dálking av høvunum og evnaliga menningin hjá føroyskum børnum

Dálking av høvunum ogevnaliga menningin hjá

børnum í Føroyum

sálarfrøðingur

Fróði Debes

Sjónvarp Føroya 12-03-2008

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 2Sjúkrahúsverk Føroya

Stutt úr kviksilvursøguni

Fimmtiárini: Umhvørvisvanlukkan í útróðrarbygdini Minamata í Japan

Sjeytiárini: Dálkingarvanlukka í Iraq 1977: Føroyskir myndugleikar ávara 1990: WHO mælir til epidemioligiska gransking 1998: Føroyskir myndugleikar herða ávaring 2000: Umhvørvismyndugleikar í USA brúka

føroysku kanningarúrslitini til markvirði


Minamata


Minamata

Hesin maðurin var eitraður í móðurlívi og hevði týðilig tekin til, at miðnervalagið var ávirkað. Mynd tikin í 1995.


Myndugleikarnir í Minamata royndu at greiða fólki frá


Fólkaupplýsing í Japan

Her verður greitt frá, at tá mamman etur dálkaðan fisk, verður barnið eisini dálkað


Grindadráp í Sandagerði

Í Føroyum stavar kviksilvur-eitran einamest frá grind


Heilaárin av kviksilvuri

Mild kronisk støða hjá vaksnum fólki

Rakt eru serliga sensori-motorisk øki, eins og sjón og hoyrn


Heilaárin av kviksilvuri

Langtvarandi, mild

Varandi Eitrað í móðirlívi

Ymisk sløg av Minamatasjúku

Álvarsom eitran í móðirlívi førir við sær

globalar og diffusar vevnaðarbroytingar


Skaðar, ið kunnu væntast av Hg í okkara høpi

Sjón Hoyrn Sansing Motorik (rørslur) Intellekt, kognition, mentalar og

persónligar førleikar


Umhvørvisheilsukanningar byrjaðar á DfAA 1985-2007

1. Forkannning 19852. Kviksilvurkanning 1986/87 – kohorta 13. PCB kanning 1994 – kohorta 24. PCB kanning 1998/2000 - kohorta 35. Diet kanning 2000/2001 – kohorta 46. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19957. Camera de Lobos, Madeira, 19958. Forkanning Grindamenn, 20059. 70-áringar, 2007


Grein í 1997 um úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul


Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul Børn, fødd í 1986/87, íalt 1023 75 % av øllum barnsburðum í Føroyum Børnini vóru kannað nýfødd, 7 og 14 ára gomul Kanningarhættir valdir í altjóða samstarvi við granskarar

úr Japan og USA Framdar vórðu:

Barnalæknakanningar Sálarfrøðiligar kanningar Neurofysiologiskar kanningar Kanningar av sjón og hoyrn Kemiskar rannsóknir av nalvastreingi, blóði, hári og landi


Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Exponering

Hg í nalvasnórsblóði 24,2 μg/l – medianur 25% meira enn 40 μg/l

Hg í hári var 4,5 μg/g – medianur 13% yvir 10 μg/g

Kviksilvurnøgdin hevði samband við tal av grindadøgurðum og í minni mun við fisk


Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Ávirkan

Heilsustøðan hjá børnunum var sum heild góð Einki barn funnið við álvarsligum breki av Hg Kviksilvur í móðirlívi tálmar tó menningini av

máli, árvakni, minni og rørslu- og rúmsansi Føroysk børn eru ikki samanborin við børn

uttanlanda.


Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Troyta breiða viftu av heilafunktiónum Multi-fokal árin av Hg og PCB Funktionel økir við kendum neuropatologiskun

abnormiteti Royndir valdar, ið spegla serligar avmarkaðar

heilafunktiónir heldur enn sokallaðar “omnibus” tests (intelligenstests)

Metast kan tó um intelligens við at samantelja úrslitini av fleiri testum



Einki (ella høgt) ovasta aldursmark Fyrimunur í “follow-up” kanningum

Uppgávur ið ávirkast av Hg og PCB’um Funktionel økir sum:

mál visuo-spatial funktión ansni, árvakni, bindindi kynsmunir



Royndir, sum kunnu góðtakast av børnum og foreldrum Ikki ov svárar Ikki ov tíðarkrevjandi Hóskandi fyri aldurin Hóskandi fyri mál og mentan



Statistiskir eginkeikar: Høgan sensitivitet Neyvan specificitet Stóra spennivídd (range) Stóra upploysing (resolution) í úrslitum (scores) Uttan gólv- ella lofts-effektir Rímiligan test-retest reliabilitet

Helst versiónir, sum eru standardiseraðar í norðurlondum


Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Læra og minni: Innprenting (t.d. læra innkeypsseðil)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Langtíðarminni (minni eftir langt avbrot)Endurkenning (kenna rætt millum fleiri skeiv)Verbalt tilfar (orð)Visuospatialt tilfar (figurar)


Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Visuo-konstruktivur førleiki Fín hond-motorisk funktión (kvikar fingra-rørslur) Visuo-motorisk koordinatión Málslig tilognan og orðfeingi Málslig abstraktión (hugtøk) Ansni og koncentratión Visuo-motoriskt tempo/skjótleiki


Neuro-psyk. úrslit. Kohorta 1, 7 ár

Funktiónir signifikant ávirkaðar av Hg Test

Motorisk NES2, Finger Tapping v. Dom. Hond

Ansni og Reaktióntíð NES2, CPT, Frávera av Reaktión (Ln)

NES2, CPT, Miðal Reaktiónstíð

Minnis-spennivídd WAIS-R, Talspennivídd

Visuo-konstruktión WAIS-R, Kubbamynstur (sqrt)

Visuo-spatial og visuo-motorisk Bender Gestalts, Copying

Visuo-spatialt minni Bender Gestalts, Reproduction

Mál og Orðfeingi Boston Naming Test, u. Cues

Boston Naming Test, v. Cues

Málslig Læring og Minni California Verbal Learning Test: eftir stutta tíð

California Verbal Learning Test: eftir logri tíð

Funktiónir ikki signifikant ávirkaðar av Hg

Visuomotorisk koordinatión Nes2, Hand Eye Coordination

Kinæstetisk spatial Tactual Peformance Test

Verbal abstraktión WAIS-R, Líknaðarroynd

Huglag Nonveral Analogue Profile og Mood States


Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant

-9

-8

-7

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

Dig

it S

pan,

forw

ard

Bos

ton,

with

out

cue

Cvl

t, t

rial 1

Cvl

t, s

hort

del

ay

Cvl

t, lo

ng d

elay

Fin

gtap

ping

,pr

efer

ed h

and

CP

T, r

t 3

bl

CP

T, m

is 4

bl

Months, 2x merc.

Months, 5x merc.

Months, 10x merc.

Hvussu nógv seinkar Hg mennningini av andsevnunum (mánaðar við 7 ár)?

Men er nakar føddur við 10 ferðum so nógvum Hg sum nakar annar?

2 x Hg: 1 - 2 má.5 x Hg: 2 – 5½ má.10 x Hg: 3 – 8 má.


Hg í nalvastrongsblóði

blod-kviksølv i ug/l

340,0320,0

300,0280,0

260,0240,0

220,0200,0

180,0160,0

140,0120,0

100,080,0

60,040,0

20,00,0

Histogram

Freq

uenc

y

300

200

100

0

Std. Dev = 28,93

Mean = 31,3

N = 996,00



Spjaðing er stór

Fleiri hava bæði dupling, 5-dubling, og 10-dupling

av optimalt lágari eksponering


Hevur alt hetta nakran týdning?

Ja! Sjálvt smábroytingar í einari populatión kunnu fáa stóran týdning, ikki bara fyri tann einstaka, men fyri alt fólkið og fyri alla tjóðina

Fellur miðalvirðið fyri intelligens við 5 IQ-points, so veksur talið av fólki, sum fella undir IQ 70 við 57 %.

Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130 eisini við 57 %


Kanningarliðið í 1993

Kohorta 1 varð kannað fyrstu ferð í 1993-94, tá børnini vóru 7 ár


Grein í 2006 um 14-ára kanningarnar


Fleiri testir vóru nýttar aftur

Fleiri komu afturat í víðkaðum testbattaríi

Økir sum:

Motorikkur

Ansni

Arbeiðsminni og eksekutivar funktiónir

Minni


Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant

Funktiónsøkir TestsNES2 Finger Tapping

Morotikur Preferred hand Non-preferred hand Both hands CATSYS

Ansur, bindindi og Mean reaction time (ms) b skjótleiki NES2 Continuous Performance Test

Average reaction time (ms) b Spatial Span

Visuospatial Stanford–Binet Copying Sum of most difficult 5

Mál, orðfeingi Boston Naming Test Total correct w/cues California Verbal Learning Test

Læring og minni Learning, total correct, 5 trials

Fleiri royndir á fleiri funktiónsøkjum høvdu aftur samanhang við Hg

Myndin kámaðist tó nakað, við tað at samanhangurin millum flestu prædiktorar og testúrslitini viknaði

Hg var tó líka sterkt sum forklárandi variabul við 14 ár sum við 7 ár, sætt í mun til aðrar prædiktorar


Hg og reaktiónstíð í NES2, CPT


Hg og orðfeingi í BNT


NES2, CPT

Reatiónstíðin er mátið Fyrsti minutturin er bert til

venjing 4 min við 7 ár og 10 min við

14 ár Tá barnið ikki reagerar

verður tikið við í metingina Sambandið við Hg veldst um

tíðina og møðina


Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14 ár eftir fáar minuttir

Log B-Hg vs. RT at age 14 yrs

0

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

0.12

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Block number

Pe

ars

on

's r

p = 0.05


Dømi um strukturella líkning


Kanningarliðið í 2000


Takk fyri áhugan!

dálking av høvunum og evnaliga menningin hjá føroyskum børnum

Documents