DANTISALAGHERII

MONARCHIA

LIBERPRIMUS

i1. Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maximeinteressevidetur:ut,quemadmodumde laboreantiquorumditati sunt, itaet ipsiposterisprolaborent,quatenusabeisposteritashabeatquoditetur.

2.Longenanqueaboffitioseessenondubitetqui,publicisdocumentisimbutus,adrempublicamaliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarumfructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquamingurgitatarefundens.

3. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar,publiceutilitatinonmodoturgescere,quinymofructificaredesidero,etintemptatasabaliisestendereveritates.

4.Namquem fructum ille qui theoremaquoddamEuclidis iterumdemonstraret? qui abAristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Ciceronedefensamresummeretdefensandam?Nullumquippe,sedfastidiumpotiusillasuperfluitastediosaprestaret.

5.Cumque,interaliasveritatesoccultasetutiles,temporalisMonarchienotitiautilissimasit et maxime latens et, propter non se habere immediate ad lucrum, ab omnibusintemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundopervigilem,tumetiamutpalmamtantibraviiprimusinmeamgloriamadipiscar.

6. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens,quamdelumineLargitorisillius“quidatomnibusaffluenteretnonimproperat”.

ii1.Primumquidemigiturvidendumquidestquod‘temporalisMonarchia’dicitur,typoutdicametsecundumintentionem.

2.Est ergo temporalisMonarchia, quamdicunt ‘Imperium’, unicus principatus et superomnesintemporevelinhiisetsuperhiisquetemporemensurantur.

3.Maximeautemdehactriadubitataqueruntur:primonanquedubitaturetquerituranadbeneessemundinecessariasit; secundoan romanuspopulusde iureMonarcheoffitiumsibiasciverit;ettertioanauctoritasMonarchedependeataDeoinmediatevelabalio,Deiministroseuvicario.

4. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fitmanifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quodanaleticerecurraturprocertitudineomniumpropositionumqueinferiusassummuntur.Etquia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum essevideturincuiusvirtuteinferioraconsistant.

5. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia,specularitantummodopossumus,operariautemnon:velutmathematica,physicaetdivina;quedamverosuntque,nostrepotestatisubiacentia,nonsolumspecularisedetiamoperaripossumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illamassummitur,quoniamintalibusoperatiofinis.

6.Cumergomateriapresenspoliticasit,ymofonsatqueprincipiumrectarumpolitiarum,etomnepoliticumnostrepotestatisubiacet,manifestumestquodmateriapresensnonadspeculationemperprius,sedadoperationemordinatur.

7.Rursus,cuminoperabilibusprincipiumetcausaomniumsitultimusfinis–movetenimprimo agentem –, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso finesummatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et aliapropternavim.

8. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hicprincipiumperquodomniaque inferiusprobandasunteruntmanifestasufficienter:esseautemfinemhuiuscivilitatiset illius,etnonesseunumomniumfinemarbitrari stultumest.

iii1.Nuncautemvidendumestquidsitfinistotiushumanecivilitatis:quoviso,plusquamdimidiumlaboriserittransactum,iuxtaPhylosophumadNicomacum.

2.Etadevidentiameiusquodquerituradvertendumquod,quemadmodumestfinisaliquisadquemnaturaproducitpollicem,etaliusabhocadquemmanumtotam,etrursusaliusabutroqueadquembrachium,aliusqueabomnibusadquemtotumhominem;sicaliusestfinisadquemsingularemhominem,aliusadquemordinatdomesticamcomunitatem,aliusad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et deniqueoptimusadquemuniversalitergenushumanumDeusecternusartesua,quenaturaest,inesseproducit.Ethocqueriturhictanquamprincipiuminquisitionisdirectivum.

3.PropterquodsciendumprimoquodDeusetnaturanilotiosumfacit,sedquicquidproditin esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est inintentionecreantis, inquantumcreans, sedpropria essentieoperatio:undeestquodnonoperatiopropriapropteressentiam,sedhecpropterillamhabetutsit.

4. Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitashominum in tantamoltitudine ordinatur; ad quamquidemoperationemnec homo unus,necdomusuna,necunavicinia,necunacivitas,necregnumparticularepertingerepotest.Queautemsitilla,manifestumfietsiultimumdepotentiatotiushumanitatisappareat.

5.Dicoergoquodnullavisapluribusspetiediversispartecipataultimumestdepotentiaalicuiusillorum;quia,cumilludquodestultimumtalesitconstitutivumspetiei,sequereturquodunaessentiapluribusspetiebusessetspecificata:quodestinpossibile.

6. Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sicsumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur inmineralibus;necesseanimatum,quiasicetiaminplantis;necesseapprehensivum,quiasicetiamparticipaturabrutis; sedesseapprehensivumper intellectumpossibilem:quod

quidemessenulliabhominealiicompetitvelsupravelinfra.

7.Nam,etsialiesuntessentie intellectumparticipantes,non tamen intellectusearumestpossibilisuthominis,quiaessentietalesspetiesquedamsuntintellectualesetnonaliud,etearum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sineinterpolatione,alitersempiternenonessent.Patet igiturquodultimumdepotentia ipsiushumanitatisestpotentiasivevirtusintellectiva.

8.Et quia potentia ista per unumhominem seu per aliquamparticulariumcomunitatumsuperiusdistinctarumtotasimulinactumreducinonpotest,necesseestmultitudinemessein humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse estmultitudinemrerumgenerabiliumutpotentiatotamaterieprimesempersubactusit:aliteressetdarepotentiamseparatam,quodestinpossibile.

9. Et huic sententie concordat Averrois in comento super hiis queDe anima. Potentiaetiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sedetiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectusspeculativusextensionefitpracticus,cuiusfinisestagereatquefacere.

10.Quoddicopropteragibilia,quepoliticaprudentiaregulantur,etpropterfactibilia,queregulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanumgenus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu,scilicet,vigentesaliisnaturaliterprincipari.

iv1. Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti estactuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum etsecondariopropterhocadoperandumpersuamextensionem.

2. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingitquod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genushumanuminquietesivetranquillitatepacisadpropriumsuumopus,quodferedivinumestiuxtaillud“Minuistieumpaulominusabangelis”,liberrimeatquefacillimesehabet.Undemanifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinemordinantur.

3.Hincestquodpastoribusdesursumsonuitnondivitie,nonvoluptates,nonhonores,nonlongitudovite,nonsanitas,nonrobur,nonpulcritudo,sedpax;inquitenimcelestismilitia:“GloriainaltissimisDeo,etinterrapaxhominibusbonevoluntatis”.

4.Hincetiam“Paxvobis”Salushominumsalutabat;decebatenimsummumSalvatoremsummamsalutationemexprimere:quemquidemmoremservarevolueruntdiscipulieiusetPaulusinsalutationibussuis,utomnibusmanifestumessepotest.

5. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quodmelius, ymo per quod optime genushumanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimummedium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra operaordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentiumsupponatur.

6. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid

probandumestresolvaturtanquaminmanifestissimamveritatem.

v1. Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitataqueruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur‘Imperium’; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principioinquisitionemfaceresecundumiamtactumordinem.

2.Itaqueprimaquestiosit:utrumadbeneessemundiMonarchiatemporalisnecessariasit.Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimisargumentisostendipotest,quorumprimumabautoritatePhylosophiassummaturdesuisPoliticis.

3. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur adunum,oportetunumeorumregulareseuregere,aliaveroregulariseuregi;quodquidemnonsolumgloriosumnomenautorisfacitessecredendum,sedratioinductiva.

4. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cumomnesvireseiusordinenturad felicitatem,vis ipsa intellectualis est regulatrixet rectrixomniumaliarum:aliteradfelicitatempervenirenonpotest.

5. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare,unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem,iuxtadicentemPhylosophum:“Omnisdomusregiturasenissimo”;ethuius,utait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiterdiciturillamaledictio:“Paremhabeasindomo”.

6.Si consideremusvicumunum, cuius finis est commoda tampersonarumquam rerumauxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsispreheminentemconsentientibusaliis;aliteradillammutuamsufficientiamnonsolumnonpertingitur,sedaliquando,pluribuspreheminerevolentibus,viciniatotadestruitur.

7.Siverounamcivitatem,cuiusfinisestbenesufficienterquevivere,unumoportetesseregimen,ethocnonsolum in rectapolitia, sedetiam inobliqua;quodsialiter fiat,nonsolumfinisvitecivilisamictitur,sedetiamcivitasdesinitessequoderat.

8.Sideniqueunumregnumparticolare,cuiusfinisestisquicivitatiscummaiorifiduciasue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modoexistentesinregnofinemnonassecuntur,sedetiamregnumininteritumlabitur,iuxtailludinfallibilisVeritatis:“Omneregnuminsedivisumdesolabitur”.

9.Si ergo sic sehabet inhiis et in singulis que adunumaliquodordinantur, verumestquodassummitursupra;nuncconstatquodtotumhumanumgenusordinaturadunum,utiampreostensumfuit:ergounumoportetesseregulanssiveregens,ethoc‘Monarcha’sive‘Imperator’dicidebet.

10.EtsicpatetquodadbeneessemundinecesseestMonarchiamessesiveImperium.

vi1.Et sicut sehabetpars ad totum, sicordopartialis ad totalem.Pars ad totumsehabetsicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et

optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalisordinis,sedmagiseconverso.

2.Cumergoduplexordoreperiaturinrebus,ordoscilicetpartiuminterse,etordopartiumadaliquodunumquodnonestpars,sicutordopartiumexercitusinterseetordoearumadducem, ordo partium ad unum estmelior tanquam finis alterius: est enim alter propterhunc,noneconverso.

3. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humanemultitudinis, multo magisdebetrepeririinipsamultitudinesivetotalitatepervimsillogismipremissi,cumsitordomeliorsiveformaordinis;sedreperiturinomnibuspartibushumanemultitudinis,utpereaquedictasuntincapituloprecedentisatisestmanifestum:ergoetinipsatotalitatereperiridebet.

4. Et sic onmes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unumprincipemsiveprincipatum,hocestadMonarchamsiveMonarchiam.

vii1.Amplius,humanauniversitasestquoddamtotumadquasdampartes,etestquedamparsad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, utsuperioraostendunt;etestquedamparsadtotumuniversum.

2.Ethocestdesemanifestum.Sicutergoinferiorahumaneuniversitatis,benerespondentadipsam,sicipsa‘bene’diciturrespondereadsuumtotum;partesenimbenerespondentadipsamperunumprincipiumtantum,utexsuperioribuscolligipotestdefacili:ergoetipsa ad ipsumuniversum sive ad eius principem, quiDeus est etMonarcha, simpliciterbenerespondetperunumprincipiumtantum,scilicetunicumprincipem.

3.ExquosequiturMonarchiamnecessariammundoutbenesit.

viii1. Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primiagentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatemactingeresummumperfectionis.

2.DeintentioneDeiestutomnecausatumdivinamsimilitudinemrepresentetinquantumproprianaturareciperepotest.Propterquoddictumest:“Faciamushominemadymaginemetsimilitudinemnostram”;quodlicet‘adymaginem’derebusinferioribusabhominedicinonpossit,‘adsimilitudinem’tamendequalibetdicipotest,cumtotumuniversumnichilaliudsitquamvestigiumquoddamdivinebonitatis.Ergohumanumgenusbenesehabetetoptimequando,secundumquodpotest,Deoassimilatur.

3. Sed genus humanummaximeDeo assimilatur quandomaxime est unum: vera enimratiounius insolo illoest;propterquodscriptumest:“Audi, Israel,DominusDeus tuusunusest”.

4.Sedtuncgenushumanummaximeestunum,quandototumuniturinuno:quodessenonpotestnisiquandouniprincipitotalitersubiacet,utdesepatet.

5. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et perconsequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se

habere,utinprincipiohuiuscapituliestprobatum.

ix1. Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantumproprianaturapermictit,ymitatur.Humanumgenusfiliusestceli,quodestperfectissimumin omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundumDe naturaliauditu.Ergooptimesehabethumanumgenuscumvestigiaceli,inquantumproprianaturapermictit,ymitatur.

2.Etcumcelumtotumunicomotu,scilicetPrimiMobilis,etabunicomotore,quiDeusest, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophandoevidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tuncoptime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica legetanquamunicomotu,insuismotoribusetmotibusreguletur.

3.PropterquodnecessariumapparetadbeneessemundiMonarchiamesse,siveunicumprincipatumqui‘Imperium’appellatur.HancrationemsuspirabatBoetiusdicens:

Ofelixhominumgenus

sivestrosanimosamor,

quocelumregitur,regat.

x1.Etubicunquepotestesselitigium,ibidebetesseiudicium;aliteressetinperfectumsineproprioperfectivo:quodestimpossibile,cumDeusetnaturainnecessariisnondeficiat.

2. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esselitigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum – quod de se patet –: ergo inter talesoportetesseiudicium.

3.Etcumalterdealterocognoscerenonpossitexquoalteralterinonsubditur–namparinparemnonhabetimperium–oportetessetertiumiurisdictionisampliorisquiambitusuiiurisambobusprincipetur.EthicauteritMonarchaautnon.

4. Si sic, habetur propositum; si non, iterumhabebit sibi coequalem extra ambitum sueiurisdictionis:tunciterumnecessariuserittertiusalius.

5.Et sicauteritprocessus in infinitum,quodessenonpotest,autoportebitdevenireadiudicemprimumetsummum,decuiusiudiciocunctalitigiadirimantursivemediatesiveinmediate:ethiceritMonarchasiveImperator.EstigiturMonarchianecessariamundo.

6.EthancrationemvidebatPhylosophuscumdicebat:“Entianoluntmaledisponi;malumautempluralitasprincipatuum:unusergoprinceps”.

xi1.Preterea,mundusoptimedispositusestcumiustitiaineopotissimaest.UndeVirgiliuscommendarevolensilludseculumquodsuotemporesurgerevidebatur,insuisBuccoliciscantabat:

IamreditetVirgo,redeuntSaturniaregna.

‘Virgo’nanquevocabaturiustitia,quametiam‘Astream’vocabant

‘Saturniaregna’dicebantoptimatempora,queetiam‘aurea’nuncupabant.

2. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionemrequirituresseMonarchiamsiveImperium.

3. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria naturaconsiderata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic nonrecipitmagisetminus,quemadmodumalbedoinsuoabstractoconsiderata.

4.Suntenimhuiusmodiformequedamcompositionicontingentes,etconsistentessimpliciet invariabili essentia,utMagisterSexPrincipiorumrecteait.Recipiunt tamenmagisetminus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quodmagisetminusinsubiectisdecontrariisadmiscetur.

5.Ubiergominimumdecontrarioiustitieadmisceturetquantumadhabitumetquantumadoperationem,ibi iustitiapotissimaest;etveretuncpotestdicideilla,utPhylosophusinquit,“nequeHesperusnequeLucifersicadmirabilisest”.EstenimtuncPhebesimilis,fratremdyametraliterintuentidepurpureomatutineserenitatis.

6.Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatemhabet quandoque in velle; namubivoluntasabomnicupiditatesinceranonest,etsiassitiustitia,nontamenomninoinestinfulgoresuepuritatis:habetetùmsubiectum,licetminime,aliqualitertamensibiresistens;propterquodbenerepellunturquiiudicempassionareconantur.

7.Quantumveroadoperationem,iustitiacontrarietatemhabetinposse;namcumiustitiasit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quisoperabitursecundumillam?Exquopatetquodquantoiustuspotentior,tantoinoperationesuaiustitiaeritamplior.

8. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quandovolentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soliMonarcheinsistensiustitiainmundopotissimaest.

9.Isteprosillogismuscurritpersecundamfiguramcumnegationeintrinseca,etestsimilishuic:omneBestA;solumCestA:ergosolumCestB.Quodest:omneBestA;nullumpreterCestA:ergonullumpreterCestB.

10. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primoquantumadvelle,deindequantumadposse.

11.Adevidentiampriminotandumquodiustitiemaximecontrariaturcupiditas,ut innuitAristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restatadversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modoiudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominumdetorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse:destructisenimobiectis,passionesessenonpossunt.

12. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminaturOcceano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad aliosterminantur, ut puta regisCastelle ad illum qui regisAragonum. Ex quo sequitur quodMonarchasincerissimumintermortalesiustitiepossitessesubiectum.

13. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo,quantumcunquepauca,obnubilat,sickaritasseurectadilectioillamacuitatquedilucidat.Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habereiustitia;huiusmodiestMonarcha:ergo,eoexistente,iustitiapotissimaestvelessepotest.

14.Quodautemrectadilectiofaciatquoddictumest,hinchaberipotest:cupiditasnanque,perseitatehominumspreta,queritalia;karitasvero,spretisaliisomnibus,queritDeumethominem,etperconsequensbonumhominis.Cumqueinteraliabonahominispotissimumsitinpacevivere–utsupradicebatur–ethocopereturmaximeatquepotissimeiustitia,karitasmaximeiustitiamvigorabitetpotiorpotius.

15. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omnediligibile tantomagisdiligiturquantopropinquiusestdiligenti;sedhominespropinquiusMonarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eomaxime diliguntur vel diligi debent.Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hocapparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte,Monarche verosecundumtotum.

16.Etrursus:principibusaliisappropinquantperMonarchametnoneconverso;etsicperprius et immediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus perMonarcham,eoquodcuraipsorumacuraillasuppremadescendit.

17.Preterea,quantocausaestuniversalior,tantomagishabetrationemcause,quiainferiornonestcausanisipersuperiorem,utpatetexhiisqueDecausis;etquantocausamagisestcausa,tantomagiseffectumdiligit,cumdilectiotalisassequaturcausamperse.

18.CumigiturMonarchasituniversalissimacausaintermortalesuthominesbenevivant,quiaprincipesaliiper illum,utdictumest,consequensestquodbonumhominumabeomaximediligatur.

19.QuodautemMonarchapotissimesehabeatadoperationem iustitie,quisdubitatnisiquivocemhancnonintelligit,cum,siMonarchaest,hosteshaberenonpossit?

20.Satisigiturdeclaratasubassumptaprincipalis,quiaconclusiocertaest:scilicetquodadoptimamdispositionemmundinecesseestMonarchiamesse.

xii1. Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, siprincipiumpateatlibertatis.

2. Propter quod sciendumquod principium primumnostre libertatis est libertas arbitrii,quammultihabentinore,inintellectuveropauci.Veniuntnanqueusqueadhoc:utdicantliberumarbitriumesse liberumdevoluntate iudicium.Etverumdicunt; sed importatumper verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdampropositionibus,queadexemplumlogicalibusinterseruntur;putadehac:‘triangulushabettresduobusrectisequales’.

3. Et ideo dico quod iudiciummedium est apprehensionis et appetitus: nam primo resapprehenditur,deindeapprehensabonavelmalaiudicatur,etultimoiudicansprosequitursivefugit.

4.Siergo iudiciummoveatomninoappetitumetnullomodopreveniaturabeo, liberum

est;siveroabappetituquocunquemodoprovenienteiudiciummoveatur,liberumessenonpotest,quianonase,sedabaliocaptivumtrahitur.5.Ethincestquodbrutaiudiciumliberumhaberenonpossunt,quiaeorumiudiciasemperab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales,quarumsuntinmutabilesvoluntates,necnonanimeseparatebenehincabeuntes,libertatemarbitriiobinmutabilitatemvoluntatisnonamictunt,sedperfectissimeatquepotissimehocretinent.

6.Hocviso, iterummanifestumessepotestquodhec libertassiveprincipiumhoc totiusnostre libertatisestmaximumdonumhumanenatureaDeocollatum–sicut inParadisoComedieiamdixi–quiaperipsumhicfelicitamuruthomines,peripsumalibifelicitamurutdii.

7.Quodsiitaest,quiseritquihumanumgenusoptimesehaberenondicat,cumpotissimehocprincipiopossituti?

8.SedexistenssubMonarchaestpotissimeliberum.Propterquodsciendumquodilludestliberum quod “suimet et non alterius gratia est”, ut Phylosopho placet in hiis queDesimpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est,sicutvianecessitaturatermino.

9.Genushumanumsolum imperanteMonarcha sui et nonalteriusgratia est: tunc enimsolumpolitiedirigunturoblique–democratiescilicet,oligarchieatquetyrampnides–queinservitutemcoguntgenushumanum,utpatetdiscurrentiperomnes,etpolitizantreges,aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarchamaximediligathomines,utiamtactumest,vultomneshominesbonosfieri:quodessenonpotestapudobliquepolitizantes.

10.UndePhylosophusinsuisPoliticisaitquodinpolitiaobliquabonushomoestmaluscivis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie rectelibertatemintendunt,scilicetuthominesproptersesint.

11. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consulespropter cives et rexpropter gentem;quia quemadmodumnonpolitia ad leges, quinymolegesadpolitiamponuntur,sicsecundumlegemviventesnonadlegislatoremordinantur,sedmagisilleadhos,utetiamPhylosophoplacetinhiisquedepresentimaterianobisabeorelictasunt.

12. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum,respectuautemterminialiorumministrisunt,etmaximeMonarcha,quiministeromniumproculdubiohabendusest.HincetiamiaminnotescerepotestquodMonarchanecessitaturafinesibiprefixoinlegibusponendis.

13.ErgogenushumanumsubMonarchaexistensoptimesehabet;exquosequiturquodadbeneessemundiMonarchiamnecesseestesse.

xiii1. Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponerepotest:naminomniactioneprincipaliterintenditurabagente,sivenecessitatenaturesivevolontarieagat,propriamsimilitudinemexplicare.

2.Undefitquodomneagens,inquantumhuiusmodi,delectatur;quia,cumomnequodestappetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur denecessitatedelectatio,quiadelectatioreidesideratesemperannexaest.

3.Nichiligituragitnisitaleexistensqualepatiensfieridebet;propterquodPhylosophusin hiis queDe simpliciter ente: “Omne” inquit “quod reducitur de potentia in actum,reduciturpertaleexistensactu”;quodsialiteraliquidagereconetur,frustraconatur.

4.Ethincdestruipotesterror illorumquibonaloquendoetmalaoperandocreduntaliosvita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quamverba, licet illefalsum, illaverumpersuaderent.UndePhylosophusadNicomacum:“Dehiis enim” inquit “que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibilesoperibus”.

5.HineetiamdicebaturdecelopeccatoriDavid:“Quaretuenarrasiustitiasmeas?”,quasidiceret:‘Frustraloqueris,cumtusisaliusabeoquodloqueris’.Exquibuscolligiturquodoptimedispositumesseoportetoptimealiosdisponerevolentem.

6.SedMonarchasolusest illequipotestoptimeessedispositusad regendum.Quodsicdeclaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationemdisponitur,quominus ineaestdecontrarietate ad talemdispositionem;unde faciliusetperfectiusveniuntadhabitumphylosophiceveritatisquinichilunquamaudiverunt,quamquiaudiveruntpertemporaetfalsisoppinionibusimbutisunt.PropterquodbeneGalienusinquit“talesduplicitemporeindigereadscientiamacquirendam”.

7.CumergoMonarchanullamcupiditatisoccasionemhaberepossitvelsaltemminimaminter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, etcupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitieprepeditiva, consequensestquod ipsevel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceterosiudiciumetiustitiampotissimehaberepotest:queduoprincipalissimelegislatorietlegisexecutori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regispostulabataDeo:“Deus”inquiebat“iudiciumtuumregidaetiustitiamtuamfilioregis”.

8.Bene igitur dictumest cumdicitur in subassumptaquodMonarcha solus est ille, quipotestesseoptimedispositusadregendum:ergoMonarchasolusoptimealiosdisponerepotest.ExquosequiturquodadoptimammundidispositionemMonarchiasitnecessaria.

xiv1. Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sicdeclaratur:situnum,perquodaliquidfieripotest,A,etsintplura,perquesimiliterilludfieripotest,AetB;siergoilludidemquodfitperAetBpotestfieriperAtantum,frustraibiassummiturB,quiaexipsiusassumptionenichilsequitur,cumpriusilludidemfiebatperAsolum.

2. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo etnaturedispliceat,etomnequodDeoetnaturedisplicetsitmalum,utmanifestumestdese,sequitur non solummelius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sedquodfieriperunumestbonum,perplurasimplicitermalum.

3.Preterea,resdiciturmeliorperessepropinquioroptime;etfinishabetrationemoptimi;

sedfieriperunumestpropinquiusfini:ergoestmelius.Etquodsitpropinquiuspatetsic:sitfinisC;fieriperunumA;perpluraAetB:manifestumestquodlongiorestviaabAperBinC,quamabAtantuminC.4. Sed humanumgenus potest regi per unum suppremumprincipem, qui estMonarcha.Propterquodadvertendumsanequodcumdicitur‘humanumgenuspotestregiperunumsuppremum principem’, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunquemunicipiiabillounoimmediateprodirepossint:cumetiamlegesmunicipalesquandoquedeficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quintoadNicomacumepyikiamcommendantem.

5. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibusdifferentibusregularioportet:estenimlexreguladirectivavite.

6.Aliter quippe regulari oportetScithas qui, extra septimumclimaviventes etmagnamdierumetnoctiuminequalitatempatientes,intolerabiliquasialgorefrigorispremuntur,etaliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnamnoctistenebrishabentes,obestusacrisnimietatemvestimentisoperirinonpossunt.

7. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibuscompetunt,abeoregaturetcomuniregulaguberneturadpacem.Quamquidemregulamsive legemparticularesprincipesabeoreciperedebent, tanquamintellectuspracticusadconclusionemoperativamrecipitmaiorempropositionemabintellectuspeculativo,etsubillaparticularem,quepropriesuaest,assummitetparticulariteradoperationemconcludit.

8.Ethocnonsolumpossibileestuni,sednecesseestabunoprocedere,utomnisconfusiodeprincipiisuniversalibusauferatur.

9. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptisprimatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora etcomuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus,secundumquodunicuiquetribuicompetebat.

10.Ergomeliusesthumanumgenusperunumregiquamperplura,etsicperMonarchamqui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quodmeliusest.Etcumduorumtantuminterseidemsitmeliusetoptimum,consequensestnonsolumDeoesseacceptabiliushoc,interhoc‘unum’ethoc‘plura’,sedacceptabilissimum.

11.Undesequiturhumanumgenusoptimesehaberecumabuno regitur;et sicadbeneessemundinecesseestMonarchiamesse.

xv1.Itemdicoquodensetunumetbonumgradatimsehabentsecundumquintummodumdicendi ‘prius’. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ensmaxime est unum, et maxime unummaxime bonum; et quanto aliquid a maxime enteelongatur,tantoetabesseunumetperconsequensabessebonum.

2. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, utPhylosophoplacetinhiisqueDesimpliciterente.Undefitquodunumessevideturesseradixeiusquodestessebonum,etmultaesseeiusquodestessemalum;quarePictagorasincorrelationibussuisexparteboniponebatunum,exparteveromaliplurale,utpatetin

primoeorumqueDesimpliciterente.

3.Hincvideripotestquodpeccarenichilestaliudquamprogrediabunospretoadmulta;quodquidemPsalmistavidebatdicens:“Afructufrumenti,vinietoleimultiplicatisunt”.

4.Constatigiturquodomnequodestbonumperhocestbonum:quodinunoconsistit.Etcum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsamconsistereinaliquounotanquaminpropriaradice.

5.Quequidemradixapparebit,sinaturavelratioconcordiesummatur:estenimconcordiauniformismotuspluriumvoluntatum;inquaquidemrationeapparetunitatemvoluntatum,queperuniformemmotumdaturintelligi,concordieradicemessevelipsamconcordiam.

6. Nam, sicut plures glebas diceremus ‘concordes’ propter condiscendere omnes admedium,etpluresflammasproptercoadscendereomnesadcircunferentiam,sivolontariehocfacerent;itahominesplures‘concordes’dicimusproptersimulmoverisecundumvelleadunumquodest formaliter insuisvoluntatibus, sicutqualitasuna formaliter inglebis,scilicetgravitas,etunainfiammis,scilicetlevitas.

7.Namvirtusvolitivapotentiaquedamest,sedspetiesboniapprehensiformaesteius:quequidemforma,quemadmodumetalie,unainse,multiplicatursecundummultiplicationemmaterierecipientis,utanimaetnumerusetalieformecompositionicontingentes.

8. Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sicarguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in voluntatibus; genus humanumoptime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens etquantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus,civitasetregnum,sictotumgenushumanum;ergogenushumanumoptimesehabensabunitatequeestinvoluntatibusdependet.

9.Sedhocessenonpotestnisisitvoluntasuna,dominaetregulatrixomniumaliaruminunum, cum mortalium voluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeantdirectivo,utinultimisadNicomacumdocetPhylosophus.Necistaunapotestesse,nisisitprincepsunusomnium,cuiusvoluntasdominaetregulatrixaliarumomniumessepossit.

10.Quodsiomnesconsequentiesuperioresveresunt,quodsunt,necesseestadoptimesehabere humanum genus esse inmundoMonarcham, et per consequensMonarchiam adbeneessemundi.

xvi1. Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicetillius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, velexpectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, quidiverticulumfuit totiusnostredeviationis,dispositioneshominumet temporarecolamus,noninveniemusnisisubdivoAugustomonarcha,existenteMonarchiaperfecta,mundumundiquefuissequietum.

2. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hocystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testaridignatus est; et denique Paulus “plenitudinem temporis” statum illum felicissimumappellavit.Veretempusettemporaliaquequeplenafuerunt,quianullumnostrefelicitatis

ministeriumministrovacavit.

3. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis unguescissuramprimituspassaest,etlegerepossumusetutinamnonvidere.

4. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari tenecesseestdum,belluamultorumcapitumfactum,indiversaconaris!

5. Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectumsuperioremnoncuras,necexperientievultuinferiorem,sednecaffectumdulcedinedivinesuasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: “Ecce quam bonum et quamiocundum,habitarefratresinunum”.

LIBERSECUNDUS

i1. “Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, etprincipes convenerunt in unum, adversus Dominum et adversus Cristum eius.Dirumpamusvinculaeorum,etproiciamusanobisiugumipsorum”.

2.Sicutadfaciemcausenonpertingentesnovumeffectumcomuniteradmiramur,sic,cumcausamcognoscimus,eosquisuntinadmirationerestantesquadamderisionedespicimus.Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentiafuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorumtantummodoviolentiaobtinuissearbitrabar.

3. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinamprovidentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenitdespectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cumvideampopulosvanameditantes,utipsesolebam,cuminsuperdoleamregesetprincipesinhocunicoconcordantes:utadversenturDominosuoetUnctosuo,romanoprincipi.

4.Propterquodderisive,nonsinedolorequodam,cum illoclamarepossumpropopuloglorioso,proCesare,quiproPrincipeceliclamabat:“Quarefremueruntgentes,etpopulimeditati sunt inania?Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum, adversusDominumetadversusCristumeius”.

5.Verumquianaturalisamordiuturnamessederisionemnonpatitur,sed,utsolestivusquidisiectisnebulismatutinisoriensluculenterirradiat,derisioneomissa,lucemcorrectioniseffunderemavult,addirumpendumvinculaignorantieregumatqueprincipumtalium,adostendendumgenushumanumliberumaiugoipsorum,cumProphetasanctissimomemesubsequenter hortabor subsequentia subassummens: “Dirumpamus” videlicet “vinculaeorum,etproiciamusanobisiugumipsorum”.

6.Hecequidemduofientsufficienter,sisecundampartempresentispropositiprosecutusfuero,et instantisquestionisveritatemostendero.NamperhocquodromanumInpenumde iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubemaculapublica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantienebulaeluetur,sedmortalesomnesesseseliberosaiugosicusurpantiumrecognoscent.

7.Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam

radiodivineauctoritatis:queduocumsimuladunumconcurrunt,celumet terramsimulassentirenecesseest.

8. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, adsecundamquestionemdirimendamingredior.

ii1. Postquam sufficienter, secundum quodmateria patitur, de veritate prime dubitationisinquisitumest, instatnuncdeveritatesecundeinquirere:hocestutrumromanuspopulusdeiuresibiasciveritImperiidignitatem;cuiusquideminquisitionisprincipiumestviderequesit illaveritas, inquamrationes inquisitionispresentisvelut inprincipiumpropriumreducantur.

2. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mentescilicetartificis,inorganoetinmateriaformataperartem,sicetnaturamintriplicigradupossumus intueri.Estenimnatura inmenteprimimotoris,quiDeusest;deinde incelo,tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiamexplicatur.

3. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, sicontingatpeccatuminformaartis,materietantuminputandumest,sic,cumDeusultimumperfectionis actingit et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionispatiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid inrebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preterintentionemDeinaturantisetceli;etquodquicquidestinrebusinferioribusbonum,cumab ipsamateria esse non possit, sola potentia esistente, per prius ab artifice Deo sit etsecondarioacelo,quodorganumestartisdivine,quam‘naturam’comuniterappellat.

4.Exhiisiamliquetquodius,cumsitbonum,perpriusinmenteDeiest;et,cumomnequod inmenteDeiest sitDeus, iuxta illud“Quodfactumest in ipsovitaerat”,etDeusmaxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cumvoluntasetvolituminDeositidem,sequiturulteriusquoddivinavoluntassitipsumius.

5. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divinevoluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse nonpossit,etquicquiddivinevoluntatiestconsonum,iusipsumsit.

6.Quapropterquerereutrumdeiurefactumsitaliquid,licetaliaverbasint,nichiltamenaliud queritur quam utrum factum sit secundum quodDeus vult. Hoc ergo supponatur,quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iurehabendumsit.

7.Pretereameminisseoportetquod,utPhylosophusdocetinprimisadNicomacum,nonsimiliter inomnimateria certitudoquerendaest, sed secundumquodnatura rei subiecterecipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si exmanifestissignisatquesapientumautoritatibusiusilliuspopuligloriosiqueratur.

8. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibile Dei “per ea que facta suntintellecta conspiciuntur”; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvisoccultotraditnotitiammanifestam.Necmirumsidivinavoluntaspersignaquerendaest,

cumetiamhumanaextravolentemnonaliterquampersignacernatur.

iii1.Dico igitur ad questionemquod romanus populus de iure, non usurpando,Monarcheoffitium,quod‘Imperium’dicitur,sibisupermortalesomnesascivit.

2.Quodquidemprimosicprobatur:nobilissimopopuloconvenitomnibusaliispreferri;romanuspopulusfuitnobilissimus;ergoconveniteiomnibusaliispreferri.

3.Assumptarationeprobatur:nam,cumhonorsitpremiumvirtutisetomnisprelatiosithonor,omnisprelatiovirtutis estpremium.Sedconstatquodmeritovirtutisnobilitanturhomines,virtutisvidelicetproprievelmaiorum.

4. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum inPoliticis; et iuxtaluvenalem:

nobilitasanimisolaestatqueunicavirtus.

Queduesententieadduasnobilitatesdantur:propriamscilicetetmaiorum.Ergonobilibusrationecausepremiumprelationisconveniensest.

5.Etcumpremiasintmeritismensuranda iuxta illudevangelicum“Eademmensuraquamensifueritis,remetieturvobis”,maximenobilimaximepreesseconvenit.

6.Subassumptamverotestimoniaveterumpersuadent;namdivinuspoetanosterVirgiliuspertotamEneydemgloriosissimumregemEneampatremromanipopulifuissetestaturinmemoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, inprimapartesuivoluminis,queacaptaTroyasummitexordium,contestatur.

7.Quiquideminvictissimusatquepiissimuspaterquantenobilitatisvirfuerit,nonsolumsua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunquenobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, esplicare nequirem: sed “summa sequarvestigiarerum”.

8.QuantumergoadpropriameiusnobilitatemaudiendusestPoetanosterintroducensinprimoIlioneumorantemsic:

RexeratEneasnobis,quoiustioralter

necpietatefuitnecbellomaioretarmis.

9Audiendusestideminsexto,qui,cumdeMisenomortuoloquereturquifueratHectorisministerinbelloetpostmortemHectorisEneeministrumsedederat,dicitipsumMisenum“noninferiorasecutum”,comparationemfaciensdeEneaadHectorem,quempreomnibusHomerusglorificat,utrefertPhylosophusinhiisquedemoribusfugiendisadNicomacum.

10.Quantumveroadhereditariam,quelibetparstripartitiorbistamavisquamconiugibusillum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis quiFrigiamregnaverunt,Asyeregionem;undePoetanosterintertio:

PostquamresAsyePriamiqueeverteregentem

inmeritamvisumsuperis.

11. Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima,

Electra scilicet, natamagni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium redditPoetanosterinoctavo,ubiEneasadEvandrumsicait:

Dardanusyliaceprimuspaterurbisetauctor,

Electra,utGraiperhibent,Athlantidecretus,

advehiturTeucros:ElectrammaximusAthlas

edidit,ethereoshumeroquisustinetorbes.

12.QuodautemDardanusabEuropaoriginemduxerit,nosterVatesintertiocantatdicens:

Estlocus,HesperiamGraicognominedicunt,

terraantiqua,potensarmisatqueubereglebe.

Oenotricoluereviri;nuncfamaminores

Ytaliamdixisseducisdenominegentem:

heenobispropriesedes,hincDardanusortus.

13QuodveroAthlasdeAffricafuerit,monsinillasuonominedictusesttestis,quemesseinAffricadicitOrosiusinsuamundidescriptionesie:“UltimusautemfiniseiusestmonsAthlasetinsulequasFortunatasvocant”;‘eius’,idestAffrice,quiadeipsaloquebatur.

14 Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima nanque coniunx Creusa,Priami regis filia, deAsya fuit, ut superiushaberipotestper eaquedicta sunt.Etquodfuerit coniunx testimoniumperhibet noster Poeta in tertio, ubiAndromache deAscaniofilioEneamgenitoreminterrogatsic:

QuidpuerAscanius?superatneetvescituraura,

quemtibiiamTroyapeperitfumanteCreusa?

15SecundaDidofuit,reginaetmaterCartaginensiuminAffrica;etquodfueritconiunx,Idemnostervaticinaturinquarto;inquitenimdeDidone:

NeciamfurtivumDidomeditaturamorem:

coniugiumvocat;hocpretexitnomineculpam.

16TertiaLaviniafuit,AlbanorumRomanorumquemater,regisLatinifiliapariteretheres,si verumest testimoniumnostriPoete inultimo,ubiTurnumvictum introducit orantemsuppliciteradEneamsic:

Vicisti,etvictumtenderepalmas

Ausoniividere:tuaestLaviniaconiunx.

17QueultimauxordeYtaliafuit,Europeregionenobilissima.Hiisitaqueadevidentiamsubassumpte prenotatis cui non satis persuasum est romani populi patrem, et perconsequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo dupliciconcursusanguinisaqualibetmundiparteinunumvirumpredestinatiodivinalatebit?

iv1. Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo

volitum;etperconsequensdeiurefit.Etquodistasitverapatetquia,sicutdicitThomasin tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniterinstitutumdivinitusfit.2.UndeipseprobatsoliDeocompeteremiraculaoperari:quodautoritateMoysiroboraturubi,cumventumestadsciniphes,magiPharaonisnaturalibusprincipiisartificioseutentesetibideficientesdixerunt:“DigitusDeiesthic”.

3. Si ergo miraculum est immediata operatio Primi absque cooperatione secundorumagentium – ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter – cum in favoremalicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquambeneplacitumsibiprovisum.

4. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad suiperfectionemmiraculorumsuffragioestadiutum;ergoaDeovolitum;etperconsequensdeiurefuitetest.

5. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustriumautorum testimoniis comprobatur.NamsubNumaPompilio, secundoRomanorum rege,rituGentiliumsacrificante,anciledeceloinurbemDeoelectamdelapsumfuisseLiviusinprimapartetestatur.

6. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quamLybiapatitur,ibidescribens;aitenim:

Sicillaprofecto

sacrificocecidereNume,quelectaiuventus

patritiacervicemovet;spoliaverathauster,

autboreaspopulosancilianostraferentes.

7. Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confusi Capitolium furtimsubirent,quodsolumrestabatadultimuminteritumromaninominis,anseremibinonantevisumcecinisseGallosadesseatquecustodesaddefensandumCapitoliumexcitasseLiviusetmultiscriptoresillustresconcorditercontestantur.

8.CuiusreimemorfuitPoetanostercumclipeumEneedescriberetinoctavo;canitenimsic:

InsummocustosTarpeieManliusarcis

stabatprotemplo,etCapitoliacelsatenebat,

Romuleoquerecenshorrebatregiaculmo.

Atquehicauratisvolitansargenteusanser

porticibusGallosinlimineadessecanebat.

9 At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut ad finalem romane reideletionem non restaret nisi Penorum insultus ad urbem, subita et intolerabili grandineperturbantevictoresvictoriamsequinonpotuisseLivius inBellopunico inter aliagestaconscribit.

10. Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque captiva, in obsidionePorsenne,abruptisvinculis,miroDeiauxilioadiuta,transnavitTyberim,sicutonmesferescriberomanereiadgloriamipsiuscommemorant?

11. Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis pulcritudine ab ecternoprovidit, ut qui visibilis erat miracula pro invisibilibus ostensurus, idem invisibilis provisibilibusillaostenderet.

v1. Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque itasequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, queservatahominumservatsotietatem,etcorruptacorrumpit–namillaDigestorumdescriptionondicitquodquidestiuris,seddescribitilludpernotitiamutendiillo–;

2.siergodefinitioistabene‘quidest’et‘quare’comprehendit,etcuiuslibetsotietatisfinisest comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; etinpossibileestiusesse,bonumcomunenonintendens.PropterquodbeneTulliusinPrimarethorica:semper–inquit–adutilitatemreipublicelegesinterpretandesunt.

3.Quodsiadutilitatemeorumquisuntsublegelegesdirectenonsunt,legesnominesolosunt, reautemlegesessenonpossunt: legesenimoportethominesdevinciread invicempropterComunemutilitatem.PropterquodbeneSenecadelegecuminlibroDequatuorvirtutibus,“legemvinculum”dicat“humanesotietatis”.

4. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergoRomanibonumreipubliceintenderunt,verumeritdicerefinemiurisintendisse.

5. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbemterrarum,gestasuadeclarant,inquibus,omnicupiditatesummotaquereipublicesemperadversaest,etuniversalipacecumlibertatedilecta,populusillesanctuspiusetgloriosuspropria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret.Underecteilludscriptumest:“RomanumimperiumdeFontenasciturpietatis”.

6. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extraintendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectammateriam–utiamdictumest–satisinhoclocohabebimus,sideintentionepopuliromanisignaindubitabiliatamincollegiisquaminsingularibuspersonisostendantur.

7. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati essevidentur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: “Quandiu” inquit“imperiumreipublicebeneficiistenebatur,noniniuriis,bellaautprosotiisautdeimperiogerebantur,exituserantbellorumautmitesautnecessaria;regum,populorumetnationumportus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus inperatoresque in ea remaxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent.Itaqueillud‘patrocinium’orbisterrarumpotiusquam‘imperium’poteratnominari”.HecCicero.

8.Depersonisautemsingularibuscompendioseprogrediar.Nunquidnonbonumcomuneintendissedicendisuntquisudore,quipaupertate,quiexilio,qui filiorumorbatione,quiamissionemembrorum,quideniqueanimarumoblationebonumpublicumexaugereconati

sunt?

9.NonneCincinnatusillesanctumnobisreliquitexemplumliberedeponendodignitateminterminocum,assumptusabaratro,dictatorfactusest,utLiviusrefert,etpostvictoriam,post triumphum,sceptro inperatoriorestitutoconsulibus,sudaturuspostbovesadstivamliberereversusest?

10. Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorumdisceptans huius beneficii memor fuit: “Itaque” inquit “et maiores nostri ab aratroduxeruntCincinnatumillum,utdictatoresset”.

11.NonneFabritiusaltumnobisdeditexemplumavaritieresistendicum,pauperexistens,profidequareipublice tenebaturaurigrandepondusoblatumderisit,acderisum,verbasibiconvenientiafundens,despexitetrefutavit?HuiusetiammemoriamconfirmavitPoetanosterinsextocumcaneret:

parvoquepotentem

Fabritium.

12. Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplarCamillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavitobsessam,spoliaetiamromanaRomerestituit,universopopuloreclamante,aburbesanctadiscessit,necantereversusestquamsibirepatriandilicentiadeauctoritatesenatusallataest?EthuncmagnanimumPoetacommendatinsextocumdicit:

referentemsignaCamillum.

13. Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primusedocuit,quemLiviusdicit,consulemexistentem,propriosfilioscumhostibusconspirantesmortidedisse?CuiusgloriarenovaturinsextoPoetenostrideipsocanentis:

natosquepaternovabellamoventes

adpenampulcraprolibertatevocavit.

14 Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennaminvasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret,suamadhuc,cremariaspiciebat?QuodetiamLiviusadmiraturtestificando.

15. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotasanimas posuerunt, utLivius, non quantum est dignum, sed quantumpotest glorificandorenarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutorisMarciCatonis.Quorumalteriprosalutepatriemortis tenebrasnonhorruerunt;alter,utmundolibertatisamoresaccenderet,quantilibertasessetostenditdumevitaliberdecederemaluitquamsinelibertatemanereinilla.

16.HorumomniumnomenegregiumvoceTulliirecalescit.InhiisqueDefinebonoruminquitenimTulliushocdeDeciis:“PubliusDeciusprincepsineafamiliaconsul,cumsedevoveret,etequoadmissoinmediamaciemLatinorumirruebat,aliquiddevoluptatibussuis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum,eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus voluptatem petendam putat?Quodquidemeius factum,nisiesset iure laudatum,nonessetymitatusquartoconsulatu

suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset inpreliosequeecontinentigeneretertiamvictimamreipublicetribuisset”.

17.InhiisveroqueDeoffitiisdeCatonedicebat:“Nonenimalia incausaMarcusCatofuit,aliaceteriquiseinAffricaCesaritradiderunt.Atqueceterisforsanvitiodatumessetsi se interemissent,proptereaquod levior eorumvita etmores fuerunt faciliores;Catonivero cum incredibilem natura tribuisset gravitatem, eamque perpetua constantiaroborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum eipotiusquamtyrampnivultusaspiciendusfuit”.

18. Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publiceintendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbembonumpublicumintendit.

19.Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur;romanuspopulussubiciendosibiorbemfinemiurisintendit,utmanifestepersuperiorainisto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hocfecit,etperconsequensdeiuresibiascivitImperiidignitatem.

20.Queconclusioutexomnibusmanifestisillatasit,manifestandumesthocquoddicitur:quodquicunquefinemiurisintenditcumiuregraditur.Adcuiusevidentiamadvertendumquodquelibet resestpropteraliquemfinem;aliteressetotiosa,quodessenonpotest,utsuperiusdicebatur.

21.Et quemadmodumomnis res est adproprium finem, sic omnis finis propriamhabetremcuiusestfinis;undeinpossibileestaliquaduoperseloquendo,inquantumduo,finemeundemintendere:sequereturenimideminconveniens,quodalterumscilicetessetfrustra.

22.Cumergoiurisfinisquidamsit–utiamdeclaratumest–necesseestfineillopositoiusponi,cumsitpropriusetperseiuriseffectus.Etcuminomniconsequentiainpossibilesit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patetconstruendoetdestruendo,inpossibileestiurisfinemquereresineiure,cumquelibetresadpropriumfinemsehabeatvelutconsequensadantecedens:naminpossibileestbonamvaletudinemmembrorumactingeresinesanitate.

23. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iureintendere;necvaletinstantiaquedeverbisPhylosophi‘eubuliam’pertractantiselicisolet.DicitenimPhylosophus:“Sedethocfalsosillogismosortiri:quodquidemoportetsortiri;perquodautemnon,sedfalsummediumterminumesse”.

24.Namsi ex falsisverumquodammodoconcluditur, hoc est per accidens, inquantumilludveruminportaturpervocesillationis;perseenimverumnunquamsequiturexfalsis,signatamenveribenesecunturexsignisquesuntsignafalsi.

25.Sicet inoperabilibus:namlicetfurdefurtosubveniatpauperi,nontamenelimosinadicendaest, sedest actioquedamque, sidepropria substantia fieret, elimosine formamhaberet.

26.Similiterestdefineiuris:quiasialiquid,utfinisipsiusiuris,absqueiureobtineretur,ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito estelimosina;etsic,cuminpropositionedicaturdefineiurisexistente,nontantumapparente,instantianullaest.Patetigiturquodquerebatur.

vi1.Etilludquodnaturaordinavit,deiureservatur:naturaeniminprovidendonondeficitabhominisprovidentia,quiasideficeret,effectussuperaretcausaminbonitate:quodestinpossibile.

2.Sednosvidemusquodincollegiisinstituendisnonsolumordocollegarumadinvicemconsideraturab instituente, sedetiamfacultasadoffitiaexercenda:quodestconsiderareterminumiurisincollegiovelinordine;nonenimiusextenditurultraposse.Ergoabhacprovidentianaturanondeficitinsuisordinatis.

3. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, quirespectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordonaturalis in rebus absque iure servarinonpossit, cum inseparabiliter iuris fundamentumordinisitannexum:necesseigiturestordinemdeiureservari.

4.Romanuspopulusadimperandumordinatusfuitanatura;ethocsicdeclaratur:sicutilledeficeretabartisperfectionequifinalemformamtantumintenderet,mediaveroperqueadformam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divinesimilitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nullaperfectionedeficitcumsitopusdivineintelligentie:ergomediaomniaintendit,perqueadultimumsueintentionisdevenitur.

5. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem natureuniversalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene PhylosophusnaturamsemperagerepropterfineminsecundoDenaturaliaudituprobat.

6.Etquiaadhuncfinemnaturapertingerenonpotestperunumhominem,cummultesintoperationesnecessarie ad ipsum,quemultitudinem requirunt inoperantibus,necesseestnaturamproducerehominummultitudinemaddiversasoperationesordinatorum:adquodmultum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes etproprietates.

7.Propterquodvidemusquodquidamnonsolumsingulareshomines,quinetiampopuli,aptinatisuntadprincipari,quidamaliiadsubiciatqueministrare,utPhylosophusastruitinhiisqueDePoliticis:et talibus,ut ipsedicit,nonsolumregiestexpediens,sedetiamiustum,etiamsiadhoccogantur.

8.Quesiitasehabent,nondubiumestquinnaturalocumetgentemdisposueritinmundoad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autemfuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis estmanifestumquodfueritRoma,etciveseiussivepopulus.

9. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens AnchisempremonentemEneamRomanorumpatremsic:

Excudentaltispirantiamolliusera,

credoequidem;vivosducentdemarmorevultus,

orabuntcausasmelius,celiquemeatus

describentradio,etsurgentiasideradicent:

turegereimperiopopulos,Romane,memento.

Heetibieruntartes,paciqueinponeremorem,

parceresubiectisetdebellaresuperbos.

10. Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem adMercuriumdeEnealoquentemistomodo:

Nonillumnobisgenitrixpulcerrimatalem

promisit,Graiumqueideobisvindicatarmis;

sedforequigravidamimperiisbelloquefrementem

Ytaliamregeret.

11. Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit adimperandum:ergoromanuspopulussubiciendosibiorbemdeiureadImperiumvenit.

x

vii1.Adbene quoquevenandumveritatemquesiti scire oportet quoddivinum iudicium inrebusquandoquehominibusestmanifestum,quandoqueoccultum.

2.Etmanifestumpotestessedupliciter:rationescilicetetfide.NamquedamiudiciaDeisuntadquehumanaratiopropriispedibuspertingerepotest,sicutadhoc:quodhomoprosalutepatrieseipsumexponat;namsiparsdebetseexponereprosalutetotius,cumhomositparsquedamcivitatis,utperPhylosophumpatetinsuisPoliticis,homopropatriadebetexponereseipsum,tanquamminusbonumpromeliori.

3. Unde Phylosophus ad Nicomacum: “Amabile quidem enim et uni soli, melius etdivinius vero genti et civitati”. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in suarectitudinenonsequereturnatureintentionem:quodestinpossibile.

4.QuedametiamiudiciaDeisunt,adqueetsihumanaratioexpropriispertingerenequit,elevatur tamenad illacumadiutorio fideieorumque inSacrisLicterisnobisdicta sunt,sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus etsecundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, datoquodnunquamaliquiddeCristoaudiverit.

5. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest.Scriptum est enim adHebreos: “Inpossibile est sine fide placere Deo”; et in Levitico:“HomoquilibetdedomoIsrael,quioccideritbovemautovemautcapram incastrisvelextra castra et non obtulerit ad hostium tabemaculi oblationemDomino, sanguinis reuserit”.

6.HostiumtabemaculiCristumfigurat,quiesthostiumconclavisecterni,utexevangelioelicipotest:occisioanimaliumoperationeshumanas.

7. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec legeScripture,seddegratiaspetialiquandoquepertingit;quodfitpluribusmodis:quandoquesinplicirevelatione,quandoquerevelationedisceptationequadammediante.

8. Sinplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Deidupliciter:autexpresse,autpersignum;expresse,sicutrevelatumfuit iudiciumSamuelicontraSaulem;persignum,sicutPharaonirevelatumfuitpersignaquodDeusiudicaveratde liberatione filiorum Israel. Oratione inpetrante, quod sciebant qui dicebant secundoParalipomenon:“Cumignoramusquidageredebeamus,hocsolumhabemusresidui:quodoculosnostrosadTedirigamus”.

9.Disceptationeveromediantedupliciter:autsorte,autcertamine;‘certare’etenimabeoquod est ‘certum facere’ dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelaturhominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine verodupliciterDei iudiciumaperitur:velexcollisionevirium,sicut fitperduellumpugilum,qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalereconantium,sicutfitperpugnamathletarumcurrentiumadbravium.

10.PrimushorummodorumapudGentilesfiguratusfuitinilloduelloHerculisetAnthei,cuiusLucanusmeminit inquartoFarsalieetOvidius innonoDererumtransmutatione;secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerumtransmutatione.

11.Similiteretlaterenondebetquoniaminhiisduobusdecertandigeneribusitasehabetres,utinalterosineiniuriadecertantesinpediresepossint,putaduelliones,inalteroveronon;nonenimathlete inpedimento in alterutrumutidebent,quamvisPoetanoster alitersensissevideturinquinto,cumfecitremunerariEurialum.

12. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippisequens; ait enim sic: “Scite Crisippus, ut multa: ‘qui stadium’ inquit ‘currit, eniti etcontendere debet quam maxime possit ut vincat; supplantare eum quicum certet nullomododebet’”.

13. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum acciperepossumus: scilicet a disceptatione athletarumunam, et a disceptationepugilumalteram;quasquidemprosequarinsequentibusetinmediatiscapitulis.

viii1. Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperiomundi prevaluit, de divinoiudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quamdiremptioparticularis,etinparticularibuslitigiisquibusdamperathletasdivinumiudiciumpostulamusiuxtaiamtritumproverbium“CuiDeusconcedit,benedicatetPetrus”,nullumdubium est quin prevalentia in athletis pro imperiomundi certantibus Dei iudicium sitsecuta.

2. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod eritmanifestum–siconsideranturathlete–siconsidereturetbraviumsivemeta.Braviumsivemeta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim ‘Imperium’ dicimus. Sed hoc nullicontigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metamcertaminis,utstatimpatebit.

3.Primusnanqueinmortalibus,quiadhocbraviumanelavit,NinusfuitAssiriorumrex:qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosiusrefert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen

occidentalesmundiparteseisunquamsubiectefuerunt.

4.HorumamborumOvidiusmemoriamfecitinquarto,ubidicitinPiramo:

CoctilibusmuriscinxisseSemiramisurbem

etinfra:

ConveniantadbustaNinilateantquesubumbra.

5. Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atqueseptentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiampartemorbisobtinuit;quinymoaScithisinterquasiathlotetasetterminumabinceptosuotemerarioestaversus.

6. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioqueBabilonisadPersastranslato,necadhucpartesoccidentalesexpertus,subTamiridereginaScitharumvitamsimuletintentionemdeposuit.

7. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentiam moltitudinemunduminvasit,cumtantapotentia,uttransitummarisAsyamabEuropadirimentisinterSextonetAbidonpontesuperaverit.CuiusoperisadmirabilisLucanusinsecundoFarsaliememorfuit;canitenimibisic:

TalisfamacanittumidumsuperequoraXerxem

construxissevias.

Ettandem,miserabiliterabinceptorepulsus,adbraviumpervenirenonpotuit.

8. Preter istos et post, Alexander rexMacedomaxime omnium ad palmamMonarchiepropinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum anteRomanorumresponsionem,utLiviusnarrat,inmedioquasicursucollapsusest.

9.DecuiusetiamsepulturaibidemexistenteLucanusinoctavo,invehensinPtolomeumregemEgipti,testimoniumredditdicens:

UltimaLageestirpisperituraqueproles

degener,incestesceptriscessuresororis,

cumtibisacratoMacedoserveturinantro.

10. “O altitudo divitiarum et scientie et sapientie Dei”, quis hic te non obstupescerepoterit?NamconantemAlexandrumprepedire in cursu coathletam romanum tu, ne suatemeritasprodiretulterius,decertaminerapuisti.

11. Sed quodRomapalmam tanti bravii sit adepta,multis comprobatur testimoniis.AitenimPoetanosterinprimo:

CertehincRomanosolimvolventibusarmis

hincforeductores,revocatoasanguineTeucri,

quimare,quiterrasomniditionetenerent.

12.EtLucanusinprimo:

Dividiturferroregnumpopuliquepotentis

quemare,queterras,quetotumpossidetorbem

noncepitFortunaduos.

13.EtBoetiusinsecundo,cumdeRomanorumprincipeloqueretur,sicinquit:

Hictamensceptropopulosregebat,

quosvidetcondensradiossubundas

Phebusextremoveniensabortu,

quospremuntseptemgeliditriones,

quosnothussiccoviolentasestu

torret,ardentesrecoquensarenas.

14HocetiamtestimoniumperhibetscribaCristiLucas,quiomniaveradicit,inillapartesuieloquii:“ExivitedictumaCesareAugusto,utdescribereturuniversusorbis”;inquibusverbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligerepossumus.

15.Exquibusomnibusmanifestumestquodromanuspopuluscunctisathletizantibusproimperiomundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divinoiudicioobtinuit;quodestdeiureobtinuisse.

ix1.Etquodperduellumacquiritur,deiureacquiritur.Namubicunquehumanumiudiciumdeficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, neiustitiaderelictaremaneatrecurrendumestadIllumquitantumeamdilexitut,quodipsaexigebat,depropriosanguineipsemoriendosupplevit;undepsalmus:“IustusDominusetiustitiasdilexit”.

2. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zeloiustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudiciumpostulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa,‘duellum’appellamus.

3.Sedsempercavendumestut,quemadmodumin rebusbellicispriusomnia temptandasunt per disceptationemquandamet ultimumper preliumdimicandumest, utTullius etVegetiusconcorditerprecipiunt,hicinRemilitari, illeveroinOffitiis;etquemadmodumin cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimorecurrendum; sic, – omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hocremediumultimoquadamiustitienecessitatecoactirecurramus.

4. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quodsuperius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuniassensuagonisteseuduellionespalestramingrediantur.EtpropterhocbeneTullius,cumdehacmateriatangeret;inquiebatenim:.“SedbellaquibusImperiicoronapropositaest,minusacerbegerendasunt”.

5.Quodsiformaliaduelliservatasunt,aliterenimduellumnonesset,iustitienecessitate

decomuniassensucongregatipropterzelumiustitienonneinnomineDeicongregatisunt?Etsisic,nonneDeusinmedioillorumest,cumipseinevangelionobishocpromictat?6. Et siDeus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse intantum diligit, quantum superius prenotatur? Et si iustitia in duello succumbere nequit,nonnedeiureacquiriturquodperduellumacquiritur?

7.HancveritatemetiamGentilesantetubamevangelicamcognoscebant,cumiudiciumafortunaduelliquerebant.

8.UndebenePirrus ille, tammoribusEacidarumquam sanguine generosus, cum legatiRomanorumproredimendiscaptivisadillummissifuerunt,respondit:

Necmiaurumposco,necmipretiumdederitis;

noncauponantesbelltim,sedbelligerantes,

ferro,nonauro,vitamcemamusutrique.

VosnevelitanmeregnareHera,quidveferatsors,

virtuteexperiamur.

Quorumvirtutibellifortunapepercit,

eorundemmelibertatiparcerecertumest.

Donoducite.

Hic Pirrus ‘Heram’ vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos ‘divinamprovidentiam’appellamus.

9.Undecaveantpugilesnepretiumconstituantsibicausam;quianontuncduellum,sedforumsanguinisetiustitiedicendumesset;nectuncarbiterDeusadessecredatur,sedilleantiquusHostisquilitigiifueratpersuasor.

10. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, inhostiopalestre anteoculosPirrum,quipro imperiodecertando sic aurumdespiciebat utdictumest.

11. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, pervictoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent,refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quasDeusconfortatinferioresinpugilesuspicari.

12. Iam satismanifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanuspopulus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. Inquibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibusImperiiromanidiudicandumeratperduellumessediscussum.

13.NamdeprimocumdesedepatrisEnee,quiprimuspaterhuiuspopulifuit,vertereturlitigium, Turno Rotulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu adultimum,propterdivinumbeneplacituminquirendum,intersesolumdimicatumest,utinultimisEneydoscanitur.

14.InquoquidemagonetantavictorisEneeclementiafuit,utnisibalteus,quemTurnus

Pallantiaseoccisodetraxerat,patuisset,victovictorsimulvitamcondonassetetpacem,utultimacarminanostriPoetetestantur.

15.CumqueduopopuliexipsatroyanaradiceinYtaliagerminassent,romanusvidelicetetalbanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitateprincipandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensupartium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidemCuriatios fratres inde in conspectu regum et populorum altrinsecus expectantiumdecertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palmavictoriesubHostilioregecessitRomanis.EthocdiligenterLiviusinprimapartecontexit,cuiusOrosiusetiamcontestatur.

16.Deindecumfinitimis,omni iurebelliservato,cumSabinis,cumSamnitibus, licet inmultitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Liviusnarrat: inquoquidemmododecertandicumSaninitibusferefortunam,utdicam, inceptipenituit.

17.EthocLucanusinsecundoadexemplumreducitsic:

AutCollinatulitstratasquotportacatervas

tunccumpenecaputmundirerumquepotestas

mutavittranslatalocum,romanaqueSamnis

ultraCaudinassperavitvulnerafurcas.

18.PostquamveroYtalorumlitigiasedatafuerunt,etcumGreciscumquePenisnondumpro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio proRomanis, Pirro proGrecis, de imperii gloria inmilitiemultitudine decertantibus,Romaobtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellumgerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptorestestificariconantur.

19. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosumpopulum coronam orbis totius esse lucratum? Vere dicere potuit homo romanus quodquidemApostolusadTimotheum“Repositaestmichicorona iustitie”; ‘reposita’, scilicetinDeiprovidentiaecterna.

20. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis undehumana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium etiudiciumexhiberecontenti.

21.EtiammanifestumestquodromanuspopulusperduellumacquisivitImperium:ergodeiureacquisivit;quodestprincipaleproposituminlibropresenti.

x1. Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiisinnituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maximeenim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fideicristianesedicunt;necmisereteospauperumCristi,quibusnonsolumdefraudatiofit inecclesiarum proventibus, quinymo patrimonio ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur

Ecclesiadum,simulandoiustitiam,executoremiustitienonadmittunt.

2. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorumpatrimonio sunt Ecclesie facultates, inde subveniatur, nec ab offerente Imperio cumgratitudineteneantur.

3.Redeuntundevenerunt:veneruntbene,redeuntmale,quiabenedata,etmalepossessasunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietatespropinquorumsuorumexaugeantur?Sedforsanmeliusestpropositumprosequi,etsubpiosilentioSalvatorisnostriexpectaresuccursum.

4. Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasitiniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est verum. Inferuntenimsecontradictoriainvicemacontrariosensu.

5.Falsitatemconsequentisadfidelesestenderenonoportet:namsifidelisquisest,falsumhocesseconceditetsinonconcedit,fidelisnonest,etsifidelisnonest,adeumratioistanonqueritur.

6.Consequentiamsicostendo:quicunquealiquodedictumexelectioneprosequitur, illudesse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, utPhylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermoneapprobaret.SedCristus,utscribaeiusLucastestatur,subedictoromaneauctoritatisnascivoluitdeVirgineMatre,utinillasingularigenerishumanidescriptionefiliusDei,homofactus,homoconscriberetur:quodfuitilludprosequi.

7.EtfortesanctiusestarbitraridivinitusilludexivisseperCesarem,utquitantatemporafueratexpectatusinsotietatemortalium,cummortalibusipseseconsignaret.

8. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum operepersuasit.Etcumadiusteedicereiurisdictiosequatur,necesseestutqui iustumedictumpersuasitiurisdictionemetiampersuaserit:quesideiurenonerat,iniustaerat.

9.Etnotandumquodargumentumsumptumaddestructionemconsequentis, licetdesuaforma per aliquem locum teneat, tamen vim suam per secundam figuram ostendit, sireducatursicutargumentumapositioneantecedentisperprimam.

10.Reduciturenimsic:omneiniustumpersuadeturiniuste;Cristusnonpersuasitiniuste:ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: onme iniustum persuadeturiniuste;Cristuspersuasitquoddaminiustum:ergopersuasitiniuste.

xi1.EtsiromanumImperiumdeiurenonfuit,peccatumAdeinCristononfuitpunitum,hocautemestfalsum:ergocontradictoriumeiusexquosequiturestverum.

2. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatoresessemus,dicenteApostolo“Sicutperunumhomineminhuncmundumpeccatumintravitetperpeccatummors,itainomneshominesmors,inquoomnespeccaverunt”;sideillopeccatonon fuisset satisfactumpermortemCristi, adhucessemus filii irenatura,naturascilicetdepravata.

3.Sedhocnonest,cumdicatApostolusadEphesiosloquensdePatre:“Quipredestinavit

nosinadoptionemfiliorumperIesumCristuminipsum,secundumpropositumvoluntatissue, in laudem,etgloriamgratie sue, inquagratificavitnos indilectoFilio suo, inquohabemusredemptionempersanguinemeius, remissionempeccatorumsecundumdivitiasglorie sue que superhabundavit in nobis”; cum etiam Cristus ipse, in se punitionempatiens,dicat in Iohanne:“Consummatumest”;namubiconsummatumest,nichil restatagendum.4. Propter convenientiam sciendum quod ‘punitio’ non est simpliciter ‘pena iniuriaminferenti’,sed‘penainflictainiuriaminferentiabhabenteiurisdictionempuniendi’;unde,nisiabordinarioiudicepenainflictasit,‘punitio’nonest,sedpotius‘iniuria’estdicenda.UndedicebatilleMoysi:“Quisconstituitteiudicemsupernos?”.

5.SiergosubordinarioiudiceCristuspassusnonfuisset,illapenapunitiononfuisset.Etiudexordinariusessenonpoteratnisisupratotumhumanumgenusiurisdictionemhabens,cumtotumhumanumgenusincarneillaCristiportantisdoloresnostros,utaitPropheta,puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus,iurisdictionemnonhabuisset,nisiromanumImperiumdeiurefuisset.

6.Hinc est quodHerodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut etCayphas cumverumdixitdecelestidecreto,CristumPilato remisitad iudicandumutLucas inevangeliosuotradit.EratenimHerodesnonvicemTyberiigerenssubsignoaquilevelsubsignosenatus,sedrexregnosingolariordinatusabeoetsubsignoregnisibicommissigubernans.

7. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cumvideant sponsumCristum illud sic in utroque termino suemilitie comprobasse. Et iamsufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperiumascivisse.

8.Ofelicempopulum,oAusoniamtegloriosam,sivelnunquaminfirmatorilleImperiituinatusfuisset,velnunquamsuapiaintentioipsumfefellisset!

LIBERTERTIUS

i1. “Conclusit ora leonum, et nonnocueruntmichi: quia corameo iustitia inventa est inme”. In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materiapateretur,inquirere;dequarumduabusprimisinsuperioribuslibris,utcredo,sufficienterperactumest.

2.Nuncautemdetertiarestatagendum:cuiusquidemveritas,quiasineruborealiquorumemergerenequit,forsitanalicuiusindignationisinmecausaerit.

3. Sed quia de trono immutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvamProverbiorum ingrediensmeditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nosdocet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet;assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeusdefensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calorecarbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie,gignasiumpresensingrediar,etinbrachioIlliusquinosdepotestatetenebrarumliberavitinsanguinesuoimpiumatquemendacemdepalestra,spectantemundo,eiciam.

4.Quid timeam, cumSpiritus Patri et Filio coecternus aiat per osDavid: “Inmemoriaecternaeritiustus,abauditionemalanontimebit”?

5.Questioigiturpresens,dequainquisitiofuturaest,interduoluminariamagnaversatur:romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritasMonarche romani, qui de iure Monarcha munii est, ut in secundo libro probatum est,inmediateaDeodependeatanabaliquoDeivicariovelministro,quemPetrisuccessoremintelligo,quivereclavigerestregnicelorum.

ii1. Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquodprincipium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur;nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principiumsolumassummendorummediorumsitradix?

2. Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentionirepugnatDeusnolit.Namsihocverumnonesset,contradictoriumeiusnonessetfalsum,quodest:Deumnonnollequodnatureintentionirepugnat.

3.Etsihocnonfalsum,neceaquesecunturadipsum;impossibileenimestinnecessariisconsequentiisfalsumesseconsequensantecedentenonfalsoexistente.

4.Sedadnonnollealterumduorumsequiturdenecessitate:autvelleautnonvelle;sicutadnonodirenecessariosequiturautamareautnonamare;nonenimnonamareestodire,necnonvelleestnolle,utdesepatet.Quesifalsanonsunt,istanoneritfalsa:‘Deusvultquodnonvult’;cuiusfalsitasnonhabetsuperiorem.

5.Quodautemverumsitquoddicitursicdeclaro:manifestumestquodDeusfinemnaturevult,alitercelumotiosemoveret;quoddicendumnonest.SiDeusvellet impedimentumfinis,velletetiamfinemimpedimenti,aliteretiamotiosevellet;etcumfinisimpedimentisitnonessereiimpedite,sequereturDeumvellenonessefinemnature,quemdiciturvelleesse.

6.SienimDeusnonvelletimpedimentumfinis,proutnonvelletsequereturadnonvellenichildeimpedimentocurare,siveessetsivenonesset;sedquiimpedimentumnoncurat,remquepotestimpedirinoncurat,etperconsequensnonhabetinvoluntate;etquodquisnonhabetinvoluntate,nonvult.

7.Propterquodsifinisnatureimpediripotest–quodpotest–denecessitatesequiturquodDeus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicetDeumvelle quod nonvult.Verissimumigiturestilludprincipiumexcuiuscontradictoriotamabsurdasecuntur.

iii1. In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magismanifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuitsecunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat:multa etenimignoramusdequibusnonlitigamus.

2.Nam geometra circuli quadraturam ignorat non tamen de ipsa litigat; theologus veronumerum angelorum ignorat; non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem

Scitharumignorat,nonpropterhocdeipsorumcivilitatecontendit.

3.Huiusquidemtertiequestionisveritastantumhabetlitigium,ut,quemadmoduminaliisignorantiasoletessecausalitigii,sicethiclitigiumcausaignorantiesitmagis.

4. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut,maleaffecti, lumine rationispostposito, affectuquasi ceci trahanturetpertinaciter suamdenegentcecitatem.

5.Undefitpersepequodnonsolumfalsitaspatrociniumhabeat,sed–utplerique–desuisterminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichilintelliguntur:etsicprovocantquosdamadiram,quosdamaddedignationem,nonnullosadrisum.

6.Igiturcontraveritatemquequeriturtriahominumgeneramaximecolluctantur.

7.SummusnanquePontifex,domininostriIesuCristivicariusetPetrisuccessor,cuinonquicquidCristo sed quicquidPetro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregumcristianorumpastores,etaliiquoscredozelosolomatrisEcclesiepromoveri,veritatiquamostensurussumdezeloforsan–utdixi–nondesuperbiacontradicunt.

8.Quidamveroalii,quorumobstinatacupiditaslumenrationisextinxit–etdumexpatredyabolosunt,Ecclesiesefiliosessedicunt–nonsoluminhacquestionelitigiummovent,sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huiusprincipiainpudenternegarent.

9.Suntetiamtertii–quosdecretalistasvocant–qui,theologieacphylosophiecuiuslibetinsciietexpertes,suisdecretalibus–quasprofectovenerandasexistimo–totaintentioneinnixi,deillarumprevalentia–credo–sperantes,Imperioderogant.

10.Necmirum,cum iamaudiverimquendamde illisdicentemetprocaciter asserentemtraditionesEcclesie fidei fundamentum: quodquidemnefas de oppinionemortalium illisummoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sivepresentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitatearserunt,etardenteseicoheredesfactosessemundusnondubitat.

11.Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendumquod quedamscripturaestanteEcclesiam,quedamcumEcclesia,quedampostEcclesiam.

12. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod “in ecternummandatum est” ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum:“Trahemepostte”.

13.CumEcclesiaverosuntvenerandaillaconciliaprincipaliaquibusCristuminterfuissenemofidelisdubitat,cumhabeamusipsumdixissediscipulisascensurumincelum“Ecceego vobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi”, ut Matheustestatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sanctoadiutosquidubitat,fructuseorumvelomninononviditvel,sividit,minimedegustavit.

14. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas ‘decretales’ dicunt: que quidem etsiauctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas essedubitandumnonest,cumCristussacerdotesobiurgaveritdecontrario.

15.Cumeniminterrogassent:“Quarediscipulituitraditionemseniorumtransgrediuntur?”–negligebantenimmanuumlotionem–Cristuseis,Matheotestante,respondit:“Quareetvos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram?”. In quo satis innuittraditionempostponendam.

16.QuodsitraditionesEcclesiepostEcclesiamsunt,utdeclaratumest,necesseestutnonEcclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solastraditioneshabentesabhoc–utdicebatur–gignasioexcludendisunt:oportetenim,hancveritatemvenantes,exhiisexquibusEcclesiemanatauctoritasinvestigandoprocedere.

17.Hiisitaquesicexclusis,excludendisuntaliiqui,corvorumplumisoperti,ovesalbasingregeDominiseiactant.Hiisuntimpietatisfiliiqui,utflagitiasuaexequipossint,matremprostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratioquereretur,cumsuacupiditatedetentiprincipianonviderent?

18.Quaproptercumsolisconcertatiorestatqui,aliqualizeloergamatremEcclesiamducti,ipsamquequeriturveritatemignorant:cumquibusillareverentiafretusquampiusfiliusdebetpatri,quampiusfiliusmatri,piusinCristum,piusinEcclesiam,piusinpastorem,piusinomnescristianamreligionemprofitentes,prosaluteveritatisinhoclibrocertamenincipio.

iv1. Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii abauctoritate Ecclesie dipendere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus etdiversis argumentismoventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdamgestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indiciumhaberenituntur.

2. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magnaluminaria – luminare maius et luminare minus – ut alterum preesset diei et alterumpreessetnocti:queallegoricedictaesseintelligebantistaduoregimina:scilicetspiritualeettemporale.

3.Deindearguuntquod,quemadmodumluna,queest luminareminus,nonhabet lucemnisiproutrecipitasole,sicnecregnumtemporaleauctoritatemhabetnisiproutrecipitaspiritualiregimine.

4. Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicutPhylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est errorismanifestatio.Etquiaerrorpotestesseinmateriaetinformaargumenti,dupliciterpeccarecontingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophusobiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: “Quia falsa recipiunt et nonsillogizantessunt”.Etaccipiohic largomodo‘falsum’etiampro ‘inoppinabili’,quod inmateriaprobabilihabetnaturamfalsi.

5. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult,ostendendoformamsillogisticamnonesseservatam.Siveropeccatumsitinmateria,autest quia ‘simpliciter’ falsum assumptum est, aut quia falsum ‘secundum quid’. Si‘simpliciter’, per interemptionem assumpti solvendum est; si ‘secundum quid’, perdistinctionem.

6. Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiamadvertendumquodcircasensummisticumduplicitererrarecontingit:autquerendoipsumubinonest,autaccipiendoaliterquamaccipidebeat.

7.PropterprimumdicitAugustinusinCivitateDei:“Nonomniaquegestanarranturetiamsignificarealiquidputandasunt,sedpropterillaquealiquidsignificantetiameaquenichilsignificantactexuntur.Solovomereterraproscinditur;seduthocfieripossit,etiamceteraaratrimembrasuntnecessaria”.

8. Propter secundum idem ait inDoctrinaCristiana, loquens de illo aliud in Scripturissentirequamillequiscripsiteasdicit,quod“itafallituracsiquisquamdeserensviameotamen per girum pergeret quo via illa perducit”; et subdit: “Demonstrandum est utconsuetudinedeviandietiamintransversumautperversumirecogatur”.

9.DeindeinnuitcausamquarecavendumsithocinScripturis,dicens:“Titubabitfides,siDivinarumScripturarumvacillatautoritas”.

10. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibitaignoscendumest sicut ignoscendumesset illi qui leonem innubibus formidaret; si veroindustria. non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publicaiuranonadcomunemutilitatemsecuntur,sedadpropriamretorquereconantur.

11.O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterniSpiritus intentione abuti!NonenimpeccaturinMoysen,noninDavid,noninIob,noninMatheum,noninPaulum,sed inSpiritumSanctumqui loquitur in illis.Namquanquamscribedivinieloquiimultisint,unicustamendictatorestDeus,quibeneplacitumsuumnobispermultorumcalamosexplicaredignatusest.

12.Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illiusdictiquodicuntilladuoluminariatypiceimportareduohecregimina:inquoquidemdictototavisargumenticonsistit.

13.Quodautemillesensusomninosustinerinonpossit,dupliciviapotestostendi.Primoquia,cumhuiusmodiregiminasintaccidentiaquedamipsiushominis,videreturDeusususfùisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subicctum: quodabsurdumestdiceredcDeo;namilladuoluminariaproductasuntdiequartoethomodiesexto,utpatetinLictera.

14.Preterea,cumistaregiminasinthominumdirectivainquosdamfines,utinfrapatebit,si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis nonindiguisset:suntergohuiusmodiregiminaremediacontrainfirmitatempeccati.

15.Cumergononsolumindiequartopeccatorhomononerat,sedetiamsimpliciterhomononerat,producereremediafuissetotiosum:quodestcontradivinambonitatem.Stultusenimessetmedicusqui,antenativitatemhominis,proapostematefuturo illiemplastrumconficeret.

16. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et perconsequensintentioMoysiessenonpotuitillaquamfingunt.

17.Potestetiamhoc,mendaciotollerando,perdistinctionemdissolvi:mitiornanqueestinadversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut

interemptiva illumvideri facit.Dicoergoquodlicet lunanonhabeat lucemhabundanternisiutasolerecipit,nonpropterhocsequiturquodipsalunasitasole.

18. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari.Quantumestadesse,nullomodo lunadependeta sole,necetiamquantumadvirtutem,necquantumadoperationemsimpliciter;quiamotuseiusestamotoreproprio,influentiasua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsimanifestumest.

19. Sed quantum admelius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucemhabundantem:quarecepta,virtuosiusoperatur.

20.Sicergodicoquodregnumtemporalenonrecipitesseaspirituali,necvirtutemqueesteius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosiusopereturperlucemgratiequaminceloetinterrabenedictiosummipontificisinfunditilli.

21. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non estextremitasmaioris,utpatet;proceditenimsic: lunarecipit lucemasolequiest regimenspirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem aregiminespirituali.

22. Nam in extremitate maioris ponunt ‘lucem’, in predicato vero conclusionis‘auctoritatem’:quesuntresdiversesubiectoetratione,utvisumest

v1.AssummuntetiamargumentumdelicteraMoysi,dicentesquoddefemoreIacobfluxitfigurahorumduorum regiminum,quiaLevi et Iudas: quorumalter fuit pater sacerdotii,alterveroregiministemporalis.Deindesicarguuntexhiis:sicutsehabuitLeviadIudam,sicsehabetEcclesiaadImperium;LeviprecessitIudaminnativitate,utpatetinLictera:ergoEcclesiapreceditImperiuminauctoritate.

2.Ethocverodefacilisolvitur;namcumdicuntquodLevietIudas,filiiIacob,figurantistaregimina,possemsimiliterhocinterimendodissolvere:sedconcedatur.

3.Etcumarguendoinferunt‘sicutLevipreceditinnativitatesicEcclesiainauctoritate’,dicosimiliterquodaliudestpredicatumconclusionisetaliudmaiorextremitas:namaliudest‘auctoritas’etaliud‘nativitas’,subiectoetratione;propterquodpeccaturinforma.Etestsimilisprocessushuic:ApreceditBinC;DetEsehabentutAetB:ergoDpreceditEinF;FveroetCdiversasunt.

4.EtsiferrentinstantiamdicentesquodFsequituradC,hocestauctoritasadnativitatem,etproantecedentebeneinferturconsequens,utanimalprohomine,dicoquodfalsumest:multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiampreceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam suiarchipresbyteri.

5.Etsicinstantiavideturerraresecundum‘noncausamutcausa’.

vi1.DelicteraveroprimilibriRegumassummuntetiamcreationemetdepositionemSaulis,etdicuntquodSaulrexintronizatusfuitetdetronodepositusperSamuelem,quiviceDei

depreceptofungebatur,utinLicterapatet.

2.Etexhocarguuntquod,quemadmodumilleDeivicariusauctoritatemhabuitdandiettollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesieuniversalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrumregiministemporalis;exquosinedubiosequereturquodauctoritasImperiidependeretutdicunt.

3.EtadhocdicendumperinteremptionemeiusquoddicuntSamuelemDeivicarium,quianon ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portansmandatumDominiexpressum,hocfecit:quodpatetquiaquicquidDeusdixit,hocfecitsolumethocretulit.

4.Unde sciendumquod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium siveministrum:sicutaliudestessedoctorem,aliudestesseinterpretem.

5.Namvicariusestcui iurisdictiocumlegevelcumarbitriocommissaest;et ideointraterminos iurisdictionis commissede legeveldearbitriopotest agerecircaaliquid,quoddominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sedquemadmodummalleusinsolavirtutefabrioperatur,sicetnuntiusinsoloarbitrioeiusquimictitillum.

6.Non igitur sequitur, siDeuspernuntiumSamuelem fecit hoc, quodvicariusDeihocfacerepossit.MultaenimDeusperangelosfecitetfacitetfacturusestquevicariusDei,Petrisuccessor,facerenonposset.

7.Undeargumentumistorumest‘atotoadpartem’,construendosic:‘homopotestvidereet audire: ergo oculus potest videre et audire’. Et hoc non tenet; teneret autem‘destrucrive’ sic: ‘homononpotestvolare:ergonecbrachiahominispossuntvolare’.Etsimilitersic:‘Deuspernuntiumfacerenonpotestgenitanonessegenita,iuxtasententiamAgathonis:ergonecvicariuseiusfacerepotest.

vii1.AssummuntetiamdelicteraMatheiMagorumoblationem,dicentesCristumrecepissesimulthusetaurumadsignificandumseipsumdominumetgubernatoremspiritualiumettemporalium;exquoinferuntCristivicariumdominumetgubernatoremeorundem,etperconsequenshabereutrorunqueauctoritatem.

2. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferreconantur interimo.Sillogizantenimsic: ‘Deusestdominus spiritualiumet temporalium;summusPontifexestvicariusDei:ergoestdominusspiritualiumettemporalium’.

3.Utraquenanquepropositioveraest,sedmediumvariaturetarguiturinquatuorterminis,in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter.Namaliudest‘Deus’,quodsubiciturinmaiori,etaliud‘vicariusDei’,quodpredicaturinminori.

4.Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus,sivedivinussivehumanus,equivalerepotestprincipaliauctoritati:quodpatetdelevi.

5.NamscimusquodsuccessorPetrinonequivaletdivineauctoritatisalteminoperationenature:nonenimpossetfacereterramascenderesursum,necignemdescenderedeorsumperoffitiumsibicommissum.

6.NecetiampossentomniasibicommictiaDeo,quoniampotestatemcreandietsimiliterbaptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magistercontrariumdixeritinquarto.

7.Scimusetiamquodvicariushominisnonequivaletei,quantuminhocquodvicariusest,quianemopotestdarequodsuumnonest.Auctoritasprincipalisnonestprincipisnisiadusum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atquedimictere,sedaliumcrearenonpotest,quiacreatioprincipisexprincipenondependet.

8.Quodsiitaest,manifestumestquodnullusprincepspotestsibisubstituerevicariuminomnibusequivalentem:quareinstantianullamefficaciamhabet.

viii1. Item assummunt de lictera eiusdem illudCristi adPetrum: “Et quodcunque ligaverissuperterram,eritligatumetincelis;etquodcunquesolverissuperterram,eritsolutumetincelis”;quodetiamomnibusapostolisestdictum.

2.SimiliteraccipiuntdelicteraMathei,similiteretIohannis:exquoarguuntsuccessoremPetri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt possesolverelegesetdecretaImperii,atquelegesetdecretaligareproregiminetemporali:undebenesequereturilludquoddicunt.

3.Etdicendumadhocperdistinctionemcircamaioremsillogismiquoutuntur.Sillogizantenim sic: ‘Petrus potuit solvere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petruspotuit;ergosuccessorPetripotestomniasolvereetligare’.UndeinferuntauctoritatemetdecretaImperiisolvereetligareipsumposse.Minoremconcedo,maioremverononsinedistinctione.

4. Et ideo dico quod hoc signum universale ‘omne’, quod includitur in ‘quodcunque’,nunquamdistribuitextraambitumterminidistributi.

5. Nam si dico ‘omne animal currit’, ‘omne’ distribuit pro omni eo quod sub genereanimalis comprehenditur; si verodico ‘omnishomocurrit’, tunc signumuniversalenondistribuitnisiprosuppositishuiustermini‘homo’;etcumdico‘omnisgrammaticus’,tuncdistributiomagiscoartatur.

6.Propterquodsempervidendumestquidestquodsignumuniversalehabetdistribuire:quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambituterminidistributi.

7.Undecumdicitur ‘quodcunque ligaveris’, si illud‘quodcunque’summereturabsolute,verumessetquoddicunt;etnonsolumhocfacereposset,quinetiamsolvereuxoremaviroetligareipsamalteriviventeprimo:quodnullomodopotest.Possetetiamsolveremenonpenitentem:quodetiamfacereipseDeusnonposset.

8.Cumergoitasit,manifestumestquodnonabsolutesummendaestilladistributio,sedrespectiveadaliquid.Quodautemillarespiciatsatisestevidensconsideratoilloquodsibiconceditur,circaquodilladistributiosubiungitur.

9. Dicit enim Cristus Petro: “Tibi dabo claves regni celorum”, hoc est ‘Faciam tehostiariumregnicelorum’.Deindesubdit“etquodcunque”:quodest‘omnequod’,idest‘etomnequodadistudoffitiumspectabitsolverepoterisetligare’.

10. Et sic signum universale quod includitur in ‘quodcunque’ contrahitur in suadistributioneaboffitioclaviumregnicelorum:etsicassummendo,veraestillapropositio;absoluteveronon,utpatet.

11.Et ideodicoquod etsi successorPetri, secundumexigentiamoffitii commissiPetro,possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligaredecretaImperiisivelegesutipsidicebant,nisiulteriusprobareturhocspectareadoffitiumclavium:cuiuscontrariuminferiusostendetur.

ix1.AccipiuntetiamilludLuce,quodPetrusdixitCristo,cumait“Ecceduogladiihic”;etdicuntquodperillosduosgladiosduopredictaregiminaintelliguntur,quequidemPetrusdixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se: unde arguunt illa duo regimina secundumauctoritatemapudsuccessoremPetriconsistere.

2. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum.Dicuntenim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quodomninonegandumest,tumquiaillaresponsiononfuissetadintentionemCristi,tumquiaPetrusdemoresubitorespondebatadrerumsuperficiemtantum.

3. Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit immanifestum, siconsiderentur verba precedente et causa verborum. Propter quod sciendum quod hocdictumfuit indieCene;undeLucas incipitsuperiussic:“VenitautemdiesazimoruminquonecesseeratoccidiPascha”,inquaquidemcenaprelocutusfuitCristusdeingruentepassione,inquaoportebatipsumseparariadiscipulissuis.

4.Itemsciendumquodubiistaverbaintervenerunterantsimulomnesduodecimdiscipuli;unde parum post verba premissa dicit Lucas: “Et cum facta esset hora discubuit, etduodecimapostolicumeo”.

5.Etexhinccontinuatocolloquiovenitadhec:“Quandomisivossinesacculoetperaetcalciamentis, nunquid aliquid defuit vobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sednunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, vendat tunicam etematgladium”.

6.InquosatisaperteintentioCristimanifestatur;nonenimdixit‘ematisvelhabeatisduosgladios’–ymoduodecim,cumadduodecimdiscipulosdiceret“quinonhabetemat”–utquilibethaberetunum.

7.Ethocetiamdicebatpremonenseospressuramfuturametdespectumfuturumergaeos,quasidiceret:‘Quousquefuivobiscum,receptieratis;nuncfugabimini.Undeoportetvosprepararevobisetiameaqueiamprohibuivobispropternecessitatem’.

8.ItaquesiresponsioPetri,queestadhoc,fuissetsubintentioneilla,iamnonfuissetadeam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpavit, cuminscieresponderet.Hicautemnonfecit,sedacquievitdicensei“Satisest”;quasidiceret.‘Propternecessitatemdico;sedsiquilibethaberenonpotest,duosufficerepossunt’.

9.EtquodPetrusdemoreadsuperficiemloqueretur,probateiusfestinaetinpremeditatapresumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas etsimplicitasnaturalis.HancsuampresumptionemscribeCristitestanturomnes.

10.Scribit autemMatheus, cumIesus interrogassetdiscipulos“Quemmeessedicitis?”,Petrumanteomnesrespondisse:“TuesCristus,filiusDeivivi”.Scribitetiamquod,cumCristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrusassumpsiteumetcepitincrepareillumdicens“Absitate,Domine;nonerittibihoc”;adquemCristus,redarguens,conversusdixit:“Vadepostme,Sathana”.

11. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye etduorumfiliorumZebedei,dixit:“Domine,bonumestnoshicesse;sivis,faciamushictriatabernacula:tibiunum,MoysiunumetElyeunum”.

12.Itemscribitquod,cumdiscipuliessentinnaviculatemporenoctisetCristusambularetsuperaquam,Petrusdixit:“Domine,situes,iubemeadteveniresuperaquas.

13. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrusrespondit: “Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor”; et infra:“Etiamsioportueritmemoritecum,nontenegabo”.

14. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas vero scribit Petrum etiam dixisse Cristo,parum supra verba premissa de gladiis: “Domine, tecum paratus sum in carcerem et inmortemire”.

15. Iohannes autem dicit de illo quod, cumCristus vellet sibi lavare pedes, Petrus ait:“Domine,tumichilavaspedes?”;etinfra:“Nonlavabismichipedesinecternum”.

16.Dicitetiamipsumgladiopercussisseministriservum:quodetiamconscribuntomnesquatuor.DicitetiamIohannesipsumintroivissesubito,cumvenitinmonumentum,vidensaliumdiscipulumcunctantemadhostium.Dicititerumquod,existenteIesuinlitorepostresurrectionem, “Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enimnudus,etmisitseinmare”.Ultimodicitquod,cumPetrusvidissetIohannem,dixitIesu:“Domine,hicautemquid?”.

17. Iuvat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, inquibusapertedeprehenditurquod,cumdeduobusgladiis loquebatur, intentionesimplicirespondebatadCristum.

18.Quodsiverba illaCristietPetri typicesuntaccipienda,nonadhocquoddicunt istitrahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic:“Nolite ergo arbitrari quia venimictere pacem in terram: non veni pacemmictere, sedgladium.Venienimsepararehominemadversuspatremsuum”etc.

19.Quodquidemfit tamverboquamopere;propterquoddicebatLucasadTheophilum“que cepit Iesus facere et docere”. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quemduplicemibiessePetrusetiamrespondebat.Adverbaenimetoperaparatierant,perquefacerentquodCristusdicebatsevenissefacturumpergladium,utdictumest.

x1. Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessioneSilvestri tunc summi Pontificis Imperii sedem, scilicet Romam, donavit Ecclesie cummultisaliisImperiidignitatibus.

2. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesiarecipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia

dipendere,utipsivolunt.

3. Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur,restantnuncillaponendaetsolvendaqueingestishumanisetrationehumanaradicantur.Exquibusprimumestquodpremictitur,quodsicsillogizant:‘eaquesuntEcclesienemode iure habere potest nisi ab Ecclesia’ – et hoc conceditur – ‘romanum regimen estEcclesie:ergoipsumnemohaberepotestdeiurenisiabEcclesia’;etminoremprobantpereaquedeConstantinosuperiustactasunt.

4.Hanc ergominorem interimo et, cumprobant, dicoquod suaprobatio nulla est, quiaConstantinusalienarenonpoteratImperiidignitatem,necEcclesiarecipere.

5. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea tacere peroffitium sibi deputatumque sunt contra illudoffitium;quia sic idem, inquantum idem,essetcontrariumsibiipsi:quodestinpossibile;sedcontraoffitiumdeputatumImperatoriestscindereImperium,cumoffitiumeiussithumanumgenusunivelleetuninolleteneresubiectum, ut in primohuius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatorinonlicet.

6.SiergoaliquedignitatesperConstantinumessentalienate–utdicunt–abImperio,etcessissentinpotestatemEcclesie,scissaessettunicainconsutilis,quamscindereausinonsuntetiamquiCristumverumDeumlanceaperforarunt.

7.Preterea,sicutEcclesiasuumhabetfundamentum,sicetImperiumsuum.NamEcclesiefundamentum Cristus est; unde Apostolus ad Corinthios: “Fundamentum aliud nemopotest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus”. Ipse est petra superquamhedificataestEcclesia.Imperiiverofundamentumiushumanumest.

8.Mododicoquod,sicutEcclesiefondamentosuocontrariarinonlicet,seddebetsemperinniti super illud iuxta illudCanticorum “Que est ista, que ascendit de deserto delitiisaffluens, innixa super dilectum?”, sic et Imperio licitum non est contra ius humanumaliquid tacere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergoImperioseipsumdestruerenonlicet.

9. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitateMonarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindereImperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, exsuperioribusestmanifestum.

10.Preterea,omnisiurisdictiopriorestsuoiudice:iudexenimadiurisdictionemordinatur,etnoneconverso;sedImperiumestiurisdictioomnemtemporalemiurisdictionemambitusuo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsamImperatorestordinatus,etnoneconverso.ExquopatetquodImperatoripsampermutarenonpotestinquantumImperator,cumabearecipiatessequodest.

11.Mododicosic: aut ille ImperatoreratcumdiciturEcclesiecontulisse, autnon;et sinon, planumest quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio essetminoratioiurisdictionis,inquantumImperatorhocfacerenonpoterat.

12. Amplius, si unus Imperatot aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindereposset,cademrationeetalius.Etcumiurisdictiotemporalisfinitasitetomnefinitumperfinitasdecisionesassummatur,sequereturquodiurisdictioprimapossetannichilari:quod

estirrationabile.

13. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modumpatientis,utplacetPhylosopho inquartoadNicomacum,nonsolumadcollationemesselicitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confértur: videtur enim inpatienteetdispositoactusactivoruminesse.

14. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptumprohibitivumexpressum,uthabemusperMatheumsic :“Nolitepossidereaurum,nequeargentum,nequepecuniam inzonisvestris,nonperam invia”etc.NametsiperLucamhabemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri etargentilicentiatamEcclesiampostprohibitionemillaminvenirenonpotui.

15.Quare,siEcclesiareciperenonpoterat,datoquodConstantinushocfacerepotuissetde se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igiturquod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modumalienationispoterat.

16.PoterattamenImperatorinpatrociniumEcclesiePatrimoniumetaliadeputare,inmotosempersuperioridominio,cuiusunitasdivisionemnonpatitur.

17. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum proEcclesiaproCristipauperibusdispensator:quodapostolosfecissenonignoratur.

18. Adhuc dicunt quodAdrianus papa CarolumMagnum sibi et Ecclesie advocavit obiniuriamLongobardorum, temporeDesiderii regis eorum;etquodCarolus abeo recepitImperiidignitatemnonobstantequodMichaelimperabatapudConstantinopolim.

19.PropterquoddicuntquodomnesquifueruntRomanorumImperatorespostipsum,etipsi advocatiEcclesie sunt et debent abEcclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illadependentiaquamconcluderevolunt.

20.Et ad hoc infringendumdico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius.Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dipendere ab Imperatore,postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon inexiliuminSaxoniamduxit.

xi1. Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Primephylosophiedicentes:omniaquesuntuniusgenerisreducunturadunum,quodestmensuraomnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debentreduciadunum,tanquamadmensuramomniumeorum.

2.EtcumsummusAntisteset Imperatorsinthomines, siconclusio illaestvera,oportetquodreducanturadunumhominem.EtcumPapanonsitreducendusadalium,relinquiturquod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram etregulam:propterquodsequituretiamidemquodvolunt.

3.Adhancrationemsolvendamdicoquod,cumdicunt‘Eaquesuntuniusgenerisoportetreduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso’, verum dicunt. Etsimiliterverumdicuntdicentesquodomneshominessuntuniusgeneris;etsimiliterverumconcluduntcuminferuntexhiisomneshominesessereducendosadunummetruminsuo

genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur‘secundumaccidens’.4.AdcuiusevidentiamsciendumquodaliudestessehominemetaliudestessePapam;eteodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est essehominem,etaliudestessepatremetdominum.

5. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem etgenus,etperquamreponitursubpredicamentosubstantie;paterveroestidquodestperformam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, etreponitur sub genere ‘ad aliquid’, sive ‘relationis’. Aliter omnia reducerentur adpredicamentumsubstantie,cumnullaformaaccidentalispersesubsistatabsqueypostasisubstantiesubsistentis:quodestfalsum.

6.CumergoPapaetImperatorsintidquodsuntperquasdamrelationes,quiaperPapatumetperImperiatum,querelationessuntalterasubambitupaternitatisetalterasubambitudominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habentreponisubpredicamentorelationis,etperconsequensreduciadaliquodexistenssubillogenere.

7.Unde dico quod alia estmensura ad quamhabent reduci prout sunt homines, et aliaprout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimumhominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam – quisquis ille sit – adexistentemmaximeunumingeneresuouthaberipotestexultimisadNicomacum.

8. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, sialterumsubalternaturalterivelinspetiecomunicantpernaturamrelationis,veladaliquodtertium,adquodreducanturtanquamadcomunemunitatem.

9. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de alteropredicaretur:quodestfalsum;nonenimdicimus‘ImperatorestPapa’,nececonverso.Necpotestdiciquodcomunicentinspetie,cumaliasitratioPape,aliaImperatoris,inquantumhuiusmodi.ergoreducunturadaliquidinquohabentuniri.

10. Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relativum adrelativum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeantreduciadrespectumsuperpositionis,aquorespectucumsuisdifferentialibusdescendunt,Papaet Imperator,cumsint relativa, reducihabebuntadaliquodunuminquoreperiaturipserespectussuperpositionisabsquedifferentialibusaliis.

11. Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliquasubstantiaDeoinferioriinquarespectussuperpositionisperdifferentiamsuperpositionisasimplicirespectudescendensparticuletur.

12.EtsicpatetquodPapaetImperator,inquantumhomines,habentreduciadunum;inquantumveroPapaetImperator,adaliud:etperhocpatetadrationem.

xii1. Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatusauctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendumveritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem

veritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatemimmediatedipendereaculminetotiusentisostendero,quiDeusest.2.EthoceritostensumvelsiauctoritasEcclesieremoveaturabilla–cumdealianonsitaltercatio–velsi‘ostensive’probeturaDeoimmediatedependere.

3.QuodautemauctoritasEcclesienonsitcausaimperialisauctoritatisprobatursic:illud,quononesistenteautquononvirtuante,aliudhabet totamsuamvirtutem,nonestcausailliusvirtutis;sed,Ecclesianonesistenteautnonvirtuante,Imperiumhabuittotamsuamvirtutem:ergoEcclesianonestcausavirtutis Imperiietperconsequensnecauctoritatis,cumidemsitvirtusetauctoritaseius.

4.SitEcclesiaA,ImperiumB,auctoritassivevirtusImperiiC;si,nonexistenteA,CestinB,inpossibileestAessecausameiusquodestCesseinB,cuminpossibilesiteffectumprecederecausaminesse.Adhucsi,nichiloperanteA,CestinB,necesseestAnonessecausameiusquodestCesse inB, cumnecesse sit adproductionemeffectuspreoperaricausam,presertimefficientem,dequaintenditur.

5.Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis;minoremCristus etEcclesiaconfirmat.Cristusnascendoetmoriendo,ut superiusdictumest:Ecclesia,cumPaulusinActibusApostolorumdicatadFestum:“AdtribunalCesarissto,ubimeoportetiudicari”;cumetiamangelusDeiPaulodixeritparumpost:“Netimeas,Paule,Cesari teoportetassistere”;etinfraiterumPaulusadIudeosexistentesinYtalia:“Contradicentibusautem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentemmeam habens aliquidaccusare,seduterueremanimammeamdemorte”.

6.QuodsiCesariamtunciudicanditemporalianonhabuissetauctoritatemnecCristushocpersuasisset,necangelusillaverbanuntiasset,necillequidicebat“CupiodissolvietessecumCristo”incompetentemiudicemappellasset.

7.SietiamConstantinusauctoritatemnonhabuisset, inpatrociniumEcclesie illaquedeImperiodeputaviteideiuredeputarenonpotuisset;etsicEcclesiaillacollationeutereturiniuste, cumDeusvelit oblationes esse inmaculatas iuxta illudLevitici:“Omnisoblatio,quamconferetisDomino,absquefermentoerit”.

8.Quodquidempreceptum, licet adofferentes faciemhaberevideatur, nichilominus estperconsequensadrecipientes;stultumenimestcredereDeumvellerecipiquodprohibetexhiberi,cumetiamineodemprecipiaturLevitis:“Nolitecontaminareanimasvestrasnectangatisquicquideorum,neinmundisitis”.

9.SeddicerequodEcclesiasicabutaturpatrimoniosibideputatoestvaldeinconveniens:ergofalsumeratilludexquosequebatur.

xiii1.Amplius,siEcclesiavirtutemhaberetauctorizandiromanumPrincipem,authaberetaDeo,autase,autabImperatorealiquoautabuniversomortaliumassensu,velsaltemexillis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manarepotuisset;sedanulloistorumhabet:ergovirtutempredictamnonhabet.

2.Quodautemanulloistorumhabeatsicapparet.NamsiaDeorecepisset,hocfuissetautper legemdivinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur aDeo recipitur, non

tamenconvertitur.

3.Sednonpernaturalem,quianaturanonimponit legemnisisuiseffectibus,cumDeusinsufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde,cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis “Super hanc petram hedificaboEcclesiammeam”,etalibi“Opusconsummaviquoddedistimichiutfaciam”,manifestumestquodeinaturalegemnondedit.

4. Sed nec per divinam: omnis nanque divina lex duorum Testamentorum gremiocontinetur; in quo quidemgremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sivecuramsacerdotioprimovelnovissimocommendatamfuisse.

5.Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea queDeusadMoysen;etsacerdotesnovissimos,pereaqueCristusaddiscipulos:quamquidemab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotiodemanaret,cumsaltem inauctorizandosollicitudoprovisionis instaret,etdeindecautelacontinuaneauctorizatusatramiterectitudinisdeviaret.

6.Quod autem a se non receperit de facili patet.Nichil est quod dare possit quod nonhabet;undeomneagensaliquidactuesse taleoportetqualeagere intendit,uthabetur inhiisqueDesimpliciterente.Sedconstatquod,siEcclesiasibidedit illamvirtutem,nonhabebatillampriusquamdaret;etsicdedissetsibiquodnonhabebat;quodestinpossibile.

7.QuodveroabaliquoImperatorenonreceperit,pereaquesuperiusmanifestasuntpatetsufficienter.Etquodetiamabassensuomniumvelprevalentiumnonhabueritquisdubitat,cumnonmodoAsyanietAffricaniomnes,quinetiammaiorparsEuropamcolentiumhocaborreat?Fastidiumetenimestinrebusmanifestissimisprobationesadducere.

xiv1.Item,illudquodestcontranaturamalicuiusnonestdenumerosuarumvirtutum,cumvirtutesuniuscuiusquereiconsequanturnaturameiuspropterfinisadeptionem;sedvirtusauctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est denumerovirtutumsuarum.

2.AdevidentiamautemminorissciendumquodnaturaEcclesieformaestEcclesie:nam,quamvisnaturadicaturdemateriaetforma,perpriustamendiciturdeforma,utostensumestinNaturaliauditu.

3. Forma autemEcclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factiscomprehensa : vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertimpastorum,maximesummi,cuiusestpascereagnosetoves.

4.Unde ipse inIohanne formamsuevite relinquens“Exemplum” inquit“dedivobis,utquemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis”; et spetialiter ad Petrum, postquampastorisoffitiumsibicommisit,utineodemhabemus,“Petre”,inquit“sequereme”.

5.SedCristushuiusmodiregimencoramPilatoabnegavit:“Regnum”inquit”meumnonestdehocmundo;siexhocmundoessetregnummeum,ministrimeiutiquedecertarentutnontradererIudeis;nuncautemregnummeumnonesthinc”.

6.QuodnonsicintelligendumestacsiCristus,quiDeusest,nonsitdominusregnihuius;cumPsalmistadicat “quoniam ipsiusestmare, et ipse fecit illud, et aridamfundaverunt

manuseius”;sedquia,utexemplarEcclesie,regnihuiuscuramnonhabebat.

7.Velutsiaureumsigillumloquereturdesedicens‘nonsummensurainaliquogenere’;quodquidemdictumnonhabet locum inquantumestaurum,cumsitmetrum ingeneremetallorum,sedinquantumestquoddamsignumreceptibileperimpressionem.

8.FormaleigiturestEcclesieilludidemdicere,illudidemsentire:oppositumautemdicerevelsentire,contrariumforme,utpatet,sivenature,quodidemest.

9. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie:contrarietas enim inoppinionevel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta veloppinata,sicutverumetfalsumabessereivelnonesseinorationecausatur,utdoctrinaPredicamentorumnosdocet.

10. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ‘ad inconveniens’ probatum estauctoritatemImperiiabEcclesiaminimedipendere.

xv1. Licet in precedenti capitulo ducendo ‘ad inconveniens’ ostensum sit auctoritatemImperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum estipsam inmediate dependere aDeo, nisi ex consequenti.Consequens enimest si ab ipsoDeivicarionondependet,quodaDeodependeat.

2. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ‘ostensive’ probandum estImperatorem, sive mundiMonarcham, immediate se habere ad principem universi, quiDeusest.

3. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet mediumcorruptibiliumet incorruptibilium;propterquodrecteaphylosophisassimilaturorizonti,quiestmediumduorumemisperiorum.

4.Namhomo,siconsideretursecundumutranquepartemessentialem,scilicetanimametcorpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam,incorruptibilisest.PropterquodbenePhylosophusinquitdeipsa,proutincorruptibilisest,insecundoDeanimacumdixit:“Etsolumhoccontingitseparari,tanquamperpetuum,acorruptibili”.

5. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omnemediumsapiatnaturamextremorum,necesseesthominemsapereutranquenaturam.

6. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominisduplex finis existat : ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem etcorruptibilitatempartecipat, sic solus inter omnia entia in duoultimaordinetur, quorumalterumsitfiniseiusproutcorruptibilisest,alterumveroproutincorruptibilis.

7. Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos :beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et perterrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitionediviniaspectusadquampropriavirtusascenderenonpotest,nisiluminedivinoadiuta,queperparadisumcelestemintelligidatur.

8.Adhasquidembeatitudines,velutaddiversasconclusiones,perdiversamediavenire

oportet.Namadprimamperphylosophicadocumentavenimus,dummodoillasequamursecundumvirtutesmorales et intellectuales operando; ad secundamveroper documentaspiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundumvirtutestheologicasoperando,fidemspemscilicetetkaritatem.9.Hasigiturconclusionesetmedia,licetostensasintnobishecabhumanarationequeperphylosophostotanobisinnotuit,hecaSpirituSanctoquiperprophetasetagiographos,quiper coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalemveritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines,tanquamequi,suabestialitatevagantes“incamoetfreno”compescerenturinvia.

10. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicetsummoPontifice,quisecundumrevelatahumanumgenusperduceretadvitamecternam,et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalemfelicitatemdirigeret.

11. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenirepossint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacistranquillitatequiescat,hocestilludsignumadquodmaximedebetintenderecuratororbis,quidiciturromanusPrinceps,utscilicetinareolaistamortaliumliberecumpacevivatur.

12. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationisequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis ettemporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorumdispositionempresentialiterintuetur.Hicautemestsolusillequihancpreordinavit,utperipsamipseprovidenssuisordinibusquequeconnecteret.

13.Quodsiitaest,soluseligitDeus,solusipseconfirmat,cumsuperioremnonhabeat.Exquohaberipotestulteriusquodnecistiquinunc,necaliicuiuscunquemodidictifuerint‘electores’,sicdicendisunt:quinpotius‘denuntiatoresdivineprovidentie’sunthabendi.

14.Unde fitquodaliquandopatianturdissidiumquibusdenuntiandidignitasest indulta,vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis ottenebrati, divinedispensationisfaciemnondiscernunt.

15.SicergopatetquodauctoritastemporalisMonarchesineullomedioinipsumdeFonteuniversalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, inmultiplicesalveosinfluitexhabundantiabonitatis.

16. Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas estquestionis illius qua querebatur utrum ad bene essemundi necessarium essetMonarcheoffitium,acilliusquaquerebaturanromanuspopulusdeiureImperiumsibiasciverit,necnon illius ultime qua querebatur anMonarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeretinmediate.

17. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanusPrinceps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitasquodammodoadinmortalemfelicitatemordinetur.

18. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus illius debet uti adpatrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo soloprefectusest,quiestomniumspiritualiumettemporaliumgubernator.