1

d k sl h vk in k % iq u o kZl , o a iqu fu Z e k Z. k uh fr 1& dksl h usi ky ,oa Hk kj r ds ch p cg usok yh ] xaxk dh mi

u n h gS] f t l dk vk o kg ¼t y xzg .k½ { ks= dj h c 69300 oxZ f dyk seh Vj

u siky esa g S A ;g dapu t axk dh if 'pe dh vksj l s u siky dh

i g kfM +;ksa l s m rj dj H kh euxj g ksr s gq, f cg kj ds eSn kuh by kds e sa

i zos' k dj r h gS A ;g ,d ckj g ekl h un h gS f tl us o "kZ 1968 e sa

9- 13 D ;wl sd i kuh N ksM +k F kk A un h ds cg k o esa vf /kd xk n g ksr h

g S f tl dh o t g ls xr ' kr dksa esa iw o h Z f n' kk esa iwf .k Z;k f t y k ls

i f 'peh fn 'kk esa e /kqcu h , oa n j Hkaxk ds ch p vi uk ek xZ cn yr h

j g h gS A bl o t g l s i wj s m R r j f cg kj esa r ckg h dk dkj .k cu h A

var r ksxR o k 1955 esa dk sl h dks f u;af = r dj us ds f y , cka/k ds f uekZ.k

dk f u.kZ; f y ;k x ;k t ks o "kZ 19 63 esa iw.kZ g q vk A i zR ;sd o "k Z

dksl h un h esa cg jg h xkn ds dkj .k un h ds r V dk Lr j ck a/k ds

ckg j dh t eh u ls Å ij g ks x;k g SA

2& bl o"k Z dksl h cj kt ds Å ij 12 fd 0eh V j nwj h ij

18 v xLr 2008 dks iwo h Z cka/k esa n j kj g qvk A un h ] cka/k dh n j kj

dks vkSj r ksM +r h g qbZ u;s ekxZ esa cg u s y xh A m l o D r i kuh dk

f M l pkt Z 1-66 yk [ k D;wl sd F kk vkSj iqj k us ekxZ i j ek = 25744

D ;wl sd i kuh j g kA bl u;s ekxZ esa u nh dh pkSM +k bZ 15 l s 20

f d 0eh 0 vkSj y ack bZ 150 f d0eh 0 m R r j ls nf {k .k r d dh F kh A

2

bl u ;s izo kg esa dj h c 3000 oxZ f d 0eh 0 { ks= dk l oZu k'k g ksus

y xk A vko kl ] f o| ky ;] l M +d ] f pf dR l ky ; l H kh unh ds izo kg ls

{ kf r xzLr g q, A 5 f t y ksa ds 35 i z [kaM ksa ds 41 2 i apk;r ksa ] f t u esa 99 3

xk¡o l f Uufg r gSa] esa dqy 33]4 5]545 dh vkckn h izHkk f or gqbZ A

dqy 3 ]40] 742 e dk uk sa dh {k f r g qbZ vk S j 7]1 2]1 4 0 i' kq H kh izH kkf or

g q, A dqy 23 9 O ;f Dr ;ksa dh r F k k 1232 i' kqvksa dh eR ;q g qbZ A

3& j k T; l j dkj } kj k r qj ar cpko ,oa j kgr dk;Z f d;k

x;kA l kg k;~; f 'kf oj ksa dh L F kk iuk ] lqn wj by kdksa esa gsf y dkWI Vj ls

l kg k;~; l kef xz;ksa dk s ig Waqpku k] vf /kd ls vf /k d la[;k esa u ko ksa dks

m iy C /k dj k uk] f 'k fo j ksa , oa izH kkf o r { ks= ksa esa Lo kL F ; l so k;sa m iy C /k

dj ku k bR ;kf n dkjZo kbZ ,d ;kst u kc ) r j h ds l s dh x;h A

f o fH kUu xSj & l j dkj h l aL F kku ksa } kj k br us o g r Lr j ds l kg k;~; dk;ksZ

ds f y , lj dkj dh l j kg uk dh x;h A

4& ;| f i dsUn z l j dkj ] f ut h { ks= ds yk sx ksa , oa xSj & l j dkj h

l aL F kku ksa } kj k j kT; lj dkj dh l g k;r k ds f y , g kF k c<+k ;k x;k

vkSj l kg k ;~; f 'kf oj vH kh Hk h py j gs g aS] f Qj Hk h bl vk in k ls

t c y ksx f udy dj viu s ?k j o ki l y kSV asxs] r c j kT ; l j dk j dks

i zHk kf o r vkckn h dk s] n h ? kZdky h u iqu o kZl ds vk/ kkj ij ] l g k;r k

i zn ku dj uh g k sxh A bl vk in k l s l keuk dj us esa m l { k s= ds y ksx k sa

} kj k l kgl ,oa f j fl f y;sal ] df Bu if jfL F kf r ;ksa dk l keuk dj u s dh

3

{ ker k fn [kk;h x;h; mUg sa u;s fl j s l s vi uk t h o u csg rj <+ax l s

i zkj aH k dj us ds f y , l g k;r k izn ku dj uh g ksxh A

5& j k T; l j dkj ij ,d vizR ;kf ' kr m R rjn kf ;R o bl vki n k

l s vk x;k g S vkS j l j dkj us Hk h ] vf r lao sn u'kh y r k n 'k kZr s gq,]

i quo kZl dh vko ';dr k ds vu q:i ; ks t uk rS;kj dj y h g S A vius

l k/ku L= k sr ] dsUn z l j dkj dh l g k;r k , oa f u t h { ks= ,o a xSj

l j dk j h l aL F kkvksa ds ;ksxn k u ls iquo kZl , oa iqu f uZekZ.k ; kst u k dks]

y ksxksa dh l g H kkf xr k l s] dk ;kZf Uo r f d;k t k uk g S A bl eg kf oin k

l s m Bdj , d u;k t h o u i zkj aH k dj u s l s y ksxksa esa l n ~H kko uk L F k kf ir

g k sxh A

6& mmmm íííí s' ;&s' ;&s' ;&s' ;&

dksl h iquo kZl ,oa iqu f uZek Z.k if j ;kst uk , d O;kid cg q&

i z{k s= h ; if j ;kst uk g S] f t l dk mís' ; vkin k ls izH kkf o r y ksxk sa ds

edku dk iquf u ZekZ.k] l k eqn kf ;d l qf o /kk] vk/kk j Hk wr l aj pu kvksa dh iw.kZ

O;o L F kk] vF kZ O;o L F kk ,o a ikf j f LF kfr dh dks dk;e j [ku s dh u h f r ij

vk/k kf j r t hf odk l e F kZu vkfn rS;kj fd;k t kuk] bl if j;kst uk ds

eq[; m ís' ; g ksaxs &

¼d ½ bl s ek = f o if Ùk u gh a] cf Yd ,d u , et cwr l kekf t d

, oa vk f F kZd if j os' k cu kus ds vo l j ds :i esa mi;ks x

dj uk

4

¼[k½ i zHk kf o r { ks= ksa dh l ko Zt fu d@f ut h if j l Eifr ;ksa dk

i quf uZekZ.k r F kk iqu okZl ds f y , vk fF kZd r F kk l kek f t d

f dz;kdy ki dj uk(

¼x½ j k T; l j dkj dh u h f r ;ksa ds vu ql kj mi ;qDr izko Sf /k dh

ds ek /;e l s i zkdf r d vk in k l s i zHkk f or y ksxksa ds ? kj ksa

r F kk l koZt f u d Hko uk sa dh ej Eer h r F kk iqu f uZekZ.k

dj uk f tl esa H ko u fuek Z.k r F kk jsV ªks f Qf Vax 'k kf ey gS A

¼? k½ df "k] eR L; iky u ] M s;j h m|k sx] y ? kq m |ksx r F kk

g Lr dj ? kk esa l g k;rk n sdj L F kk uh ; vF kZ& O;oL F kk dk s

i qut h Zf or dj u k rF k k y ksxksa dh vk t h f o dk dks iqu %

cg k y dj uk A

¼M 0½ l keqn kf ;d r F kk l kekf t d vk/ kkj H kwr laj p uk dk m Uu ;u

r F kk iqu f uZekZ.k] Lo kL F ; r F kk f 'k{k k ra= esa l q/k kj rF kk

l ekt ds det ksj oxZ r F kk ef g yk vksa dk

l 'kD rh dj .k]

¼p½ i zHk kf o r { ks= esa vk/k kj H kwr l aj puk ds f y , xq.ko Ùkk iw.kZ

eku naM , oa ekxZn 'kZu f u/k kZf jr dj uk(

¼N ½ i zkdf r d vkin k ls izH kk f or y ksxksa ds l g k ;r kF kZ

n h ? kZdk yh u vk/kkj i j g sYiy kbZu eqg S;k dj uk r F kk

eu kso SK kf u d l yk g nsu k A

5

¼t ½ i zHk kf o r { ks= ksa esa t h o un k;h vk/k kj H kwr l aj pu k] l M +d

u sVo dZ r F k k t y ki wf rZ] mt kZ t Sl h mi;ksxh vk /kkj H kwr

l aj pu k dk i quL F kkZi u A

¼> ½ ef g y k vksa dks dk;Z dze dk ;kZUo ;u esa ' kkf ey dj mu ds

l 'kD rh dj .k dk le F kZu dj u k A

¼´ ½ cPpk sa ds f y , , dh dr iks"k .k r F k k f 'k{ kk dh O;o L F kk

dj uk A

¼V ½ n h ? kZdk yh u m i'keu dk ;Z dzeksa } kj k H kYujsf cf y V h dks de

dj uk A

¼B½ y ksxksa r F k k oSl h l aL F kkvksa ds izf r f uf /k ;ksa] f t uesa y ksxksa dh

vkdka{ kk, Wa i zf r f cf Ecr g k sa] dks 'k kf ey dj r s g q,

dk;Z dzek sa dks f o df lr dj uk r F kk LoSf PN d l aL F kkvksa]

f u t h { ks= r F kk vU; l aL F kkvksa dh Hk kxh n kj h dks

i zksR l kf g r dj u k A

7& e kx Zn 'kZd f l ) kare kx Zn 'kZd f l ) kare kx Zn 'kZd f l ) kare kx Zn 'kZd f l ) kar &

i quo kZl ,o a iqu f uZek Z.k if j ;k st uk dk eq[; m ís' ;] r qj ar

i quf uZekZ.k dh i zkF kf edr kvksa l s H kh c<+dj vkf F k Zd ,o a l kekf t d

f cUnqvksa t Sl s& l kekf t d f o dk l , oa l 'k fDr dj .k i j H kh dsf Un zr

g k sA dk;kZ Uo;u esa f uEuf y f [kr f l ) kar ksa dks /;ku esa j [k k t k;xk %

6

• u;h izf dz;k esa] iz H kkf o r y ksxk saa ,o a l acaf /kr laL F kk vksa t Sl s

iapk ;r h j k t l aL F kk, Wa] r F k k u xj f udk;ksa dks l f Eef y r f d;k

t k;xk v kSj m udh izkF k f edr k vksa , oa v ko ';dr kvksa ds vk / kkj

ij ;kst u kvksa dh : i& js[kk r S;kj dh t k;xh A

• l k> sn kj h ,oa l g H kkf xr k ij vk /kkf j r dk;kZUo;u i )f r ls

ef g y k l ewg ksa] xSj l j dkj h l aLF kkvksa r F kk iapk;r h j kt l aL F k kuksa

ds l qn <+h dj .k ds l kF k& l kF k fu"i{ k r k ,o a l 'kDr h dj.k ds

vk /kkj ij xj h c r cds ds y ksxksa dks Hk h if j ;kst u k ls

y kH kkf Uor dj k;k t k l ds A

• u;h Hkwd Eij ks/k h r d uh dh ] u ;s f uekZ.k l k/k uksaa ,o a izf dz ;kv ksa l s

y kH kkf Uor ksa dks vo xr dj kr s gq, mu ds vko ';dr kuql kj f uekZ.k

dj u s dh lqf o /kk izn k u dh t k l dsA

• iqu f uZekZ.k ,o a iqu o kZl dk;Zdze dks f ut h { ks= ksa dh laL F kk vk sa] xSj

l j dkj h laL F kk vksa ,o a f o 'ks"k K l aL F kkvksa dks dk;Z dze ds

dk ;kZ Uo ;u esa H kkxn kj h ds f y , izksR l kg u fn ;k t k;sxk A

• dk ;kZ Uo ;u esa ik j n f' kZr k ,o a mR r jn kf ;Ro g k s] bl gsr q l aL F kkxr

laj p uk esa izf Ø;k f u/kk Zf jr dh t k l dsxh A

8& i f j ;kst uk dk ;ZØ e d s f u Eu kaf d r ?k V d g ksaxi f j ;kst uk dk ;ZØ e d s f u Eu kaf d r ?k V d g ksaxi f j ;kst uk dk ;ZØ e d s f u Eu kaf d r ?k V d g ksaxi f j ;kst uk dk ;ZØ e d s f u Eu kaf d r ?k V d g ksax ss ss &

¼d ½ vko kl f u ekZ.k

7

¼[k½ vo f 'k"V dks g Vku k r F kk m ckj uk

¼x½ vL F kkbZ ' kj .kL F ky h dk f u ek Z.k

¼? k½ L F k kbZ ?k j ksa dk f u ekZ.k

¼M -½ LV kQ Do kV Zj r F kk l keqn kf ;d Hk ou ksa dh ej Eer h r F kk

i quf uZekZ.k

¼p½ vkt h f o dk dk ;Zdzeksa dk l t u

¼N ½ vk/k kj H kwr laj p uk & H kkSf r d rF kk l kekft d

¼t ½ l kekf t d rF kk l keqnkf ;d f o dk l

¼> ½ i zkF kf ed LokL F ; dsU nz@Lok LF ; mi dsUn z@vLir k y dk

i quf uZekZ.k

¼´ ½ vkbZ -l h -M h -,l - xksn ke @vk axu ckM +h ds Un zksa dk i quf u ZekZ.k

¼V ½ i zkF kf ed r F kk ek/ ;fed f o |ky ;ksa dh ej Eer h r F kk

i quf uZekZ.k

¼B½ m Pp rF kk r du h dh l aL F kkvksa dh ej Eer h r F k k iquf uZekZ.k

¼M ½ l koZt f ud r F kk f ut h Lekj dksa r F kk fo j kl r dsUnzk sa dk

i quf uZekZ.k

¼<½ i apk;r H ko u] mP phdr 'kj .kL F ky h

• dk ;ZØ eksa esa f u Eu kaf d r f cUn qvk sa dks l qf uf' pr f d;k t k;xk A

¼d ½ xq.ko R r k eki n .M

8

¼[k½ i apk;r h j kt l aL F kkvksa r F kk ' kg j h L F kku h ; f udk;ksa dh

H kkxh n kj h

¼x½ ef g y k l 'kDr h dj .k

¼? k½ l kekf t d Hk kxhn kj h r F kk l kekf t d vads{ k.k dk i zko /kku

¼M -½ t k sf [ke izf rj ks/kd r du h d

¼p½ f Ø ;kUo ;u dh izxf r ds vu qJo .k ds f y , l kaf L F kd

O;o L F kk A

9& l kekf t dl kekf t dl kekf t dl kekf t d Hkk xh n kj h Hkk xh n kj h Hkk xh n kj h Hkk xh n kj h &&&&

i) l kekf t d H kkxh n kj h ] iqu okZl dk;Zdze e sa

l 'kfD r dj .k dh izf dz;k g S f t l l s l ekt dks viuh bPN k , oa

i zkF kf edr k ds vk/kk j ij iquo kZl ,o a i quf uZek Z.k dj us dk vo l j

f ey sxk A f u "i{ kr k ,o a mR r jn kf ;R o ds n f "V dks.k l s l ekt dh

H kkxh n kj h ls d k;ZØe ksa dk vkf F k Zd , oa l kekf t d y kH k de t ksj o xksZ

dks] m ud s g d ds vuql kj f ey l dsxk A l ekt dh Hkk xh n kj h ls

dk;kZ Uo ;u ,t saf l ;ksa dks H kh dk ;kZUo ;u dh xq.ko R r k esa l q/k kj y kus

ds f y , vf /kd m R rj n k ;h cuk;k t k l dsxk A

ii) l ekt ds i j ke'kZ l s dk;Z Øeksa ds dk ;kZUo ;u dh

i zf Ø;k viuk us l s l ekt ds l H kh oxksaZ dk ij k e'kZ iqu o kZl , oa

i quf uZekZ.k dk;ZØe ksa esa i zkI r g ks l dsxk vk Sj i quf u Zf eZr l Eif Ùk;ksa ds

Lo kf eR o dh H kko uk(ownership feeling), l ar qf "V , oa vPN k

9

vuqH ko ] y k Hkk f Uo r ksa dk s izkI r g ks l dsxk A vr % l kekf t d H kkxh n kjh

ds f y , ,d laL F kkx r O;o LF kk dh vko ' ;dr k g SA

iii) mí s';

¼ d½ l H kh dk;kZUo;u ,t sa f l ;ksa dk s] ;kst u k dh r S;kj h esa]

u h f r ds l w= h dj .k esa] v kSj i f j ;kst uk ds dk ;kZUo ;u esa ]

l ekt ds l H kh o xksZa dh H kkxh n kj h izf Ø;k dks l qf uf ' pr

dj uk A

¼ [k½ xzzke Lr j ij iquo kZl ;kst u k dh :ij s[kk dh

r S;k j h esa l ekt ds l Hk h ln L;ksa dks ij k e' kZ izf dz;k esa

H kkx y sus dk iw.kZ vo l j f ey uk pk f g , vkSj mu ds

H ko u ,oa l k ekf td vkf F kZd ,o a l kekf t d iquo kZl

i zLr ko dks m udh i zkF kf edr k ds vu ql kj if j ;kst u k dks

vaf r e :i n suk p kf g , A

¼ x½ L F kku h ; f L F kfr ,o a t h o u i )f r ds vuq:i

r F kk vko ' ;dr k ,o a g d ds vuq : i iqu okZl ;kst uk

g k suh pkf g , A

¼ ?k ½ l H kh l ewg ksa dks l j dkj h , oa xSj & l j dk j h l aL F kkvksa

ds l kF k f o pk j ksa ds vkn k u& izn ku ¼interact½dj us dh

vko ';dr k g S r kf d vPN h izksQ sl uy f uiq.kr k , oa

t k udkj h dk y k Hk m Bku s dk vo l j f ey s A

10

¼ M -½ l ekt dh Hkk xh n kj h ds Lr j , oa xq.ko R r k] iwj s

i f j ;kst u k { ks= esa ,d g h izdk j dh ,o a m Pp Lrj dh

g k suh pkf g ,

10& f u t h { ks= ,o a x Sj &l j d kj h { ks= d h Hk kx h n kj hf u t h { ks= ,o a x Sj &l j d kj h { ks= d h Hk kx h n kj hf u t h { ks= ,o a x Sj &l j d kj h { ks= d h Hk kx h n kj hf u t h { ks= ,o a x Sj &l j d kj h { ks= d h Hk kx h n kj h &

i) p w¡f d vkin k ds dk j .k vkf F kZd f o dkl i zf dz;k ij izH kk o

i M +r k gS] vr % f ut h ,o a xSj & l j dkj h laL F kk vksa dk H kh l kewf g d r kSj

i j mR rj n kf ;R o curk g S f d l j dk j h iz;k l ds l k F k os H kh f uekZ.k

, oa iqu o kZl dk ;Z dzeksa esa Hk k x y sa A t u r kaf = d l ekt esa] l j dkj dk

r F kk ek dsZV ,o a f l fo y l ksl k ;Vh dk vy x& vy x et cwr h ,o a l h ek

g k sr h g S A bu r h uk sa } k j k vy x& vyx dk; Zdz eksa dk dk; kZUo ;u g ksus

i j de l Q y r k izkI r g ksus dh l aH kko u k gS y sf du l kFk f ey dj

dk;ZØ e dks l aH kk yu s ls u dso y l Q yr k dh laH kko uk, Wa c <+ t k,Wa xh

cf Yd vf /kd dkj xj Hk h fl ) g ksxk A

ii) m í sm í sm í sm í s ' ;&' ;&' ;&' ;&

f u t h { ks= } kj k f uEu kaf dr mí s';k sa ds f y , l j dk j ds

i z;kl ds l kF k] l g k;r k i zn ku dh t k l dr h gS &

1& H kf o "; esa vkin kvksa dks l Q y r kiwoZd l k euk dj u s ds

f y ,] vkf F kZd ,o a l kekf t d laj pu k fuekZ.k esa] l g ;ksx

i zn ku dj u k A

11

2& vkin k ds f y , izH kko dkj h <ax l s vuqf dz;k (Response)

, oa f o dkl izf dz;k dks vkin k izca/ku esa lf Eef y r dj

i f j ;kst u kvk sa dk dk ;kZUo;u A

iii) d k; ZØd k; ZØd k; ZØd k; ZØ e { k s= &e { k s= &e { k s= &e { k s= &

1& [k r j k de dj us ,o a vkSj nwj dj us

2& vkin k dk l keu k dj u s ds f y , rS;kj j g uk

3& cpk o , oa l kg k;~; ds f y , r qj r vu qf Ø;k (Response)

iv) i quf u Zek Z. k dk;Zd zei quf u Zek Z. k dk;Zd zei quf u Zek Z. k dk;Zd zei quf u Zek Z. k dk;Zd ze &

1& i zf 'k{ k.k , oa { ker k f uekZ.k

2& ' kks/k , oa M k D;qesUVs' ku

3& i zn 'kZudkj h ifj ;kst ukvksa dk dk ;kZ Uo ;u

4& u h f r ;ksa ds f y, l eF kZu vf H k;k u

5& vkin k dks de ;k nwj dj us ds f y , fM t k bu ,oa

f u ekZ.k esa l g k ;r k A

6& f cf YMax dksM ,o a LVSaM M Z dksM esa lg k;r k

7& H kwf e m i;ksx ;kst u k

8& [k r j k fu;a= .k (Hazard Control)

v) i zf 'k{ k .k , oa { ker k f u ekZ. k esa df e ;k Wai zf 'k{ k .k , oa { ker k f u ekZ. k esa df e ;k Wai zf 'k{ k .k , oa { ker k f u ekZ. k esa df e ;k Wai zf 'k{ k .k , oa { ker k f u ekZ. k esa df e ;k Wa &

l ekt ds l Hkh oxksZ] f l f o y l ksl k;V h l aLF kkvksa , oa

L F k kuh ; f udk;ksa dk s i zf 'k{ k.k fn ykus esa l g k;r k izn ku dh t k l dr h

12

g S A bl g sr q { kf r ds vk dy u] iqu f uZekZ.k dh ;kst uk dh r S;kj h

r F kk r duh dh ,o a usV o f dZax ds f y , l g k ;r k izn ku dh t k l dr h

g SA

vi) v uqf dz; k v uqf dz; k v uqf dz; k v uqf dz; k (Response) ,o a i qu f uZe kZ. k ,o a i qu f uZe kZ. k ,o a i qu f uZe kZ. k ,o a i qu f uZe kZ. k &

¼d ½ f u t h {ks= esa izR ;s d l aL F kk dks m udh dksj (core) { ker k ds vk /kkj ij f u Eu kaf dr ksa ds f y , l g k;r k i zn ku dh t k ldsxh & 1& deh Z 2& l kexzh 3& i zko Sf /kdh

4& i zca/ku ,o a 5& f o Rr

¼[k½ bl gsrq j kT; l j dk j ds l kF k u h fr xr g Lr { ksi ds f y ,

u sVo f dZax f d ;s t kus ,o a f t yk Lr j ij l eUo ; L F k kf ir dj us ds

f y , vol j izn ku f d;k t k;xk A if j ;kst uk dh rS;kj h rF kk

dk;kZ Uo ;u f u t h { ks= dh l aL F kkvks a } kj k vy x& vy x bdkbZ ;k

l kewf g d r kSj ij dh t k l dsxh A

¼x½ vkin k izca/ ku dh r S;kj h g sr q r du h dh lwp uk ;k

r duh dh l g k;r k izn k u dj us esa H kh y kH kkf Uo r ksa dks l g k;r k izn ku

dh t k l dsxh A vkin k de dj u s ds f y , ' kks/k dk i zca /k] Think

tank dh O;o L F kk] f o Lrr , D' ku Iy ku dh r S;kj h bR ;k f n esa H kh

f u t h { ks= ,o a xSj l j dkj h l aLF kkvksa dk ;k sxn ku g ks l dsxk A

¼? k½ y ksd l aif Ù k;ksa dk i quf uZek Z.k l j dkj } kj k Lo ;a f d;k

t k ;xk y sf du u , f ljs l s l kekf t d l Ei f Ùk;ksa ds f u ekZ.k esa f ut h

13

{ ks= ,o a xSj & l j dkj h l aL F kk,Wa ;ksxn ku n s l dsaxh t Sl s& l keqn kf ;d

H ko u] g k bZ j k bt evacuation centres] iapk;r H ko u bR ;kfn ds f uekZ.k]

xzzke Lr j i j vkar f jd vko kxeu ,o a l kewf g d l qf o /kkvksa dh L F kki uk

dh r S;kj h A vxj dksbZ f u t h {k s= dh l aL F kk ;k xSj l jdk j h l aL F kk

i wj s xk¡o ;k habitation l s l acaf / kr l H kh vk /kkj H kwr l aj p uk] vko kl h ;

edku vkf n ck <+ ,o a H kwdai f u j ks/kh f M t kbu ds vk /kkj i j f uekZ.k

dj us ds f y , bPNqd g kas r ks mUgsa l acaf /kr H kwf e dk vko aV u f t yk

i z'kkl u } k j k f d;k t k l dsxk A bl ds f y , y kHk kf F kZ;k sa d h lwph H kh

f t y k iz'kk l u } kj k g h m iy C /k dj kbZ t k,xh A f ut h { ks= , oa

xSj & l j dk j h l aL F kkvksa } kj k f d, t ku s o ky s dk;kZ Uo;u dk f u j h{ k.k

, oa vuqJo .k f t y k Lr j ij xf Br vuqJ o.k l f ef r } kj k f d;k

t k ,xk r kf d f of HkUu L= k sr ksa l s f d, t k j gs dk;ks Za dk M qI yh ds' ku

u g ha g ks A

11& f o R r f o R r f o R r f o R r iks" k .kiks" k .kiks" k .kiks" k .k

dksl h i quo kZl ,oa iqu f uZekZ.k ds f y, dqy 14 80 8- 59

dj ksM + :i;s dh vk o ' ;dr k vk¡dh xb Z gS A Calamity relief fund ds

vf r fj D r f of H kUu dsUn zh ; ;kst u kvksa r F kk j kT; ;kst u kvksa ds vUr x Zr

bl ifj ;k st uk ds ?kV dk sa dk s dk ;kZf Uor f d;k t k l dsxk A 'ks" k

vko ';d j kf ' k ds l aca/ k esa Multilateral funding dh O; oL F k k gsr q

dkj Zo kbZ dh t k ;xh A bl ds vf r fj Dr f ut h { ks= ,oa xSj & l j dkj h

14

l aL F kkvksa d s ;ksxn ku ls dk;Z dze ds dqN ? kV dksa dk dk ;kZUo;u g ks

l dsxk A

12& d k; kZUo ;u j .kuh f r d k; kZUo ;u j .kuh f r d k; kZUo ;u j .kuh f r d k; kZUo ;u j .kuh f r

Å ij f yf [kr ekxZn f 'kZr fl ) kar ksa ds vu q:i l j dkj } kj k

dk;kZ Uo ;u uh f r rS;kj dh t k;xh A iqu f uZek Z.k ds r qj r dk;k Z Uo ;u

dh vk o' ; dr k ds en ~nsut j ] l ekt dh H kkxh n kj h r F kk H kwdEi l s

cpk us ds j { kk m ik; H kh bl j .ku h fr esa l f Eef y r f d, t k;sax sA

bl ds eq[; ? kV d f uEuk af dr g Sa &

¼1½ { kf r dk vk dy u{ kf r dk vk dy u{ kf r dk vk dy u{ kf r dk vk dy u & l j dkj } k j k dksl h vk in k ls

H ko uk sa] y ksd lai f R r;ksa ,o a vk/k kj H kwr l aj puk vksa dh g qbZ { kf r dk

vkdy u f oLr r :i l s dj k;k t k;x k A bl vk/k kj ij iquo kZl

vko ';r k vksa dk vk dy u r F k k bll s lacaf /kr baf tf u;fj ax , oa f uekZ.k

j .k uh fr r S;kj dh t k;xh A i zR ;s d xkWao Lr j dk vk dy u

vy x& vyx Vh e } k j k dj kdj xzk eh .k L r j i j i quo kZl ,o a iqu f uZekZ.k

;kst uk r S;kj dh t k;xh A bu dkj Z o kbZ esa l j dkj h deZp kf j ;ska ds

vy ko s xSj & l j dkj h l aL F kkvksa dk s H kh l fEef y r f d;k t k;xk A

¼2½ i f C y d izk bo sV ikV Zuj ' kh i i f C y d izk bo sV ikV Zuj ' kh i i f C y d izk bo sV ikV Zuj ' kh i i f C y d izk bo sV ikV Zuj ' kh i & de l e; esa iquf uZekZ.k dh

p qukSr h ds dk j .k fl fo y l ksl kbV h dh eg R o iw.k Z l aL F kkvksa ds l kF k

trust and reciprocity ,o a ikj Li f jdr k ds vk/ kkj ij iquf uZekZ.k

15

;kst uk dh r S;kj h ,o a dk;k ZUo;u dh vko ';dr k l j dkj eg l wl

dj r h gS A bl gsr q vko ';d ek xZn 'k Zu H kh fuxZr f d;k tk;xk A

¼3½ f u t h edku ksa d s l ac a/k esa i quf u Zek Z. kf u t h edku ksa d s l ac a/k esa i quf u Zek Z. kf u t h edku ksa d s l ac a/k esa i quf u Zek Z. kf u t h edku ksa d s l ac a/k esa i quf u Zek Z. k & dksl h { ks= dh

f o f' k"Vr k vksa dks /;k u esa j [kdj ^^iwo Z l s csg rj f uekZ.k** dh u hf r

viu k;h t k ;sxh A f ut h edk uksa dk iquf uZekZ.k yk Hk kF kh Z izsf j r

(Beneficiary driven ) f uekZ.k g k sxk A vuql wf pr t kfr ,oa t u t kfr

i f j o kj ksa f t l ds ikl o kl dh Hkwf e ugh gS mUgsa H kw& vt Zu dj o kl

L F k y oan kscLr f d;k t k;sxk A ok Lr f od f uek Z.k i zf dz;k esa l Hkh o xksZ

dks l f Eef y r f d;k t k uk vko ' ;d g ksxk A l kekf t d , oa ekufl d

l eqRF kku ds f y , ] L F kku h ; t ku dkj h ,o a { ker k ds vk/kk j ij

dk;Z dzek sa dk vk dk j g ksxk A dkS' ky m Uu ;u ds f y, Hkh O;o L F kk

dh t k;xh A

¼4½ l kekf t d H kk xh n kj h i z.k ky h d k r a=l kekf t d H kk xh n kj h i z.k ky h d k r a=l kekf t d H kk xh n kj h i z.k ky h d k r a=l kekf t d H kk xh n kj h i z.k ky h d k r a= & vkSi pkf j d @

vuk Sipkf j d r j h dksa ls xzkeh .k ,o a uxj h ; byk dksa esa] iqu f uZekZ.k

dk;Z dzek sa esaa l ek t dh H kkxh n kj h dh vko ';dr k l j dkj eg l wl

dj r h gS A bl g sr q vko ';d izk sRl kgu f u /kkZf j r <kWap s ds vuq :i

fn ;k t k;sxk vkSj mR r jn kf ;R o ,oa bZeku n kjh l s dk;kZUo ;u l qf uf ' pr

f d;k t k;sxk A

¼5½ i quo k Zl ,o a i quf uZe kZ. k d k ;ZØ e d k izp kji quo k Zl ,o a i quf uZe kZ. k d k ;ZØ e d k izp kji quo k Zl ,o a i quf uZe kZ. k d k ;ZØ e d k izp kji quo k Zl ,o a i quf uZe kZ. k d k ;ZØ e d k izp kj & y ksxk sa ds

g d ,o a f of H kUu izdkj dh l g k ;r k ds l aca/k esa O;k i d izpkj dh

16

O;o L F kk l j dkj } kj k dh t k;xh A f o 'ks"k :i l s t k sf [ke izf r j ks/kh

r duh dh dks viuk us esa r F kk iquo kZl ;kst uk esa l f dz; ;ksxn ku n sus

ds f y , l ekt dk l g ;ksx vR ;ko '; d g S A vr % l j dkj } kj k

f o fH kUu Lr j ds f uo kZf p r l n L;ksa] f ef M ;k ] , dsM f e;k Wa

¼academia½dks iz pkj ls lacaf / kr l Hkh dk;ZØeks a esa l f Eef y r f d;k

t k ;xk A

¼6½ llll kkkk ek f t d f odkl ,o a ef g y k ek f t d f odkl ,o a ef g y k ek f t d f odkl ,o a ef g y k ek f t d f odkl ,o a ef g y k llll ' kf D r dj .k' kf D r dj .k' kf D r dj .k' kf D r dj .k &&&& l j dkj

l kekf t d ,o a l k eqnkf ;d f o dk l dks i qu Zo kl , oa i quf uZek.k dk; Zdze

esa ,d eg R oi w.kZ f o Un q ek ur h g S A bl g srq ef g y kvksa dh H kkxh n kjh

, oa m uds l 'k Dr h dj .k dh vk o' ;dr k gSA

¼7½ H ko u f uekZ. k d s f y , l g k;r kH ko u f uekZ. k d s f y , l g k;r kH ko u f uekZ. k d s f y , l g k;r kH ko u f uekZ. k d s f y , l g k;r k & dksl h vkin k ls

i zHk kf o r l Hk h o xksZ ds yk s xk sa dks ] { kf r xz Lr edkuksa ds iqu f uZekZ.k] u ;s

f o dfl r H kwdEi r duh dh ds vu q:i r F kk vk in k izf r jks/k h fM t kbu

l fg r f uekZ.k dj u s ds f y , ] l j dkj f o Lrr dk;Zdze r S;kj djsxh

vkSj l g k;r k iSdst @ iSdst ksa dh H kh ? kks"k . kk dj sxh A

¼8½ e sV sf j ;y cSade sV sf j ;y cSade sV sf j ;y cSade sV sf j ;y cSad & pw¡f d r h u y k[k l s vf /kd f ut h

edkuk sa] yk sd l aif R r;ksa ,o a vU; vk/k k j H kwr laj p ukvksa dk iquf uZekZ.k

f d;k t k uk g S vr % vf / kd ek = k esa f l esaV] N M +] bZaV ,o a vU;

f u ekZ.k l kef xz;ksa dh vk o' ;dr k g ksxh Al j dkj ;g lqf u f'pr dj sxh

f d iapk ;r Lr j ij bu l k ef xz;k sa dh mi y C/kr k g k s] vkSj L F k kuh ;

17

Lr j ij equ kQ k [kksj h vk Sj 'k ks"k.k dh f L F k f r m R iUu u g ks A vf / kd

l a[;k esa dq' ky dkj h xj k sa dks m iy C ? k dj ku s g sr q] mUg sa f p f àr dj

dkS'k y m Uu;u g sr q i zf 'k {k .k dh O;oL F kk dj u h gS A

¼9½ ef g y k vksa d s g d dh j { kkef g y k vksa d s g d dh j { kkef g y k vksa d s g d dh j { kkef g y k vksa d s g d dh j { kk & lj dkj h l g k ;r k ls f uf eZr

g k sus ok y s edkuk sa d k f u ca/ku ] i f r ,oa i Ru h ds l a;qD r uke l s g ks]

bl s lqf u f 'pr dj k;k t k ;xk A f o/ ko kvk sa ds ekey s esa l j dkj } kj k

H ko u laca/kh lqf o /k k,Wa l h /ks m Ug ha dks n h t k;saxh u f d vkSj if j o kj

ds f dl h iq:"k l n L; dks A

¼10½ u xj h ; { k s= h ; iqu ok Zlu xj h ; { k s= h ; iqu ok Zlu xj h ; { k s= h ; iqu ok Zlu xj h ; { k s= h ; iqu ok Zl & uxj { ks= esa iqu okZl dk;ZØe

vUr xZr y kH kkf Uo r ksa ds f g r ksa dh j { kk ds l kF k **f cYM csV j * * ¼ 'build

better'½ds fl ) kUr ij l Hkh l kewf g d l qf o/ kkvksa l fg r f uekZ.k dh

;kst uk r S;kj dh t k;xh A ;kst u kvk sa ds dk ;kZUo ;u esa L F k kuh ;

f u dk ;ksa dh l g k;r k] L F ky p;u] f uj h {k .k] vuqJ o.k vkf n esa y h

t k ;xh A f ut h edk uksa ds ekey s esa xzkeh .k by k ds esa vi uk; s

t k uso ky h i)f r & ;F kk YkkH kkF khZ izsf j r (Beneficiary driven) f uek Z.k dk

vuql j .k f d;k t k;sxk A m l h i zdkj l g k;r k l kef xz;ksa dh xq.ko R r k

ds H kh f un s' ku] r du h dh i;Zo s{k .k bR ;kf n dh O;o L F kk H kh dj kbZ

t k ;xh A

¼11½ v k in k izf r j ks/ kh f uekZ. k r duh dhv k in k izf r j ks/ kh f uekZ. k r duh dhv k in k izf r j ks/ kh f uekZ. k r duh dhv k in k izf r j ks/ kh f uekZ. k r duh dh & l j dkj us f u.kZ;

f y ;k gS f d l k js f u t h ,oa y k sd Hk ou ksa dk iqu f uZekZ.k H kwd Ei

18

i zf r j ks/kh f M t kbZu ds vk /kkj i j vkSj H kf o "; esa ck< + dk l keuk dj us

ds n f "V dks .k l s f d;k t k ;xk A bl g sr q vki n k izf r j ks/kh r duh dh

dk m i;ksx] vko ' ;d r duh dh izf 'k {k .k] retrofitting dh dkj Zo kbZ]

vkSj u;h f uekZ.k r du h dh dk izp kj , o a l kef xz;ksa dh O ; o L F kk ,d

l aL F kkxr O;oL F kk ds ek /;e l s f d;k t k;xkA f uekZ.k ds l aca/k esa

vko ';d f uj h {k .k r F kk xq.k oR r k dk f u jh { k.k H kh l e;& l e; ij

dj ku s dh O;oL F k k dh t k ;xh A

¼12½ v kv kv kv k t h f o d kt h f o d kt h f o d kt h f o d k & iqu t h Zo u d s m ik ;& iqu t h Zo u d s m ik ;& iqu t h Zo u d s m ik ;& iqu t h Zo u d s m ik ;

i) vkin k ls i zHk kf or O;f D r ;ksa ds t h o u dk i qu:) kj , oa

i qut h Zo u] iquo kZl dk;Zdze ds eq[ ; mí s'; gSa A j kT; l j dkj } kj k

f o fH kUu izdkj dh vk f F kZd ;kst u kvksa dks y kxw f d;k t k ;sxk r k f d

dkj h xj ksa] m |f e;ksa ,o a Lo f u ;ksf t r O;f Dr ;ksa dks vf /k dr e y kH k f ey

l ds A M s;j h ] g S.M h dzkQ ~V] g Lr dj ? kk , oa N ksVs m |ksxk sa ds iqu t h Zou

g sr q vf /kdr e l e F k Zu fn ;k t k ;sxk A bl g sr q r S;kj u h f r essa

dk;Z'k h y iwat h ,o a vU; l qf o /k kvk sa dh O;oL F k k ,o a f oR r h; l aL F kk uksa

l s _.k dh O ;o LF kk dh t k,xh A

ii) vkt h f o dk iqu % izk j aH k dj us g sr q H kkj r l j dkj , oa

multilateral funding agencies l s f o Rr iks"k.k izkI r f d;k

t k ;sxk A o kf .k T; d cSadksa dk l f Ø ; ;ks xn ku H kh ;kst uk ds dk;Z dzek s a

ds f y , vf r vk o' ;d g S A Lo ;a l g k ;r k l ewg ksa ,o a dk j h xj k sa ds

19

dksS'k y m Uu ;u ,o a izf ' k+{ k.k dh O;o L F kk dh t k;s xh A Lo ;a l g k;r k

l ewg ksa ds ek/; e ls mUg sa l axf Br dj vko kl f uekZ.k dk ;k sZ e sa

y xk;k t k ;sxk r F kk Lo .kZt ;ar h xzke Loj k st xkj ;kst uk var xZr vkPN k fnr

dj mUur vkt h f odk dk yk Hk i gqWapk;k t k ;sxk A

iii) vYi dk yh u l g k;r k

f o R r h ; laL F k kuksa }k j k m iH kksx _ .k ¼consumption

loan½ vkSj vki n k l s i h f M +r _f .k;ksa ds ek eys esa o Rr Z ek u _.k ds

conversion dh O ;o L F kk] cqudj ,o a vk f VZt u ksa ds f y , l k exzh g srq

l g k;r k ds vy ko s o dZ' ksM dh O;o L F kk H kh dh t k;sxh A

iv) n h ? kZdk yh u ;kst u k

M s;j h iz{ ks= esa Lo;a l g k;r k l ewg ksa ,o a l g dkf jr k

l f ef r ;ksa ds xB u] chilling centres ds f uekZ.k ] M s;j h izksl sf lax dh

O;o L F kk] vkf V Zt u , o a cqudj ksa ds f y , g SaM ywe r F k k g SaM h ØkQ ~V i kdZ

dh L F kkiu k] f oi .ku dh O;o L F kk g sr q f o Lrr ;k st uk r S;kj dh

t k ;sxh A

¼13½ d f " k iz{ ks= d s d f " k iz{ ks= d s d f " k iz{ ks= d s d f " k iz{ ks= d s i qut h Zo u d k;ZØi qut h Zo u d k;ZØi qut h Zo u d k;ZØi qut h Zo u d k;ZØ e e e e

dksl h vk in k ls i zHkk f or byk ds esa xk n g V kus dh

dkj Zo kbZ] bu iqV vu q n ku ] lh Mf yax dh O;o L F kk bR ;k f n r qj ar dh

t k ;sxh A n h /kZdky h u j .kuh fr ds :i esa dksl h { ks= ds df "k f o dkl

ds f y , j k"V ªh ; Lr j dh laL F kk vksa ;F kk vkbZ-l h -, -vk j - d ks v/;;u

20

dj us , oa f odkl ;kst uk r S;kj dj us g sr q izksR l kf gr f d;k t k ;sxk A

{ ks= h ; Lr j ij lg j l k esa vof L F k r df "k eg k f o| y k; dk s l qn< +

f d;k t k;sxk A bl { ks= esa eR L; iky u dh laH kko uk vksa dks n s[kr s

g q, bl s f odfl r dj us g sr q fo f 'k"V ;kst uk rS;kj dh t k;sxh A df "k

{ ks= esa lay Xu l g dkj h l aL F k kvksa dks l qn<+ f d;k t ks;xk A

¼14½ v k/kk j H kwr l ajv k/kk j H kwr l ajv k/kk j H kwr l ajv k/kk j H kwr l aj pu k,¡pu k,¡pu k,¡pu k,¡

vkin k ls i zHk kf o r l H kh { ks= ksa esa r qj r vko kxeu

i quL F kk Zf ir dj us ds f y , i F kksa , oa iq y ksa dh ej Eer h dh t k ;sxh A

vkin k izf r j ks/k h r duh dh ds vu ql kj lqn <+h dj .k ,o a iqu t h Zo u ;k st uk

ds vu q:i u; s l M +dksa ds f uekZ.k ] f l apkbZ ug j ksa dk iqu :R F kku , oa

ej Eer h dj k;h t k;sxh A u;s fl js ls xzkeh .k by kds esa dj h c 2000

f d 0 eh 0 l M +dk sa dh ej Eer h , oa l qn<+h dj .k r F kk i qyk sa dk f uekZ.k

vxy s 2& 3 o "kksZ esa dj k ;k t k ;sxk A mD r dk;Z esa vf H k;a= .k

f o H kkxksa } kj k csg rj r F kk r h ozr j dk;kZUo ;u ,o a vu qJo.k O ;o LF kk ds

f y , f o H kkxksa ds { ker k f uekZ.k ,o a m Uu;u dh ;kst u k dk;kZf Uo r dh

t k ;sxh A xzekh .k l M +dk sa dk f uekZ.k vck/k :i l s py r k jgs

bl ds f y , ch 0vkj 0vkj 0M h 0,0 dk l qn <+h dj .k f d;k t k;s xk A

¼15½ ÅÅÅÅ t k Zt k Zt k Zt k Z

l j dk j } kj k lH kh l c LV s'ku ksa vkSj Å t kZ i z{ ks= l s

l acaf /kr y ksd l aif Rr ;ksa dh ej Eer h ,o a iqu t hZo u dj k;k t k;sxk A

21

e /;edky h u mi k; ds r kSj ij l H kh bf D o iesaV ~l ] V ªk al eh ' ku y kbZu

r F kk Vªk alQ k eZj dh cn y h dj k;h t k;sxh r kf d fl LV e esa l q/kkj y k;k

t k l ds vkSj l Qy r j h ds l s dk;Zj r g ks A ;s l H kh dk;Z vxy s

3& 4 o "kksZa es a iwj s f d, t k;asxs A

¼16½ y ksd Hk ouy ksd Hk ouy ksd Hk ouy ksd Hk ou

l j dk j } kj k l H kh dk;kZy ;ksa ,o a y k sd Hk ou ksa ;F kk

f o |k y ; ,oa vLir ky dh ej Eer h r F kk vko ' ;dr ku ql kj retrofitting

dj k;h t k;sxh A

j k T; ;kst u k@dsUn zh ; ;kst uk@Multilateral funding agencies@

f u t h { ks= dh l g k;r k l s iapk;r Hko u kas] g kbZ j k bt 'ksYV lZ] cattle

shelters bR ;kfn dk f uek Z.k f d;k t k ;sxk f t l esa vkin k izf r j ks/k

r duh d viuk ;h t k;sxh A

¼17½ t y ki wf R r Zt y ki wf R r Zt y ki wf R r Zt y ki wf R r Z

xzkeh .k by k dksa esa t y k iwf R R kZ fl LVe ds iqu :) kj dh

dk;Z;k st u k rqj r y h t k;sxh r kf d Lo LF k ,oa LoPN t y kiwf R rZ] { ks=

esa y ksxksa dks f ey l ds A e /;edky h u mik; ds :i esa uxj h ; { ks=

esa Lo PN ty vkiwf rZ dh O;oL F k k dh t k ;sxh vk Sj {kf rxzLr y ksd

l aif Ùk ;ksa dh ej Eer h ¼t Sl s V ;wccsy ] ek sV j iEi~l bR;k f n ½ dh t k;sxh

22

xzkeh .k Lr j i j ik uh LV ksj st dh O; OkL F kk] t y kiwf R rZ

u sVo dZ dh O;o L F kk ] o g r :i esa xz keh .k ,o a u xj h ; byk ds e sa ikb Zi

y kbZu f l LVe dh L F kkiu k] iaf iax ,o a dSf I Vo i Ei ~l t yk iwf R rZ f l LVe

dh O;o L F kk vxy s 2& 3 l k y esa dh tk;sxh A

¼18½ llll kkkk ekf t d , oa l keqn kf ;d f odklekf t d , oa l keqn kf ;d f odklekf t d , oa l keqn kf ;d f odklekf t d , oa l keqn kf ;d f odkl

dksl h vk in k l s i zH kkf o r { ks= esa l so kvksa r F kk l kek f t d

, oa l k eqn kf ;d i awt h ds iqu f uZekZ.k ds f y ,] Lo kL F ;] f 'k{ kk , oa

ef g y k f o dkl ds dk;ZØ ek sa dk s dk;k Zf U or f d;k t k;sxkA bu l H kh

dk;kZØ eksa es a Q k sdl ] f o' ks"k :i l s ef g yk vk sa i j g ksxk v kSj mu ds

l 'kD rh dj .k vkSj th f o dk ds iqu :)k j dsk izH kk oh cu k;k t k;sxk A

¼19½ Lo kL F ;Lo kL F ;Lo kL F ;Lo kL F ;

Lo kL F ; l aca/kh vk/kk j Hk wr l so kvk sa dks i qu% p ky w dj k;k

t k ,xk A vki n k ls ih fM +r vf /kdr j y ksxk sa ds f y , Lok LF ; l sok vk sa

dks f uj ar j :i l s p ky w j [k us dh vk o ' ;dr k iM +sxh A b l fy , bls

l qn <+ dj us dh H kh vko ';dr k g ksxh A vYidkf y d r kSj i j Lo kL F ;

, oa l Q kbZ] f 'k{ kk dk i zca/k] l keqn kf ;d izf ' k{ k.k vkf n dh O;o L F kk

dh t k, xh r kf d eg kekj h ug ha QSy s A f ty k ,oa vuqeaM y h ;

vLir ky k sa] iz k F kf ed Lo kL F ; dsUn zksa e sa csg r j lqf o/k k;sa y k;h t k;saxh

r k f d ej h t ksa dh c<+ r h gq;h l a[;k ds vuq:i O;o L F kk;sa g ksa A f o 'ks"k

:i l s f ty k vLir ky ksa esa xg u f pf dR l k d { kk dh O;o L F kk]

23

u ot kr f'k' kqvksa ds f y , xg u f p f dR l k d{ k dh O;o L F kk]

Nutritional Rehabilitation Centre dh O;o L F kk ] izkF kf ed Lo kL F ; dsUn zksa

r d i SF kksy kWf t dy ,o a j sf M ;ksy kWf t dy t kWap dh l qf o/ kk m iy C /k

dj ku k vkf n ' kkf ey g ksxk A ck < + izH kkf o r { ks= ksa esa iY l iksf y ;ks

dk;Z dze ds r g r , oa f u ;f er V h dkdj .k ds r g r f o 'ks"k pdz py kus

dh vko '; dr k g ksx h A l kF k g h deworming g sr q H kh d kj Zo kbZ dh

t k ;sxh A vk axu ok M +h ds Un zksa dks vk Sj l qn <+ f d;k t k;s xk v kSj uo t kr

f ' k'kqvk sa ,o a xH kZo r h ekr kvksa d s V h dk dj .k ,o a Lo kL F ; izf' k{ k.k dh

O;o LF kk dks vk Sj l qn<+ f d;k t k;s xk A

¼20½ f ' k{ kkf ' k{ kkf ' k{ kkf ' k{ kk

vkin k izH kkf o r { ks= k sa esa f ' k{ kk l aL F kkvksa dks iqu% dk; Zj r

cu kus dk dk;Z dze izk j aHk f d;k t k;sxk A Ldwy ksa dh ej E er h ] H ko u

ds iqu f uZekZ.k dks i zkF kf edr k n h t k;sxh A r duh dh l aL F kku ksa t Sl s

vkbZ -Vh - vkbZ -] ik Wf y V sdf u d bR ;kf n ds H ko uksa dh e j Eer h , oa

l qn <+h dj .k f d;k t k ;sxk r k f d dkS' ky m Uu ;u ds dk;Z dze bu dsUn zk sa

ds } kj k H kh f d;k t k l ds A

¼ 2 1½¼ 2 1½¼ 2 1½¼ 2 1½ i ap k;r h j kt l aL F k kvk sa dh l g H kkf xr ki ap k;r h j kt l aL F k kvk sa dh l g H kkf xr ki ap k;r h j kt l aL F k kvk sa dh l g H kkf xr ki ap k;r h j kt l aL F k kvk sa dh l g H kkf xr k

dksl h vkin k ls izH kkf o r { ks= ksa ,o a i quo kZl ,oa { kfr xzLr

vk/k kj H kwr l aj pu kvk sa ds f u ekZ.k esa iapk ;r h j kt l aLF kkvksa dk l g ;ksx

i zkI r f d;k t k ;sxk A

24

¼22½ ef g y k l 'kef g y k l 'kef g y k l 'kef g y k l 'k D rD rD rD r hhhh dj .kdj .kdj .kdj .k

i zf 'k{ k.k ] f ' k{ kk ,oa Income Generation dk;Z dyk iksa ds

} kj k efg y kvksa dh l ' kf Dr dj .k ;kst uk] i quo kZl ;kst u k ds eq[;

m ís' ; g ksaxs A g Lr dj ?k k , oa vU; vk f F kZd dk;Z dy ki ksa ds dk;Z ds

f y , f o 'ks"k :i l s ef g yk vksa dsk izf ' k { k.k dh O;o L F k k , o a l e F kZu

l j dk j } kj k f d;k t k;xk A Lo ;a l g k ;r k l ewg ksa ds xBu vkSj

m uds ek/;e l s cp r , oa _.k dh O;o L F kk bR ;kf n ij ;k st uk; sa

dk;kZf Uo r dh t k,Wax h A vk¡xu ckM +h d k;Z dr k Zvk sa] l kekf t d dk;Z dr k Zvk sa

ds ek/;e l s H kh ,o a xSj l j dk j h l aL F k kuksa ef gy k l k e[;k] ef g y k

f o dkl f uxe ,o a vU; [;kf r izkI r xSj &l j dkj h laL F k kvksa ds ek/;e

l s l kekf t d l sokv ksa ,o a ds Un zksa ds i quf uZekZ.k ds dk ;ZØ e py k;s

t k ,¡xs A

¼23½ i f j ;kst uk ds dk ;kZUo ;u g sr q l aL F kk xr O;o L F kk i f j ;kst uk ds dk ;kZUo ;u g sr q l aL F kk xr O;o L F kk i f j ;kst uk ds dk ;kZUo ;u g sr q l aL F kk xr O;o L F kk i f j ;kst uk ds dk ;kZUo ;u g sr q l aL F kk xr O;o L F kk

¼d ½ d ksl h i quo kZl , oa i quf uZek Z.k mPpLr j h ;d ksl h i quo kZl , oa i quf uZek Z.k mPpLr j h ;d ksl h i quo kZl , oa i quf uZek Z.k mPpLr j h ;d ksl h i quo kZl , oa i quf uZek Z.k mPpLr j h ; l f ef r l f ef r l f ef r l f ef r

i qufZu ZekZ.k ds f y , r S;kj dh xbZ dk;Z ;kst u k ,o a vU;

u h f r xr fu .kZ;ksa dh Lo h df r eq[; ea= h dh v/ ;{k r k esa xf Br ^ dksl h

i quo kZl ,oa i quf uZek Z.k m PpLr jh ; lf efr * } kj k n h t k;xh ] ft l esa mi

eq[;ea= h & l g &f o Ùk ea= h ds vyk os f u Eu kafdr ln L; H kh g ksaxs %&

25

ea= h ] xzkeh .k f odkl f o H kkx

ea= h ] df "k f o Hk kx

ea= h ] i 'kq ,o a eR L; lal k /ku f o H kkx

ea= h ] y ksd Lok L F ; vf H k;a= .k f o H kkx

ea= h ] u xj f odkl foH kk x

ea= h ] i apk;r h j k t foH kk x

ea= h ] m |ksx f o H kkx

ea= h ] Lo kL F ; f o H kkx

ea= h ] f ' k{ kk f o H kkx

ea= h ] l ekt dY;k.k f o H kkx

ea= h ] vuql wf pr t kf r ,o a t ut kf r dY;k .k f o Hk kx

ea= h ] f i NM +k o xZ ,o a vf r f iNM +k o xZ dY;k .k f o H kkx

ea= h ] vYil a[; d f o Hk kx

ea= h ] i F k f uekZ.k f oH kk x

ea= h ] xzkeh .k d k;Z f o H kkx

ea= h ] ;kst uk ,o a f odk l f o Hk kx

ea= h ] vki n k izca/k u f o H kkx

eq[; l f po ] f cg kj

f o dkl vk;qD r ] f cg kj

i z/kku l f po ] f o R r f o Hk kx

26

i z/kku l f po ] vkin k izca/ku f oHkk x

(ii) n ks f o 'ks"k K ] f t Ugsa r duh dh ] H kwdai ,o a f u ekZ.k iz{ ks= esa

[;k f r izkI r g ks A

(iii) vkin k izca/k u izk f /kdkj ds l n L;x.k A

(iv) l acaf /kr f oH kkxk sa ds iz/k ku l f po @lf po] vk eaf = r ln L; g kssaxs A

i z/kku l f po @l f po ] ;kst uk ,oa f o dkl f o H kkx bl l f ef r ds l n L; lf po

g k saxsA

mi ;qZDr l f ef r } kj k u h fr f u/kk Zj .k r F kk var f oZH kkxh ; l eUo ; ds

f o Unqvksa i j ekx Zn ' kZu ,o a l eh { kk ds vk/k kj ij vk o' ;d ;k st uk i f j o R rZu

bR ;kf n dk funs' k fn ;k t k l dsxk A

¼ [k½¼ [k½¼ [k½¼ [k½ ; kst u k l w= .k , o a l al k/k u; kst u k l w= .k , o a l al k/k u; kst u k l w= .k , o a l al k/k u; kst u k l w= .k , o a l al k/k u&

;kst uk dk l w= .k ;k st uk ,o a f o dkl f oH kk x } k j k fodkl

vk;qD r ds ek xZn ' kZu esa f d;k t k;s xk A f o H kkx f dl h f o R r h ; o "kZ

esa iqu ok Zl ,oa i quf uZekZ.k ;k st uk ds f y , f of H kUu L= ksr ksa ls j kf ' k dh

m iy C /kr k dk vk dy u dj sxk ,o a miy C /k l al k /ku ds f o :)

f o fH kUu iz{ ks= ksa esa ;ks t ukvksa ds l w= .k dh dkj Zo kbZ dj sxk vkSj m l ij

m Pp Lr j h ; lf ef r dk vuqeksn u i zkI r dj sxk A

¼ x½¼ x½¼ x½¼ x½ d ksl h i quo kZl d ksl h i quo kZl d ksl h i quo kZl d ksl h i quo kZl , oa i quf u Zek Z.k, oa i quf u Zek Z.k, oa i quf u Zek Z.k, oa i quf u Zek Z.k ;k st uk i zkf /kd r l f efr;k st uk i zkf /kd r l f efr;k st uk i zkf /kd r l f efr;k st uk i zkf /kd r l f efr

dk sl h iquo kZl , oa iqu f uZekZ.k dh l Hk h ;kst u kvksa dh Loh df r

u oxf B r izkf /k dr l f ef r } kj k n h t k ,xh A m D r l f efr esa iz/ kku

27

l f po ] fo R r f o Hk kx@ vij f oR r vk;qD r ] iz/ kku l fpo @l f po ]

vkin k izca/ku f o H kkx , oa iz/kk u l f po @l f po ] ;kst uk ,o a f o dkl

r F kk lacaf /k r f oH kk x ds i z/kku l f po @l f po l n L; g ksaxs A f o dkl

vk;qD r dh v/;{ kr k esa xf Br l f ef r dks l g ;ksx ds f y , f o 'ks"k K ksa

dks vkeaf = r f d;k t k l dsxk A

i zkf /kdr l f ef r dh vuq' kal k ds ckn f o Hk kx } kj k

f u /kkZf j r izf dz;k ,o a izR ;k;ksf t r 'k f Dr ;ksa ds vuq:i L oh dR ;kn s'k

f u xZr f d;k t k, xk A bl g n r d dk sl h i quo kZl ,o a iqu f uZekZ.k

l aca/kh ;kst ukvksa dh Lo h df r ds f y , f oH kkxk sa dks f oR r h ; 'kf D r ;ksa

dk izR ;k;kst u l a' kksf /k r ek uk t k, xk A

l acaf /kr f oH kkxksa } kjk vi us f o H kkx ds ct V i zko /kku ls

;k eq[;ea= h j kg r dks"k] f cg kj Q kmaMs'ku l s i zkI r j k f'k ls Lo h dr

dk;ZØ e ds vuql kj l aj puk vksa dk l t u f d;k t k l dsxk A eq[;e aa= h

j k g r dks"k ;k f cg kj Q kmaM s' ku ls f of' k"V ;kst u kvksa d s f y , izkI r

j k f 'k l s] dk;kZ Uo ;u ,t sUl h ds :i esa] l acaf / kr fo Hk kx } kj k ;kst u k,¡

dk;kZf Uo r dh t k l dsaxh A if j ;k st uk dk dk ;kZ Uo ; u l acaf /kr

f o H kkxksa dh o rZeku O;oL F kk l s dj k;k t k,xk A

;kst ukvksa dk ek f l d vuqJo .k m i;qZD r xf Br izkf /k dr

l f ef r } kj k f d;k t k ;sxk A

28

¼? k½ f t y k Lrj i j izH kk j h ea= h dh v/;{ k r k esa ^ dksl h

i quo kZl ,oa i quf uZekZ.k ;kst uk f ty k vuqJo .k l f ef r * dk xB u f d;k

t k ;sxk f t l esa l acaf /kr { ks= h ; l kal n ] fo /kk;d ] i k"k Zn ] ekU ;r k izkI r

j k t uhf r n y ds izf r fu f/k] f t y k ifj "kn ~ v/;{ k] uxj i "kZn ds

v/;{ k ,o a l acaf / kr dk ;k Z Uo ;u f o H kkxksa ds f t y k Lr j h ; in kf /kdkj h

, oa mi f o dkl vk;qDr l n L; jg saxs A f t y k in kf /kdkj h bl l f ef r

ds l a;kst d g ksaxs A