ZabierZmy dZieci

na dwór

Dzień Pustej Klasy to niezależna, oddolna inicjatywa, zapoczątkowana w 2012 roku w Wielkiej Brytanii.

W 2015 roku Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” przeniósł święto na grunt Polski, a w tym roku

Źródła wraz z Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Daphne – Inštitút aplikovanej ekológie i Sluňákov –

centrum ekologických aktivit města Olomouce zachęcają szkoły z Polski, Czech, Słowacji i Węgier

do wspólnego świętowania tego wyjątkowego dnia – dnia, w którym dzieci i młodzież, wspólnie ze swoimi nauczycielami, porzucają naukę

w klasie na rzecz nauki w przyrodzie.

Koncepcja i opracowanie: Gosia ŚwiderekTeksty: Marta Karbowiak, Gosia Świderek,

Karolina Baranowska, Agnieszka GaszyńskaProjekt graficzny i skład: Piotr Świderek

Rysunki: Magdalena KrzywkowskaZdjęcia: Gosia Świderek, Kasia Mateja,

Agnieszka Gaszyńska

W publikacji wykorzystano fragmenty publikacji pt. „W dziką stronę. Rozmowy o edukacji w przyrodzie”,

wyd. ODE Źródła, Łódź 2016

Źródła zabaw:Nietoperz i ćma, Naturalna orkiestra, Dusza drzewa –

Games for Nature, Environmental education through the eyes of young people, 2010

Siedmiokierunkowy wiersz, Strażnicy drzew – Chris Holland, I love my World, 2009/2012

Podwajanie – Joseph Bharat Cornell, Sharing Nature: Nature Awareness Activities for All Ages, 2015

Pozostałe zabawy z archiwum Ośrodka Działań Ekologicznych „Źródła”

Wydawca: Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”

Łódź 90-602, ul. Zielona 27 www.zrodla.org

Łódź 2016ISBN 978-83-64595-08-0

C bnd Broszura jest dostępna na licencji Creative Commons

„Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0”

(http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)Treści zawarte w broszurze wolno kopiować

i rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania ich źródła i autorstwa.

Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”

Magyar Környezeti Nevelési Egyesület – Węgry

DAPHNE – Inštitút aplikovanej ekológie – Słowacja

Sluňákov – centrum ekologických aktivit města Olomouce – Czechy

The project „Visegrad – into the wild” is financed by International Visegrad Fund

(Standard Grant No. 21520412)

Spis treści•ODniu PustejKlasy 6•Co możnaRobićw Dzień pustejklasy? 8•Dlaczego warto wyjść ze szkoły? 14•Comówiątrenerzyedukacjiekologicznej? 16•Opisyzabawterenowych 21•Autorytetymówią 39•PlakatDniaPustejKlasy2016 42•O Źródłach 44

dZień pustej klasy

dZień pustej klasy

Tendzieńmógłbymiećróżnenazwy:DzieńInspirującychSpacerów,DzieńOdkrywaniaLasu,DzieńOdpoczynkunaŁące,DzieńParkowychZabaw–wszystkozależyodtego,jakipomysłnajegospędzenieznajdąnauczycieleiichuczniowie.Nosijednakinnąnazwę:toDzień Pustej Klasy.Obchodzimygorokrocznie(zawszewtrzeci piątek czerwca)ijestwyjątkowym,międzynarodowymświętemedukacjinaświeżympowietrzu.Nazwaświęta,zainaugurowanegow2012roku

przezgrupęlondyńskichnauczycieli,doskonaleoddajejegojasnyiklarownycel:sprawić,abyklasybyłypuste.Zachęcićnauczycieli,bytegodniachoćjednąlekcjęspędzilizeswoimiuczniamipozabudynkiemszkoły.Wszystkopoto,abypromowaćedukacjęterenową–prawdopodobnienajbardziejuszczęśliwiającąformęedukacjinaświecie.

Zaryzykowałabymstwierdzenie,żeklasa,tonietylkopomieszczenie.Toteżstanumysłu.Klasywypełnionesąniewidocznymigranicami.Najwyraźniejszaprzebiegatam,gdziekończysiębiurkonauczyciela,azaczynająławkiuczniów.Tobarierapomiędzynauczającymianauczanymi.Alewielegranicprzebiegateżpomiędzysamymiuczniami–prymusiijedynkowicze;cipopularni,pewnisiebieiciz„drugiejligi”,zktóryminiktniechcesiedzieć;mózgowcyisportowcy;pięknościibrzydule…Wszystkietegranicemająrealnywpływnacodziennąszkolnąrzeczywistość–determinujązachowania,sposóbkomunikacji,odciskajątrwałepiętnonapsychiceuczniów.

DzieńPustejKlasyjestokazjądoprzełamaniatychbarier.Wtereniekażdyuczeńiuczennicamożewyjśćzeswojejciasnejszufladki,anauczycieldostajewyjątkowąszansęspojrzenianaswoichuczniówświeżymokiem.Wykorzystujmytęokazję!Dajmydzieciompoledopopisu,niechnaszaskoczą.Komunikujmysięznimiinaczejniżwszkole–za-miastedukować–poprosturozmawiajmy.Otymcoichinteresuje,cojestaktualne,oczymczytająwInternecie.Zorganizujmydebatęozmianachkli-matu,siedzącwwysokiejtrawie,sprawdźmyskładchemicznykałuży,albopoprostubiegajmyimiejmytegodniadobrązabawę.

Naturamasamezalety:jestotwarta24godzinyprzez7dniwtygodniu.Las,łąkaczyparkowapolanatonajlepiejwyposażonesalelekcyjnejakiemożemysobiewyobrazić.Jesttuwszystko,czegomożemypotrzebowaćdoefektywnegonauczania,bezwzględunaprzedmiot.Naturauczy,dotlenia,aktywizuje,pobudzawyobraźnię,wzruszaizadzi-wia.Czemuwięctakrzadkokorzystamyztego,cooferuje?Jeślibrakujenammotywacji,toczerwcowyDzieńPustejKlasystwarzanamwspaniałypretekstdoprzełamaniawewnętrznychoporów.Tegodniazaoferujuczniomlekcję-przygodę!Zamiastpatrzećnatablicę–niechgapiąsięwniebo,zamiastczekaćnadzwonek–niechnasłuchująptaków,zamiastzakupówwszkolnymsklepiku–niechszukająowocównadzikichjabłonkach,zamiastbiegaćpokorytarzu–niechbiegająpotrawie.

DozorganizowaniapełnegoemocjiDniaPustejKlasynietrzebamiećszczegółowegoscenariusza.Możetobyćwydarzeniezupełniespontaniczne,nastawionenadobrązabawęiwspólnecelebrowa-nialetniegodniawśródnatury.Ilunauczycieli,tylepomysłów!

KiedywOśrodkuDziałańEkologicznych„Źródła”porazpierwszytrafiliśmynainformacjeoDniuPustejKlasy,pomyśleliśmy:tak,tojestto!Radosneświęto,przypominająceotym,jakważnejestcelebrowanienaturyikorzystaniezjejmądrości.Nibynic,otzwykła,choćniecodziennazachętadowyjściazklasy.Ajednakpoczuliśmy,żetenpro-stypomysłnaświętowaniewbliskościzprzyrodą,możebyćważnymkrokiemdoprzełamaniasche-matówiprzewietrzeniapolskiegosystemuedukacji.Jesteśmyprzekonani,żewiatrzmianwnaszychszkołachwiejeznadpobliskiejłąki.Zachęcamy:dajciemusięponieść!

DzieńPustejKlasyw2016rokuobchodzimy17czerwca.Tegodniaspotkajmysięwnaturze!

Wejdźnastronęwww.dzienpustejklasy.pl,zgłośswojąszkołęiskorzystajzpomysłównaspędzenieDniaPustejKlasy.

Krótkie:•Przejśćpozwalonympniudrzewa.•Zmierzyćwysokośćsłońca.•Stemplowaćliśćmi.•Zrobićzegarsłoneczny(linkpoangielsku)iwiatrowskaz.

•Szukaćkształtówliterwprzyrodzie.•Znaleźćjaknajwiększąilośćprzedmiotówwna-turze,którychnazwarozpoczynasięnawyloso-wanąliterę.

•Zrobićprzyrodniczeobrazy(nataśmieklejącej).

co można robić

w dZień pustej klasy

?

co można robić

w dZień pustej klasy

?

Długie:•Zorganizowaćgręterenową.•Wybraćsięnacałodziennąwycieczkęautobusemmiejskimzamiasto.•Zorganizowaćpodchody.•Zorganizowaćspływkajakowyalbowycieczkęrowerowązrodzicami.•Ułożyćścieżkębosychstópiwypróbowaćją.

Szalone:•Biegaćwdeszczu.•Wspiąćsięnagórkęisturlaćsię.•Zrobićbłotnąślizgawkę.•Rysowaćpoasfalciekredątrzymanągołąstopą.

Ćwiczące cierpliwość:•Puszczaćkaczkizkamyków.•Nakarmićzdłoniptaka.•Obserwowaćmrówkilubpszczoły.•Zrobićgobelinztraw.•Natkaninachpowleczonychfarbąakrylowądrukowaćsłońcem.•Obserwowaćparowanieróżnychpowierzchnipodsłoikami.

Wyzwania:•Wypróbowaćgeocaching.•Zorganizowaćmaratonpowszystkichparkachmiejscowościlubdzielnicy.

•Skonstruowaćiwypróbowaćsolarnąkuchenkę.•Zrobićzpatykówibawełnianegosznurkanarzędziedopuszczaniawielkichbaniekmydlanychipuszczaćje.

•Puszczaćlatawce.•Poszukaćiudokumentowaćnazdjęciach,jakprzyrodawalczyoswojemiejscewmieścienp.drzewkanagzymsach,dachachkomórek,roślinywyrastającezmurów,wpęknięciachasfaltu,międzypłytamichodnikowymi.

•Sprawdzić,jakdużesąróżnezwierzętainarysowaćjewskali1:1kredąnaasfalcielubpatykiemnapiasku.

•Strzelaćlubrzucaćdocelu.

Dzikie:•Zbudowaćszałas.•Nauczyćsięrozpalaćogniskobezzapałek(izapalniczki).•Przygotowaćposiłeknaogniku(aleniekiełbaski).•Wspinaćsięnadrzewa.•Szukaćśladówzwierząt.

Dla lubiących grzebać się w ziemi:•Posadzićdrzewolubkwiaty.•Zrobićbombynasienne.•Wykonaćprofilglebowy.•Sprawdzićnapiaskuiziemijakprzebiegaerozjawodnaiinneprocesygeologiczne.

Relaksujące:•Zrobićinstrumentyzkamieni,patyków,piasku,nasion,traw.Zaśpiewaćpoznanewcześniejpiosenkizakompaniamentemnaturalnychinstru-mentówlubnauczyćsięnowejpiosenkisiedzącwwysokiejtrawie.

•Położyćsięnatrawieipoczytaćnagłosjakieściekaweopowiadaniealbopoczątekwciągającejksiążki,którąuczniowiebędąmogliprzeczytaćwwakacje(jeśliichzainteresuje).

•Ułożyćmandalęzkwiatów,patykówiliści.•Obserwowaćniebo(iuczyćsięrozpoznawaniachmur).•Malowaćnaturalnymibarwnikami.•Ulepićzglinyduszędrzewanakorze.

Edukacyjne:•Obliczyćprędkośćnurturzeki.•Zmierzyćiobliczyćobwody,pola,objętości:trawników,piaskownic,fontann.Wyliczyćilepotrzebabynasion,sadzonek,płotka,piaskudopiaskownicy,wodydozbiornika.

•Wytyczaćkształtypodbudynki.•Nahuśtawkachuczyćsięoenergiikinetycznejipotencjalnejalboodziałaniudźwignilubwahadła(wzależnościodtypuhuśtawki).

•Mierzyćnatężeniehałasuwróżnychmiejscach.•Obliczaćwysokośćdrzew.•Zobaczyć,jakzbudowanyjestmniszeklekarski,dokładnieobejrzećróżnefazykwitnienia.•Poznaćnowesłowazjęzykaobcegozwiązanezmiejscemspacerunp.opislasu,krajobrazu,nazwyzwierząt,roślin,trasyktórąidziemy,zabawyruchoweutrwalającesłowa,zwrotyitd.

•Korzystajączgórypiachulubziemiwyjaśnić,jakrysujesięmapępoziomicowąiprofiluterenu.•ZorganizowaćzajęciazmapątopograficznąiplanemmiastalubzwykorzystaniemnawigacjiGPS.

•Przeprowadzićwywiadzosobąspotkanąwparku.•Zagraćwkalamburynt.przeczytanychksiążek,wydarzeńhistorycznych•Znaleźćnajstarszedrzewowparkuiwymienićconajmniej5wydarzeńhistorycznych,któremiałymiejsceodpoczątkużyciadrzewa.

•Odnaleźćnamiejskimcmentarzugrobyzasłużonychdlamiejscowościosób.•Odnaleźćstareobiektywojskowewokolicy.•Sprawdzićjakreagujementosikolaidowiedziećsiędlaczego.•Wybraćsięnakrytyczneoglądaniereklamwprzestrzenipublicznej.•Uczyćsięozjawiskurezonansumechanicznego–wysokorozbujaćhuśtawkędopasowującruchyciaładookresudrgańwłasnychhuśtawki.

•Uczyćsięorozchodzeniufalkolistychwrzucająckamieniedozbiornikazwodą.Bawiącsięwpuszczaniekaczek,dodatkowozaobserwowaćnakładaniesięfal.

Z życia wzięte„Czytamaktualnąpodstawęprogramowązprzyrodydladzieciwczesnoszkolnych,przeglądampodręczniki.Znacznaczęśćzagadnieńtokwestieoczywistedladzieckaspędzającegokilkagodzindziennienadworze.Poryroku,ichcharakterystycznece-chy,zjawiskapogodowe,przystosowaniazwierzątiroślindopórroku,gatunkiwystępującewotoczeniuizależnościmiędzynimi,podstawyhodowliroślin…Wszystkotosąrzeczy,którychuczyli-śmysięwłaściwiesami,tylkoprzezkontaktzprzyrodąizludźmi.Uczyliśmysięośniegu,okasztanachiopadającychliściach,okiełkującymikłoszącymsięzbożu,optakachiichgniazdach,otym,żeszerszeniemogąsiedziećwdziuplistarejjabłoniilepiejichniedrażnić,kiedyzbierasięzboże,kiedysiano,akiedyziem-niaki,kiedysadzisiępomidory,akiedysiejerzodkiewkę,przyjakiejtemperaturzebezpieczniejestwchodzićnazamarzniętystaw,aprzyjakiejmożnawreszciezmienićbutynasandały.Niemusieliśmysiedziećwławkach,żebysiętegodowiedzieć”.

Marta Jermaczek-Sitak

dlacZego warto wyjść

Ze sZkoły?

dlacZego warto wyjść

Ze sZkoły?17czerwca.Stopnienakoniecrokujużwystawione,odbywająsięostatnieradypedagogiczne,czasnadrukowanieświadectw,alepozostałojeszczesporobiurokracjizwiązanejzkońcówkąrokuszkolnego.Dzieciakiwgłowachmająjużwakacjeimotywacjadonaukiniejestzbytduża.Latorozpoczniesięzakilkadni.Niktniemasercadosiedzeniawławkachistaniaprzytablicy.Czyżtoniedoskonałymoment,żebywyjśćnadwór?Odetchnąć?Nie,niezachę-camyWasdowagarówi„nicnierobienia”,choćitobyłobynapewnodlawszystkichprzyjemne.ChcemyzachęcićWas,drodzyNauczyciele

idrodzyUczniowieorazWasdrodzyRodzicedolekcjiwterenie.Wszystkichlekcji.Muzyki,fizyki,historii,polskiego,matmy…Zachęcamyrodzicówiuczniów,włączciesięwprzygotowanielekcjiwterenie.Możeciesamizaproponowaćcochcieli-byścierobić,gdziespędzićtendzieńiwjakisposób.Rodzicemogąwesprzećnauczycieliwopiecenadgrupą,atakżeprzygotowaćswojepropozycjezajęć.Rodzice,niekrępujciesięzaproponowaćwykorzy-staniaWaszychumiejętnościiwiedzy.Nauczycielezpewnościąpocałymrokuszkolnymchętniesko-rzystajązWaszegowsparcia.DzieńPustejKlasytomożebyćwspaniałaokazja,

by„bezspinki”sprawdzić,żeedukacjawtere-niejestciekawa,angażująca,atożestopniesąjużwystawioneiniebędzieocenzapracę,możewbrewpozoromspowodować,żeuczniomzachcesiępracowaćdlasamejprzyjemnościuczeniasię–oiletylkotematiformapracybędzieciekawa.

Czyżniebyłobyfajnieuczyćsięfizykikorzystajączhuśtaweknaplacuzabaw?Zrobićeksperymentychemicznenałące,gdzienietrzebasięobawiaćozabrudzenieścianpracowniczysmródnakoryta-rzu?Pomuzykowaćkorzystajączkamieni,patykówiliści?Albochociażpoczytaćnagłosksiążkę(niejakąśramotę,alebestsellerdlamłodzieży)leżącwpromieniachsłońcanakocu?Dlaczegotakbardzozależynam,żebyściewy-

szlizklas?ItonietylkowDzieńPustejKlasy,alejaknajczęściej?Sątrzypowody.Zdrowie,kontaktzprzyrodąijakośćedukacji.Chybanietrzebanikogoprzekonywać,żejako

społeczeństwozasiedzieliśmysię.Dzieciakisiedząwszkole.Wielegodzinwławkach.Temłodszejesz-czekolejnychkilkagodzinnaświetlicy,pókirodzicenieskończąpracy.Potemjeszczeprzyodrabianiulekcji.Imstarszaklasa,tymwięcejpracydomowejinaukiwdomu,czasemkorepetycje,dodatkowyangielski,naktórytrzebadojechaćautemlubautobusem,kolejnyminutyspędzonenasiedze-niu.Ajeszczechciałobysiępograćnakomputerze,pooglądaćyoutube’a.Brytyjskiebadaniamówią,że64%dziecibawisięnaświeżympowietrzurzadziejniżrazwtygodniu.AjaktowyglądawPolsce?Zapytajcieswoichuczniów.Człowiekpotrzebujeodpowiedniejdawkiak-

tywnościfizycznej,ajejbrakpowodujeszeregzmianmającychnegatywnywpływnacałyorga-nizm,nietylkofizjologię,aleipsychikę.Aleruchtoniewszystko.Nazdrowiefizyczneipsychiczneogromnywpływmarównieżkontaktzprzyrodą,oczympiszewswejksiążce„Ostatniedzieckolasu”RichardLouv,podpierającsiędziesiątkamibadańnaukowych.Syndromdeficytunatury(pojęciestwo-rzoneprzezLouv’a)mawpływnasferępsychicznąispołeczną(zdolnośćkoncentracji,przytępieniezmysłów,zmniejszeniekreatywności,niższepoczu-ciewłasnejwartości,niższeumiejętnościradzeniasobiewpojedynkęiwgrupie–wporównaniudodzieci,któremająmożliwośćswobodnejzabawywprzyrodzie).Cozdumiewające,problemniedo-tyczyniewyłączniedziecimiejskich.NancyWellesiGaryEvanszUniwersytetuCornellwNowymJorkuprzeprowadzilibadaniedot.wymiernegowpływuobecnościprzyrodywewnątrziwokółdo-mówdzieciwwieku8–11latzobszarówwiejskich.„Okazałosię,żedziecizwyższymwskaźnikiem

przyrodywotoczeniurzadziejwykazywałyzabu-rzeniazachowania,lękiidepresjęwporównaniuzrówieśnikamioniższymwskaźnikuprzyrody.Dziecizwyższymwskaźnikiemprzyrodymiałyrów-nieżwyższąogólnąsamoocenę.Nawet w środowisku wiejskim, gdzie w otoczeniu występuje bogactwo przy-rody, jej większe natężenie ma pozytywny wpływ na wzmacnianie odporności dzieci na stres i przeciwności losy–wskazaliWellsiEvans”[R.Louv,Ostatniedzieckolasu,Warszawa2014,s.72–73].Wielerazysłyszeliśmyiczytaliśmynanauczy-

cielskichforach,żezajęciawtereniewymagajązbytwieluprzygotowań,auczniowieniedoceniająwkładupracynauczyciela.Wdodatkuzwiązanazwyjściempozamuryszkołybiurokracja,dodat-kowaopieka,zgodadyrektorazniechęcajądoczęstegowychodzenia.Nauczycielesąświadomi,żeedukacjaterenowajestważna,alepojawiająsięgłosy,żeuczniowiesąwtedymniej„wydajni”.Wciągu45minutwterenieucząsięmniejniżwtymsamymczasieklasie,wszystkotrwadłużej,uczniowieniesąskoncentrowaninatemacielekcji.Totakjakzwyjściemdofilharmonii.Jeśliidziemy

tampierwszyrazlubchodzimybardzorzadko,trudnosięzdecydować,człowiekdługozastanawiasięnadodpowiednimstrojem,niedokońcawiejaksięzachować,chciałbyskoncentrowaćsięnamu-zyce,alerozpraszajągoinnerzeczy.Czytoznaczy,żeniewartochodzićnakoncerty,tylkosłuchaćmuzykizodtwarzacza?Imczęściejwychodzimy,tymłatwiejuczniom

„wejść”wlekcję,znajązasady,oczekiwanianauczy-ciela.Czyucząsięmniej?Tozależyjaknatopopa-trzeć.Prawdopodobnierzeczywiścieudanamsięzrealizowaćmniejmateriału,ale„bardziej”,zwięk-szymzrozumieniem,zaangażowaniemuczniów,awiedzabędzietrwalsza,niżpotradycyjnejlekcjizpodręcznikiemwklasie.Apozapodstawowymtematemlekcjipojawiasięmnóstwododatkowychzagadnień,umiejętności,pytań,rozmów,któresąniemniejważneamożenawetważniejszedlacało-ściowegorozwojuuczniów.

co mówią trenerZy edukacji

ekologicZnej?

co mówią trenerZy edukacji

ekologicZnej?

fragment wywiadu pt. Łąki nie trzeba wietrzyć

fragment wywiadu pt.

Łąki nie trzeba wietrzyć

Nie da się myśleć o ochronie przyrody w ode-rwaniu od bycia w przyrodzie. Nie zrobi się tego inaczej, jak tylko zabierając dzieci w teren i pozwalając im nawiązać z przyrodą osobistą więź. Tylko wtedy zaczną ją cenić i chronić. Rozmowa z edukatorami ekologicznymi: Karoliną Baranowską, Anną Chomczyńską, Kamilem Czepielem, Katarzyną Kępską, Agnieszką Mazur – trenerami Ośrodka Działań Ekologicznych „Źródła”, prowadzącymi warsztaty przyrodnicze w szkołach i w terenie. Uczestnikami ich zajęć są głównie dzieci i młodzież. Od kilku lat dzielą się swoją wiedzą także z nauczycielami, których motywują do wychodzenia w teren i prowadzenia edukacji na świeżym powietrzu, w bliskości z na-turą. Z edukatorami rozmawia Marta Karbowiak.

Marta Karbowiak: Moje pierwsze skojarzenie z ha-słem „edukacja terenowa” jest takie, że to bardzo szeroki temat. Trzeba znać się na wszystkim po tro-chu: na przyrodzie, geografii, klimacie, gatunkach roślin i zwierząt, znakach na niebie, zwiastujących zmianę pogody… Mało kto czuje się takim omnibu-sem. Czy to, że nie wszystko na te tematy wiemy, nie zagraża autorytetowi nauczyciela?

Karolina Baranowska:Moimzdaniemto,żeczegośniewiemyiprzyznamysiędotegoprzeddziećmi,niedyskwalifikujenaswichoczach,wręczprzeciwnie–tobudujeporozumieniepomiędzyuczniem,aosobąnauczającą,boprzyznającsiędotego,żeczegośniewiemy,pokazujemy,żeczłowiekuczysięprzezcałeżycie.Tojestbardzocennalekcjadladziecka.Napoczątkumojejprzygodyzedukacjątere-

nowąteżbałamsię,żepowinnamwszystkowie-dzieć.Kiedymiałamzaplanowanezajęciawterenie,chodziłamwcześniejwtomiejsce,żebywszystkosprawdzić,dowiedziećsię,jaknazywasiękażdykwiatekikażdylistekpodrodze.Oczywiścieitakwszystkoszybkozapominałam,boniesposóbnauczyćsięnapamięćnazwwszystkichroślin,którerosnąwparku.Apóźniej,kiedyzdobyłamtrochępraktyki,okazałosię,żewszystkieteobawybyłynieuzasadnione,bonawetjeśliczegośniewiem,todowiadujemysiętegowspólniezdziećmiioneczerpiąztakiejnaukiwięcejniżgdybymimtowcze-śniejpodałanatacy.

Kamil Czepiel:Dziecidobrzeprzyjmują,kiedyimsiępowie,żeczegośsięniewie.Nigdywtakiejsytuacjiniezdarzyłomisię,żebydzieckokrzywonamniespojrzało,albopowiedziałozprzekąsem„Alepanjestspecjalistą…”wtakisposób,żebymodczuł,żeprzestałembyćautorytetem.Dzieciprzyjmujątonaturalnie,bezoceniania.Nazwgatunkówczęstonietrzebapodawaćimwcale,toniejestdlanichinteresujące.Zatowartopokazaćjakcośwygląda,jaksięzachowuje…

K.B.:…możemajakiściekawyzapach,możejakąściekawąwłaściwość,naprzykładprzyczepiasiędoubrania.Itodziecizapamiętują,tojestdlanichciekawe.Najważniejszetopokazywaćdzie-ciom,żeświatprzyrodyjestciekawy–niekoniecz-nieprzezsypanienazwami,tylkopoprostuprzezpokazywanieimtegowszystkiego,cowprzyrodziefascynujące.

Kasia Kępska:Przychodząmidogłowytakiedwiesceny.Idzienauczyciel,kołoniegogrupkadzieciinauczycielrzucahasłami:„Widzicie,tujestniepylakmnemozyna,atamjestglistnikjaskółczeziele”.Iwyobrażamsobie,jakdziecicorazbar-dziejodchodząodtegonauczycielaizaczynająsięzajmowaćswoimisprawami.Aidziedruginauczy-ciel,którygdzieścośzobaczyłiwykrzykuje:„Wow,patrzciejakietojestśliskie,jakietomamięciutkieliście,ajakietojestdelikatne!”.Iwtymmomenciewszystkiedziecisąjużprzytymnauczycieluinieodstępujągonakrok.Myślę,żetakapostawajestdużoważniejszaniżnaszawiedza.Wogólewza-wodzienauczycielaniejestważne,ileonwie,tylkoczyma–nazwijmyto–postawębadawczą.Czypotrafiwzbudzićwdzieciachzaciekawienie,aleprzedewszystkimczysammawsobieciekawość.Jeślijąma,towszystkiegocopotrzebne,nauczysięwpraktyce.

Jak w takim razie widzicie rolę nauczyciela w pro-cesie edukacji terenowej? Jeśli nie musi być auto-rytetem, to kim?

Agnieszka Mazur:Większośćnauczycieli,któ-rychmiałamokazjęobserwowaćpodczaszajęćwterenie,wchodziławrolępartnerówuczniówawychodziłazrolidydaktykówimentorów.Toświetniewpływałonagrupęiprocesintegracjidziecizwychowawcą.Uczniowiemieliokazjępo-znaćswojegonauczycielazinnejstrony.Tenna-uczyciel,którynacodzieńichoceniaiwykładaimwiedzę,tuwspólnieznimibawisięiśmieje.Tobyłobardzobudujące.

K.B.:Roląnauczyciela,któryjestzdziećmiwterenie,jestto,żebypomócdzieciomuruchomićukrytąwichgłowachwiedzę.

A.Ch.:Otak!Jestemzafascynowanatym,iledziecimają,jakjatonazywam,„nieuświadomionejwiedzy”.Najczęściejwystarczyimzadaćkilkapytańpomocniczychiokazujesię,żenietrzebaniczegowykładać,anitłumaczyć,boonesamepotrafiądobardzowielurzeczydojść.Czasamipotrzebująnatotrochęczasu,alejeślizadaimsiępytaniawodpo-wiednisposób,naprowadzinajakiściągprzyczyno-wo-skutkowy,toodnajdujątęwiedzęwsobie.

Wyobraźmy sobie nauczyciela, który podąża za waszymi radami. Wychodzi z dziećmi w teren i bar-dzo chce uruchomić u swoich uczniów te utajone zasoby wiedzy i wrażliwości.

Tymczasem tuż za progiem szkoły dzieci dostają tak zwanego „małpiego rozumu” – uruchamia się wulkan skumulowanej, dziecięcej energii. W takich warunkach trudno przekazywać wiedzę.

K.Cz.:Cóż,jasamjakwychodzęwteren,todo-stajętego„małpiegorozumu”.Toprzezwielkąliczbębodźców.Wtereniewszystkojestpotencjalniein-teresująceizazwyczajfaktycznietakiesięokazuje.Nadziecidziałatotaksamo.Napoczątkupoprosturzucająsięwwirzabawy.Żebyzacząćwłaściwezajęcia,trzebawięcisobie,iimdaćsporoczasu.Jeśliidziemywterennagodzinęczydwie,totrudnojestsobieporadzićztymnadmiaremnagleuwolnio-nejenergii.Alejeślimamykilkagodzinlubkilkadni,towystarczydaćdzieciomczas,żebypobyłyztymwszystkim,conaglesięwnichpojawiło,pozwolićimdotknąć,posłuchać…Iwtedyotworząsięnato,cochcemyimprzekazać.

K.B.:Dziecisązamkniętewklasach,zamkniętewdomach,małowychodząnapodwórko,więcnaturalnejest,żekiedyzyskująmożliwośćwy-szaleniasięispuszczeniazsiebietejenergii,tobędątorobić.Niemawtedysensuzmuszaćichdoudziałuwzajęciach.Tojestnaturalnyproces,niewartosztuczniegoprzerywaćaninasiłęformowaćinaczej.

A.Ch.:Takimformowaniemmoglibyśmyjeznowuzniechęcić.Kiedykipiąenergią,chcąrobićcośin-nego,amyniejakoznowujesadzamywławceimó-wimy:„Nie,terazbędzieszsłuchałoroślinkach,alboterazbędzieszoglądałtegoowada”,aonepoprostuchcąbiec,tomożetowdzieciachwzbudzićfrustra-cję.Ikolejnyrazniebędąjużchciałyznamiwyjśćwteren,boniedostałytego,czegopotrzebowały,niezostałyzaspokojoneichpotrzeby.Budzisięteżprzekora–nawetjeślito,comamydoprzekazaniajestbardzociekawe,alektośczujesięzmuszonydosłuchania,toniebędziechciałtegoprzyjąć.Akiedypotrzebydziecisązaspokojone,wtedyotwierająsięnainnedoświadczenia.

K.K.:Dlategowartowychodzićzdziećmijaknajczęściejispędzaćwtereniejaknajwięcejczasu.Wartoteżplanowaćzajęciawcyklach.Dzieciobserwująwtedycałyciągprzemian,naprzykładzgodnyzupływempórroku,samesąświadkamizmianjakiezachodząwprzyrodzieijesttojeszczebardziejwartościowe.

K.Cz.:Patrzącnasprawędośćpragmatycznie:zbytdługiesiedzeniewklasiepowoduje,żedziecirobiąsięsenne,zmęczone,awtakichwarunkach

trudnozainteresowaćjeczymkolwiek.Wyjścienadwóroznaczadotlenienieizastrzykenergii.Łąki,wprzeciwieństwiedoklasy,nietrzebawietrzyć.

Łatwo powiedzieć: trzeba wychodzić częściej. Tymczasem nauczyciele pracują pod dużą presją. Muszą zrealizować podstawę programową, a liczba godzin lekcyjnych, które mają do dyspozycji jest wyliczona „na styk”. Każda godzina w terenie burzy tę karkołomną konstrukcję.

K.B.:Faktycznie,nauczycieleczęstobojąsię,żeprzezzajęciaterenowewypadnązrytmunarzuca-negoprzezpodstawęprogramową.Aletakna-prawdęwtereniemożnazrealizowaćkażdytemat,dowolniedopasowaćzajęciadokażdegozagadnie-niazdowolnegoprzedmiotu.Totylkokwestiazasta-nowieniasię:aha,terazwpodstawieprogramowejmamtoito,więcmogęopowiedziećotymwlesienaprzykładziejakiejśroślinyczyzjawiska.Młodszedziecimogąnaprzykładdodawaćżołędzienatrawiezamiastcyferekwzeszytach.Możnatowszystkopiękniepołączyć.Alenauczycielebywajątakprzy-tłoczenitymipodstawami,planami,siatkamigodzin,żeczasamizamykaimsięwgłowiejakaśklapkaistająsięwięźniamiszkolnejrutyny.Wartosięwta-kimmomenciezatrzymać,daćsobiechwilęnare-fleksję.Wtedyłatwiejbędziedostrzec,żenaprawdękażdytematmożnazrealizowaćwprzyrodzie.Jestwielunauczycieli,którzytozsukcesemrobią.

K.B.:Problematycznebywateżto,żenauczy-cielejednegoprzedmiotuniechętnieoddająswojegodzinylekcyjnenauczycielominnegoprzedmiotu,zwłaszczanawyjściawteren,bopóźniejjestimtrudnonadgonićzmateriałem.Wiem,żetojestidealistyczne,alewartoedukowaćcałegronopedagogiczne,przekonywać,żetewyjściasącennedlawszystkichitrzebasiętakdogadać,żebymożnatobyłozrobić.Bowłaściwiedlaczegonauczycielmuzykiniemożewyjśćzdziećmidolasu,posłuchaćśpiewuptaków,skonstruowaćinstrumentyztego,cotamznajdą?Takjakmówiłamwcześniej,każdąlekcjęmożnapoprowadzićwterenie,więcwartomówićotymteżinnymnauczycielom,nietylkotymodprzyrody.

K.K.:Dzieciterazbardzodużoczasuspędzająwszkole,zwłaszczatemłodsze,któredopóźnasiedząwświetlicach.Iwielurodzicówbyłobyprzeszczęśliwych,gdybyopiekunowiewzięlijeraznajakiśczasnazewnątrz,naświeżepowietrze.Myślę,żerodzicebardzodoceniająnauczycieli,

którzytorobią.Oczywiścieniewszyscy,sąitacy,którzyuważają,żenaukatotylkoklasa.Aleznacznaczęśćrodzicówbardzosobieceninauczycieli,którzydużorobią,organizująciekawewyjścia,sąak-tywni–wtedyzyskująplusaurodziców.

A.M.:Rodzicenibychcą,żebydzieciwychodziłypozaszkołę,alezdrugiejstronywielokrotniemisięzdarzyło–czymbyłamprzerażona–żedziecipła-kały,bosięwywróciły,pobrudziłyirodzicebędąźli.

K.K.:Borodzicówteżtrzebaprzygotować.

W jaki sposób?K.K.:Dobrzeichpoinformować.Wychodzimy,

będziemyrobićtoito,potrzebujemytakiitakiubiór.Zadaniemszkołyjesttakżeedukowanierodziców.Wartowięcpodkreślaćnazebraniachwartośćtakichwyjść,przekonywaćrodziców,żeedukacjaterenowaprzyniesiedużowięcejkorzyściniżsiedzeniewklasie.Trzebaoswajaćzpomysłemedukacjiwprzyrodzie,nawettychrodziców,któ-rzysątrochęprzewrażliwieni.Przekonywać,żeichdzieciomtodobrzezrobi.

K.Cz.:Jeżelinauczycieleczująpresję,żepo-winnisięrozliczyćprzedrodzicamiztego,czegodzieckonauczyłosięnazajęciachwterenie,toniechzaprosząichdoudziałuwtakichzajęciach.Rodzice,uczestniczącwtymprocesie,mająszansęnarefleksję:„OK,mojedzieckomożeniedostaniekolejnejpiątki,aletocoturobiiprzeżywamajakieśznaczenie,jestdlaniegodobre”.Zdoświadczeniawiem,żetakiewspólnezajęciawychodząsuper.Będzietoteżpomocnedlanauczyciela,uspokoigo,damuszansępokazaniarodzicom,żetocorobi,toniejestszarlataństwo.

K.K.:Pewniecirodzice,będącjeszczedziećmi,samisporoczasuspędzalinadworze–czasemsiępobrudzili,czasemmielioberwanespodnie.Alewtedytobyłstandard.Awtejchwilinastałyczasydzieciabsolutniesterylnychibezpiecznych.Jestsilnapresjaspołecznanato,bydzieckowyglądałoładnieibyłoidealnieczyste.Tobardzosmutne.Naszymzadaniemjestwięcprzekonywać,żetenbezpośrednikontaktznaturą,ten„brud”tojestcośpozytywnego;żetoniepodlegaocenieijestwłaściwedlapewnegoetapuwrozwojukażdegodziecka.Jeślirodzicezobaczą,żeinnedzieciwgru-pieteżbawiąsięwkałużyzbłotemiteżsąbrudne,topomyśląsobie:„OK,nietylkomojedzieckowyglądajakkocmołuch”.Totakdziała,tylkowy-magazmianymentalnej.Niestety,odjakiegośczasu,

rodzicówktórzywypuszczajądzieckonapodwórko,uważasięzanieodpowiedzialnych.Jestsilnapresja:rodzicmusistraszniechuchaćnadzieckoijeślitylkoniepatrzynanienonstop,tojużjestzłymrodzi-cem.Terazpanujeobsesjabezpieczeństwa.

Czy macie jakiś sprawdzony sposób na udane zajęcia?

K.Cz.:Najważniejszajestuważność,obserwacjadzieciidawanieimtego,zaczymrzeczywiściechcąpodążać.

A.Ch.:Wartodziecipoprostupytać.Onebar-dzodobrzenatoreagują.Możenieodrazu,nienapierwszychzajęciach,alejaksięjużtrochępoznamyzgrupąiktóryśjużrazidziemywspólniewteren,tomożnaspytać:„Acobyściechcielizrobićnastęp-nymrazem,oczymchcielibyścieporozmawiać?”.Kiedydzieciakiczująmocsprawczą,świetnietonaniedziała.Ijeślifaktycznieprzygotujesięzajęciazgodniezichprośbami,toonewtedyniesamowicienanieczekają.Kiedycośodnichzależy,nasta-wieniejestzupełnieinne:„Tonapewnobędziesuper!Będziefascynujące!Botojestcoś,czegomychcemy!”.Spotkałamsięzsytuacją,wktórejnauczycielka

poszłaokrokdalejizaproponowałauczniom,żebysamodzielniezaprojektowaliwarsztaty,wktórychchcielibywziąćudziałinawetsamodzielniepopro-wadzilitezajęcia.Tobyłobardzofajne.

K.Cz.:Zawszepowtarzam,żeimdłużejprowadzisięzajęciawterenie,tymmasięmniejpracy.Napoczątkutrenerwyszukujeróżnerzeczy,zadajepytania,próbujezainteresować,apotemtęrolęprzejmująsamedzieci–onewyszukująciekawerzeczy,przynoszą,pytająiwystarczyzaspokoićtengłódwiedzy.Tylkotyle.

K.K.:Wyjściawterensąteżokazjądotego,nacorzadkojestokazjawklasie,amianowiciedomówieniaoswoichodczuciach.Nietylkootym,cosięwydarzyłoicozobaczyłem,aleteżjaksięztymczułem.Dlaniektórychdziecitozaskakujące,kiedypytamjenieoto,cowidziały,alejaksięztymczuły.Napoczątkunierozumiejąocochodzi,alepóźniejjużsamezsiebiezaczynająmówićoodczu-ciach.Tojestcenne:wlesienieuczymysiętylkopa-trzeć,widziećizdobywaćwiedzę,aleteżodczuwać.

Podsumowując naszą rozmowę, powiedzcie, co jeszcze można osiągnąć w edukacji terenowej, czego nigdy nie osiągniemy zostając z dziećmi w klasie? Jakie możliwości otwierają się przed grupą i przed nauczycielem?

K.B.:Żebychciećchronićprzyrodę,trzebająilubić,icenić.Nienauczyszsięszacunku,niena-wiążeszbezpośredniegokontaktuzprzyrodą,jeżeliniepójdzieszwtęprzyrodę.Ajeżelinienawiążeszkontaktu,toonaniebędziedlaciebieważna.Niedasięmyślećoochronieprzyrodywoderwaniuodbyciawprzyrodzie.Tegosięniezrobiinaczej,jaktylkoprzezzabieraniedzieciwterenistworzenieimprzestrzenidonawiązaniaosobistejwięziznaturą.Tylkowtedyzacznąjącenićichronić.

ZabawyZabawy

ścieżka bosych stópŚcieżkętworząsamedzieci.Wnajprostszejwersjirysujemypatykiemnaziemipasszerokościok.półmetraidługości3–4metrówidzielimygona40–50cmodcinki.Wypełniamyposzczególneodcinkitym,coznajdujesięwokolicy:piaskiem,ziemią,trawą,liśćmi,szyszkami(modrzewiowesąnajbardziejmiękkie),gałązkamidrzewiglastych(np.zjodeł)iliściastych,żwiremlubotoczakami,kasztanami.Dziecistąpającgołymistopamipozróżnicowanejpowierzchnipoznająiróżnicująfaktury,angażującprzytymzmysłdotyku.Przejściepościeżcejestteżtestemnawytrzymałość.Dziecimogąchodzićponiejrównieżzzawiązanymioczamiiodgadywaćpoczymwdanymmomencieidą.

podaj dalejZadaniedlagrupyconajmniej6-osobowej.Siadamywkręgunaziemi.Potrzebnybędziepatyk,większyka-mień,szyszkalubkawałekkory.Pierwszaosoba,siedząc,chwytanogaminaszprzedmiotiniepomagającsobierękami,podajegonastępnejosobie,którarównieżmusigochwycićstopami.Przedmiotniepowinienupaśćnaziemię.Zabawęwciepłednimożnaprzeprowadzićzgołymistopami–jestwtedyłatwiejsza,alepojawiająsiędodatkowowrażeniadotykowe.Przydużejgrupiepookręgumogąprzemieszczaćsiędwalubtrzyprzedmioty.

naturalna orkiestraPoprośdzieciostworzenieswojegoinstrumentuztego,coznajdąwprzyrodzie.Możetobyćcośprostegonp.kamienie,gałęzie,szyszki,szeleszcząceliście.Możektośpotrafizagraćnaźdźbletrawy?Zwróćuwagę,bybyłytomateriałynaturalne,anienaprzykładznalezionawlesiepuszkaczybutelka.Kiedykażdymaswójinstru-ment,podzieldziecinadwiegrupyipoprośorozpoczęciekoncertu.Wygrywagrupa,którajestgłośniejsza!Pozakończeniukonkursustwórzciewspólnąorkiestrę.Najpierwwybieramy

dyrygenta,którydecydujeczyorkiestragragłośno,cichoczycałkiemmilknie.Zapoznajemymuzykówzsygnałami–uniesionedogóryręcedyrygenta–graćjaknajgłośniej,ręceopuszczone–graćcicho,ręceschowanezaplecami–cisza.

podążanie Za dźwiękiemZabawęprzeprowadzamywlesie.Napoczątkuwyjaśnijuczestnikom,żeichza-daniembędziesamodzielnedotarciedowybranegoprzezprowadzącegomiejscazzamkniętymioczami–tylkonapodstawiesłuchu.Dźwiękiem,zaktórymmająpodążaćbędzieodgłosuderzaniakijemopieńdrzewa.Wyjaśnij,żewtejzabawiekażdyodpowiadazaswojebezpieczeństwoiniejestważnyczasdotarciadocelu,aleuważnawędrówkaprzezlaszzamkniętymioczami.Poprośuczestników,abyoddalilisięnapewnąodległośćwgłąblasuizamknęlioczy.Kiedyusłysząuderzeniaopieńdrzewa–rozpoczynająwędrówkę.Nakoniec,stańciewkręguipodzielciesięwraże-niamiztegodoświadczenia.Możnawpływaćnapoziomtrudnościćwiczenia,zmie-niającczęstotliwośćuderzeń,odległośćdoprzejściaczywarunkiterenowe.Możnarównieżrozpocząćzabawęodustawieniauczestnikówwlinii,wzdłużdrogileśnej–wtedytoprowadzącywybieramiejscewlesie,zktóregonadajesygnałdźwiękowy.

dźwiękowa mapaPrzygotuj„płytyCD”zbrystolulubtekturydlakażdegouczestnikazabawy,atakżeołówkilubkredki,opcjonalnierównieżpapierowekopertydopłyt.Poproś,abykażdyzuczestnikówznalazłsobiemiejscewterenie,wktórymjesteście,niezbytdalekoodgrupy,aleteżniezbytbliskoinnychosób.Zwróćuwagędziecinato,żezabawapowiedziesiępodwarunkiem,żezachowająprzezcałyczasjejtrwaniaciszę.Celemzabawyjestuważnewsłuchaniesięwprzyrodęinarysowanienakartceźródładźwię-ków,któreudasięusłyszeć(ptaki,rzeka,drzewa,żabyitp.).Ważne,abyumieszczaćrysunkiwodpowiednimmiejscunakartce,takabyodzwierciedlałykierunki,zktórychdochodzidanydźwięk.Wtensposóbpowstaniedźwiękowamapaterenu.Nazakoń-czeniedziecimogąwymyślićtytułpłytyizaprojektowaćdlaniejokładkę(napapie-rowejkopercie).Wyjaśnijdzieciom,że„płyty”można„odtworzyć”przykładającjedosercaizamykającoczy.

prZyrodnicZe obraZy (na taśmie dwustronnej)Przygotujsztywnekartoniki(zblokutechnicznegolubtektury)formatupocztów-kowegoznaklejonymszerokim,dośćdługimpaskiemdwustronnejtaśmyklejącej.Podczasspacerurozdajuczniomkartkiipoproś,żebyzzebranegoprzezsiebiemate-riałuprzyrodniczegostworzylikompozycję,przyklejającjądotaśmydwustronnej.Nazakończeniepoprośoprezentacjęprac.

galeria sZtuki naturalnejPodzieldziecinakilkuosobowegrupy.Następnierozłóżnaziemikolorowechustkilubkawałkiróżnobarwnychtkanin.Powinnoichbyćwięcejniżgrup,powinnyteżbyćróżnorodnekolorystycznie.Poproś,abykażdagrupawybrałatakąchustkę,którapodobasięwszystkimczłonkomgrupy.Kiedygrupydojdąjużdoporozumieniaiwy-biorą,poprośoznalezieniewprzyrodzietakichelementów,którekolorystyczniepa-sujądobarwnachustce.Zeznalezionychelementówuczestnicyukładająnaswoichchustkachkompozycjęartystycznąorazwymyślają,coprzedstawiaichkompozycja.Następniepoproś,abydzieciwyobraziłysobie,żesąwgaleriisztukiwspółcze-

snej–całagrupaprzechadzasięodjednego„chustko-obrazu”dodrugiego,atwórcywyjaśniająprzesłanieswojegodzieła.Pozostaliuczestnicyzmądrymiminamiidźwię-kamiwyrażającymizachwytpodziwiajądziełasztuki.

dusZa drZewaDotegozadaniapotrzebnabędzieglinalubgęstebłotko,zktóregomożnarzeźbić.Podzieluczestnikównamałezespoły(2–3osobowe)

ipoproś,abykażdyzespółznalazłwokolicydrzewo,którewydajesięnajbardziejinteresującelubnajbardziejpodobasięgrupie.Następniepoprośzespoły,abydokład-nieprzyjrzałysiędrzewuispróbowałysobiewyobrazić,jakimaonocharakterijakwyglądałabyduchichdrzewa.Czybyłbytoduchotwarzymłodejipięknej,czystarejipooranejzmarszczkami,czymiałbywłosy,wąsyibrodęamożeokulary,czybyłabytotwarzludzka,zwierzęcaczyzupełnieabstrakcyjna?Poproś,abykażdagrupaulepiłanapniudrzewatakątwarzwykorzystującglinęlubbłotkoorazliście,gałązki,mechitp.Nakoniecpoprośkażdągrupę,abyopowiedziałaoduszyswojegodrzewa.Ćwiczeniemożnapoprzedzićopowieściąoludowejsym-bolicedrzew.

naturalne wZoryPowiedzuczestnikom,abyznaleźlinawłasnejdłonitrzyłączącesięliniepapilarneizaznaczylijedługopisem.Następniepoprośich,abyspróbowaliodnaleźćtakisamwzórwprzyrodzie,np.naliściu,gałązce,korzedrzewa.

wyścig po chustęDwiegrupyustawionesąwrzędachnaprzeciwsiebie,wodległości20metrów.Naśrodku,pomiędzynimi,stoiprowadzącylubjedenzuczestnikówtrzymającywrękuchustkę.Wobugrupachpowinnobyćtylesamoosób!Napoczątkuzabawynależyprzy-pisaćosobomwobugrupachnumerki.Prowadzącywywołujedowolnynumeriwówczasosobyzobugrup,posiadającetennumerbiegnądoprowadzącego,byzdobyćchustkę.Osoba,którejsiętouda,powinnawrócićzchustkądoswojejgrupy,zdobywającwtensposóbpunkt.Osoba,któraniezdążyłazłapaćchustki,możejednakdogonićprzeciwnikazanimwrócidoondoswojejgrupy–jeśligodotknie,możeodebraćchustkęiwtenspo-sóbzdobyćpunktdlaswojejdrużyny(przeciwnicynieotrzymująwtedypunktu).Wgrzemożnastosowaćróżnestrategienp.pozwolićprzeciwnikowizłapaćchustkęiwtedygodotknąć,przejmującchustkęizdobywającpunkt.Zabawęmożnazastosowaćrównieżdoutrwaleniapoznanychnazajęciachdrzew,

krzewówlubroślinzielnych.Osobęstojącąnaśrodkuitrzymającąchustęzastępujemywówczasdwomarzędamiułożonychnaziemiliści,kwiatówlubowocówróżnychga-tunków(woburzędachpowinnyznaleźćsiętesameokazy).Następnie,prowadzącywywołujegatunekdrzewalubkrzewu,któregopróbkaznajdujesięwobuzbiorachoraznumerek(wlosowejkolejności).„Kolejnaroślinato…buk,anumertotrzy!”Osobyzwywołanymnumerembiegnądozbioruistarająsięjaknajszybciejznaleźć–wtymprzypadku–okazbuka.Każdygraczktóryprawidłowowybierze,zdobywadlaswo-jejdrużyny2punkty,natomiastwybraniezłegogatunkuroślinyskutkujeodjęciem2punktów.

nietoperZ i ćmaGrapokazuje,wjakisposóbnietoperzewykorzystująfaledźwiękowedopolowania.Zanimzaczniemyzabawętrzebaprzybliżyćuczestnikomsposóbpolowanianietope-rzy.Zwierzętatewykorzystujądochwytaniaofiar(owadów)echolokację,emitująwysokiedźwięki,któreodbijająsięodowadaiwracajądonietoperza,wskazującmumiejsce,gdzieznajdujesięofiara.Nietoperzewykształciłytakisposóbzdobywaniapokarmu,ponieważsązwierzętamiaktywnymiwnocyaichsłabywzrokniepozwalawypatrzećowadów.Majązatodoskonałysłuch,dziękiktóremumogąpolować.Prosimyuczestnikówzabawy,abystanęliwkoleichwycilisięzaręce.Dwieosoby

wchodządośrodkakoła,jednaznichbędzienietoperzem,drugaćmą,naktórąnietoperzpoluje.Nietoperzmazasłonięteoczy,niewidziwięcswojejofiary,możejązatousłyszeć.Kiedyosobabędącanietoperzemkrzyknie:„nietoperz!”,osobabę-dącaćmąmusiodkrzyknąć:„ćma!”.Imczęściejnietoperzwywołujeswojąofiarę,tymłatwiejbędziemująchwycić,gdymusiętouda,graczemogązamienićsięrolami.

ZwierZęta i ZasobyDzielimyuczestnikównadwiegrupyiustawiamynaprzeciwkosiebiewdwóchsze-regach(około50–80metrówodsiebie).Jednagrupatozwierzęta,druga–zasoby(picie,jedzenie,schronienie).Zwierzętamajązazadaniezdobyćzasób,któryjestimpotrzebnydożycia.Prowadzącyprosi,abyobiegrupyodwróciłysiędosiebieplecamiiniepodglądały,

copokazujedrugagrupa.Potemsprawdza,jakichzasobówpotrzebujązwierzęta(każdezwierzątkowybierazasóbpotrzebnywdanejrundzie).Pokazujemytonastę-pująco:jedzenie–masujemysiępobrzuchu,picie–przykładamyzwiniętądłońdoust,schronienie–robimynadgłowądaszekzrąk.Potemzasobywybierają,ktoczymjestwdanejrundzieipokazująwtakisamsposób.Nakomendęprowadzącego–grupyodwracająsiętwarzamidosiebieizwierzęta

biegnąpozasoby,którychpotrzebują.Uwaga:zasobynieuciekają!Zwierzęta,któ-rymudałosięupolowaćzasób–rozmnażająsię,czylizabierajązasóbzesobąnastronęzwierząt(zasóbstajesięzwierzęciem).Zwierzęta,którymnieudałosięzdobyćzasobu–umierają–isamestająsięzasobami(pozostająpostroniezasobów).Pokilkurundachwprowadzamyutrudnienie–przeprowadzamymiędzyzwierzętamiizasobamidrogę.Prowadzącyjestsamochodemikiedyzwierzętabiegnąpozasobysamochódmożekogoś„przejechać”–wtedyprzejechanezwierzęstajesięzasobem.Zabawawuproszczonysposóbpokazujemechanizmzachowaniarównowagi

wprzyrodzie.Każdezwierzępotrzebujedożyciajedzenia,piciaorazmiejsca,gdzieznajdzieschronienieiwychowamłode.Wsprzyjającychwarunkachzwierzętaroz-mnażająsięiwzrastaichliczebnośćnadanymterenie,alezaczynabrakowaćzaso-bów,abywszystkiemogłyprzetrwać–zwierzętakonkurujązesobąiprzeżywająnajsilniejszeosobniki.Wkolejnymrokukonkurencjajestmniejsza,azasobówdużo–większośćzwierzątprzeżywaimożesięrozmnożyć,aleznówniedlawszystkichwystarczyzasobówiczęśćzwierzątzginieitd.Wartozwrócićuwagę,żeczłowiekczęstonaruszarównowagęwprzyrodzie,

powodując,żezwierzętomcoraztrudniejjestprzetrwać.Dlaprzykładu–drogawprowadzonajakourozmaiceniepodkonieczabawypowoduje,żezwierzętamająutrudnionydostępdozasobów.Możnawprowadzićinneutrudnienianp.umówićsięzdziećmigrającymirolęzasobów,żebywogóleniepokazywaływdanejrundzieschronienia(np.wyciętolas,albopojawiłsięgatunekinwazyjny,któryzająłzwierzę-tomichsiedlisko).Winnejrundziedziecibędącezasobamimogąniepokazywaćpicia(np.dozbiornikawodnego,zktóregokorzystałyzwierzęta,wpłynęłyzpolachemika-liaużywanewrolnictwie).

pamięciowe portrety roślinneZabierzdziecinaspacer,któregocelembędzieobserwacjaroślinzielnych.Dziecipowinnyzabraćzesobązeszytiołówek.Uwaga!Wtrakciespaceruniezrywamyob-serwowanychroślin.Wybierzpierwsząroślinęipoprośdzieci,abybardzodokładniesięjejprzyjrzały,zwracającuwagęnałodygę,kształtiustawienieliści,wyglądkwiatu(jegokolor,kształtkorony,ilośćpłatków),wyglądowocuorazwielkośćipokrójcałejrośliny.Zadaniemdziecibędziezapamiętaniejaknajwiększejliczbyszczegółóworazstwo-

rzeniewpamięciportreturośliny.Następniepoproś,abydzieciodeszłyodroślinyinarysowałyjąjaknajwierniejwzeszycie.Jeśliniezapamiętałyjakiegośszczegółu–mogąpodejśćiznówsięprzyjrzeć–apotemdokończyćzpamięcirysunek.Kiedywszyscyskończąswojerysunki,kontynuujemyspacerażdonastępnejro-

śliny,którąznówobserwujemyirysujemy.Wtensamsposóbpoobserwujcieina-rysujcie5–6roślin.Ważnejest,abykażdaznichmiałaprzypisanyswójnumer,któryznajdziesięprzyrysunku.Popowrociepodzieldziecinakilkuosobowegrupyipoproś,abywoparciuoklucze

iprzewodnikiodszukałynazwynarysowanychpodczasspaceruroślin.Kiedywszystkiegrupyskończązadanieodczytajcienazwypoznanychroślin,

weryfikującichpoprawność.Następniepodsumujwspólniezuczniaminaconależyzwrócićuwagęprzyrozpoznawaniugatunków.Opróczcechwygląduposzczególnychczęścirośliny,którewartozilustrowaćschematycznymirysunkami,zwróćuwagęnawarunkiśrodowiskawktórymwystępujeroślina(nasłonecznienie,temperatura,gleba,wilgotność)–podkreśl,żecechyroślinysąodzwierciedleniemwarunkówjakiepanująwjejsiedlisku.

badania po sZnurZeZadaniemożnaprzeprowadzićpojedynczo,wparachlubmałychzespołachdo4–5osób.Najważniejszymelemen-temtegoćwiczeniajestzaciekawienieświatemmaleńkichstworzeńiroślin,któryznajdujesiępodnaszymistopamiiczęstoniezdajemysobiesprawyjakbogateżyciesiętamtoczy.Każdaosoba/grupaotrzymujelupę,kartkęiołówekdonotatekorazsznurekdługościok.10metrów,naktórymwrównychodległościachzawiązanychjest5–10węzłów.Dziecirozkładająsznurekwliniiprostejnaziemi.Zadaniemdziecijestdokładnieprzyjrzećsięziemiwpromieniuokoło20cmodkażdegowęzłaizanotowaćobserwacje.Jakiezwierzętazauważyły,jakierośliny,czybyłotamcośnietypowego,jakwyglądałagleba.Poobejrzeniuokolicwszystkichwęzełkówprosimy

odokonanieporównania.Czyokolicaktóregośznichwy-różniałasię,amożezmiananastąpiłaodktóregośwęzła,cosięzmieniło?

podwajanieZbierzwtajemnicyprzeddziećmiokoło10przedmiotówcharakterystycznychdladanegoterenu,np.kamyki,nasiona,szyszki,częściroślin,oznakibytowaniazwierząt.Połóżokazynachustceiprzykryjjedrugą.Następniezwołajdzieciipowiedzim,żepodchustkąjest10naturalnychprzedmiotów,któremożnaznaleźćwokolicy,akiedyjeodkryjesz,będąmiały25sekundnato,abyimsięprzyjrzećidobrzejezapamiętać.Zadaniemdziecibędziesamodzielnezabra-niewokolicytakichsamychokazów.Po5minutachposzukiwańzwołajdzieci.Teatralnymgestemwyciągajokazyjedenpodrugim,opowiadająconichcieka-wostkiisprawdzając,iludzieciomudałosięznaleźćtakiesameprzedmioty.

strażnicy drZewTozabawanaupalnydzień–potrzebnebędąpistoletynawodęodużymzasięguiopaskinaoczydlastrażnikówdrzew.Każdystrażnikwybieradrzewo,któregochcebronićprzeddotykiem„podwójnegodemona”.Dzieciniebędącestrażnikamidrzewdobierająsięwpary(jednaosobakładziedłonienataliidrugiejosoby)istająsiępodwójnymidemonami–ichzadaniemjestzakraśćsiędowybranegodrzewaidotknąćgoobiemarękami–wtedydrzewousycha.Strażnicywykorzystajązmysłsłuchu,abyzlokalizować,oblaćizniszczyćdemony.Demonymusząunikaćopryskaniawodą,gdyżwtedyginąiodpadajązgry.

siedmiokierunkowy wiersZSiedmiokierunkowywierszpiszemynałonienatury,najlepiejowschodziesłońca.Potrzebnebędąkartkiicośdopisaniaorazpodkładkidosiedzenia,jeśliziemiajestzimnalubwilgotna.Usiądźcieskierowaninawschód–tak,abykażdymiałprzestrzeńwokółsiebie.Kiedywszyscyjużznajdąsobiemiejsce,powiedzdzieciom,żezachwilęzabawiąsięwpoetówibędąpisaćwierszużywającswoichzmysłów.Poproś,abynapisalinagórzestronytytuł:„Wstronęwschodu”.Abypisaniewierszabyłołatwiejszepomóżdzieciomskupićsięnatejchwiliipoczućwięźzeświatemzewnętrznym.Zróbciekilkagłębokichoddechówzzamkniętymioczami.„Czywyczuwaciejakiśzapach?Czujeciepowietrzewchodzącedowaszychpłuc?Czujeciealbosłyszyciebiciewaszegoserca?Wyobraźciesobieciepłe,miękkiepromienie,takiejakpromieniesłońca,wycho-dzącezwaszegosercaidotykającewszystkiegodookoła.Zkażdymoddechemzaczerp-nijcieniecoinspiracjidowaszegosercaipoczujciesiępołączenizeświatemdookoła.Zciąglezamkniętymioczami,przygotujciedługopisyinotesy,aterazotwórzcieoczy!Opiszciewwierszucokolwiekwidzicie,słyszycielubczujecie.”Poprowadźgrupęprzezresztęwierszaproszącodokończeniukażdejlinijki:

Nawschodzie(ja)…Napołudniu(ja)…Nazachodzie(ja)…Napółnocy(ja)…Ponadsobą…Podemną…Wśrodkuczuję…Cały/całajestem…Dziękujęzawszystko,cojest.

Możeszzaproponowaćdzieciomudekorowaniewierszynaturalnymibarwnikamiuzyskanymiztrawy,ziemi,kwiatów,jagód.Pozwólpoetompodzielićsięswojąpracąmiędzysobą–kiedywierszbędziegotowy,zbierzwszystkich,usiądźciewkręguiktokolwiekzechce,możeprzeczytaćswójwiersz.

co mam w dłoniCelemzabawyjestpodziałnagrupy,dojejprzeprowadzeniapotrzebnebędąróżnemałeprzedmiotyzebranewnaturze(listki,szyszki,kamyczki,patyczki,żołędzie).Prowadzącyprzygotowujetyleprzedmiotów,ilujestuczestników.Przedmiotymusząbyćpodzielonenatylegrup,nailechcemypodzielićuczestników.Ustawiamygrupęwkole,prosimy,żebyuczniowiezamknęlioczyiwyciągnęliręcedotyłu.Każdemuwkładamydorękiprzedmiotiprosimy,abydokładniegoobmacał,alenieoglądał.Późniejjednaosobaopisujepozostałymprzedmiot,którymawdłoni,niezdradza-jącjednakjegonazwy.Jeśliinneosobyuznają,żemająwdłonitakisamprzedmiot,wchodządośrodkakoła.Osobytrzymającetakiesameprzedmiotytworząjednągrupę.

Zając i lisyCelemzabawyjestpokazanieuczestnikom,jaktrudnojestdrapieżnikomzakraśćsiędoofiary,byniebyćusłyszanym.Uświadamiateżjakważnejestzachowanieciszywlesie.Podzielgrupęnadwierówneczęści.Naziemipołóżprzedmiot,którybędziesymbolizował

zająca.Połowagrupystajewokręgudookołazająca,wodległościokoło6–8krokówodniegoi4–5odsiebienawzajem,taczęśćgrupymazasłonięteoczy.Pozostaliuczestnicybędąlisamipolują-cyminazająca.Lisystojąwodległościkilkukrokówodokręgu,ichzadaniemjestbezszelestnedotarciedośrodkaokręguidotknięciezająca.Jeśliktóraśzosóbstającychdookołazającausłyszyzbliżającegosięlisa,musiwskazaćrękąkierunek,zktóregotennadchodzi,jeśliwskazaniebędzieprawidłowe,lismusiwrócićnamiejsce,zktóregozaczynał.Lisywygrywają,gdyktóremuśznichudasię„upolować”zająca,wtedyteżnastępujezmianaról.

siedZiskoZabierzdzieciwmiejsce,gdzieznajdujesiędzikaprzyroda.Ubierzciesięterenowo.Każdypowinienmiećkawałekkarimaty,naktórejbędziemógłusiąść.Kiedybędzie-cienamiejscu,poproś,abykażdedzieckoznalazłodlasiebiezacisznemiejsce,gdzieprzeznajbliższe20–60minut(wzależnościodwiekuuczniów)wygodnieusiądzienaswoimkawałkukarimatyibędziewciszyobserwowaćprzyrodę.Poproś,abydziecipostarałysię„wtopić”wprzyrodę,staćsięjejczęścią,odbierać

jąróżnymizmysłami.Wczasietrwaniasiedziskadzieciniepowinnysięprzemiesz-czać–podobniejakdrzewa,któresąnastałezakorzenionewjakimśmiejscu.Ostrzeżdzieci,żekiedyjużbędąnaswoimsiedzisku,możeprzyjśćdoichgłowy„paplacz”,którybędziestarałsięodwrócićuwagęodprzyrody,zajmującichmyślizupełnieinnymirzeczami(np.cobędąrobićpopowrocie,jakązabawkęchcąkupić,codziałosięwszkole).Poproś,abystarałysięwtedy„paplacza””przegonićiskupićnaobser-wacjachoraznaswojejobecnościwprzyrodzie.Wtrakciesiedziskamożnapoczynićwieleobserwacji–siedzącwciszyibezruchu

niepłoszymyzwierząt,mamyteżczas,abydostrzecrzeczy,naktóreniezwracaliśmywcześniejuwagi.Niejesttojednakrodzajzawodów,ktowięcejzauważylubusłyszy,araczejformabyciawnaturze,oswajaniasięznią,dochodzeniadoświadomości,żejesteśmyjejczęścią.Kiedyminieczas,dajemygłośny(ustalonywcześniej)sygnałdopowrotu,np.

odgłosjakiegośzwierzęcia.Kiedydzieciusłysząsygnał,wracająnamiejscezbiórki.Usiądźcieterazwkręguipoprośdzieciopodzieleniesięichwrażeniamizsiedziska.Czycośzaobserwowały,jakiemiałyprzemyślenia,czydobrzesięczuły,czychciałybyjeszczewrócićnaswojesiedzisko?Przebywanienasiedziskutoniesamowityrelaks,obserwujemyprzyrodę,aleteż

mamyokazjęwsłuchaćsięwśpiewptaków,poczućnaskórzepromieniesłońca,wiatr,wąchaćzapachynatury,awszystkoprzychodzinaturalnie…Najlepiejjeślisama/samwcześniejspróbujesz.Wartopowracaćzdziećminatesamesiedziskaiobserwować,jakprzyrodazmieniasięwrazzezmianąpórrokualbocodziejesięzależnieodporydnia.Możnarównieżpoprosićdziecioskupieniesiępodczassiedziskanajakimśaspekciefunkcjonowaniaprzyrody.

mikroturystykaNajważniejszymelementemtegoćwiczeniajestzaciekawienieświatemmaleńkichstworzeńiroślin,którymieścisiępodnaszymistopamiiczęstoniezdajemysobiesprawy,jakbogateżyciesiętamtoczy.Przedzajęciamiprzygotujciemalutkiefigurkiludzikówdlakażdegodziecka(mogątobyćludzikilego,innegotowefigurkilubludzikiwycięteztekturyczynarysowanenakamykachczypatyczkachodlodów).Podczaswycieczkipoprośdzieci,byzabrałyswojeludzikinaprzyrodniczymikrospa-cerpookolicyiwrazzludzikamizbadalibardzomałyobszar(ok.1m²wyznaczonegozapomocąsznurka).Abyludzikiodwiedziływszystko,cotamsięznajduje,zajrzałypodkamienie,zba-

dałynorkęowada,sprawdziły,cojestpodkorąpnia,wspięłysięnależącynaziemiwiększykamieńlubpatyk.Poproś,abydzieciwyobraziłysobie,cotakmałaosobawidziswoimioczamiijaksięczuje.Dziecimogąwykorzystywaćlupy.Nazakończenieporozmawiajcieonajciekawszychodkryciach.Późniejdziecimogąopisaćwycieczkęwdziennikuczynarysowaćpocztówkę.

bingo w naturZeDotejzabawypotrzebnebędąkartki,jakdogrywbingo,ztymżezamiastliczbpowinnysięnanichznaleźćobrazkizelementamiprzyrody.Tutajznajdzieszplanszegotowedowydrukowania,alemożeszrównieżprzygo-towywaćjesamodzielnie,dostosowującdoporyrokuczymiejscaspaceru.Rozdajbingoipisakiwszystkimgraczomipoproś,abyposzukaliwnaj-

bliższejokolicyelementówprzyrodynarysowanychnakarciegry.Jeślikomuśudasięjakiśelementodnaleźćpowinienzaznaczyćgonakarcieskreślającobrazek.Wygrywaten,komupierwszemuudasięzaznaczyćob-razkiwjednymrzędzie,kolumnielubposkosie.Gdytosięuda,zwycięzcakrzyczy:bingo!Poprośdzieci,abyniezbierałyelementów,któreodnajdą,wystarczyjezaznaczyćnakartce.

autorytety mówią

autorytety mówią

autorytety mówią

autorytety mówią

Zanim cały system kształcenia ulegnie prze-mianie, minie wiele lat. Jednak nic nie stoi na przeszkodzie, aby zacząć wprowadzać zmiany samemu. Już od dzisiaj! Małymi kroczkami, we własnej klasie, sprawiać dzieciom przyjemność z uczenia się.

Dorota Pąchalska, nauczycielka, SP 86 w Krzkowie, Pamiętnik szalonego nauczyciela

Teraz organizujemy warsztaty ekolo-giczne, żeby pójść z dziećmi do lasu i czegoś się nauczyć, podczas gdy one same kiedyś organizowały swoje grupy w lesie i spędzały czas, wspina-jąc się na drzewa i poznając przy oka-zji przyrodę. A to, co my teraz robimy, to próbujemy jakoś zrekompenso-wać brak naturalnych zabaw dzieci, które same organizowały sobie czas w swoim środowisku… Trzeba zaka-sać rękawy i ratować, ile się da, mając jednak świadomość, że to wszystko są zamienniki spontanicznych i na-turalnych działań, które kiedyś były codziennością dla dzieci.

dr Ryszard Kulik, psycholog

Dzieci mają ochotę biegać na świeżym powietrzu, rozpalać ogień, taplać się w błocie, wspinać na drzewa i wąchać kwiaty. Nawet jeśli będziemy otoczeni milionem mediów i innych czynników odwracających dziecięcą uwagę, to obcowanie z naturą jest jedną z tych rzeczy, która zawsze będzie wzbudzać w dzieciach entuzjazm, rozwijając w nich głęboką więź z przyrodą.

Jörn Kaufhold, trener Pedagogiki Dzikiej Przyrody

Jeśli uważamy, że pełnoprawna edukacja przyrodnicza, to tylko zajęcia w parku narodowym, to faktycznie, tego miasto nigdy nie zaoferuje. Jednak w każdym mieście jest mnóstwo mniejszych terenów, gdzie króluje przyroda – to często dzikie, zarośnięte, niezorganizowane skrawki zieleni, które są doskona-łym miejscem do prowadzenia zajęć. Jestem przekonana, że mądry pe-dagog znajdzie takie wartościowe, często niepozorne miejsca, w któ-rych można prowadzić fascynującą edukację przyrodniczą.

Anna Komorowska, architektka krajobrazu i pedagożka

To bardzo ważne, żeby uświadomić rodzicom, że przestrzeń lasu nie pozbawia ich dziecka możliwości nabywania pewnych umiejętności, kompetencji czy wiedzy o świecie. Wręcz przeciwnie, las jest na tyle bogatym środowiskiem, że dziecko na każdym kroku ma okazję do badania świata. Nawet nie cho-dzi o sam aspekt badania organizowanego jako aktywność dydaktyczna, ale bardziej o wyzwolenie w dziecku chęci badawczej, chęci do odkrywania, za-dziwienia tym, co widzi dookoła. To kształtuje w nim postawę badawczą, tak niebywale potrzebną w okresie szkolnym.

Maciej Mrozowski, pedagog przedszkolny

Mówi się, że oddalamy się od przy-rody, ale przecież oddalenie i utrata kontaktu z nią są zarówno dla ga-tunku ludzkiego, jak i dla pozosta-łych gatunków, zupełnie niemożliwe. Wciąż żyjemy w całkowitym uzależ-nieniu od naszej planety – mimo jej degradacji, przekształcenia, mimo prób odgrodzenia się od dzikości betonowymi murami i elektronicz-nymi ekranami. Tak naprawdę nie tracimy kontaktu z przyrodą, nie żyjemy w oddaleniu od niej. Tym, co tracimy, jest świadomość tego faktu, niedostrzeganie powiązań, nagłe za-mknięcie oczu na to, co do pewnego momentu było oczywiste.

dr Marta Jermaczek-Sitak, ekolożka i botaniczka

Leśne szkoły są całościowym podejściem do edukacji terenowej z mocnym naciskiem położonym na rozwój całego dziecka, a nie tylko edukację aka-demicką. W rezultacie, możemy uczyć niemal wszystkiego! Czasem łączymy naukę z tematami, o których uczymy się w szkole, na przykład z Rzymianami, siłą tarcia, siedliskami, tym jak rosną rośliny. To wymaga od nauczycieli posia-dania wyobraźni, a także współpracy z innymi nauczycielami uczącymi klasę w celu połączenia obu podejść [terenowego i teoretycznego].

Richard Irvine, trener Leśnych Szkół

o źródłacho źródłach

OśrodekDziałańEkologicznych„Źródła”odponad20latzajmujesięszerokorozumianąedukacjąekologiczną,przy-rodnicząiglobalną.Nasząmisjąjeststałezwiększaniestopniaświadomościekologicznejspołeczeństwapoprzezaktywnąedukacjęekologiczną,realizowanągłówniepoprzezwarsz-tatydlamłodzieży,szkolenia,wyjazdyterenowe,projektyinformacyjne.Naszedziałaniakoncentrująsięwokółtematykimałejeko-

logii,ochronyhumanitarnejzwierząt,edukacjiprzyrodniczej,edukacjiglobalnejietnograficznej.Pracujemywoparciuoau-torskieprogramy,którenabieżącosąaktualizowaneidopaso-wywanedozapotrzebowanianauczycieliorazobowiązującejpodstawyprogramowej.Opracowujemywłasnemateriałydydaktycznewpostacigier,zabaw,kartpracy.Naszaofertaobejmujeponadosiemdziesiąttytułówwarsz-

tatówdladzieciimłodzieżyrealizowanychwnaszymOśrodkuEdukacjiiKulturyEkologicznejwŁodziprzyul.Zielonej27,wszkołachiwtereniewŁodzi,Warszawie,KrakowieinaŚląsku.Organizujemytakże„BardzoZieloneSzkoły”dlaszkółzcałejPolski–sąto5-dniowewycieczkizintensywnymprogramemedukacjiekologicznejiprzyrodniczejprowadzoneprzezdoświadczonychtrenerów.

Średnioroczniezofertyedukacyjnejośrodkabezpośredniokorzystaok.12000uczniów.Odpoczątkudziałalnościopracowaliśmyokoło200scenariuszyzajęćnapotrzebywłasneorazinnychorganizacji,wydaliśmyponad30publikacjizzakresuedukacjiekologicznejiglobalnej.PozaprowadzeniemstałejdziałalnościedukacyjnejwramachOEiKEŹródłapro-wadząszeregregionalnychorazogólnopolskichprojektówedukacyjnychskierowanychdoszkółorazdoszerokiegogronaodbiorców.Ośrodekwspółpracujezwielomaorganizacjamipozarządowymi,instytucjami,ośrodkami

doskonalenianauczycieli,ośrodkamiedukacjiekologicznejisamorządami.Jakonaszsukcespoczytujemysobiezaufanietychinstytucjiiorganizacji,któreznającdorobekedukacyjnyŹródeł,zwracająsiędonas,gdyistniejepotrzebaopracowaniaprogramówedukacyjnych,materiałówdydaktycznych,przygotowaniaiprowadzeniaszkoleń,doradztwa.Pracowaliśmynazleceniem.in.MinisterstwaŚrodowiska,PolskiejZielonejSieci,CentrumEdukacjiObywatelskiej,FundacjiEkorozwoju,PracowninarzeczWszystkichIstot.ŹródłasąwspółzałożycielemZwiązkuStowarzyszeńPolskaZielonaSieć.NaszeStowarzyszenieposiadastatusOrganizacjiPożytkuPublicznego,możnanamprze-

kazać1%swojegopodatku.Więcejinformacjinanaszejstronieinternetowejwww.zrodla.org