D. D.DIssERTATIO GRADUALIs,

METHODOs NONNULLAs

MAGNETEsARTIFICIALEs

CONFICIENDI,EXHIBENs,

Quamsujsr. Amplij]. senat. Fhilos. in Reg, ad Auram Acad.

PR^sIDE

Mac. A N D R E APLANMAN,

Phy si PROFEss. Reg. & Ordin.Publice examinandam jlstit

v JOH AN NEs L1THANDER,satacumdensts.

In Auditorio Majori d. XXI Julii A:i MDCCLXVI,H. A. M. s.

A BO AE,Impressit Joh, Christoph. Frenckell.

§. I. t

Inter observationes, quae occationem pri-p> roum dederunt, excogitandi modum,& quo vis magnetica, absque magnete

in serro excitari potest, omnino est reserenda illa,qua saeculo priori compertum suit, virgas serreas,in certo situ, per longiorem temporis moram po-sitas, hac vi tandem suisse imbutas. sic ex. gr. ob-servavit D. CHEVALIER Massiliae in Gallia axemserreum, cui campana erat adpensa, in molliori la-pide per 4ao circiter annos agitatum, densam con-traxisse rubiginem, quae diffracta & ab axe repara-ta, egregiam vim magneticam prodidit. Hinc Cei,De la H1RE de excitando magnetismo artisiciali,primus quantum quidem constat cogitare coepit.Tali autem id efficere conatus est cxperstnento: in-sigebat lapidi mollioris considentiae plures virgasserreas, quarum aliae vi magnetica prius erant im-praegnatae , aliae vero eadem vi destssutae $ clapso

3autem decem annorum spatio, deprehendit virgasterreas rubigme consumtas, Iapidem autem, cui in-fixae erant, in magnetem conversum (Mem. de PA-tad, Roy. 1705.). Post illum, alias alii ad eundemsinem perveniendi vias tentarunt. sic REAUMURvirgam serream praelo compresTam, huc illucqueflectendo, rnagneticam reddidit (Mem. de i’Acad.Roy. 1723.). Idem essecit Eu FAY, continuis mal-lei ictibus virgam serream pulsando, vel eandem,alterutro sui extremo perpendiculariter contra ser-rum , aut aliud quodvis durius corpus, tundendo(Mem* de PAcad. Roy. 1728)« Haec vero tentami-na, quamvis sua non sine defraudanda laude, iis ta-men premebantur dissicultatibus, ut, quae perman-sura soret vis insignior,nonni(i post praelongam tem-poris moram excitari pellet; quaerere citius se pro-didit, vivida quidem esset sed transiens. Quibus in-commodis ut quacunque ratione obviam iretur, o-mnem moverunt lapidem assidui naturae serutatoresjneque succcssus eorum conaminibus desuit.

§• II.Eorum, qui magnetes mere artisiciales insigni

si instructos, perbrevi tempore consicere docuerunt,primus habetur sERVINGTON sAVERY, NobilisAnglus, qui jure censendus est, suis experimentissarem Celeb. Viris KN1GHT, M1CHEL,CANTON, ANTHEAULME» aliisque ad ea inven-ta » quibus artem consiciendi magnetes tantoperepersecerunt. Prolixum aeque ac supervacaneum so«

4

ret» singula inventa hic recensere, in primis cumsAVERYana, MicHELiana, & CANioNiana dissuse sa-tis exposita habeantur in egregia dissi de Magn. ar-t\s. quam J. Brander sub praes, lllustr. KLINGEN*sT1ERNA Upsal. 1751 publicae luci dedit. Interimtamen haud abs re erit, nonnulla horum invento-rum, quae aut cum ANXHEAULMEanis aliquem nexumhabent, aut simplicitate processus se commendant,vd leviter attigisse. Ut vero rem ordine persequa-jnur , primum nobis recensenda sunt ea artisicia,quae adhibita sunt, ad excitandam primam scu origi-nariam vim magneticam. Misiis itaque sAVERYanisoperationibus, ceu valde incommodis, paucis dicen-dum est, qua ratione J. MICHEL Academicus Can-tabrig. primam hanc vim produxit, in 6 virgis cha-lybeis mollibus & probe politis, long. 2» lat. | poli.Interposuit nim, ille unam harum virgarum duobusparallelipipedis serreis, utrnmque long. circiter 4.ped, secundum meridianum rnagneticum collocatis,ita tamen ut versus boream paululum inclinarent;quae parasselipipeda vel igne vel percussione versas-se juvabit, felicioris successus caussa. Hanc deindevirgam, cuspide inseriori instrumenti cujusdam so-carii unidentis, pluries strinxit, ab illa, quae ad se-ptentrionem vergebat extremitate semper incipien-do; quae virga sio prima quasi rudimenta virtutisjnagneticae obtinuit. seposita hac 5 alias virgas pa-ri modo magneticas reddidit, Utramque virgarumresiduarum, unam post alteram, similiter paralleli-pipedis interposuit, loco autem surcae, ad easdem

5impraegnandas, usus est quatuor illis vi magneticajam imbutis. Imposuit nim. has sibi invicem informam sasciculi, ita ut unicam quasi constituerentvirgam, simulque observavit, quod duae harum vir-garum ab una latere, in eadem extremitate suoshaberent polos austros, qua, duae aliae suos habe-bant polos boreos, & vice versa. Hunc deinde sa-sciculum virgae impraegnandae perpendiculariter itaimposuit, ut illius polus boreus respiceret hujus po-lum austrum & vice versa; frustulo vero ligneo in-serne separavit sasciculum, ita ut virgae interme-diae angulum formarent admodum exiguum. Quofacto, sasciculo hocce saepius antrorsum retrersum*que adfricuit virgam subjacentem. Ambas has vir-gas, tali modo sortius reliquis impraegnatas, in clas-*sem retulit impraegnantium; duas vero de istis, quaesasciculum constituebant, in earundem locum, interparallelipipeda substituit, quae pari modo soecunda-tae, residuis duabus impraegnandis inserviebant.Quod priora illa artisicia in hoc experimento adti-net, eadem quoque imitatus est Cei. R1CHMAN,ipsum vero adparatum aliquantum mutavit. In lo-cum nempe socarii serrei substituit veru, & parvaadhibuit sulcimenta serrea, quibus lamellam im-praegnandam, inter parallelipipeda, imposuit. Hacautem ratione, lamellae chalybeae majorem tribuitvim, quam eadem, methodo MicHELiana imprae-gnata, adquirere poterat. (Neu, Com.Ac, sc, Petrop.T. IV, 1 75* &J753)'

6Aliam viam ingressus est Cei. CANTON. Pa-

randas ille sibi curavit duodecim virgas chalysficas,sex e chalybe molli, unaquaeque poli, longa, 5.lin. lata, & pali, crassa, cum duobus frullis ser-reis, utramque dimidiae longit. virgarum, ejusdemvero latit. & cras!'.; & sex alias duratas, long. 5 ipoil. lat. i poli. & crassi A poli, una cum duobusaliis frustis serreis dimidiae long. ejusdem vero lar,& crass. Tum superiori parti surcae serreae, in si-la ad horizontem perpendiculari positae, admovitunam virgarum mollium, ope sili serici laeva pro-be tensi, dextra deinde sumlit sorcipem socariam,cujus cuspldc inseriori, virgam hanc inserne sur-sura, sed non vice versa, duodecies circiter, secun-dum quodvis latus adfricuitj atque sic primam inilla vim excitavit, ita ut extremitas superior in po-lum australem, inserior vero in borealem evaderet,quam igitur, ad evitandam polorum consusionem»signo quodam notavit. Eodem plane modo, tresalias virgas minores impraegnavit. Binas residuas,inter frusta sua serrea, situ sibi parallelo, ad distan-tiam circiter * poli, ita collocavit, ut poli dlverslnominis uni eidemque frusto adjacerent. Quatuorpriores virgas, in formam sasc-iculi modo nuperdeseripto disposuit, quem deinde sasciculum norma-liter imposuit medio alterutrius parallelae, eandem-que ter quaterve antrorsum & retrorsum adfricuit.Ductus vero in medio sistere secit. Quo facto, fru-stulum ligneum, sasciculum inserne reparans, remo-vit, virgasque eundem constituentes, jam conjun-

7

&as in alteram transtulit parallelam, in qua ean-dem peregit operationem, quam iterum repetiit inlatera opposita, virgis conversIs, Has virgas sicimpraegnatas, interiores constituit in saiciculo sae«pius dicto, ejusdemque extimas parallelas collocavitintra frustra serrea, ut pari modo perstringerontur.Haec denique operatio suit repetita usquedum, v«numquodque par ter quaterve suit adflictum.

§< III..

Qaod jam adtinet methodum, excitandi vim o-riginariam, ANTHAULMEanam («) quae A. 1760. ab

(«0 Quam vide sis ipsius auctori® verbis hic fransscri-ps am; sur une p/ancbe inclinee dans la direBion du cou•rant magnetique, je place de sile deux barres de ser quarrede quaere k cinq pieds de longueur sur 14 k ij lignes d'e»paisseur, limies quarrement par leurs extremites inter/eures ,

•u qui se regar dent, entre les quelles je laisse un intervallede fix lignes sapplique k cbacune de ces extremith uneespece d'artnure formae avec de la taule de deux lignes d'e-paisseur, de 14 k is lignes de largeur (s une ligne de pluede hauteur , dont le cote, qui doit etre applique k la barre ,tsl lime ts entierement piat; trois des bords de 1' autre sa*te smt tailles en biseau , ou chamfrain, le quatriemg, qitidoit exceder d'une ligne l'epaisseur de la barre, esimiquarrement pour former une ejpece de talon } -pour remplirle re(l de l'intervalle, je mets entre ces deux armures unepetit languette de bois de deux lignes d'epaijseur; tout ainsidispoje & place comme je l'ai dit dans la direilion du cou•

8

V.

Acassi scient. Iinp. Petrop. praemio suit condecorata,est illa egregia omnino variatio methodi Michelta-

binas virgas serreas in meridiano magnecicocollocatas, supponentis. Quo grandiores vero ad-bibentur virgae , eo melius , i pio animadvertenteauctore, procedit magnetismi excitatio. Exempliloco autem proponit, adhibenda eiFe parallelipipedaserrea , utrumque longit. 4* vel 5. ped. cralT, & latir.14 ve! 15 lin. quae tabulae cuidam assigantur, secun-dum unam eandemque rectam , ita ut extrema semutuo respicientia, quae probe laevigata & ad lon-gitudinem normalia ede oportet, 6 lin. spatio a seinvicem distent. Adplicetur deinde utrique harumextremitatum lamella serrea craiT. 2 lin. latk. ejus-dem ac parallelipipeda, altit* vero paululum majo-ris', reliquum quod superest spatii inter has lamel-las frustulo ligneo impleatur. Tabula vero, cui im-politus est totus hic adparatus, ita est collocanda,ut parallelipipeda haecce, quoad declinationem & in-clinationem in directione magnetica sint sita. Quofacto virga chalybea impraegnanda lamellis istis ad-fricetur, pluries promovendo illam secundum lon-gitudinem antrorsum atque rctrorsum, lente & abs-

rant magnetique, je gjisse (ur ces deux talons d U sois sui•vant U longueur des'Unes de ser, U barre d' ader , queje ve«v amanter, la saisant aller & venir lentement d'tmde ses bouts d 1'auire, comme on seroit si on aimantoit [urles deux talons d'une pierre d'dimn* Vid, Auctoris, Me-

moire Jur les aimans artisiiiels ,

%

9

que gravi pressione. Peracta bae frictione ab uno-quoque latere virgae irnprasgnand®, non absque vo-luptate deprehendetur, eandem hac ratione eximiadonatam e(Te virtute magnetica. Felicius experimen-tum succedet, si parallelipipeda serrea in linea ma-gnetica sita prius candesiant & in eodem (itu refri-gerentur. Juvabit quoque inseriorem extremitatemcandefactam in aquis refrigerasie & contra duriusquod Jam corpus tutudisse; id quod Celebris natur®serutator VV1LCKE, in litteris ad Ccl. Praesidem haudita pridem datis, nos edocuit.

§. IV.Excitata jam primaria vi magnetica, dispicien-

da sunt illa artisicia, quibus vis ista ad summumvirtutis gradum augeri possit. Hunc in sinem adhi-bendae sunt virgae chalybeae, probe duratae, quippequae virtutis magneticae maxime sunt capaces & te-naces. De modo autem virgas indurandi, auctoresnon conveniunt. GANTON suas virgas in pelviquadam serrea, longitudine virgas indurandas supe-rante, intra strata frustulorum corii, ex veteribuscalceamentis scisibrum, disponit, atque sio placidocommittit igni; pelvi bene rubicunda’ facta, & icaspatio semihorae servata, virgas ingenti aqua quan-titati immergit. ANTHEAULME plures proponitindurandi modos, quibus tamen omnibus praseren-dam censct virgarum chalybearum, cerasini colonsigne factarum, refrigerationem ihsolutione sal.s am-moniaci. Qukquid horum sit, ingenue satendum

10

est,indurationis modum,qui succedit in certa quadamchalybis specie, singulis tamen speciebus non conveni-re; id quod,plurimis in hunc sinem institutis expe-rimentis, expertus eil Cei. WiLCKE. si itaque, se-mei induraris virgis, magnetismi communicatio ex-spectationi non respondeat, repetenda est indurarjo,

variatis pro re nata circumstantiis, quae in diss. Omjsernets sorvandlivg til stdl, sub praes. Celeb. GADDnuperrime hic ventilata, egregie atque erudite ex*ponuntur.

§. V.Quod jam ulteriorem processum methodi MI»

CHELIANAE adtinet, disponantur 6 virgae chalybesduratae in una serie, ita ut extrema singularum si-gnata boreum respiciant. Fasciculo deinde, admo-dum in II. descriptum, composito ex 6 virgis mol-libus jam impraegnatis (§. cit.) & medio seriei sicimposito, ut latus, quod efficiunt virgae polum au-strum deorsum habentes, vergat veisus extrema no-tata, tota series ter quaterve adfricetur. Tum, ex-tremis intermediis factis, & vice versa, dicto sasci-culo quatuor solum intermediae stringantur, ne ex-tremae viro priori situ acquisitam amittant. Quo sa-cto, convertatur tota series, par iterque adfricentutlatera opposita primo intermediarum deinde extre-marum , in medio ut antea collocatarum. Induren-tur jam <5 illae virgae molles, quae hactenus suere im-praegnantes, & induratae disponantur in una serie»ut pari modo magnetismo imbuantur a 6 istis na-

✓

11

peirime impraegnatis & in sasciculum rite constitq-Cis. Alternatio vero, qua impraegnantes siunt im-praegnandae, & impraegnatae vicisiim impraegnantes,eousque repetatur, quoad virgae nullum amplius pa-tiantur virium augmentum. si virgae 6 poli, longio-res sini imbuendae, pluribus quam 6 impraegnanti-bus opus habet MICHEL; igitur vel hanc ob caus-sara, ipsius impraegnandi methodum postponendamesse censemus CANTONianae, quae sequenti absolvi-tur processu: binae virgarum duratarum, quarumjam in §. II. facta est mentio, parallelae constituan-tur, intra serrea ista frusta illis competentia (§. cit.)ita ut poli diversi nominis unum idemque frustumtangant. In sasciculum deinde disponantur 6 virgaechalybis mollis, eademque utraque parallela modoin §. cit, deseripto stringatur. Hisce sic impraegnatis,in earundem locum substituantur binae aliae virgaeduratae, ut pari modo magnetismo imbuantur. Hocfacto, seponantur virgae molles & in sasciculum com-ponantur quatuor istae novissime impraegnatae, utiisdem duae residuae adfricentur. Dumquc ulteriuspari prorsus modo siat cum his virgis, ac cum mol-libus (§. cit.) factum est, evadet tandem unumquod-que par ter aut quater adsectum. Cum vero hocpacto, virgis tantum magnetifroi communicari ne-queat, quantum recipere possuntj adhibet CANTONultimo ductas, quos vocat horizontales: nempe ma-nentibus binis virgis intra frusta sua parallelis, bi-nas alias polis amicis conjungit, ac si unam eandem-que constuuerent rectamj has sic conjunctas, medio

12

A

alterutrius parallela imponit, obscrvata tamen polo*rum oppositione, h. e. ut polus boreus unius virga-rum conjunctarum respiciat versus polum austrumvirga subjacentis, alterius vero polus auster versushujus boreum. Quo facto, utramque harum virga-'rum simul ducit in partes contrarias usque ad extre-ma virgae subjacentis. Translatis iterum impraegnan-tibus in medium impraegnandae, similis siat ductus,qui bis aut ter repetatur. Idem ductus agantur inaltera virga parallela, virgisque conversis in lateraoppollta repetantur. Fiant deinde impraegnantes im-praegnandae, aeque continuetur haec reciprocatio, do-nec unum quodque par, ductibus his horizontalibus,bis aut ter fuerit adflictum. Quo facto habebunt■Virgae tantam vim, quantam recipere potiunt.

§. VI.Ut vero ad Cl. ANTHEAULME Iterum redea-

mus j observare licet illius processum quasi compoti-tum esise ex MicsELianto & Cantoniano: praeteribisnempe ille quoque duodecim virgas chalybeas aequa-lis magnitudinis atque probe induratas parandas es-se, quarum decem magneticis factis (§. III.) reliquasbinas ita impraegnandas esso docet: scilicet unam-quamque virgam impraegnandam intra duas imprae-gnatas collocat, ut binae habeantur virgarum series,inter se paraile-ae, & ase invicem aliquot poli., pro-ut'virgarum sert magnitudo, distantes, nec non ter-minatae frustis; sisis serreis in modum CANTON1Y.> quo juxta observandum est, quod virgarum ex-

13V

trema notata unius serici dirigantur in contrariamplagam cum extremis notatis alterius seriei. Resi*duas vero 6 impraegnatas deinde in sasciculum dispo-nit, eodem plane modo, ut habet MICHEL (§• H. 6cV.) quo urramque seriem fricari curat, saepius art-trorsum &retrorsum perpendiculariter ducendo huncsasciculum ab uno seriei extremo ad alterum. Hacfrictione aliquoties repetita, ab utroque serierum la-tere, virgis pluries, absque ulla ordinis mutationeconversisj postremo dat seriebus ab utroque lateredtidus horizontales a binis virgis impraegnatis, quassecundum longitudinem ad distantiam i lin» collocatin serie impraegnanda, habito eodem respectu'polo-rum, ac habuit GANTON (§. V. ad sin.); in hac po-litione dein virgas impraegnantes, haud aliter ac iiunam constituerent virgam, antrorsum st retrorsum,per totam seriem, pluries atque lente ducit, conver-lisque seriebus ab oppositis lateribus eosdem peragitductus.

VII.Tandem ad recensenda levissima illa pericula»

quae nobis instituere licuit, devolvimur. Parandanobis curavimus bina parallelipTcda serrea, utrum*que long. circiter 4* ped, st crass. io lin, quibus ritedispositis in linea magnetica , in modum ab AN-THEAULME praeseriptum ( s.Ilict mox deprehensusest in illis aliqualis magnctismus: scilicet virgre cha-labeae, ?b unoquoque latere, antrorsum st rctror-sum, pluries secundum longitudinem, adfricta: ex-tremitatibus intermediis horum paralklipipedorom,

14

vim magneticam prodidere in levandis acubus mino*ribus; quamvis extrema haeccc nondum suerint or*

natae armatura ista serrearum lamellarum (§. 111.).Quam primum autem armatura rite suit adplicata,mox quoque magnetismus insignior se prodidit,adeout eaedem virgae chalybeae induratae, decies vel duodecies ab unoquoque latere isti armaturae addictae,circiter ay majus serri pondus elevarent ac antea.Comparavimus nobis quatuor virgarum clades, vari*magnitudinis i unaquaeque cladis constabat virgis nu-mero duodecim. Minimae virgae erant long. 3, poli,lat. 3. lin. & crass. i lin. maximae vero 5 poli, longae,5. lin. latae, & ii lin. crassae. Hisce partiro modo vul-gari, partim in solutione salis amroomaci atque saliscommunis, induratis, nunc hanc, nunc illam metho-dorum allatarum adhibuimus, ad efficiendam aliamatque aliam cladem magneticam, & quidem sere pa-ri cum succedu, aliis quadruplum sui ponderis, aliisaliquanto magis elevantibus. Nam aliae virgarumdeprehensae sunt magis, aliae minus capaces virtutismagneticae, quamvis ejusdem suerint magnitudinis,& eodem modo induratae. Fecimus quoque pericu-lum in consimili serramento, quo methodus Canto*Niana in did. cit. §. XI. emendanda proponitur* ve-rum hoc pacto vix ullum virtutis augmentum in vir-gis deprehensum est* cujus rei rationem in serro vir-gas impraegnandas interjacente ponendam ede mo-net Celeb. WILGKE * quippe quo actio immediataharum virgarum in se invicem impeditur, Ceterum,saepius observavimus, unum virgae latus majori do-

15

natum suisse vi prae reliquis; leges vero, quas naturahac in re sequatur, plui imis adeuratisiimismentis sunt detegendae, ad quae instituenda,-nobis &

otium, & adminicula necesiaria desuerunt. Haec ita.que cum plurimis aliis circumstantiis, quae nobilissi-maro hanc materiam concernunt, incommodius tem-pus, si Deo visum fuerit, pertractanda disserimus;coronidis loco, paucisiima de praedantia magnetumartisicialium dicturi. ,;j

§. VIII.Magnetes artisiciales naturalibus praestare, quis*

que facile dabit, qui vel id solummodo perpenderit,quod illi paratu sini facillimi, cum hi, in primis si me-lioris suerint notae, dissiculter omnino adquirantur.Praeterea virtus debilitata, aut prorsus amisia, faciliusexcitabitur, & ad pristinam suam perfectionem re-ducetur in magnetibus artisicialibus, quam in natura»libus, prout ANTHEAULME pulchre observat I. c.*simulque addit, virgas cujuscunque magnitudinis, &

qualicunque vi impraegnatas, sortiori vi imbuere a«lias virgas, ejusdem magnitudinis, quam grandiores& maxime generosi magnetes naturales. Cumquemagnetes artisiciales, ad quamcunque volueris sor-mam essingi facillime possint; patet illos insuper advarios ulus naturalibus multo esse aptiores; sio ex.gr.magnetes artisiciales., impraegnandis acubus nauticisoptime inserviunt, quia non solum sortius imprae-gnant, prout jam observavimus, verum etiam illo»rum ope, ob formae commoditatem, virtus magne-tica, aequaliter distribui potest, per totam acum, in

16

qua re, acuum nauticarum, ponenda est praedantiaquam-vero aequalem distributionem, per magnetesnaturales aegre admodum conciliari his acubus , te»statur in haere versatissimus ANTHEAULME. Prae-terea, detecta, nuperrimis experimentis, virium ma-gneticarutn,ad tollendos vel saltim leniendos dentiumdolores, esficacia, quam felix jam toties comprobaviteventus, conslat, magnetes artisiciales ob aptissimam,qua donari possunt formam (*) ad hunc sinem obti-nendum praeserendos quoque esse naturalibus, quibusca semper est danda figura, quam magnitudo lapidis,& polorum in illo situ«‘requirunt.

sed claudant hanc opellam egregiae observationes*quas Geleb. W1LCKE contigit colligere inter institu-endum experimenta raagnetica, dolores dentium spe-ctantra: nempe i) erit dolor ex carie dentium, si ex-perimentum succedat; 2)'magnes probe adplicandusest denti, in quo dolor sentitur; 5) nulla sanatio sitabsque sensu algoris, stimuli, pulsus vel puncturae indente; 4) dolor intra spatium 4 aut 6 minutorum pri-jnorum lenitur, dummodo experimentum successu

gaudet 5) redduntur hujusmodi experimentisvirgae magneticae notabiliter debiliores.

(*) Doctor Klakich, qui expesmlenta raagnetica conisuccestu Gottingas inssituit, caque litteris, Mtnse MartioA. iy6) datis, publici juris secit, adhibuit virgas chalybeas6 poli. long. & 2 iin. lat., polumque boreum denti dolorisi»co probe adplicuit, facie ad boream versa. Vid, Aiw,siiktkb» N, 23, A. issi.

s. D» G»