ ị ờ ặ ờ ọ ấ

Tr n Văn Năng, Tr ng Minh Gi ng và Nguy n Xuân đem quan quân cùng Tháiầ ươ ả ễ

Công Tri u mang lính h ng dũng ti n d p gi c Xiêm. Còn thành Phiên An thìề ươ ế ẹ ặ

ph i h t s c vây hãm đ i h t kh c ch t.ả ế ứ ợ ọ ự ắ ế

Các t ng quân tham tán bèn đ t lũy ngoài thành đem kính đ i thiên lýướ ở ấ ạ

lên l u ng m coi vào trong thành v n i b n gi c t h p và kho thu c, nhà c a.ầ ắ ề ơ ọ ặ ụ ọ ố ử

Quân ta th ng đem pháo đ i xung tiêu và qu ch n đ a lôi b n vào, đ ng gi cườ ạ ả ấ ị ắ ả ặ

ngày ch t 3, 4 ng i ho c 5, 6 ng i và kho thu c súng cũng b đ t phá. Gi c Khôiế ườ ặ ườ ố ị ố ặ

v ch ch a ch t ti n c 4 m t làm vách, trên gác ván g , trên ván l i gác ti n,ề ỗ ở ứ ấ ề ả ặ ỗ ạ ề

v kho thu c súng th i trên m t và 4 xung quanh đ u l y ti n kẽm ch ng lên đề ố ờ ặ ề ấ ề ồ ể

che, đ n có l c vào cũng không th u t i. Đ u m c gi c đào đ t đ p luỹ đ .ạ ạ ấ ớ ầ ụ ặ ấ ắ ể ở

Trong b c t ng xây trên thành l i đ p m t cái lũy nh che ngoài, h th yứ ườ ở ạ ắ ộ ỏ ở ễ ấ

pháo ngoài thành b n vào là t i đó n p n.ắ ớ ấ ẩ

Tháng 11, có tên lính đ i kho Gia Tín dòng dây xu ng thành ra đ n choộ ở ố ơ

su t đ i Phan Văn Tr ng m t t gi y có ch biên là : " kho ch còn ti n 604.000ấ ộ ọ ộ ờ ấ ữ ở ỉ ề

l 10 quan, b c đĩnh... 1.420 đĩnh l 1 l ng, đĩnh nh 260 đĩnh có l , thóc 94.000ẻ ạ ẻ ạ ỏ ẻ

h c, mu i 8.400 ph ng, thu c súng 52.200 cân, ng phun l a 600 ng, lính 2.000ộ ố ươ ố ố ử ố

ng i có l và voi 17 th t". L i nói : "B n gi c c trong tháng này m thành raườ ẻ ớ ạ ọ ặ ướ ở

đánh".

Tháng 12, Khôi m ch t. Gi c đ u tôn ng i con là Nguy n Văn Cù (tu iố ế ặ ề ườ ễ ổ

m i lên 8) làm Nguyên suý, mà Tr m t th ng lĩnh các quân, nghe đ i binh ta chiaớ ắ ự ố ạ

s c đ ch ng Xiêm, y trong b n h n trăm ng i đêm đ n l n ra ngoài quáchứ ể ố ủ ọ ơ ườ ế ẻ

đánh nhi u quân ta, bi n binh s n l i h n sát l i lui ch y leo dây lên thành vào.ễ ề ấ ạ ỗ ạ ạ

Năm th 5 (1834) ngày tháng 5, các t ng quân d đ nh c thúc đ nh ngàyứ ướ ự ị ướ ị

đánh thành. Tr c 4 hôm các đ n chia nhau ngày đêm b n luôn các h ng pháo l nướ ồ ắ ạ ớ

nh , đêm đ n b t ch t treo th p đèn l ng, đ t pháo thăng thiên đ lo n tai m t,ỏ ế ấ ợ ắ ồ ố ể ạ ắ

đ n hôm c đ nh vào canh 5 b n pháo l a l n tuôn khói mù m t vào trong thành.ế ướ ị ắ ử ớ ị

Còn bi n binh quy t chi n l y khí c đánh thành khẽ đánh 4 m t d i thànhề ế ế ấ ụ ặ ở ướ

bi n binh n i t i. Các t ng quân tham tán t đ c chi n, gi c trên thành g chề ố ớ ướ ự ố ế ặ ở ạ

đá ném lung tung súng ng thi nhau b n. Quân ta l y khói l a lên l a và súngố ắ ấ ử ử

phun l a b n ra t gi s u đ n gi thìn, ng i leo thang b lũ gi c đánh ngã.ử ắ ừ ờ ử ế ờ ườ ị ặ

Ng i qua hào b th ch đ n ném th ng, rút c c không lên đ c. Quân ta b tr nườ ị ạ ạ ươ ụ ượ ị ậ

vong h n 300 ng i, t ng quân là Văn Tr ng cũng b th ng, bèn thu quân dângơ ườ ướ ọ ị ươ

s xin t i. Ph c L ng, Đăng Doanh đ u gi i ch c v Kinh. Đ i Nguy n Xuânớ ộ ướ ươ ề ả ứ ề ổ ễ

làm Th o ngh ch t t ng quân.ả ị ả ướ

Ngày tháng 6, trong thành có ng i ra thú nói r ng : "b n gi c làm nhi uở ườ ằ ọ ặ ề

c ngũ s c và dao ng n móc s t cùng l a tr ng c 2.000 m nh, dài 6 t c ngang 1ờ ắ ắ ắ ụ ắ ướ ả ấ

t c, 2 đ u bu c dây v i đ i ra đánh l y đó làm ghi, ý mu n khai thành xông vàoấ ầ ộ ả ợ ấ ố

vòng vây 2 m t h u h u mà ra, quy t m t phen t chi n. Không đ c thì t đ tở ặ ữ ậ ế ộ ử ế ượ ự ố

ch t". L i có ng y Th y quân phó t ng là Nguy n Đ c Di n (nguyên đ i Anế ạ ụ ủ ướ ễ ứ ễ ộ

L ng Phiên An) y cho Qu n v là Lâm Văn Ích (nguyên đ i H i l ng Đ nhươ ở ủ ả ệ ộ ồ ươ ở ị

T ng) đ n ch lũy tu n ti u đ a t m t th xin làm n i công gi t gi c chu c t iườ ế ỗ ầ ễ ư ờ ậ ư ộ ế ặ ộ ộ

và t b o ph ng l c. B n t ng quân bèn đ a thu c đ c ch ra sai li u c h iỏ ả ươ ượ ọ ướ ư ố ộ ế ệ ơ ộ

lén b vào b n ngu Tr m ho c ch t ho c m, sau nhân ti n lén m c a thànhỏ ọ ỵ ắ ặ ế ặ ố ệ ở ử

d n quan quân vào. Ích đem v b thu c vào đ u m c c a gi c đ u khôngẫ ề ỏ ố ầ ụ ủ ặ ề

nghi m. Di n l i thân đem ng i trong đ ng là Lê Duy Thung lén t i c a quân nóiệ ễ ạ ườ ả ớ ử

đã t t p đ c ng y Đi n t ch là Chu Văn Nh ng, ng y Th ng đ n là Nguy nụ ậ ượ ụ ể ị ượ ụ ố ồ ễ

Văn Hóa và m t báo cho Ph m H u Nguyên trong bóng t i cùng thông v i nhauậ ạ ữ ố ớ

xin đ i th thu c đ c đã ch ra, đ tr c tr tên c khôi, sau m i th a c hànhổ ứ ộ ộ ế ể ướ ị ừ ớ ừ ơ

đ ng. Tham tán là Hoàng Đăng Th n cho b n h đ u là ng i B c tình hay b tộ ậ ọ ọ ề ườ ắ ấ

tr c nên có ng i Gia Đ nh t i m i tin. B n Di n b o : vi c m u k trong thànhắ ườ ị ớ ớ ọ ễ ả ệ ư ế ở

ch duy ng i B c là bí m t m i dám th ng l ng, n u t i ng i Gia Đ nh nóiỉ ườ ắ ậ ớ ươ ượ ế ớ ườ ị

phi m s ho c ti t l u. Đăng Th n c ch p yêu c u. Duy Thung bèn đem th hế ợ ặ ế ậ ậ ố ấ ầ ủ ạ

ng i Gia Đ nh tên là Lê C nh đ n; khi v thành, C nh ti t l công vi c, Trungườ ị ả ế ề ả ế ộ ệ

Di n đ u b Tr m b t, Văn Ích ch y thoát t i đ u thú n i quân th .ễ ề ị ắ ắ ạ ớ ầ ơ ứ

Vua nghe tin bãi ch c Đăng Th n cho H u Tâm lên thay. T khi vi c c aứ ậ ữ ừ ệ ủ

Duy Thung b ti t l u, b n Tr m nhân đó h nghi, đ phòng c n m t thêm, ch yị ế ậ ọ ắ ồ ề ẩ ậ ỉ ủ

cho vài m i ng i tâm Ph c chia nhau t i thành D ng Mãn tu n phòng. Tênươ ườ ướ ớ ươ ầ

ra thú là Văn Ích cùng v i b n Nguy n Văn Tài đ i L c dũng đ h n 10 ng iớ ọ ễ ở ộ ự ộ ơ ườ

c m g m s t dao ng n theo đánh úp gi t đi. Ích l y mũi dao nh n đâm 1 tênầ ươ ắ ắ ế ấ ọ

gi c, m i ng i nhân đó đâm m t vài tên, gi c bèn lui.ặ ọ ườ ộ ặ

Năm th 16 (1835) tháng giêng quân ta 4 m t ngoài quách đào khaiứ ở ặ

đ ng xà đ o g n hào đ vây đ p lũy đ t, khi n gi c không đ c ra vào ngoàiườ ạ ầ ể ắ ấ ế ặ ượ

hào hái rau b t cá, đ thêm qu n bách. Gi c bèn đem h n trăm đ ng phái lên népắ ể ẩ ặ ơ ả

b hào đánh úp ngăn tr . Ng y Th ng lĩnh là L c (khuy t h , d i cũng th ),ờ ở ụ ố ộ ế ọ ở ướ ế

ng y phó t ng là Thùy coi m t sau đ u b pháo l n b n ch t đ u s , ch trôngụ ướ ặ ề ị ớ ắ ế ề ợ ỉ

c y mu i g o hãy còn mà thôi. Gi c Tr m m u v i các đ ng chu n b mu i c mậ ố ạ ặ ắ ư ớ ả ẩ ị ố ơ

ra thành quy t chi n, xung đ t m m t quãng lũy dài m t h u h u r i theoế ế ộ ở ộ ở ặ ữ ậ ồ

đ ng th ng đ o đi. Tr m bèn y cho ng y H u quân là Hàm h p các t đ ngườ ượ ạ ắ ủ ụ ữ ọ ử ả

300 ng i nhân đêm lén ra b c thang lên lũy, Tr m trong thành s a sang voi raườ ắ ắ ở ử

tr n đem v con Khôi đ đ i t ng Ph m Văn Tr ng thân đ c binh cùng gi cậ ợ ể ợ ướ ạ ọ ố ặ

ch ng ch i, đ n b n b th ng. Lãnh binh Mai Công Ngôn d n lên tr c gi t m tố ọ ạ ắ ị ươ ấ ướ ế ộ

tên gi c, gi c xúm l i đâm; Công Ngôn b v t đâm, quân ta h t s c ùa đánh gi tặ ặ ạ ị ế ế ứ ế

đ c ng y th ng đ n là Nguy n Văn Hòa và trong b n h n m t trăm ng i, t đóượ ụ ố ồ ễ ọ ơ ộ ườ ừ

lòng c ch t gi , ngày càng tr n i. Các t ng quân m t xin nhân đó đánh phá.ố ế ữ ễ ả ướ ậ

Vua m t d r ng : "B n ng i g p mu n đánh thành, l i xin không ph i làậ ụ ằ ọ ươ ấ ố ờ ả

trái. Nh ng tr m tính đã kỹ, vì ngày nay c m u đánh gi còn nhi u đi u ch aư ẫ ơ ư ữ ề ề ư

ti n. Đ ng gi c d u r ng cùng ng t, nh ng quân còn đ n h n nghìn ng i khôngệ ả ặ ẫ ằ ặ ư ế ơ ườ

nên đánh, ch nên gi là m t. B n m t đ ng xà đ o d u th ng t i đ u quách,ỉ ữ ộ ố ặ ườ ạ ẫ ủ ớ ầ

song hào l p đ c mà thành không bình đ c là hai; thành cao thang dài leo lênấ ượ ượ

đã khó mà trên thành gi c l i đào nhi u h m h c m chông nh n, sau khi lênặ ạ ề ầ ố ắ ọ

cũng không c ch d ng chân, ví hay gi t gi c, quân ta há l i không th ng t n ổ ỗ ừ ế ặ ạ ươ ổ ư

là ba; g n đây nghe tên đ u gi c trong cùng nhau dâm lo n gây hi m oán, songầ ầ ặ ở ạ ề

ch m l i th i nghi ho c có h i mà m u toan c p th i đ ng tâm c gi là b n; v yậ ạ ờ ặ ạ ư ấ ờ ồ ố ữ ố ậ

t m đ i th gi c cô đ n, m t l n đánh có th bình m i là k v n toàn". Sai N iạ ợ ế ặ ơ ộ ầ ể ớ ế ạ ộ

các th lang là Nguy n Tri Ph ng đem t d đi đ ng tr m t i truy n b o.ị ễ ươ ờ ụ ườ ạ ớ ề ả

Năm y tháng 4, trong thành có ng y Phó t ng là L ng (tr xu ng đ uấ ụ ướ ượ ở ố ề

khuy t h ), ng y Tham tán là Trinh, ng y Binh b thi u khanh là Hòa, ng y Hế ọ ụ ụ ộ ế ụ ộ

b thi u khanh là Thanh, cùng m u gi t Tr m đem thành ra hàng. Vi c ti t l uộ ế ư ế ắ ệ ế ậ

đ u b h i. Tr m nhân đó càng s , h b n gi c có khăn dài cùng l u xá có dâyề ị ạ ắ ợ ễ ọ ặ ề

bu c đ u thu c t đi đ đ phòng đêm đ n dòng dây ra thành. m t thành d ngộ ề ấ ể ề ế Ở ặ ự

g nh n đ u và ch a t ng đ ng g ch đá d b qu ng ném, góc thành và các s ỗ ọ ầ ứ ừ ố ạ ự ị ẳ ở ở

trung đài, d c t kèo kho tàng đ lên trên đó, đ p lũy đ t, dùi l c a súng đ tỡ ộ ở ể ắ ấ ỗ ử ặ

súng b n ra. M t góc thành, d i đào h sâu d b súng đi n th ng, ng phunắ ặ ướ ố ự ị ể ươ ố

l a, c khô và b c đ qu ch n đ a lôi cùng đ n, đ i quan quân đào đ n đ t l aử ỏ ọ ể ả ấ ị ạ ợ ế ố ử

b xu ng.ỏ ố

B y gi quân ta đ p lũy l p hào đã g n d i thành, khí m nh g p trăm l n,ấ ờ ắ ấ ầ ướ ạ ấ ầ

các t ng th ng l ng cùng nhau chia gi đ t đ n, Phó lãnh binh Tr n H uướ ươ ượ ữ ấ ở ồ ầ ữ

Thăng hi p theo T t ng quân Nguy n Xuân qu n lĩnh v m t tr c, Lãnh binhệ ả ướ ễ ả ề ặ ướ

Lê Sách hi p theo th H u quân Ph m H u Tâm (thay Nguy n Văn Tr ng) qu nệ ự ữ ạ ữ ễ ọ ả

lĩnh m t sau, Ch ng c Mai Công Ngôn hi p cùng th Th ng ch Tr n Văn Tríặ ưở ơ ệ ự ố ế ầ

qu n lĩnh m t t Tham tri Nguy n Công Hoán hi p cùng Th ng ch H Văn Khuêả ặ ả ễ ệ ố ế ồ

qu n lĩnh m t h u. H l y hôm 16 tháng 7 chia đ ng đánh l y thành. Xuân coi ả ặ ữ ọ ấ ườ ấ ở

góc ti n h u; H u Tâm coi góc h u t ; Khuê cùng Văn Tr ng coi góc h u h u;ề ữ ữ ở ậ ả ọ ữ ậ

Trí cùng Khâm phái Nguy n Tri Ph ng coi góc t ti n; Công Hoán coi góc h uễ ươ ả ề ữ

ti n, Công Ngôn coi góc t h u; Sách c i góc h u h u; H u Thăng coi góc ti n t .ề ả ậ ơ ữ ậ ữ ề ả

Còn trung đài c a thành phái riêng b n qu n v chia nhau trông coi c hi u, h tủ ọ ả ệ ơ ệ ế

th y đánh hãm 2 đ o ti n t , t ti n, r i lên tr c thành, k đ n h u ti n, ti nả ạ ề ả ả ề ồ ướ ế ế ữ ề ề

h u, r i t h u, h u h u, h u t , h u h u cùng trung đài đ i k đánh theo.ữ ồ ả ậ ữ ậ ậ ả ậ ữ ạ ế

B n gi c cùng nhau ra ch ng c . Quan quân đánh tr ng reo hò ùa vào đánhọ ặ ố ự ố

d p r t d d i. Ch c lát l y l i đ c thành. Quan quân b t đ c ng y Ti n quânẹ ấ ữ ộ ố ấ ạ ượ ắ ượ ụ ề

Nguy n Văn Tr m và 1 ng i nàng h u cùng ng y T quân Lê Bá Minh, ng yễ ắ ườ ầ ụ ả ụ

Th ng lĩnh Đ Quang Hu n, ng y L b kiêm Binh b thái khanh Đ Văn D cùngố ỗ ấ ụ ễ ộ ộ ỗ ự

1 ng i nàng h u, 2 ng i con gái, ng y Công b thái khanh L u Tín và 1 ng iườ ầ ườ ụ ộ ư ườ

nàng h u. 1 ng i con, ng y H b thái khanh Nguy n Văn S n, ng y L i b tháiầ ườ ụ ộ ộ ễ ơ ụ ạ ộ

khanh Lê T Dĩnh; các ng y Tham tán: Nguy n Đ c Tú, Nguy n Trinh Cán, Lê Vănư ụ ễ ứ ễ

Th , Nguy n Bá Trung; (các) ng t ng : Nguy n Văn Quách, Nguy n Văn Hi u,ế ễ ụ ướ ễ ễ ế

Đoàn Văn Thu, Khu t Đình Khách, Nguy n Văn Đàm, Nguy n Văn Thông, Tr n Vănấ ễ ễ ầ

Tuy t Ph m Ti n Tri u; (các) ng y Th ng đ n : Nguy n Chu C , Nguy n Vănế ạ ế ệ ụ ố ồ ễ ơ ễ

Hòa, Nguy n Văn B o, T Quang Bi u, Đào Văn Mai, Nông Văn Ng , Nguy n Vănễ ả ạ ể ự ễ

B , Đoàn Văn Nghĩa, Quách Văn Thành, Đ ng Văn C ng, Nguy n Văn L c, Nguy nị ặ ườ ễ ự ễ

Văn Đ nh, Tr n Văn Ngũ, Tr n Văn Di p, Nguy n Văn Nh ; các ng y Tham quân :ị ầ ầ ệ ễ ữ ụ

Tr ng H u Quân, Lê Ti n Đ ; ng y tán lý : Nguy n Văn Bá, Tr n Văn Đ c; Gia tôươ ữ ế ồ ụ ễ ầ ứ

giáo tr ng là ngh ch Du, phó giáo Nguy n Văn Ph c, và v ngh ch Khôi 1 ng i,ưở ị ễ ướ ợ ị ườ

nàng h u 4 ng i, con là Văn Viên, con gái 4 ng i, ngh ch L c v lẽ 1 ng i, conầ ườ ườ ị ộ ợ ườ

m t ng i, ngh ch Nhã v 1 ng i, cùng ng y chánh phó qu n lĩnh tr xu ng, v iộ ườ ị ợ ườ ụ ả ở ố ớ

già tr trai gái c ng 1.278 tên ph m. Quan quân chém đ c ng y Trung quânẻ ộ ạ ượ ụ

Nguy n Văn Qu , ng y H u quân Nguy n Văn Thành, ng y H u quân Nguy nễ ế ụ ữ ễ ụ ậ ễ

Văn T , ng y phó t ng Ph m Văn Hòa và con ngh ch Khôi, ng y x ng Nguyênừ ụ ướ ạ ị ụ ư

suý là Cù, cùng 2 ng i em, m t là ti u Cù, m t là B v i đ ng gi c, c ng 559 thườ ộ ể ộ ế ớ ả ặ ộ ủ

c p.ấ

Vi c y 2 đ o t ti n, ti n t lên thành tr c làm th x ng cho các đ o,ệ ấ ạ ả ề ề ả ướ ủ ướ ạ

quân ta ho c b th ng b ch t đ n 700 ng i. T quân th phát cho h ng kỳ vặ ị ươ ị ế ế ườ ừ ứ ồ ề

báo ti p, đúng 11 gi hôm th t t i Kinh.ệ ờ ứ ư ớ

Vua đ ng ng l u Vô h n ý nghé tin c m ng sai tuyên b th ng tr nươ ự ầ ạ ả ừ ố ắ ậ

kh p b n ph ng bi t. Quân dân già tr men đ ng ti ng hoan hô d y nhắ ố ươ ế ẻ ở ườ ế ậ ư

s m, đ n c bãi ch . R i sai đem 6 tên ph m : ngh ch Tr m, ngh ch Minh, ngh chấ ế ả ợ ồ ạ ị ắ ị ị

D , ngh ch Tín, ngh ch Do và ngh ch Viên, giam vào cũi s t, phái gi i v Kinh đự ị ị ị ắ ả ề ể

t n pháp x tr . Tên Tr m đ n t nh Qu ng Ngãi l y khoé móc c h ng ch t, saiậ ử ị ắ ế ỉ ả ấ ổ ọ ế

phanh thây t ng mi ng và ch t đ u b hòm đ a v , l i tra xét n i chôn thây tênừ ế ặ ầ ỏ ư ề ạ ơ

ngh ch Khôi đào l y x ng đâm nát chia ném vào h xí 6 t nh và c t chia t ngị ấ ươ ố ở ỉ ắ ừ

mi ng th t cho chó, đ u lâu thì đóng hòm đ a v Kinh r i cùng đ u lâu nh ng tênế ị ầ ư ề ồ ầ ữ

ph m khác bêu treo kh p ch búa nam b c, xong v t xu ng sông. Còn bè đ ng aạ ắ ợ ắ ấ ố ả

dua không c già trai gái đ ài d m ngoài thành chém ngay, r i đào m t h to v tứ ề ặ ồ ộ ố ấ

thây l p đ t, ch ng đá làm g d ng bia kh c : "N i b n ngh ch t c b gi t, đ tấ ấ ồ ờ ự ắ ơ ọ ị ặ ị ế ể ỏ

qu c pháp"ố

Khôi là m t tên th m c, ch u n n ng c a n c, làm đ n Phó v úy, ph iộ ổ ụ ị ơ ặ ủ ướ ế ệ ả

nên h t lòng m u toan báo đáp, th i có oán v ng gì đáng nói. Th mà gi lòng r nế ư ờ ọ ế ữ ắ

r t ch a t nh sài lang, lúc m i so n ra l i nói đ ng vi n con cháu nhà Lê, tế ứ ỉ ớ ạ ờ ể ứ ệ ừ

ho c các đ ng đ ng, k đ n l i x ng lên cái thuy t vì Lê Duy t ph i báo thù đặ ồ ả ế ế ạ ướ ế ệ ả ể

khích đ ng các thu c viên. Đó là Khôi ch bi t có Duy t không bi t đ n tri u đình.ộ ộ ỉ ế ệ ế ế ề

V b y gi Duy t đã ch t tr c r i, có thù gì mà ph i báo. Xét nghi m v Duy t làả ấ ờ ệ ế ướ ồ ả ệ ợ ệ

Đ Th Tuy t đã khóc can mà không ngăn đ c, th i tâm tích c a Khôi không cònỗ ị ế ượ ờ ủ

đ i phân bi t n a. Th l i m n ti ng nói : đ a quan Văn Qu là hèn t i, và Xuânợ ệ ữ ế ạ ượ ế ị ế ố

Nguyên th i th m kh c đ khích l đ c thành, nh th th i cái án g vánờ ả ắ ể ệ ượ ư ế ờ ỗ

thuy n ghe mà b n h sao l i không t i, l i ch p n đó đ b t mi ng k gian .ề ọ ọ ạ ộ ạ ấ ệ ể ị ệ ẻ ư

Hu ng h sau khi đã gây vi c, h a lo n lan t i các thành vùng Nam, sau l i c yố ồ ệ ọ ạ ớ ở ạ ậ

có thành Phiên An là cao sâu, kho thóc đ y đ , khí gi i s c bén, gi thành làmầ ủ ớ ắ ữ

ph n ch m tr lâu ngày mà không bi t h i. Há ch ng ph i ch a ch t h a tâm đả ậ ễ ế ố ẳ ả ứ ấ ọ ể

m u toan vi c b t chính ! Sau khi Khôi ch t, Tr m l i là m t tên tù m ámư ệ ấ ư ế ắ ạ ộ ờ

không s ch t, còn k t h p t đ ng ch ng c quan quân khác gì châu ch u đá xe,ợ ế ế ợ ử ả ố ự ấ

đ u ch vì mình không đoái đ n lo nghĩ v sau. Ôi! Binh l c c a tri u đình há nề ỉ ế ề ự ủ ề ỡ

gi t chóc nh th làm gì. Duy c đ ng m i vi c c t v n toàn, lúc đ u đâu mu nế ư ế ử ố ọ ệ ố ở ạ ầ ố

t ng sĩ. m c v ng binh đao, nên đánh d p th ng th ng t b o h a Ph c đ iướ ắ ướ ẹ ủ ẳ ỏ ả ọ ướ ợ

cho quay đ u nghĩ l i. Sau cùng v n ch p mê không t nh nên t mình m c l y h aầ ạ ẫ ấ ỉ ự ắ ấ ọ

vong là ph i l m.ả ắ

QUY N 46Ể

TRUY N CÁC NGH CH TH N - M C IIỆ Ị Ầ Ụ

Nông Văn Vân

Ng i huy n B o L c t nh Tuyên Quang, là con Tri châu Văn B t. B t ch t,ườ ệ ả ạ ỉ ậ ậ ế

Vân n i thay, là ng i mãnh d . Minh M ng năm th 14 (1833) tháng 5, gi c Khôiố ườ ữ ạ ứ ặ

x ng lo n chi m c Phiên An, Vân có em v , nhân đó n y ra chí khác; g p t như ạ ế ứ ợ ẩ ặ ỉ

H ng Hóa có báo đ ng, t nh có h ch tri u lính th dõng t i ngăn gi , Vân khôngư ộ ở ỉ ị ệ ổ ớ ữ

ng m nh, r i can án m ng. T nh th n là B án Ph m Ph , là Lê Bình Trung pháiứ ệ ồ ạ ỉ ầ ố ạ ổ

ng i đ n b t h i và l a l y đ i man th Tri châu là Nguy n Qu ng Kh i làm cườ ế ắ ỏ ự ấ ạ ổ ễ ả ả ả

vi c c a châu. Qu ng Kh i tr c đây cùng v i Vân v n thông đ ng. Khi t nh pháiệ ủ ả ả ướ ớ ẫ ồ ỉ

ng i đ n, Vân l y lính ra d a, và nói : "Ta s p hành đ ng vi c l n há thèm làm triườ ế ấ ọ ắ ộ ệ ớ

châu ? B t nh t sẽ t i t nh, đ i gì b t h i, ta nay khoan cho ng i cái ch t t mư ấ ậ ớ ỉ ợ ắ ỏ ươ ế ạ

m n m t ng i g i v cho t nh quan", bèn thích 4 ch : "T nh quan thiên h i"ượ ặ ươ ở ề ỉ ữ ỉ ố

(Quan t nh h i l thiên t ) m t r i cho v . (Văn Vân) bèn t x ng là Ti t chỉ ố ộ ư ở ặ ồ ề ự ư ế ế

đ i t ng quân, cho tri u t p các đ đ ng; b y gi th t th m c nh : Ma Sỹạ ướ ệ ậ ồ ả ấ ờ ổ ư ổ ụ ư

Vinh, Ma Doãn Cao B o L c; Ma Tr ng Đ i, Nguy n Th Nga, Ma T ng An Vở ả ạ ọ ạ ễ ế ườ ở ỵ

Xuyên; L u Tr ng Ch ng, Hoàng Trinh Tuyên L c Yên; Nguy n Qu ng Kh i,ư ọ ươ ở ụ ễ ả ả

Hà Đ c Thái, Ma Doãn D ng Đ i Nam đ u t h p đ ng phái đ n theo, nhi uứ ưỡ ở ạ ề ụ ọ ả ế ề

đ n 6.000 ng i. Và đ a th d th t Ninh Biên là Hoàng Kim Thu n c h nế ườ ư ư ụ ổ ư ở ậ ướ ẹ

ho t đ ng vi c l n. Kim Thu n không theo, đem vi c đi báo, b n Ph tr c h tạ ộ ệ ớ ậ ệ ọ ổ ướ ế

y cho Lãnh binh là Tr n H u Án đem quân đánh b t, Ph cũng t i ti p ng. H uủ ầ ữ ắ ớ ế ứ ữ

Án ti n quân đ n đ n Ph c Nghi Đ i Nam cho h ch tri u các th ty th dũngế ế ồ ướ ở ạ ị ệ ổ ổ

đ u không th y ng m nh, ch t th y tên ph m c là Ma Sỹ Vinh (nguyên là th l iề ấ ứ ệ ợ ấ ỉ ụ ổ ạ

m c B o L c) đem đ đ ng h n nghìn ng i v a th y v a b t i vây kín 4 m t.ụ ở ả ạ ồ ả ơ ườ ừ ủ ừ ộ ớ ặ

Quân ta ch có h n 200 ng i c s c mà đánh, đ ng gi c v ch y. Quân Ph đóngỉ ơ ườ ố ứ ả ặ ỡ ạ ổ

đ n Ninh Biên thu c V Xuyên. Vân đem đ đ ng l n t i 4 núi : Li p Lĩnh, Chiở ồ ộ ỵ ồ ả ẻ ớ ệ

Lĩnh và M c Lĩnh (đ u thu c châu V Xuyên) m u mu n vây hãm. Ph nghe tinộ ề ộ ỵ ư ố ổ

phái thành th uý là Tr ng Ph c Nguyên cùng Hoàng Kim Thu n đem binhủ ươ ướ ậ

dõng chia đ ng ch n đón. V a đ n sông Ti u Mi n, gi c đ t nhiên t i c chi n,ườ ậ ừ ế ể ệ ặ ộ ớ ự ế

Kim Thu n ch t tr n; quân th dõng tan v . Quân ta ít không đ ch n i rút lui vậ ế ở ậ ổ ỡ ị ổ ề

đ n, Vân đem đ đ ng đánh hãm. Quan quân trong đ n ch còn h n 400 ng i,ồ ồ ả ồ ỉ ơ ườ

l ng th c không k ti p, Ph suy tính không th ch ng n i t v n ch t. Ph cươ ự ế ế ổ ể ố ổ ự ẫ ế ướ

Nguyên cùng 400 bi n binh đ u b gi c b t s ng (Ph c Nguyên sau tr n v choề ề ị ặ ắ ố ướ ố ề

là cùng gi c thông đ ng b t i); Vân l i sai đ đ ng ng y x ng Ti n th ng l qu nặ ồ ị ộ ạ ồ ả ụ ư ề ắ ữ ả

là Nông Vân Sỹ đem 300 ng i trong b n l n nhi u châu B ch Thông t nh Tháiườ ọ ấ ễ ạ ỉ

Nguyên. T nh phái su t đ i là Tr n Đình D , D ng Đình t cùng viên th b o ỉ ấ ộ ầ ự ươ Ấ ủ ả ở

ch Rã là B Văn Đ c đóng quân ch B c Năm làng Nh n Môn. Gi c t đ t B ngợ ế ứ ở ợ ắ ạ ặ ừ ấ ằ

Thành l i 3 m t đánh giáp lá cà, D , t thua ch y. Đ c đ u hàng gi c. Gi c bènạ ặ ự Ấ ạ ứ ầ ặ ặ

chi m c ch Rã, hi p d th dân vào đ ng đ n h n nghìn ng i.ế ứ ợ ế ụ ổ ả ế ơ ườ

B y gi B chính Thái Nguyên là Nguy n Đôn T đóng đ n B c C n pháiấ ờ ố ễ ố ở ồ ắ ạ

qu n c c Thái hùng là Đinh Quang Ti n đem quân ngăn ch ng, g p b n gi cả ơ ở ơ ế ố ặ ọ ặ

2.000 ng i l n chi m đ t Na Miêu, Quang To n (đóng đ n Na Miêu), binh ítườ ấ ế ấ ả ồ

không đ ch n i, lui gi đ t Na Cù. Gi c h n nghìn ng i l i t đ t B c Lũng t i uyị ổ ữ ấ ặ ơ ườ ạ ừ ấ ắ ớ

hi p đ n B c C n. Đôn T đem quân lui v ch M i (tên đ t). Khi Lãnh binhế ồ ắ ạ ố ề ợ ớ ấ

Nguy n Văn Cát t i, Đôn T gi c t i đóng B c C n phái quân ngăn ch n đ nễ ớ ố ụ ớ ắ ạ ặ ở ồ

T ng Đ u, m t đánh B c C n, Cát trúng pháo ch t. Gi c bèn h p b n đánh pháượ ầ ộ ắ ạ ế ặ ọ ọ

Tư̖ u. Su t đ i đ i H u th ng là Nguy n Đình Du b ch t tr n. Quang To n cùngầ ấ ộ ộ ữ ắ ễ ị ế ậ ả

qu n c Đinh Quang Ti n đ u b gi c b t (Quang To n không ch u khu t, gi cả ơ ế ề ị ặ ắ ả ị ấ ặ

gi t ch t. Quang Ti n đ u hàng gi c, nh n ch c ng y hùng thu n l , sau ra đ uế ế ế ầ ặ ậ ứ ụ ậ ữ ầ

thú vì thu n ng m, trái ra m t nên b gi t). Đôn T ch M i nghe đ c tin đemậ ầ ặ ị ế ố ở ợ ớ ượ

quân voi đ n c u vi n, v a đ n Tòng Hóa (tên đ t thu c châu B ch Thông), gi cế ứ ệ ừ ế ấ ộ ạ ặ

gi ch hi m nép b n, quân không ti n đ c. Gi c l i 3 xã : M t Lũng, Du Lũng,ữ ỗ ể ắ ế ượ ặ ạ ở ậ

B Lũng (giáp gi i Cao B ng) ti p gi i ph Tr n An n c Thanh. Chúng li n đ t 5ế ớ ằ ế ớ ủ ấ ướ ề ặ

đ n, quân có h n hai nghìn ng i, trong đó 200 ng i Thi u Châu mà tên Hoàngồ ơ ườ ườ ở ề

A Liên đ ng làm đ u.ứ ầ

Hai t nh Tuyên Thái báo tin v Kinh. Vua sai T ng đ c S n H ng Tuyên là Lêỉ ề ổ ố ơ ư

Văn Đ c làm T ng đ c ti u b Tuyên Quang th ph quân v , Th đ c H i D ngứ ổ ố ễ ộ ổ ỉ ụ ự ố ả ươ

là Nguy n Công Tr làm Tham tán, mang theo bi n binh đ u 500 ng i đi nhanhễ ứ ề ề ườ

t i đó; l i sai T ng đ c Ninh Thái Nguyên Đình Ph li u trích lính c thu c t nh vàớ ạ ổ ố ổ ệ ơ ộ ỉ

đem nhi u pháo đ n quá s n th n công t i t thành Thái Nguyên li u c đánhề ạ ơ ầ ớ ả ệ ơ

d p.ẹ

Gi c t khi chi m c ch Rã th l c ngày m t lan tràn. Chúng m u mu nặ ừ ế ứ ợ ế ự ộ ư ố

đánh úp l y Tuyên Quang, bèn chia th y l c làm 3 chi, m t chi t i đ a đ u phấ ủ ụ ộ ớ ị ầ ủ

Đoan Hùng ngăn tr con đ ng vi n binh S n Tây, m t chi h p cùng v i tên đ uở ườ ệ ở ơ ộ ợ ớ ầ

gi c là Nguy n Đình Liêm Thái Nguyên, do m n đ ng châu Đ i Man th ng t iặ ễ ở ượ ườ ạ ẳ ớ

đ ng tr c t nh thành, m t chi t châu Ninh Biên theo sông Ti u Mi n th ng r oằ ướ ỉ ộ ừ ể ệ ẳ ả

t i m t sau t nh thành. Quan quân trong thành tr c h t đem pháo l n b n ra,ớ ặ ỉ ướ ế ớ ắ

gi c đ u nép r p. Lãnh binh là Tr n H u Án t đem binh voi ra thành đánh, gi cặ ề ạ ầ ữ ự ặ

nhi u ng i b th ng v ch y. Vân l i y tên ng y x ng tuyên mỹ đ o ti u bề ườ ị ươ ỡ ạ ạ ủ ụ ư ạ ể ộ

t ng quân là L u Tr ng Ch ng và tên ng y x ng Lôi hà t đ o đ i t ng quânướ ư ọ ươ ụ ư ả ạ ạ ướ

là Hoàng Trinh Tuyên h p đ ng 2.000 ng i l n nhi u đ n Đ i Đ ng (ti p gi iọ ả ườ ấ ễ ồ ạ ồ ế ớ

huy n Tây Quan S n Tây). Lê Văn Đ c bèn phái Lãnh binh Nguy n Văn Quy nệ ở ơ ứ ễ ề

cùng Qu n c c H u ch n là H u Du và Tri ph Đoan Hùng là Nguy n Đ cả ơ ơ ậ ấ ữ ủ ễ ứ

Hoành, đem h n nghìn quân, 2 th t voi chia đ ng giáp đánh. G p gi c đ a ph nơ ớ ườ ặ ặ ở ị ậ

r ng thu c xã Hoàng Loan phá v l n chém đ u gi c thu đ c khí gi i. Vân đãừ ộ ỡ ớ ầ ặ ượ ớ

thua đem đ ng t i l n Cao B ng, th ty là B Văn C n, B Văn Huy n ph theo.ả ớ ấ ằ ổ ế ậ ế ề ụ

B chính là Bùi Văn Huy và Ph m Đình Tr c cho thành ch v , quân ít s c khôngố ạ ạ ơ ơ ứ

ch ng n i, d i ra gi đ n núi Ninh L c, t xin c u vi n L ng S n. Gi c 4 m tố ổ ờ ữ ở ồ ạ ư ứ ệ ở ạ ơ ặ ặ

vây, và chia đ ng l n đ n núi Tiêm (đ a gi i t nh L ng) đ ngăn tr vi n binh.ả ấ ế ị ớ ỉ ạ ể ở ệ

Tu n ph L ng Bình là Hoàng Văn Quy n ti n t i châu Th t Tuy n, nghe t nh Caoầ ủ ạ ề ế ớ ấ ề ỉ

B ng đã b hãm, bèn đóng quân đ n Na Lãnh, sai cai đ i D ng Văn Phong đemằ ị ở ồ ộ ươ

quân đón đánh núi Tiêm. Gi c rút lui. Đêm y gi c l i lén t i đ n 3 m t vâyở ặ ấ ặ ạ ớ ồ ở ặ

đánh, pháo l n b n lo n x . Quân ta nhi u ng i b th ng b ch t. Quy n luiớ ắ ạ ạ ề ườ ị ươ ị ế ề

đóng châu Th t Tuy n, tên Tri châu l nhi m n i đó là Nguy n Kh c Hòa tr c đãấ ề ỵ ệ ơ ễ ắ ướ

cùng gi c thông đ ng cùng đánh úp và b vây, Quy n b gi c b t, gi c th a th ngặ ồ ổ ề ị ặ ắ ặ ừ ắ

ti n vây t nh thành L ng S n, quân nhi u đ n h n v n ng i, đ t l p đ n tr iế ỉ ạ ơ ề ế ơ ạ ườ ặ ậ ồ ạ

đ y núi l p đ ng th càng bàng tr ng. Nông Văn Sỹ l i t đ n ch Rã t h pầ ấ ồ ế ướ ạ ừ ồ ợ ụ ọ

cùng v i tên gi c tr n B c Ninh là Tr n Văn Th và b n ng y Phó th ng lĩnh làớ ặ ố ở ắ ầ ể ọ ụ ố

Nguy n Đình Liêm, ng y Ti n th ng l chánh qu n l là T ng Nam Thông, Phóễ ụ ề ắ ữ ả ữ ố

qu n l là Vũ Quang Châu (Nam Thông, Quang Châu đ u ng i n c Thanh) h pả ữ ề ườ ướ ợ

binh đánh b c t nh Thái Nguyên. Nguy n Đình Ph đem quân ch n đánh, gi tứ ỉ ễ ổ ặ ế

đ c Nam Thông, Quang Châu tr n, đ ng gi c rút lui. Vân Cao B ng nghe Lêượ ở ậ ả ặ ở ằ

Văn Đ c ti n t i Tuyên Quang, tr c sai đ đ ng d ng l i t h p đ n Ph cứ ế ớ ướ ồ ả ừ ạ ụ ọ ở ồ ướ

Nghi châu Đ i Man và 2 bên b sông Ngâm m u toan ch ng c . Văn Đ c cùngạ ờ ư ố ự ứ

Công Tr , tr c h t sai Trung đ nh qu n c là Vũ Ti n Mâu, H u đ nh qu n c làứ ướ ế ị ả ơ ế ữ ị ả ơ

Nguy n Văn Hu n và nguyên án sát b cách ch c hi u l c là Lê B nh Trung đemễ ấ ị ứ ệ ự ỉ

binh thuy n l ng thuy n đi riêng bi t do đ ng sông Lô lái t i đ n Ninh Biên.ề ươ ề ệ ườ ớ ồ

Đ c cùng Công Tr thân đem binh dũng đ u 2.500 ng i có l và các h ng pháoứ ứ ề ườ ẻ ạ

đ n ti n t i V Xuyên. Th ty là Ma T ng Huy t đem th h chém tên ph m cạ ế ớ ỵ ổ ườ ự ủ ạ ỉ ụ

là Ma T ng ng đem th c p t i dâng, Ma Tr ng Đ i, Ma Doãn D ng xin đ uườ ườ ủ ấ ớ ọ ạ ưỡ ầ

thú theo đi đánh. Đ o binh Văn Đ c l i do bên h u sông Lô đi qua, đ u có đ nạ ứ ạ ữ ề ồ

gi c d a hi m ph c quân đón đánh. Quan quân m nh b o ti n lên ho c b t ho cặ ự ể ụ ạ ạ ế ặ ắ ặ

chém, gi c b đ n ch y. Duy m t d i v đ a ph n r ng xã Văn Lãng (thu c Tuyênặ ỏ ồ ạ ộ ả ề ị ậ ừ ộ

Quang), v n có ti ng r t hi m tr , b n gi c t h p 500 ng i đ nh núi, còn binhố ế ấ ể ở ọ ặ ụ ọ ườ ở ỉ

tinh 5, 3 ng i chia nhau núp b i cây d i chân núi dòm ngó th y s h là b nườ ụ ướ ấ ơ ở ắ

súng, và l ng ch ng núi lăn đá xu ng. Văn Đ c cho đem c đ i luân xa quá s nư ừ ố ứ ỗ ạ ơ

pháo, ng m vào trong b i b n d , Lãnh binh là Nguy n Quy n cũng đem binhắ ụ ắ ữ ễ ề

dũng xông đ n đánh. Gi c lui m t b c ta ti n m t b c, t gi thìn đ n gi mùiế ặ ộ ướ ế ộ ướ ừ ờ ế ờ

m i qua đ c ch hi m. Gi c t n mác vào r ng, quân ta th ng t i ph Vân Trungớ ượ ỗ ể ặ ả ừ ẳ ớ ố

(ch sào huy t c a ngh ch Vân thu c châu B o L c). Sau ph có núi đ t mà trênỗ ệ ủ ị ộ ả ạ ố ấ

ng n cao có m t đ n l n, quân ta m i đ n, gi c b n vài ti ng súng r i ch y. Quânọ ộ ồ ớ ớ ế ặ ắ ế ồ ạ

ta đu i b t m t tên ph m m i bi t Vân t sau khi thua Tuyên Quang, sang n iổ ắ ộ ạ ớ ế ừ ở ơ

khác t Thái Nguyên t i Cao B ng qu y r i, còn sào huy t c a gi c Vân Trungừ ớ ằ ấ ố ệ ủ ặ ở

ch y đ đ ng gi thôi. Đ c bèn phái quân đi tu n xét, th y vài m i ng i ph cỉ ủ ồ ả ữ ứ ầ ấ ươ ườ ụ

s c quân nhân đ ng xa, v i v y l i, thì là bi n binh Cao B ng sau khi b th tứ ở ằ ộ ẫ ạ ề ở ằ ị ấ

th . H i ra đ u nói : "Hôm m ng 2 tháng 9 gi c C n vây kín đ n núi, gi c Vânủ ỏ ề ồ ặ ậ ồ ở ặ

ti p đ n đánh r t g p, trong đ n l ng thu c đ u h t, ngoài l i không có vi nế ế ấ ấ ồ ươ ố ề ế ạ ệ

binh, m ng 5 tháng 10 b án Cao B ng cùng lãnh binh L ng S n ph i t tr n,ồ ố ở ằ ở ạ ơ ả ử ậ

bi n binh đ u b b t c . Vân bèn y cho C n chi m c gi t nh thành, trích ra 20ề ề ị ắ ả ủ ậ ế ứ ữ ỉ

bi n binh c a b n h cho theo ng y Tham tán Tr n Quy n (nguyên là th l iề ủ ọ ọ ụ ầ ề ư ạ

Hình phòng Tuyên Quang tr n vi c t i đ u thú làm th th cho gi c Vân) vàở ố ệ ớ ầ ư ủ ặ

ng y tham lu n Vũ Văn Nho (ng i Hoài Đ c) đ ng trông coi cùng v B o L c.ụ ậ ườ ứ ứ ề ả ạ

(Chúng) v a đ n Ng c M o, nghe quan quân đã t i Vân Trung, Vân bèn n náu ừ ế ọ ạ ớ ẩ ở

đó, sai b n Quy n t i thăm dò, b n h đi tr c, còn th i t h p đ ng sau". Vănọ ề ớ ọ ọ ướ ờ ụ ọ ở ằ

Đ c t c thì m t d n b n h tr v nhanh làm n i ng, quân ta theo li n, b t đ cứ ứ ậ ặ ọ ọ ở ề ộ ứ ề ắ ượ

Nho, chém đ c Quy n mà 20 bi n binh l i quy thu n v ta.ượ ề ề ạ ậ ề

ĐN41;o binh c a Công Tr do bên t sông Lô đ n đâu gi c đ u tr n tr c,ủ ứ ả ế ặ ề ố ướ

có tên m &#7901;ng tr ng B ch Miêu là Chúc Văn Đ ng đem ng i Man xinư ưở ở ạ ổ ườ

theo đ hi u l c. Vài hôm sau cũng t i Vân Trung cùng v i Văn Đ c h i h p r i tể ệ ự ớ ớ ứ ộ ọ ồ ừ

Vân Trung ti n lên trái qua xã Vân Quang đ n núi Khúc đ ng núi g p gh nh.ế ế ườ ậ ề

Gi c trong b i r m đ t ph c binh b n súng ra, ho c l ng ch ng núi ch ng đãặ ở ụ ậ ặ ụ ắ ặ ư ừ ố

làm lũy, quân ta đánh tr ng reo hò ti n lên, gi c đ u v tan. Khi t i Ng c M o (làố ế ặ ề ỡ ớ ọ ạ

hang đ ng riêng c a gi c Vân), n i đó xung quanh đ u núi, gi a m r ng sanộ ủ ặ ơ ề ở ữ ở ộ

ph ng làm ru ng đ c 2.000 m u, nhà dân đ u thành xóm , nhà ngói 50 chi c,ẳ ộ ượ ẫ ề ở ế

nhà tranh 100 chi c có l , tìm kh p c , không có bóng ng i. Quân ta lùng b tế ẻ ắ ả ườ ắ

đ c 1 tên ng y qu n c h i ra th i Vân đã róc tóc đem v con tr n sang đ a gi iượ ụ ả ơ ỏ ờ ợ ố ị ớ

n c Thanh, bèn sai đ t h t nhà c a, chia đi L c Yên, Đ i Nam tìm b t đ ng gi cướ ố ế ử ụ ạ ắ ả ặ

(L u Tr ng Ch ng, Hoàng Trinh Tuyên, Nguy n Qu ng Kh i và Hà Đ c Thái).ư ọ ươ ễ ả ả ứ

Khi tr c thành L ng S n, Cao B ng b hãm, vua l i sai T ng đ c Ngh An,ướ ạ ơ ằ ị ạ ổ ố ệ

Hà tĩnh là T Quang C làm T ng th ng L ng Bình quân v đ i th n, và Ch ngạ ự ổ ố ạ ụ ạ ầ ưở

c là Vũ Văn T làm Tham tán. Gi c nghe đ i binh t i d p v vây b đi, h i ra th iơ ừ ặ ạ ớ ẹ ỡ ỏ ỏ ờ

k ph m b t đ c đ u nói r ng: "Tên đ u gi c ng y x ng Đ c lĩnh t ng quân làẻ ạ ắ ượ ề ằ ầ ặ ụ ư ố ướ

B Văn Huy n (em v Vân) cùng tên ng y Chánh th ng lĩnh Nguy n Kh c Th cế ề ợ ụ ố ễ ắ ướ

(nguyên cai đ i L ng Bình), ng y Phó th ng lĩnh Nguy n Kh c Hòa (nguyên triộ ạ ụ ố ễ ắ

châu Th t Tuy n), ng y T ng lý tham đ c Nguy n Kh c Tr ng (cũ là tuyênở ấ ề ụ ổ ố ễ ắ ươ

úy), ng y Chánh h bát Nguy n Quang C (nguyên cai đ i L ng Hùng), ng y Đụ ộ ễ ừ ộ ạ ụ ề

đ c Nguy n Đình Tr c (l i m c châu Thoát Lãng), đ u h p b n qu y r i". Quangố ễ ự ạ ụ ề ọ ọ ấ ố

C phái ng i b t đ c Công C , Đình Tr c và m i tên ph m đem chém, l i ti pự ườ ắ ượ ừ ự ườ ạ ạ ế

t c b t Kh c Tr ng đóng cũi đ a v Kinh s . Thành L ng đã khôi ph c, ông bènụ ắ ắ ươ ư ề ư ạ ụ

t đ t L c D ng (thu c L ng S n) ti n đi, gi c đ u tr n ch y. Khi t i Cao B ngừ ấ ạ ươ ộ ạ ơ ế ặ ề ố ạ ớ ằ

gi c C n đã đem b n h đi tr c r i, tiên l y l i thành, r i th ng l ng y choặ ậ ọ ọ ướ ồ ấ ạ ồ ươ ượ ủ

Văn T mang binh voi t i Ng c M o h i h p đánh d p. Văn T thăm h i đ ng điừ ớ ọ ạ ộ ọ ẹ ừ ỏ ườ

đ n Nh ng B n, thông t i gi c Ng c M o, Vân Trung th i n i y có 3 conồ ượ ạ ớ ở ặ ọ ạ ờ ơ ấ

đ ng t i. T bèn phái b n V úy Nguy n Ti n Lâm và Thành th úy Tôn Th tườ ớ ừ ọ ệ ễ ế ủ ấ

T chia đ ng ngăn ch n, v còn đ ng gi a th i 2 xã : L ng Y, Thông Nông,ự ườ ặ ề ườ ữ ờ ở ươ

v còn đ ng bên t th i 2 xã : Tháp Na, Bình Lãng. T đem đ i binh đóng ề ườ ả ờ ở ự ạ ở

đ n Trung Th n, l i t cho Quang C phái binh t i 2 xã : Phù Tang, T Giang conồ ả ạ ư ự ớ ố ở

đ ng bên h u đóng đó ngăn ch n.ườ ữ ặ

B y gi Lê Văn Đ c đ o Tuyên Quang đã tri t v tr c, gi c l i t h pấ ờ ứ ở ạ ệ ề ướ ặ ạ ụ ọ

ng i Tri u Châu cùng v i gi c C n, gi c Huy n, gi c Tri u, gi c Cán (Tri u, Cánườ ề ớ ặ ậ ặ ề ặ ệ ặ ệ

đ u cháu h c a gi c Khôi) đem đ đ ng men núi, d a n i cao b n súng, cùngề ọ ủ ặ ồ ả ự ơ ắ

quan quân ch ng c luôn m y ngày. Quang C đ c tin báo ti n quân đi cùng v iố ự ấ ự ượ ế ớ

Văn T h i h p, Quang C đóng Nh ng B n, Văn T đóng xã Phiên Đông.ừ ộ ọ ự ở ượ ạ ừ ở

Đ o trung chi c a gi c do núi Công đi xu ng, h u chi do sông T đi xu ng. Quân taạ ủ ặ ố ữ ố ố

b n ch t r t nhi u, gi c rút lui. B ng đ o t chi c a gi c t t ng Kim Mã Tháiắ ế ấ ề ặ ỗ ạ ả ủ ặ ừ ổ

Nguyên kéo t i, c 2 nghìn ng i có l đ t nhiên t i đ n Gia B ng, Phó qu n cớ ướ ườ ẻ ộ ớ ồ ằ ả ơ

là Lê Văn Sỹ đóng gi núi Đinh su t ngày giao chi n binh l c đã m i, đêm đ n gi cữ ố ế ự ỏ ế ặ

3 m t xông t i, quân ta không th đánh đ c, nhi u ng i b th ng ch t. Quangặ ớ ể ượ ề ườ ị ươ ế

C thu quân lui đóng, g p án sát Thái Nguyên là Nguy n M u đem quân 1.000ự ặ ễ ư

ng i, voi chi n 5 th t, t 2 xã : B ng Thành, C Đ o ti n t i huy n L m Hóaườ ế ớ ừ ằ ổ ạ ế ớ ệ ả

(giáp gi i t nh Tuyên Quang) t tr c cho đ o Cao B ng h i h p đánh d p. Gi cớ ỉ ư ướ ạ ằ ộ ọ ẹ ặ

nghe quan quân 2 đ ng đ u ti n, chúng lui v đ ng Long Lũng chia đ ng raườ ề ế ề ộ ả

3.000 ng i vây hãm đ n Ninh Biên, Lãnh binh là Nguy n Văn Quy n t li uườ ồ ễ ề ự ệ

không ch ng đ c đem binh dũng tìm đ ng rút v . Văn Đ c nghe tin cùng v iố ượ ườ ề ứ ớ

Công Tr l i g p đ ng ti n đánh l y l i đ c. sau đó Vũ Văn T đ o Cao B ngứ ạ ấ ườ ế ấ ạ ượ ừ ở ạ ằ

cùng v i Tu n ph L ng Bình là Lê Đ o Qu ng (thay Hoàng Văn Quy n) đ u đemớ ầ ủ ạ ạ ả ề ề

binh dũng m t do đ m Ch , m t do đ t Nam Đông ti n t i các s n ph n : Naộ ấạ ữ ộ ấ ế ớ ơ ậ

tình Bình bán (giáp n i B o L c, M t Lũng). Nghe nói núi Ch có gi c đ t ph cơ ả ạ ậ ử ặ ặ ụ

binh con đ ng tr c, quân ta c men khe núi đi, g p du binh bèn đâm gi t.ở ườ ướ ứ ặ ế

Gi c trên núi b n súng lăn đá quân ta không ti n đ c, gi c cũng không xu ngặ ở ắ ế ượ ặ ố

đ c, g p tr n m a đêm hôm y v i vàng thu quân, Quang C cũng t núi B t iượ ặ ậ ư ấ ộ ự ừ ế ớ

cùng nhau h i h p.ộ ọ

B y gi đ ng tháng 5 lúc n ng d lúc m a d m ch l ng khó nh c, quânấ ờ ươ ắ ữ ư ầ ở ươ ọ

th đem tình hình tâu lên. Vua xu ng chi u cho ban s ngh ng i đ m u c t quânứ ố ế ự ỉ ơ ể ư ấ

sau này. Năm y tháng 6, Vân l i cùng Văn C n đem 6 nghìn quân lan tràn xu ngấ ạ ậ ố

Phiên Đông Nh ng B n. Các quân c s c đánh, gi c t m lui, ch t có m t đámượ ạ ố ứ ặ ạ ợ ộ

h n nghìn ng i Thi u Châu t đ ng sau núi đánh úp, quân ta tan v . Gi c th aơ ườ ở ề ừ ằ ỡ ặ ừ

th đ t phá châu Th ch Lâm, ti n b c t nh thành Cao B ng, l i tràn qua núi Tiêmế ố ạ ế ứ ỉ ằ ạ

(giáp L ng S n). Nguy n Ti n Lâm cùng Phó v úy là Nguy n Tình L c ch nh đ nạ ơ ễ ế ệ ễ ộ ỉ ố

binh voi đ u ti n, m i đ n s n i tr m L ng Ch gi c đón đánh. Tình L c ch t ề ế ớ ế ơ ả ạ ạ ỉ ặ ộ ế ở

tr n, Ti n Lâm lui v đ n L c D ng. Gi c t i g n b vây, nghe tin quân Công Trậ ế ề ồ ạ ươ ặ ớ ầ ổ ứ

đ n, gi c bèn lên núi gi ch hi m chia đ t h n 20 tr i sách cùng quân ta ch ngế ặ ữ ỗ ể ặ ơ ạ ố

c . Chúng l i chia đ ng lén xu ng con đ ng giáp xã Hoa S n (nay đ i là C mự ạ ả ố ườ ơ ổ ẩ

S n) đón ch n con đ ng ch l ng. Quang C bèn thân đ c bi n binh t xã Hoaơ ặ ườ ở ươ ự ố ề ừ

S n liên ti p lên mãi L c D ng đ u m t lo t đánh gi t, đ t tr i sách, gi c c vơ ế ạ ươ ề ộ ạ ế ố ạ ặ ả ỡ

ch y tr n.ạ ố

Tr c đây t nh Cao B ng b th t th , B chính là Hoàng Văn Tú cùng b nướ ỉ ằ ị ấ ủ ố ọ

g p đ ng ch y v L ng S n, b n Phó qu n c c Cao Hùng là Nguy n H uấ ườ ạ ề ạ ơ ọ ả ơ ở ơ ễ ự

Đĩnh, và cai đ i Ma Ng c Lý, chánh đ i tr ng Trình Văn Châu coi gi các huy n :ộ ọ ộ ưở ữ ệ

Qu ng Uyên, Th ng Lang, H Lang tri u h p lính th dõng đ ch ng. Gi c khôngả ượ ạ ệ ọ ổ ể ố ặ

dám ph m. Đ n b y gi đ i binh ti n t i châu Th t Tuy n, b n Đĩnh đem quânạ ế ấ ờ ạ ế ớ ấ ề ọ

th ng t i núi S ng (g n bên t t nh thành) trông th y l a kho trong thành b cẳ ớ ủ ầ ả ỉ ấ ử ở ố

lên, khi đ n th i gi c Vân đã t con đ ng sau phía h u ngoài thành đi r i. B nế ờ ặ ừ ườ ở ữ ồ ọ

Đĩnh l y l i t nh thành, h i ra m i bi t gi c C n L c D ng. Đĩnh bèn phân pháiấ ạ ỉ ỏ ớ ế ặ ậ ở ạ ươ

lính th dõng đ ng sau đ n Ninh L c đ t ph c binh đ đón con đ ng v c aổ ở ằ ồ ạ ặ ụ ể ườ ề ủ

C n. C n qu nhiên đ n, ph c binh 4 m t kh i lên, Văn Châu l y súng b n trúng,ậ ậ ả ế ụ ặ ở ấ ắ

th dũng là Hà Đình B o s n vào chém đ c đ u đ a n p ti n quân c a Quangổ ả ấ ượ ầ ư ộ ề ủ

C . Quang C đem vi c tâu lên.ự ự ệ

Vua khen th ng, sai d ng binh ch nh lý l i phong c ng, đ i đ n cu i thuưở ừ ỉ ạ ươ ợ ế ố

3 đ o binh đ u ti n đánh phá sào huy t c a gi c.ạ ề ế ệ ủ ặ

Ngày tháng 10 , đ o binh Tuyên Quang c a Lê Văn Đ c cùng v i Đ đ cạ ủ ứ ớ ề ố

Ph m Văn Đi n t L c Yên chia đ ng th ng t i núi Thi u Giáp, hai bên s n núiạ ể ừ ụ ườ ẳ ớ ề ườ

s ng s ng cao vót, quãng gi a núi có ch lõm xu ng và có m t con đ ng đáừ ữ ở ữ ỗ ố ộ ườ

ong l m ch m bám b c mà lên th r t hi m y u. Gi c trên đ nh núi x p đá làmở ở ậ ế ấ ể ế ặ ở ỉ ế

lũy d ng đ n coi gi , Đ c l a vài m i ng i binh dũng đ c l c noi s n núi leoự ồ ữ ứ ự ươ ườ ắ ự ườ

cây lên ch r t cao b n súng. Đ ng gi c s tránh. Quân ta s n lên, gi c b đ nỗ ấ ắ ả ặ ợ ấ ặ ỏ ồ

ch y vào trong r ng. Đ o binh c a Đi n cũng ti n t i núi Trú hi p cùng v i núiạ ừ ạ ủ ể ế ớ ệ ớ

Thi n Giáp cùng đ i di n nhau, bên t d a vào núi cao, bên h u t i b n Mi n, ề ố ệ ả ự ữ ớ ế ệ ở

gi a có đ ng t t g p gh nh. Gi c cũng ch ng ch t g đá và tr i c m chông nh nữ ườ ắ ậ ề ặ ồ ấ ỗ ạ ắ ọ

đ u d a ch hi m ch ng c . Đi n đ c quân gi t t i, gi c li n v tan. Đi n cùngầ ự ỗ ể ố ự ể ố ế ớ ặ ề ỡ ể

Đ c h i binh ti n t i đ u đ a gi i Đ Đ nh, phó th ng lĩnh gi c là Ma Doãn Caoứ ộ ế ớ ầ ị ớ ể ị ố ặ

h p đ ng h n nghìn ng i x s xã Bách Dích, d ng 2 đ n l n, bên t t i sôngọ ả ơ ườ ở ứ ở ự ồ ớ ả ớ

Mi n, hai bên b d a vào núi, cùng làm th d c t l ng núi đ n b n n c ch ngệ ờ ự ế ỷ ố ừ ư ế ế ướ ồ

ch t g đá làm lũy, ngoài lũy l i có hàng rào c m g nh n đ u. con đ ng đi t iấ ỗ ạ ắ ỗ ọ ầ Ở ườ ớ

chúng ch t cây to cho n m ngang đ ngăn l p. Đ c sai Phó v úy Nguy n Vănặ ằ ể ấ ứ ệ ễ

Quy n coi vài trăm lính l c chi n làm ti n khu, mang ván g mông xung đ ch ngề ụ ế ề ỗ ể ố

súng đ n, m c t g l p ngang, ch t ch cây vót ng n đ u c tr i v a đánh v aạ ở ắ ỗ ấ ặ ỗ ọ ầ ở ạ ừ ừ

ti n, ông l i phái đ u m c đ n An Long là Hoàng Đình Ph ng đem quân thế ạ ầ ụ ở ồ ượ ổ

dõng lên ng n núi r t cao lén t i phía h u đ n gi c, d a vào ch cao b n súngọ ấ ớ ữ ồ ặ ự ỗ ắ

vào, các quân nhân đó súng ng đ u n . Gi c đ ng không v ng bèn b tr n, thuố ề ổ ặ ứ ữ ỏ ố

đ c g o l ng h n 80 gánh. Khi t i Vân Trung gi c Vân đã thiêu h y ch đemượ ạ ươ ơ ớ ặ ủ ỗ ở

gia quy n tr n tr c. Quy n bèn đem quân t i d p Ng c M o.ế ố ướ ề ớ ẹ ở ọ ạ

Đ o binh Cao B ng c a T Quang C , Nguy n Ti n Lâm, H H u cũngạ ằ ủ ạ ự ễ ế ồ ự

tháng y ti n t i b n N m, tr c h t sai V úy Trình Văn Châu đem quân thấ ế ớ ế ẫ ướ ế ệ ổ

dõng t i thăm con đ ng núi Na Tình. H th y gi c trên núi d ng tr i sáchớ ườ ở ọ ấ ặ ở ự ạ

ch ng đá làm 2 l n lũy, ngoài lũy có hào, ngoài hào c m chông nh n th r t hi mồ ầ ắ ọ ế ấ ể

c p. Châu v a đ n chân núi b gi c b n b th ng, ng i em là Quang cũng bấ ừ ế ị ặ ắ ị ươ ườ ị ch t. Quang C bèn l a vài trăm quân quy t chi n làm ti n khu, nhân đem lénế ự ự ế ế ề

đánh úp, nh đ c lũy. Gi c lui ch y, b n Quang C th ng t i, cùng v i đ o Tuyênổ ượ ặ ạ ọ ự ẳ ớ ớ ạ

Quang h i quân.ộ

Đ o Thái Nguyên c a Nguy n Ph và Nguy n Công Tr ti n binh đ n đ tạ ủ ễ ổ ễ ứ ế ế ấ

B c Ph n, gi c chia làm 2 chi, m t đóng trên núi, m t đóng c nh khe cùng quân taắ ấ ặ ộ ộ ạ

ch ng c . Ph nhân phái Phó lãnh binh là Ph m Phi và Phó lãnh binh Nam Đ nhố ự ổ ạ ở ị

là Lê Ph c S n đem dũng binh t i tr c đánh d p chi m đ c núi Tram Trùng.ướ ơ ớ ướ ẹ ế ượ

Ch t có m t đám t đ t B c N m t i gi ch hi m b n súng ra, Phó v úy làợ ộ ừ ấ ắ ẫ ớ ữ ỗ ể ắ ệ

Ph m Đ c H nh, thí sai Qu n c là B ch Văn D đ u ch t tr n. Phi b th ngạ ứ ạ ả ơ ạ ụ ề ế ở ậ ị ươ

rút lui, Ph c S n c m g m giáo d n thân lên tr c sĩ t t, v a qua n a qu núiướ ơ ầ ươ ấ ướ ố ừ ử ả

cũng b đ n b n ch t. B y gi quân c a Công Tr xã Giang La b gi c h p l iị ạ ắ ế ấ ờ ủ ứ ở ị ặ ợ ạ

vây. Công Tr th ng su t binh l c c s c đánh, gi c b th ng tan rã, bèn h pứ ố ấ ự ố ứ ặ ị ươ ợ

binh ti n t i s n ph n xã Giai L c (thu c t ng Vân Quang mà ph T ng nhung làế ớ ơ ậ ạ ộ ổ ỉ ổ

Nông Văn Sỹ trông coi binh dân) lùng b t đ c ph Th ng lĩnh t ng quân làắ ượ ỉ ố ướ

Tri u Văn Tri u (ng i n c Thanh ng xã Nh n Môn châu B ch Thông, cùngệ ệ ườ ướ ụ ở ạ ạ

v i gi c Sỹ h p đ ng đánh nhi u t nh Thái Nguyên) và 7 tên ph m đi theo b n y,ớ ặ ọ ả ễ ỉ ạ ọ ấ

r i cùng 2 đ o Tuyên Cao h i Vân Trung. Quân ta do b t đ c tên ph m là Giồ ạ ộ ở ắ ượ ạ ả

Văn Xu và Pháo B H p h i bi t gi c Vân đã l n sang n náu 2 thôn L ng Mãnh,ố ợ ỏ ế ặ ẻ ẩ ở ộ

Bác Thán n c Thanh, bèn h i l i làm t đ a cho phân ph Tr n Yên mong b tướ ộ ạ ờ ư ủ ấ ắ

giao cho và đem tình hình vào tâu, quân ta d ng binh đ đ i.ừ ể ợ

Vua sai B L vi t văn t đ sang t nh Qu ng Tây, l i đ i châu B o L c làmộ ễ ế ư ệ ỉ ả ạ ổ ả ạ

huy n Đ Đ nh, l a 2 ng i th ty mà đ c l c khi đi đánh d p đ t làm tri huy nệ ể ị ự ườ ổ ắ ự ẹ ặ ệ

và huy n th a đ tri u t p dân biên đ u yên n i đi n lý. Còn đ t 3 đ o binh chiaệ ừ ể ệ ậ ề ơ ề ặ ạ

đi lùng b t các tên ph m l n tr n.ắ ạ ẩ ố

Đ o binh Thái Nguyên b t đ c gi c Huy n đóng cũi đ a v Kinh s . Cònạ ắ ượ ặ ề ư ề ư

ng y Th ng ch Nông Đình H u (anh r c a gi c Sỹ), cùng ng y Chánh d c làụ ố ế ữ ể ủ ặ ụ ự

Nông Văn Nghi t, ng y H u th ng l là Nông Văn H i (Nghi t, H i đ u là em Sỹ)ệ ụ ậ ắ ữ ả ệ ả ề

và Nông Văn Yên (con Nghi t), cũng b đ o Cao B ng b t đ c đ u gi t đi. Đ nệ ị ạ ằ ắ ượ ề ế ế

ng y T d c v úy Nông Đình Phan, ng y H u th ng l , chánh qu n l là Nôngụ ả ự ệ ụ ữ ắ ữ ả ữ

T nh Hòa t i quân đ u thú. Th th n cho dò b t gi c Vân chu c t i.ị ớ ầ ứ ầ ắ ặ ộ ộ

Năm th 16 (1835), tháng 2, Tu n ph Qu ng Tây ti p đ c t t đ a t iứ ầ ủ ả ế ượ ờ ư ư ớ

gi c b bi n Tr n An lùng b t g p. Vân t đ a gi i n c Thanh lén v núi Th mụ ộ ề ở ấ ắ ấ ừ ị ớ ướ ề ẩ

Bát xã An Quang. Tên ra thú là T nh Hòa dò đ c th c đi báo n i quân th , b nị ượ ự ơ ứ ọ

Văn Đ c t c thì phái V úy là Nguy n Văn Quy n đem h n nghìn binh dũng t iứ ứ ệ ễ ề ơ ớ

ngay vây b t. Khi quân ch a đ n, Vân s p xuyên sang núi khác đi. T nh Hòa đemắ ư ế ắ ị

th dõng b n súng ch n đón, Vân l i lui n. đó th núi g p gh nh cây c i umủ ắ ặ ạ ẩ Ở ế ậ ề ố

tùm che m t c ngày t i đêm. Quy n s gi c tr n thoát, phóng h a đ t 4 m t, g pắ ả ớ ề ợ ặ ố ỏ ố ặ ặ

gió m nh l a b c d , trong ch c lát c gianh b i s y bi n thành ra tro, Vân ạ ử ố ữ ố ỏ ụ ậ ế ở

trong l đá chui ra ch t v l a r i n m bên c nh núi, bên c nh mình có m t đĩnhỗ ế ề ử ơ ằ ạ ạ ộ

l n vàng và kèm theo m t l i dao b ng b c m vàng. B n Đ c cho đ lá h ng kỳớ ộ ưỡ ằ ạ ạ ọ ứ ệ ồ

ch y nh b đ báo ti p và đóng hòm đ u Vân đ a dâng, r i l y sào cao treoạ ư ể ệ ầ ư ồ ấ

ng c thây đ nh núi Vân Trung, ng i ng i đ u sung s ng. Th c p Vân đ aượ ở ỉ ườ ườ ề ướ ủ ấ ư

t i d i c a khuy t, vua sai đem phân tr n ch búa 3 hôm. L i truy n cho cácớ ướ ử ế ầ ở ợ ạ ề

t nh t Qu ng Nam tr vào Nam và t Qu ng Tr tr ra B c treo 3 hôm, sau đâmỉ ừ ả ở ừ ả ị ở ắ

nát qu ng xu ng h xí. M c a t ph Vân sai ng i th báo cho bi t, đào hài c tẳ ố ố ộ ủ ổ ụ ườ ổ ế ố

ném xu ng sông. Sau phân ph Tr n An đ a giao tr c sau b t đ c gia quy nố ủ ở ấ ư ướ ắ ượ ế

và đ ng c a ngh ch Vân t i n i quân th , đ u gi t h t. Còn con Vân là Lôi đ a vả ủ ị ớ ơ ứ ề ế ế ư ề

Kinh x tr ng tr h t pháp mà h hàng c a Vân không còn sót m ng nào.ử ừ ị ế ọ ủ ố

Cao Bá Quát

Ng i huy n Gia Lâm t nh B c Ninh, cùng v i anh là Bá Đ t đ sinh đôi nênườ ệ ỉ ắ ớ ạ ẻ

đ t tên nh th , nh kháu kh nh thông minh đ u có văn tài. Quát sau làm nhà ặ ư ế ỏ ỉ ề ở

trong thành Đ i La t nh Hà N i , Minh M ng năm, th 12 (1831) v khoa Tân mãoạ ỉ ộ ạ ứ ề

thi h ng đ Á nguyên, khi b duy t đánh vào h ng ch a đ c Á nguyên mà thiươ ỗ ộ ệ ạ ư ượ

ti n sĩ th ng b h ng. Bá Quát t c gi n ngày thêm dùi mài, văn càng ti n m nh,ế ườ ị ỏ ứ ậ ế ạ

cùng v i phó b ng huy n Th X ng là Ph ng Đình Nguy n Văn Siêu đ u n iớ ả ệ ọ ươ ươ ễ ề ổ

ti ng. B y gi nhi u ng i hâm m có câu : "Văn nh Siêu Quát vô ti n Hán",ế ấ ờ ề ườ ộ ư ề

nghĩa là : văn c a Siêu Quát v t c danh nho đ i ti n Hán.ủ ượ ả ờ ề

Đ u năm Thi u Tr (1841) sung làm S kh o tr ng Th a Thiên, cùng v iầ ệ ị ơ ả ở ườ ừ ớ

đ ng vi n là Phan Nh lén đem mu i đèn thêm l i lẽ trong văn c a sĩ nhân c ngồ ệ ạ ộ ờ ủ ộ

24 q, sau đ đ c 5 tên, sĩ t bàn lu n xôn xao. Viên giám sát tr ng v là Hỗ ượ ử ậ ườ ụ ồ

Tr ng Tu n tham h c, khi b n án dâng lên, k t đ nh t i ch t. Vua cho b n Quátọ ấ ặ ả ế ị ộ ế ọ

sính ý làm càn, nguyên không có tình ti t gì, gia n đ i x gi o giam đ i l nh, sauế ơ ổ ử ả ợ ệ

đ c tha l i kh i d ng. T Đ c năm th 7 (1854) tr i b Giáo th ph Qu c Oai,ượ ạ ở ụ ự ứ ứ ả ổ ụ ủ ố

Quát t ph là tài danh khu t mình đ a v th p th ng u u t không vui bèn cáoự ụ ấ ở ị ị ấ ườ ấ

v B c Ninh.ề ắ

B y gi Tuyên Cao Thái L ng đ u có báo đ ng ngoài biên (đám th phấ ờ ở ạ ề ộ ở ổ ỉ n c Thanh), l i có Lê Duy C t x ng con cháu nhà Lê. Quát ng m h p đ đ ngướ ạ ự ự ư ầ ọ ồ ả

lén m u vi c b t pháp, c h n ngày t i thành Hà N i c s , m u b ti t l . T như ệ ấ ướ ẹ ớ ộ ử ự ư ị ế ộ ỉ

B c Ninh và Hà N i cho đòi r t g p. Bá Quát bèn cùng đ ng phái suy tôn Duy Cắ ộ ấ ấ ả ự

làm minh ch mà t làm qu c s , r i lén d d tên th m c S n Tây là Đinhủ ự ố ư ồ ụ ỗ ổ ụ ở ơ

Công Mỹ và B ch Công Trân g i đ ng phái lan tràn xu ng Hà N i, đ t luôn phạ ọ ả ố ộ ố ủ

ng Hòa và huy n Thanh Oai. Quan quân Hà N i đánh phá xã Đ ng D ng, BáỨ ệ ộ ở ồ ươ

Quát l i do huy n Mỹ L ng tr n qua ph Vĩnh T ng đ t c p huy n thànhạ ệ ươ ố ủ ườ ố ướ ệ

Tam D ng, r i l n t i các ph huy n Qu c Oai, An S n lan tràn qu y nhi u. Phóươ ồ ẩ ớ ủ ệ ố ơ ấ ễ

lãnh binh S n Tây là Lê Thu n Đ i đem quân t i đánh, Bá Quát b thua ch t ở ơ ậ ạ ớ ị ế ở

tr n. Ng y Th ng th là Nguy n Kim Thanh, ng y Phó v là Nguy n Văn Th cậ ụ ượ ư ễ ụ ệ ễ ự

cũng b b t (sau đ u chém c ) và chém đ c m t trăm th c p, b t s ng h n 80ị ắ ề ả ượ ộ ủ ấ ắ ố ơ

tên, vi c đ n tai vua, sai đem th c p Bá Quát truy n giao cho các t nh B c kỳ bêuệ ế ủ ấ ề ỉ ắ

lên đ khuyên b o dân chúng r i xé xác v t xu ng sông.ể ả ồ ấ ố

Minh M ng năm th 15 (1834) Bá Đ t cũng đ h ng ti n tr i làm Triạ ứ ạ ỗ ươ ế ả

huy n Nông C ng. Vì c c a Quát cũng m c t i ch t, dân huy n l y làm th ngệ ố ớ ủ ắ ộ ế ở ệ ấ ươ

có l p đ n th .ậ ề ờ

(1) Ông Thi u Bá đ i Chu đi tu n hành nam qu c, tuy n b chính l nh , th ngệ ờ ầ ố ể ổ ệ ườ

đ d i cây cam đ ng, ng i sau nh công đ c c a Thi u Bá, b o nhau khôngỗ ở ướ ườ ườ ớ ứ ủ ệ ả

nên đ n đi.ẵ

(2) Trong Kinh Thi có câu r ng: "Bông bông th miêu âm vũ c o chi, t qu c h uằ ử ả ứ ố ữ

v ng Tu n Bá l o chi". Nghĩa là, lúa th t t đùn đùn, m a d m đ bón thêm. b nươ ấ ạ ứ ố ư ầ ể ố

n c đã có v ng, Tu n Bá l i v v thêm.ướ ươ ấ ạ ỗ ề

(3) Tu n l ng : làm quan bi t gi phép cũ và l ng thi n.ầ ươ ế ữ ươ ệ

(4) M ch tu : Hán th , Tr ng Tr m làm thái thú Ng D ng, m i cây lúa n yạ ệ ư ươ ạ ở ư ươ ỗ ẩ

hai bông, nên dân ca t ng.ụ

(5) Ông Thanh T tr l i T Tuyên có câu r ng : "Nhân dân nghe ti ng chuôngừ ả ờ ề ằ ế

tr ng, trông th y c qu t c a vua đi ch i, đ u nhăn m t, b o r ng : Vua ta đi ch iố ấ ờ ạ ủ ơ ề ặ ả ằ ơ

vui v nh th , sao đ cho ta c c kh th này".ẻ ư ế ể ự ổ ế

(6) có lẽ là T ng Trinh thì ph i.ố ả

(7) Ch m B : ngày x a n c Tr nh có nhi u tr m c p, th ng ch t ng i l yằ ồ ư ướ ị ề ộ ướ ườ ẹ ườ ấ

c a Ch m B , t c là Hoàn B . Vì Ch m y c nhi u cây s y m c r m r p đ c tủ ở ằ ồ ứ ồ ằ ấ ỏ ề ậ ọ ậ ạ ể ấ

gi u. Câu này đây ý nói là d p h t tr m c p, nhân dân đã mua trâu v càyấ ở ẹ ế ộ ướ ề

ru ng không ai đi ăn c p tr m n a.ộ ướ ộ ữ

(8) Ng a tre : Quách C p đ i H u Hán, thăng làm ch c m c Tích Châu. Vì c pự ấ ờ ậ ứ ụ ở ấ

tr c đã Tích Châu có nhi u ân đ c, sau l i đ n, nhân dân trong h t tr già điướ ở ề ứ ạ ế ạ ẻ

đón nhi u. Có b n tr con trăm đ a c i ng a b ng đo n tre đón l y bên c nhề ọ ẻ ứ ưỡ ự ằ ạ ạ ở ạ

đ ng.ườ

(9) Rót n c su i : Ngô An Tân làm th s Qu ng Châu, h t y có cái su i n c,ướ ố ứ ử ở ả ạ ấ ố ướ

tên g i là su i Tham, t ng truy n là ai u ng n c su i y, thì sinh ra lòng tham.ọ ố ươ ề ố ướ ố ấ

Ngô An múc n c y mà u ng, v n không đ i lòng.ướ ấ ố ẫ ổ

(10) Trông bia : D ng H u đ i T n, làm quan T ng D ng, có nhi u ân đ c.ươ ự ờ ấ ở ươ ươ ề ứ

H u th ng lên nghĩ mát núi Nghiên S n, sau H u ch t, nhân dân h t y làmự ườ ở ơ ự ế ạ ấ

mi u thông d ng bia Nghiêm S n. Sau ai trông th y bia cũng nh H u mà rế ự ở ơ ấ ớ ự ỏ

n c m t, ng i sau g i là Trung L bi (bia r n c m t).ướ ắ ườ ọ ệ ỏ ướ ắ

(11) Vu công đ i Hán x vi c hình công b ng, trong quân ông có ng i hi n phù,ờ ử ệ ằ ườ ế

b quan thái thú gi t oan, ông c can không đ c, r i sau đó 3 năm tr i khôngị ế ố ượ ồ ờ

m a, sau ph i t m ng i hi n ph y, r i m i m a.ư ả ế ả ườ ề ụ ấ ồ ớ ư

(12) Trâu Di n th Hu v ng n c Yên h t lòng trung, b quan h u bên c nhễ ờ ệ ươ ướ ế ị ầ ạ

c a Hu V ng gièm pha, ph i giam vào ng c, Diên ngã m t lên tr i khóc. Lúc yủ ệ ươ ả ụ ặ ờ ấ

đ ng mùa h , tr i sa s ng xu ng (s ký).ươ ạ ờ ươ ố ử

(13) Đ ng H ng : Chu Áp đ i Hán, làm ch c s c, ph Đ ng H ng, đ n sauồ ươ ờ ứ ắ ủ ở ồ ươ ế

ch t, dân làng Đ ng H ng làm nhà làm đ n đ th .ế ồ ươ ề ể ờ

(14) T kỳ : Bình Đ nh, Phú Yên, Bình Thu n, Khánh Hòa.ả ị ậ

(15) Ch này có th nh m, vì trên đã có năm th 5 r i.ỗ ể ầ ứ ồ

(16) Tùng Thi n Công Miên Th m sau đ c phong là Tùng Thi n V ng, con thệ ẩ ượ ệ ươ ứ

c a vua Minh M ng.ủ ạ

(17) Ch L u Vĩnh Ph c, quân c đeỉ ư ướ ờ

(18) Có lẽ là Filattre

(19) Ch vùng S n Tây và B c Ninh.ỉ ơ ắ

(20) Nam h t là vùng Nam Đ nh, Thái Bình.ạ ị

(21) Đi n là vùng Vân Nam, Trung Qu c.ề ố

(22) Vi t Đông là Qu ng Đông, Trung Qu c.ệ ả ố

(23) Trà Lý thu c t nh Thái Bình ngày nay.ộ ỉ

(24) T c là ng Đăng, niên hi u Ki n Ph c (1883-1884)ứ Ư ệ ế ướ

(25) T c là Đ ng Khánh, (1886-1888).ứ ồ

(26) T n D ng H u t Thúc t , khi tr n v n m c áo c u nh đeo đai ng c,ấ ươ ự ự ử ở ấ ẫ ặ ử ị ọ

không m c áo giáp, ch c t s a đ c mà ng i Ngô ph i kiêng, khi ch t dân d ngặ ỉ ố ử ứ ườ ả ế ự

bia núi Nghi n, g i là tr y l bi.ở ễ ọ ụ ệ

(27) T ng Hàn Kỳ đ ti n sĩ, tr i th 3 tri u làm đ n h u b c x , phong Ng yố ỗ ế ả ờ ề ế ữ ộ ạ ụ

qu c công, tính trung tr c, g p vi c l n không ng i nguy hi m hi m nghi , khi Tâyố ự ặ ệ ớ ạ ể ề

H ph n, làm kinh l c Hi p tây, khi n Nguy n Hi u ph i x ng th n, l ng ti ngạ ả ượ ệ ế ễ ệ ả ư ầ ừ ế

trong ngoài.

(28) Th ng Thành Thang chiêm bao th y Phó Duy t, sáng d y cho vẽ hình đi tìm,ươ ấ ệ ậ

th y Phó Duy t làm th n Phó Nham, đón v giúp n c, sau làm t t ng.ấ ệ ợ ề ở ề ướ ể ướ

(29) Chu Văn V ng n m m ng th y g u bay, khi đi săn g p Lã V ng ng i câu ươ ằ ộ ấ ấ ặ ọ ồ ở

sông V , h i ra m i rõ tên hi u là Phi Hùng, đón v tôn làm th y giúp nhà Chuỵ ỏ ớ ệ ề ầ

đánh Th ng Tr .ươ ụ

(30) S Qu ng, t là Tr ng Ông, có trí th c xa, đ i Hán Tuyên đ làm đ n thái tơ ả ự ọ ứ ờ ế ế ử

thái phó, c xin v h u, có nói : ng i hi n l m c a th i t n chí, ng i ngu l mố ề ư ườ ề ắ ủ ờ ổ ườ ắ

c a càng nhi u l i.ủ ề ỗ

(31) có lẽ là Thành Thái năm th 2 (1890).ứ

(32) Các th n là quan làm vi c N i các, tinh th n là quan làm vi c t i t nh và bầ ệ ộ ầ ệ ạ ỉ ộ

th n là quan làm vi c t i các b .ầ ệ ạ ộ

(33) Nguyên văn là "đàn áp". đây có nghĩa là di u võ ra uy.Ở ễ

(34) T ng An ph là ph đ c a T ng An công, con Minh M ng.ươ ủ ủ ệ ủ ươ ạ

(35) đây là s ki n th c dân Pháp gây s xâm chi m Nam kỳ.ở ự ệ ự ự ế

(36) Đài th n : quan Ng s đàiầ ở ự ử

(37) Ng i H u cu i đ i V ng Mãng kh i binh giúp Hán Quang Vũ phá gi c Xíchỗ ư ở ố ờ ươ ở ặ

uy, Quang Vũ đãi l khác h n mN85;i ng i, nh ng H u mu n t chuyên v m tễ ẳ ườ ư ư ố ự ề ặ

ph ng di n qu c gia l i ra hàng Công Tôn Thu t r i m t b nh ph n u t ch t, cóươ ệ ố ạ ậ ồ ắ ệ ẫ ấ ế

lẽ vua dùng đi n y đ khuy n khích Tr ng Bình chăng, nh ng còn t n nghi.ể ấ ể ế ọ ư ồ

(38) v Đ ng : là v Tàu.ề ườ ề

(39) Khi nhà vua ban cho đình th n mà không ng n i chính t a, mà bình đàiầ ự ở ơ ọ ở

thì g i là lâm hiên.ọ

(40) Án Anh : làm quan đ i phu n c T v đ i Xuân Thu có đ c ti t ki m, nênạ ướ ề ề ờ ứ ế ệ

đ c quý hi n đ i, sách s khen là Án Tr ng Bình.ượ ể ở ờ ử ọ

(41) Huy n Quý H ng là huy n T ng S n, nay là Hà Trung t nh Thanh Hóa.ệ ươ ệ ố ơ ỉ

(42 s ki n Pháp đánh vào Đà N ng năm 1858.ỉ ự ệ ẵ

(43) Tri h ch th h c : Lão T nói : bi t gi sáng t , tránh vi c m t i, làm phépạ ủ ắ ử ế ữ ỏ ệ ờ ố

cho thiên h b t ch c.ạ ắ ướ

(44) B n in ch có ch Ông Ích, có lẽ là Ông Ích Khiêm.ả ỉ ữ

(45) Ch vi c Hàm Nghi xu t bôn ra Qu ng Bình.ỉ ệ ấ ả

(46) làm quan can gián Ng s đài.ở ự ử

(47) Th p châu là vùng Tây b c bao g m S n La, Lai Châu, m t ph n Yên Bái, m tậ ắ ồ ơ ộ ầ ộ

ph n Hòa Bình.ầ

(48) Ly tao : tên thiên S T mà Khu t Nguyên làm ra.ở ừ ấ

(49) Th th n là nh ng ng i làm quan quân th , cũng nh t nh th n là quan ứ ầ ữ ườ ở ứ ư ỉ ầ ở

t nh, h th n là quan các b , các th n là quan n i các v.v...ỉ ộ ầ ở ộ ầ ở ộ

(50) Ch cu c kh i nghĩa Đoàn Tr ng, Đoàn Tr c.ỉ ộ ở ư ự

(51) Ch Hán là Thanh dã, có nghĩa nh v n không nhà tr ng.ữ ư ườ ố

(52) ch Hán là Th ch Bích, nên quen g i là man Đá vách.ữ ạ ọ

(53) có lẽ là Ch , Ch Hán là phù tr ng, Đây là n i buôn bán mi n Tây Qu ngợ ữ ườ ơ ở ề ả

Ngãi - Nguyên T n có tham gia đánh d p vùng này.ấ ẹ ở

(54) D ng H làm quan đ i T n (Trung Qu c) đóng tr n T ng D ng, cóươ ỗ ờ ấ ố ấ ở ươ ươ

đ c chính, khi ch t nhân dân nh n d ng đ n th núi Nghi n S n (Nghi nứ ế ớ ơ ự ề ờ ở ễ ơ ễ

nghĩa là nghiên, t c là núi cái Nghiên, cho nên đây d ch là núi Nghiên đ ti nứ ở ị ể ệ

gieo v n.ầ

(55) N iĩnh bí m t, n i nghiêm c m.ơ ậ ơ ấ

(56) đây ch b "Khâm đ nh Vi t s thông giám c ng m c".ở ỉ ộ ị ệ ử ươ ụ

(57) N i so n chi u ch Tòa N i các. Ch ti lu n có nghĩa đen là s i t .ơ ạ ế ế ở ộ ữ ậ ợ ơ

(58) Ch ch c t t ng.ỉ ứ ể ướ

(59) Có hai nghĩa: 1 - Con n i nghi p cha, 2- Con chu c l i cho cha, ch a rõ nghĩaố ệ ộ ỗ ư

n��o là đúng, vì b Kham là T Gi n cũng hay ch làm quan to gi n i các,ố ư ả ữ ữ ộ

nh ng l i m y l n m t ch c.ư ạ ấ ầ ấ ứ

(60) Quan các đ a ph ng đ c vua ch m v Kinh chúc h .ở ị ươ ượ ấ ề ỗ

>(61) M t con sông l n Trung Qu c. Sông này n c v n đ c, khi nào n c trongộ ớ ở ố ướ ố ụ ướ

ng i ta cho là đi m lành. Cho nên có câu "Hoàng hà thanh, thánh nhân sinh" -ườ ề

Hoàng hà trong th i thánh nhân sinh ra - (T nguyên). Không bi t có ph i đâyờ ừ ế ả ở

đ nh dùng đi n y.ị ể ất="0">

(62) Nghĩa: nghĩa quân; hi u: đ n v quân đ i.ệ ơ ị ộ

(63) T c gi i nguyên : đ đ u c nhân trong kỳ thi h ngứ ả ỗ ầ ử ươ

" face="Times New Roman">(64) Tri u đình ch n c ng i đi làm vi cề ọ ử ườ ệ

height="0">

(65) y u khuy t : H t tr ng y u.ế ế ạ ọ ế

(66) Ngũ Đ c : là 5 đ c tính t t làm t ng; Trí, nhân, dũng, nghiêm, minh. Hìnhứ ứ ố ướ

nh xu t x Tôn t binh thi, không nh rõ, còn c n tra l i.ư ấ ứ ở ử ớ ầ ạ

(67) Đ D đ i T n (Trung Qu c) làm quan T ng D ng, d n n c sông vàoỗ ụ ờ ấ ố ở ươ ươ ẫ ướ

t i cho h n v n kho nh ru ng. Dân đ c nh n, g i là Đ ph (cha Đ ) -ướ ơ ạ ả ộ ượ ờ ơ ọ ỗ ụ ọ ỗ

(theo T H i).ừ ả

(68) Kỳ thi H i t ch c b L , cũng g i là kỳ thi Nam cung.ộ ổ ứ ở ộ ễ ọ

<a>(69) T c là thi H i, t ch c B L , nên g i là L vi, c p phó b ng.ứ ộ ổ ứ ở ộ ễ ọ ễ ấ ả

(70) Hào Trinh qu T n Kinh D ch nói : "Tiên canh tam nh t, cát" nghĩa là "tr cẻ ố ị ậ ướ

ngày Canh 3 ngày th i t t". Tr c ngày Canh 3 ngày là ngày Đinh. Đinh, ý nói vi cờ ố ướ ệ

gì cũng ph i đinh ninh lo l ng t tr c thì t t.ả ắ ừ ướ ố

(71) Nguy n Văn Giao quê Trung C n cùng huy n. Nguy n Đ c Đ t và Nguy nễ ở ầ ệ ễ ứ ạ ễ

Văn Giao đ u đ thám hoa.ề ỗ

(72) Nghĩa là tài năng ch a xu t hi n. Đi n Mao To i.ư ấ ệ ể ạ

(73) Bài nói v ti n s th n thiên Tiêu nhã Kinh Thi.ề ễ ứ ầ ở

(74) Đoàn s th n.ứ ầ

(75) Ch a rõ là ch ng b nh gì.ư ứ ệ

(76) Bài hát chèo đò.

(77) C i mây v đ&#7871; h ng : có nghĩa là ch tưỡ ề ươ ế

(78) Vua n c T n khi s p ch t, đ a 3 mũi tên cho con là Đ ng Trang Tông, b oướ ấ ắ ế ư ườ ả

r ng : "Ta có 3 k thù là Vua n c L ng, vua n c Yên và r Khi t Đan, ta ch tằ ẻ ướ ươ ướ ợ ế ế

còn di h n, cho con 3 mũi tên này, con đ ng quên cái chí báo thù c a cha".Sauậ ừ ủ

ng i con di t đ &#7907;c n c L ng, l p nên nhà H u Đ ng, g i là Đ ngườ ệ ư ướ ươ ậ ậ ườ ọ ườ

Trang Tông.

s New Roman">(79) x a Quý Trát Chi đi s , ghé qua thăm T Quân, T r t thíchư ứ ừ ừ ấ

thanh b o ki m c a Quý nh ng không dám nói xin. Khi Quý Trát đi s v thì Tả ế ủ ư ứ ề ừ

đã ch t. Quý Trát bèn thanh b o ki m treo vào m T r i đi.ế ả ế ộ ừ ồ

black">(80) Ng i n c Tr nh đi ki m c i, gi t đ c con h u, s ng i ta th y,ườ ướ ị ế ủ ế ượ ươ ợ ườ ấ

gi ;u vào m t cái h , l y lá chu i che l i, r i m t lát quên m t ch đ , cho là gi cấ ộ ố ấ ố ạ ồ ộ ấ ỗ ể ấ

m ng. T h i.nt>ộ ừ ả

(81) b bi n có loài chim nh tên là Tinh v , th ng nh t g , đá l p bi n Đôngở ờ ể ỏ ệ ườ ặ ỗ ấ ể

Nên khi ng i ta có đi u gì ân h n th ng ví là chim Tinh v l p bi n.t>ườ ề ậ ườ ệ ấ ể

(82) Bài hát nhi u ng i x ng h a nề ườ ướ ọ ̔9;i ti p nhau.ế

(83) có lẽ là năm th ; 34 (1881) m i ph i.ứ ớ ả

(84) Đ đ u li n 3 kỳ.ỗ ầ ề

(85) T Mã T ng Nh đ i Hán m n m nhân cách c a L n T ng Nh mà đ tư ươ ư ờ ế ộ ủ ạ ươ ư ặ

theo tên. Nay vua T Đ c đ t tên cho Bích San là Hy Tăng cũng là theo ý đó. Hyự ứ ặ

Tăng có nghĩa là b t ch c th y Tăng T đ i x a.ắ ướ ầ ử ờ ư

(86) Ngu H t là Thăng Khanh làm quan đ&#7901;i Hán, khi đ n tr nh m đ tủ ự ế ị ậ ấ

Bình Ca là n i đ ng có gi c, b n bè đ n thăm phàn nàn r ng v đ c ch nàyơ ươ ặ ạ ế ằ ớ ượ ỗ

đáng bu n, H c i tr l i r ng: "...không g p g c to, b u n ng, sao rõ đ c đồ ủ ườ ả ờ ằ ặ ố ướ ặ ượ ồ

dùng s c".ắ

(87) D ng H t là Thúc T làm quan đ i T n, đóng tr n T ng D ng đ iươ ỗ ự ử ờ ấ ấ ở ươ ươ ố

cõi v i t ng đ ch qu c là L c Kháng nhà Ngô, th ng ch th t dây l ng l ng m cớ ướ ị ố ụ ườ ỉ ắ ư ỏ ặ

áo c nh mà chăm đi u đ c, đ c ng i n c Ngô kính phừ ẹ ề ứ ượ ườ ướ ̖9;c yêu m n, lúc ch tế ế

còn nh ti c.ớ ế

(88) Ch a hi u Qu c Vũ T là ai và bài "Cao c u nh nhu" th nào. Th Cao C uư ể ố ử ừ ư ế ơ ử

trong kinh Thi không nói gì v Qu c Vũ T .ề ố ử

="0">

(89) Quách T H u t c là Quách C p đ i Đông Hán, khi đ n làm quan m c Tínhế ầ ứ ấ ờ ế ụ ở

châu l n th hai, dân m đ c khi tr c tranh nhau ra đón. M i khi đi hành h tầ ứ ộ ứ ướ ỗ ạ

đ n Mỹ T c Tây Hà l i có m y trăm em nh c i ng a tre đón d c đ ngế ắ ở ạ ấ ỏ ưỡ ự ở ọ ườ

(đón ch không ph i đ a).ứ ả ư

ew Roman">(89) Ch này ch Hán là "c p t o kỳ lai quê" (đ c k p tr v s m)ỗ ữ ấ ả ượ ị ở ề ớ

không hi u ý nói th nào. Trong đi n Quách C p không có nói gì đ n vi c tr vể ế ể ấ ế ệ ở ề

(xem ch &quot;trúc mã" T H i).ữ ở ừ ả

(91) Ch Hán là hùng phiên, m t n i phiên tr n tr ng y uữ ộ ơ ấ ọ ế

(92) Ch Hán là tân đ : cu c toan tính m i.pan>ữ ồ ộ ớ

(93) Ch Hán là Nh c th y. Lu n Ng c câu "Trí gi nh c th y" (ng i khôn th iữ ạ ủ ậ ữ ố ả ạ ủ ườ ờ

yêu c nh n c). Ch n c d ch trên là n c non, không ph i n c nhà.ả ướ ữ ướ ị ướ ả ướ

>

(94) Ch nhân đây là nhân hu .ữ ệ

(95) Bá đây là ch v nghi p bá c a Qu n Tr ng đ i Xuân Thu.ỉ ề ệ ủ ả ọ ờ

(96) Gi Ngh làm quan đ i Hán Văn đ , ch t s m khi m i 33 tu i.ả ị ờ ế ế ớ ớ ổ

div>

(97) Cái chi u phía tr c khi Hán Văn đ đ n cùng ng i ti p truy n Gi Ngh .ế ướ ế ế ồ ế ệ ả ị

(98) (99) Bác V ng h u Tr ng Khiêu làm quan đ i Hán di s Tây vui l y đ cọ ầ ươ ờ ứ ấ ượ

ng a t t 2 x Đ i Uy n mang v đ t tên là thiên mã - Hai câu này đ nh c nhự ố ứ ạ ể ề ặ ể ắ ở

đ n vi c sai Hy Tăng sang s Tây.ế ệ ứ

(100) Ch Hán : Đ ng, còn có hai âm n a là : Thông và Dũngữ ồ ữ

(101) Ch Hán là Giáp l ch.ữ ị

>

(102) (103) Sáu sáu là 36, năm năm là 25; mu n hi u rõ nghĩa này c n nghiên c uố ể ầ ứ

Hà đ; trong kinh D ch.ồ ị

(104) Kỳ xét công tr ng quan l i các t nh (3 năm m t l n) vào nh ng năm Thìn,ạ ạ ỉ ộ ầ ữ

Tu t, S u Mùi.ont>ấ ử

(105) B th n là quan b , cũng nh t nh thộ ầ ở ộ ư ỉ ̐7;n là quan t nh, các th n là quan ở ỉ ầ ở

n i các.ộ

"black">(106) Đ o h c chính đính, trái v i cái h c d toan, cái h c a dua th i th .ạ ọ ớ ọ ị ọ ờ ế

ght="0">

(107) T khoa : Đ c h nh, ngôn ng , chính s , văn h c.ứ ứ ạ ữ ự ọ

Roman">(108) Nguy n M u Ki n (1819-1879) là nhà yêu n c ch ng Pháp cu iễ ậ ế ướ ố ố

th k XIX c a Thái Bình.ế ỷ ủ

"0">

(109) Nghĩa là dê non, h ng dê th ng l t da đ làm áo c u. Theo Hán ng tạ ườ ộ ể ừ ữ ự

đi n, ch cao d ng còn có nghĩa là ng i th n n. đây, ch a rõ ý nói th nào,ể ữ ươ ườ ụ ạ Ở ư ế

t m đ nguyên âm ch Hán và t n nghi...ạ ể ữ ồ

(110) C u l u là Nho gia, Đ841;o gia, Âm d ng gia, Pháp gia, Danh gia, M c gia,ử ư ươ ặ

Tuy hoành gia, T p gia, Nông gia.ạ

(111) Dòng h Nguy&#7877;n H u g c Gia Miêu ngo i trang huy n T ng S nọ ữ ố ở ạ ệ ố ơ

nay thu c Hà Trung, Thanh Hóa.ộ

"Times New Roman">