Beşinci Sene . Yirmiikinci Sayı

DARÜLFÜNUN

iLAH lY AT FAKÜLTESI MECMUASI

TARİHİ, İÇTİMAİ, DİNİ, FELSEFi

--~~--

Mart- 1932

İSTANBUL

Bürhanettin Matbaası ~ 9 3 2

. . : { .. ; ' ' ' . .. ,. .· .. . ı ..

. ·: •• ~ r ., . . : · ..

•.- .. : . ; . '~. • _; t ~:- ~ ' . :-- ' ••

,., •.• i _: ,,"_itap-al-~muteber -::, ·: · . . . ~ :

.... ~<Ü~_H~r,~fı, ,b?qdan ev~.elki sayıı;lc;ıdıpı,_ . · , , .. '· ~c•: ı.,: --: : . , . '"

·- · .. .:.

: ~ ·.· (Felek1 evvel) de. nihayet.· bul~ncıya· kadar her·: f~leğiri kendisini tahrik eden bir nefsi vardır. Ve her nefsin de

. ı :; ' . . :" ~ . ' - .• . ' .

teakkrilünün rehberi ohm bir (aldı müfarik) ı. vardır ki bu (feleki evvel) in nefesi nefislerin evveli ve aklıda akıl­ların evvelidir. Ve bu da mebdei evvelden vücude gelen ilk mevcuttur.

Bunlar mebdei e vv ele dahi (akıl) derler. Şu kadar var ki bunu en yüksek mertebede ad ederler. Yunanca bir keli­meye mukabil olan bu (akıl) kelimesjnin arapçadaki mev­kii ile bu kelimenin Yunancasının Yunan lisanındaki mev-. kii arasmda fark vardır. Arapçada bu (akıl) kelimesi; insanı her istedigi surette hareketten men etmek manasınadır. Akı­beti göz önüne koyan ve arzusu hilafına olarak insanı ta­vakkufa mecbur eden bu (akıl) kelimesinin manası ilimden · ziyade arnele yakındır. Yunancasmdald mana ise de bilakis ilme yakındır. Bunun için;· Yunanilerin insanda biri ilmi diğeri arneli olmak üzere kabul etmiş oldukları iki kuvvet­ten-Araplar (akıl) ile. arnele yakıri bir mdna kastettiklerin­den - Araplara nazaran (akıl) ile bu arneli kuvvet ve Yunanilere nazaran bu (akıl) kelimesinin Yunancadaki mu­kabili ile ilmi kuvvet kastolunmak evla olur. [Biz; evvelce in­sanda böyle biri ilmi diğeri arneli iki kuvvet bulunmadığı­nı söylemiştik. Alim ve Amil aynı şahsiyettir. İlim ve amel aynı insandan sudur eden iki muhtelif fiildir.]

Yunancada bu kelimenin manası arnelden ziyade ilme yakın olduğu içindir Id Yunaniler Allaha bu-(akıl) ismini verirler. Çünki onların lisanmdaki bu akıl kelimesi Arap­çada oludğu gibi 1zafi bir manayı muhtevi değildir. Arap­çadaki (akıl) kelimesinde; bir maddeyi muakale etmek

.15-

manası :olmakla· muakale olunap.maddeyi 'izafet' olmadıkça bunun rrianası·.tahakkuk~edemez. Fakat Yunancadaki muka:­bili olan kelimede izafete. -lüzum yoktür. _ , -I

Gerçi bi.ı :kelimenin ; mukabili olan ve Iriana ca -arnelden ziyade ilm e yakın bulurian kelimede · dahi (alimi ri ilim} gi'­bi kerıdi filine izafet bulunabilirse de- Yunanlılarca ··ilim ve alim, akıl ve akıl müteradif ISİmlerden olmakla yıne hakiki surette~ .izafet mevcut .değildir.

· Bunların fiki~lerini kisa ca ııligsa edelim:· . . · «Allah bİifnGİ mev'cuttur. Ve onun mevcudiyeti bizatihi>~

«olmakla· bU: mertebe de kendisine hiç bir mevcuduıı iştira .. » «ki· yokti.ır. ve ondan ilk defa ancak blr şe.YvUcude gel;~;­«miştir ki o şeyi Allahın zatı icadile cutetmiş ve icadı da>~ «zatından, zatı için bizatihi sadır olmuştur. Kendi suretinin» «ayineye inikas eden aksirie bakan ve ayine de kendisi içim:~ «kendini temaşa eden bir.· insan gibL» '" _:«Allahın zat için zatını zatının ayinesinde görmesinden>i> «sadır olan bu (akıl )ın·-·- ·Allah zatını ezeldenberi taak->> «kul -etmekte olmasile -Allahtan vücuda gelmesi ezelidir.>>: «Bunun vücudua Allahın vücudunun takaddümü ·_ zamanl>r «değil; illi bir_ takaddümdür.» . - «Ve (Birden ancak bir suctur eder). [1] kaidesi mukte.~>,> <~~asınca mebdei evv~lderi itibaren yekdiğetİerinin illetleri»: ~<ve malüll~ri olmak'Üzere. malulu ahire bir silsile teşekkiİb~ «eder » · · · - · · i ·

Bunların bu sözlerine gör~ kainatta bulunan her mev­cut tulani bir silsileyi takiben· yekdiğerinin illeti ve mcılulü olmak icap ediyor, Halbuki biz; _vücutta namütenahi eşhçı.ş.

görüyoruz ki bunlar birbirlerinin 'illetleri ve rriaı'ülleri' · degili dir ler. Y ekdiğerlerinin illetleri .ve· rüaluÜeri olmayan muhte­lif insanlar buna misal olduğu gibi her · cins ve her _nevi li~y\rartlardan-·ve--nebatlardan yekd1ğetlet1niri illetleri- v~[ffia- __

> • . . • • ' ••

. · : Tiı:tM:lilıfitti):ı.)bni' ·arabi) r 4il_;b.pn] c. ~L's. 26o' Kişiliiri bashiasij .. sin'da (Afisto)-:tul<irm. bir kaldeleı:ini :cerhetmektedir.- -- < , ., :-· -.. -i:,_:;;J .

- 16

iülleri olmayan binlerce hayv·an .ve binlerce nebatdahi . mi­:Sal olarak gösterilebilir. Bunların mebdei evvvelden itiba­ren yekdiğerlerinin illetleri ve malülleri olmak üzere tasav.: vur· ettikleri tulani bir silsileye nazaran kainattaki tulani ve ,arzani olan muhtelif illetler ve mallüler silsilelerinin vücudu nasıl izah edilebilir? Ve yine bunlar nasıl oluyor da:

«Mebdei e vv elin zati ile ·. zatın taakkul etmesi ciheti ile» -«kendisinden malulü. evvel sadir oldti ve malulü evyel zatıni» <<ve illetinitaakkul eyledi: Yani kendisinde vücudunun bizatihi» «imkanını- ki bu, bilku vv e bir emirdir-Ve aynı zamanda»

·«[evvel tac.la]ile vücudunun vücubun taakul» etti-ki bu da>> -«bllfiil bir emirdir-» ·

«Mebdei evveli taakkulu ile bundan bilfiil bir akıl sudun> -«etti,zatın taakkulu ile hasıl olanbilkuvve imkanı uücudun-»

. «dan feleki evvelin cirmi ve bilfül olan vücubu vücudun-» -«dan feleyi muharrik · olan [ nefsi feleki] hasıl oldu » diye 111~bdei evvelden malnlü evvel olan yalnız bir aklın sudu­runu ve· malulü evvelden ise birden ziyade şeylerin· sudu­runu kabul ediyorlar.

(Aristo) mektebi mensuplarının bu fikirlerine karşı şim­{}iye kadar hiç bir kimse tarafından itiraz ve muhalefet ~uku bulmam1ştır.Halbukiebu sözler akliyattan ziyade nak­liyata tam bir rnüşabehet arzetmektedir·

III·

(Nefis1er) ve (akıllar) hakkında söylenmiş olan sözlere bir nazar

(İlmünnefs-Ruhiyat)qa ne bati, hayvani insani ve meleki nefislere dair söz söylemiş. olduğumuz gibi madenierin tabii

· kuvvetleri hakkında da mahlmat . vermiş idikki şimdi - de

---- 1''7:· . -.-

nieva1idi setase 'diye~ icmal edileıi:_ bu ' tiÇ sınıf' ınevc'udun mahsus ölau fiilieri ve eserlerinderi intikal edilmek tarikı ile kendisiniri- nefisler~ bulunduğuna ve·'bilkuvve (akıl}. olan nefsin bilfiil (akıl) olabileceği mev'zuuna gelmiş oluyoruz.

Evvela şunu sÖyleyelim ki: bir aynin diğer bir ~iymi inkilap etmesi mümkün değildir. · '

(Nefs) in (akıl) .olması ve (akıl) namını alması sırf bir tesmiyeden ibarettir. Hiç bir z~unan (nefis) cevheri (akıl) {jevherine inkilap etrhez. '

. Bunlarm: « (Nef~ )in bir muallimi . vardır ki bilfiil ali~ D lan bu muallim (nefs )i talim eden . demeleri doğrudur fakat .ilim; bize mutlak bir rrı,uallim bulunduğunu göster­mektedir. Muallimlerin ve mütaallimlerin ç,<ı>lduldan veya bir çok rüütaallimlerin yalnız bir muallirrıi .bulunduğu veya bir muallimin bir. çok mütaalimleri olduğu malum değildir. Halbuki bunlar; nevi ve mahiyet . itibarile aynı cevherden ibaret addettikleri nufusu insaniyenin illeti karlbesi olmak

· üzere (akıl fa'al) i kabul ediyorlar ve bu (alpl fa'al)in nu­fusu insaniyenin muallimi olduğunu söyliyorlar.

..

Bunlar: « birden ancak bir sudıır eder.»Düsturuna sa-, . .

dık kalmak için: «Her ne kadar emzice ve talimü terbiye ue muhitten tevellüt eden farklada insanlar yekdiğerlerine nazaran başkalık gösterirler ise de esas itibarile nufusu in­saniye aynı nevi ve aynı mahiyette bir cevl1_erdir» diyorlar-sa da . nufusu insaniyenin muhtelif ahval x-e efaline baka~.:· rak bunların cevher ve mahivetlerinih dahi::.i:huhtelif olduk-

~ .

larını istidlal edebiliriz ki bu cevhe-r ve niahıye't · itibarile ihtilaftan dahi bunların bir ilietin değil; müteaddk 'illederih · malülleri olduğu anlaşılır. Yalniz şu l(adar· v~r' :ki ·iY(i·ltıü~' te,.addit illetierin -her_. biıi bir nefsin veya:.- bir-•çok 'hefisl~rin illeti oldukları . vazih surette malum değlldit.::. Laklii ·müte~:, addit' eşhas. arasıud~ : '11lünasebet 'v@: yi_ne irnüÜ~'addjt:'€şh~s\ arçısıp,da.::bilakis.·:müb~)~enet .i görülmekte; "-olduğundtiiı hir::iü:::i

·. · İlahi yat : .2

-:---'-18-

letin bir.çök nefislerin ·illeti olduğunu kabul, etmekn ·her bir. ı;ıefsin · ayrı bir illeti bulunduğunu kabul· etmekte evladıa, . ,. · ·- -B'und~ui başka· es~rleri · ve ftilleri ile . bend~leri!nizde· inevcu(olduğu sp.brt olan (nefis) ile ( aldı mufariki fq'al }, İıamıni verdilderi (akıl) arasında ·gösterdikl~ri fark da. tam · değildir: · · · · · · ·

Bunlar; bu hususta; maksusat idrak eden kuvvet ile maı{ulatı idrak oden kuvvetin·. aynı_ kuvvet olamıyacağına. istinat etmektedirler. Halbuk_i evvelce izah etmiş olduğuı1niz· veçhile mahsusatı idrak eden kuyvet ayni zamanda maku­latıcia idrak etmektedir. Makulatı jdrak eden kuvvetin mah­susatı idrak edemiyeceyi sözü bu muddeayı iebata kafi. bir delil olamaz. ı ·

· (Nefis) evvel~l'gayrı mahsus şeyleri'külli ·bir surertte idr ak itibarile (akıl) ve bedenlerimizdeki tasarrufu ve bedenlerimiz ile· gösterdiyi faali:y-yeti itibarile (nefis) dir. · .. (Nefs) ile (akıl) arasında ki fark ve ihtilaf bir nefsin diger nefisten ve ya bir aklın diğer bir akıldan daha kuvvetli ve daha şerif ve ala ve efdal olmaları itibariledir. Yoksa burı­lardan biri mahsusatı, diğeri makulatı idrake munhasır bulun­mak itibarile yekdiğerinden ayrılmış deyildirler.

IV

(Ukulü müf?raka) ·ve (nufusu eflak)' hakkındaki sözlere· ı:ücü. (Aris to} :y~ ·muakkip1erinin jltizan:ı etmekte oldukları "birden . ancak bir' sü<:Iur: eder., düsturuna gelelim: . . Esas itibarile bu qüst~r doğru olabilir. Fakat· bunların

bu dÜstur ve' kaid:e üzerine .bina eüniş olduldan fikirler bu ~aidenin zaruri. neticeleri değildir._

· Bunlar bu d üstura istinaden [her cihetle bir olan me b-­dei evvelden ancak bir suclur eder.] diye kendisinden yalnız . aklın sudur ettğini söylediler isede şonra bu akıldan iki muh­ieH:Ltaakkul neticesi olarak birin değil ikinin ~ciliyin · sudut-

-19-·

etmiş olduğunu ifade ettiler. Yani·. burilar ; . başka bir zat8:­izafet. bulunmaksızİp ·doğrudan doğn~ya. aklın mebdei evveli . taakkulünden ~diğer bir. ~kil ve· kendisinin taçı.kulünden (ri e.,. fiş)..- ve ( cirmi felek ) s1:1dur ettiğ·ini. kabul_ etmektedirler ki ·bunların iki, taakkul, itiharile bir şeyden 'i~i :Ş~y'in sudur ettiğini ·kabul eylemeleri . "birden ancak bir sudur eder.,,. I)üsturuna bina .olunamiyc;ağı gibi aynı zamanda bu ikiliğin ~uduruna mebdei evvelden başlamıyark, bupu mebdei evvl gibi bizzat bir olan (akıl)a terk ve t~lıir eylemeleri dahi se~ bep~iz bir harkettir. ·

Bunlar: (-"Sani - akıl) (evvel - mebdei evvel) i taak-. kul etmekle: kendisinden başka bir. akıl ve kendini taakkul etmekle feleyin cirmi ve nefsi: ha~ıl old]l .. , diyeceklerine. [nıeb0-dei . evvelin evveli bir {akıl) ile zatını taakkul et­mesi diger qir akilı ve bu akıl dahi bir içadı ve icat dahi diğer bir aklı · iktiza · ederek ikinciye birinci ve üçüneüye ikinci. sebep olmak suretile malılukatı diger mahlukatının. es babını teşkil etti] demiş olsalardı kendilerini bu itirazdan. korumuş olurlardı.

V

İcadın başlangcı hakkındaki fikirlere dair

(Aristo) mektebi; bilkatı yukardaı:ı· tutturmuş ve bu hu­s:ustakı reyini yıldızlara ve yıldızların hareketlerine ve mu­:barrikle~ine . rabteylemiştir .. Bunların bu husustaki rey -v-e nazariarı bu reyin hilafında olan digeı;- bir reyi ret edeq:k bir kuvveti haiz değildir. [Yani; bir nçız;ariyedir] kendilerin­den sonra- vaki olan- takib at ve teteb buat neticesinde bun­ların bu fikirlerinin butlanı meydana çıkmıstır.

Bilkatın başlangıcı hakkında: «Mebdei evvelin iradeten -ve tabancut v·e icadı icap eden .iatından . sudur_ . eyleyen birinci· malul tek bir :rp(;!vcuttur.» demelerini kabUl edelim. Fakat bundan sonra: "Bu malUl kendisinin -illetiri{ ve .ayni

-2Ö-

zamanda kendisini taa1dtul ederki illetini taakkul etmesil~ l~endisinden kendisinin misli sudur eder. Ve k~ndisini ta­akımı etmesinden cie kendisine mizai'an vüc-udunun· imkfu;n ve illetine nazaran vticudriniın vüctibunu. bilmiş oluı·ki_ vü­cudunun :imkaru cilıetinden kendisıı1de ( heyula) dan· iba:rt olan bir cirim · sud ur eder. Ve bu drim imkana- niaıi.al. ve bilkuvve bir mebde olur. V e filen vücudunun vücubu ciheti iie de· kendisiiıçlari fı1efis) den ibaret olan ~uret sudvr eder. Ve. bu biriiıci malUl ( akli mufarik) olduğu gibi.- aynı zaman­da kendisini tahrik eden (nefis) inden ibaret olan sureti ve_ de maddesi ilebir (felek) 'olmuş . olm\, diyeeelderine niçin bizim · evvelce demiş olduğumuz veçhile. şöyle : ''cut~tticut

·etti ve bildi ve bilmek neticesi olarak- ve bunun netieesi o-larak 1cat iyiedi :-\Je bunun .neticesi olarak halketti ve halk-:. etinenin neticesi .olarak biİdi., s~yl~miyo~lar?ı: .. _· .--

.Böyle söyleyecek oludarsa ikinci bir şebebe lüzum_ ka:l., · maksızın -zatından zatı üe. · bir co k mevcudatı . icat etmis

- • ' • ' :J . • . • . . • ;:ı

olacağından mebadei evvelin icadı ·bir me_vcuda munhasrr olmamıs olur. . . ,

. VIII

(Kaza) ve (Kader)·. Ô.J

· - ( Kaza ) . kelimesinin atap llsanındaki man·asi · ka: tr bir sl.ırette hükmetmek ve hei~hangi bir meseleyi kabili rücu .. olmayacak suı:~tte kesip • atmaktır. . Bundan d ola yi gerek • · müsp~t've gerep _menfi kat'i bir hükmü ihtiva· eden mese~. leye ( kazıyye} ilaını verilir.

· ( İ\:ader) kelimesi de ·' taktirderi alınınıştır ki' tak dr; · iEilİ. surette miktarla·ra v'e .. arazi. ·sıii·eüe ·' 'mildarhiri 'lıailliı·· Ôlari' miltraı; ·_sahiplerirte id§k'; olunur. : · .. · . : ·.. . . · ...

: -':M~~_ela: ·. cistniıf:Uç 'büduü.a _._itlak z~ti. surette 'bir itlak; :_

1·,.;~·. • •••• ·.;~ •• --:·ı_ ... 'jj :·~·--'·'f·'; _. ·. ·-· --~ • ..... ~ :.'i

.· .... • .. ·' . ... .- •. -~·· __ ;;_..::/.~--:_

--:- 2_1-

olquğu ··,gibi · cisimldrin · satıhlarındaki · her hangi bir rengin mes~la: · Beyazın beyaz!ığı · veya sihahın siyahlığı itibcıril~ veya -bu renlderin. cisi~lerin satıhlarındaki . kemmiyye~ inbisatlarına · nazaran cisimlere itlak olunması arazi · bir

. · .. · ' i

itUHrtır. · · - · · . ..

- Bazan da· kendisin d~ üç buut bulundı,ığu .·.gibi miktar ve talidiri. dahi olmayan maddelerde dahi mecaz· tariki ile isti: mal edilir. Meseia: Hararet 've burudetin şiddet ve zaifla:ı;:­dan .ifade. için hararetİn miktah -veya burudetin ıniktan·· denildiğı_ gibi: Fı~nın ilmi çoktur veya azdır denilerek ma:­neviyat' dahi miktar ·sahibi olarl. rriahsusat gibi !{ullanılır. · · ·

·.Bu (kaza) ve (kader) kelimelerinin mütedvil .. olan ma~ ncıh1ı;ı: Allahin ilmi sa b ıkı ve hükmü 'dahilinde veya felek~ · lerin ve feİelderdeki · yildızıarın hareketierii1ii1 muktezasi · uzere kevn ve fesat. aleminde olmuş ve. olacak hadiseler demektir. Bu iki kelimeden bitinci kelime vani kaza lü~li:-

• • w ; ' """

mesi gerek Allahın ilrrii sabıln ve· hti}{mü dahilinde Olsun· ve gerek yıldızların harekeleri muktezası netiCesi bultınsu~ külli surette hüküm manasını iş'aı~ eder. (kader) ise (kaza) m~ mevcudata tevezzuu itibarile taktir ve tezyini ifade eder. ya~i kaza külli . olduğun.daı; · tafsilsizdir. (Kader) ise şahsi, vakti, mik~arı, keyfiyeti._ zamanı, mekanı, uzak ve yakıı:ı sebepleri, hayır, şer, seadet ve ·şekaveti tayini ifade ettiğin­den tafsillidir.

-N esela: Allah; sabık ilminde her insanı ölüme mahkum etti ki bu (kaza) dır. Her bir insanın nerede ve ne suretle ve ne zarnan öleceğini dahi tayin etti ki buda (kader)· dir. Esas itibarile (kaza·) ve (kader) e kail olanlar iki· ıhuht~~ lif. mezhbe . ayrılınışiardır. . - . . :

t - :. (Kaza) ve (Kader) herşeye şamil olduğuna kail dirlçrki bunlarda il~iye aynlm.ışJard.ıL

. A - · AHalım kad~m ve sabıkilmi ilejıer olmuş ve ola~ c~ı bilig;lrie ~rail: ·of anlar. ' : · ; - · · . . . .

. : .B - ,(Kaza) ve {Kadar) yıldızlarm hareketlerine tabidir ..

~22-.. '

2 ·_· · =· Hı:i'disat 11er ·nekadar ·Allahın ilmi sahıki 'Ü'z~re ceryan ederse .-de bunlardan şerf emirler ve riehile~ :müs'­teshadır~ itaat. eqenlere s evap- verilıriek ve isyan :edenlere ikap · edilrrü~k için: Şefi · emider ve :nehiler imkan talıtinda bırakılmış ye insanın irade ve_ ihtiyan hiç bir kayrtle tak- · yit edilmemiştir. Eger · şeri :emirler ve nehilet ·. ce vaz ve imkan tahtında bırakılrnarriış olsaydı sevap ve ikap zulüm ve ab-es··olurClu. · · · 1

. ~

' · (Kaza ) ve. ( Kader )irt .,her şeye şumülü bÜ.hinduğunda ittifak ile bunları· Allahin . sabık ilmin~ is;nat' etmek ·ve ya Yıldızlatin hareketlerine atfeyleinek hususlarında ihtil~f. ~Y~

· lemiş olartların aralarını cetn edenler de olmuŞtur. Allahın ilmi sabıkı her· şeye ihtiva ettiği ve burtlatın arasında yıl~ dızıarın hateketleri ve bu · hareketlerin tnuktazaian dahi ·dahil bulunduğu nazarı itibçıra alınırsa lJu .iki .mezhep er­babı bir nokta -da ittjfak ~tm iş olurlar. .. : · . . ·' '

İkinci. mezhep erbabı, yani (Kaza) ve (Kader)in umumi ·olmadığını şerl.emir ve ne4ilerin (paza) ve (kader) haricinde : · ·olduğunu iddia edenl~r yıik~rda arz~lduğu veçhile (Ka~a) ve . (Kader) bulunduğu takdirde insanın her ha.ngi şet1 bir

. işi yapması. vey?l yapmamasi elinq.e~ olmadığından .Al~cıhıp,; insanları şeri emirler .. ve nehilerdn dolayı rnük~fat veya 111ücazatlandırmasını büyük bir mantıksızlık ~ddedeF~er. ~· ·Doğrudan doğruya· (kaderi_) olanlar bunla.ta: ceva,ben: Allahın kendi mülküpde tasarrufa hakkı , o_ldv.ğunu ·ve kim:­~er.ıin kendisine sual s.ormağa ve yaptiğı .. iŞ.lere·:ltiraz ·etme-_ğe -hakkı bulunmadığını ve insanların tasarruflarına kıyşsen Al1alıım mülk ve melekutndaki] taşarrpfatında da. kenc:Bsine

- J

.adil ve cevrisn.af edilemiyeçeğini söylerler. . . : . ' c,.'

· · · (Kaza) ve (kader). in her~ şey~e Şamil. olduğunu kabul ile · beraber (kaza l ve . (ka d. er) i yıild:ızların · hareketlerine atfedenler derlerki: Yildızlarüıi hareketlerinin neticeleri olan hadtselerde ne r:abbin ve ne 'külların rıza ve ademi rızaları

-23-. .

yoktur. N. e· olmuş v~ ne alacaksa sırf y~ldizlarinhareketleri neticesi olarak vaki olmuş ve olacal~tır ~. Ş eri . errüdere: itri~ .

.. ar etmek · insanı · · :man~vi · .saa"dete · eriştirmiyeeeği · gibi . bu :

.emirlere. itaat· etmemekte· insanı· şak_avete. sevJr~tme.ı~. ·$eti.;-. ~.ınirlere. rnuti olanlar .içiride şaki dlaı:ılar'Lcgörüld.üği.İ gibi ., -~sile.r içinde de sait olanlar vardii. ' ''" · · · ·· .. ·

. .. İnsanların saadet v:e şakav~tleri yıldı~ların :hareketlerinin tesirlerinden başka bir sebeb~ atfedilerp.ez.' Doğrudan . doğ­ruya (kaderi) olan yani ]Jlutlak surette · (kaza.') ve. ( kade­ri) ·ispat edenlere. mukabil . mutlak . SJ.Iretf~ b un lan inlrar gidenler de varpır. Bunlar; hadisatı. ittifak. ve tesadille hamled~~e~. [Alemin kadim . bir haliJp :. oiC~uğunu . ksıbul

. etrriezler:] ·· · · . ·. . , ·

I~

(Kaza) ve (Kader) hakkında bizim · · ·· mütalaamız . · ·'

Bizim ·bu husustaki fikir ve kanaatimiZ gerek usul ve · gerek bu ~sule istin~t eden füru':u itibarile bizden evvelki . Z:atların bu· hususta ki fikir ve kanaatlerine rnuhaUftir.

·:Benim fikrim şudur: Vakti mahsusunda · vaki olmakta · · buluQ.ai1 ·ve vaki· 'olup rnaziye inkilap eden atide · vaki ola­

. c~k olan · şeyle.lin hepsini ayınlarile bir· alimin ihata etmesi haddi zatında. mürnteni ·ve gayri makttirdut. Binaenaleyh

· Allahın bunu . i hata etmeyişi ilminde bir ·eksikliği ve lııd.· . r~tinde; bir aczi' iCap etmez. Çünld: Müırtltrtaat, aliılı'de _ ·d -'ğil malumda; . kadirde değil _makturdadır~· Mademki' alim+:, d'- ilmin husulü · malumatİn · vücudüiıe baglidir \fe·:ma-tl~i:ri.::, ki.· Vücut mütenahiyi h asır. değildir~,....: ·Mesela: ·.Atidl yağa.:·

: cak ·karın zerratı mütenahi ofmakla berabef'. henüz vücud~·-· . gelrtıediği için. vücut o zerreleri hasır. değildir.-·. Su halde

1

vücut; namütenahiyi ·nasıl hası.r olabilir?!..

..

_!.)A_ -"'* .

:- · ,BöyJe muhçıliı ·IIfü~t~lzim, ol0P bir hükum- Allahın -ilmi~ ne nasil nispet ediİii?L. . . -. . . · . . : . . . · ·

· , V~ ·Aİlahı ·bp.~dan. ten~ih edenlere · n ası~. söz söylene--: . ~ilir?!.~ ·· .::,_,_-_,, ._:.:: .. · ,, . : . ·. ·.. . . . : . . ·

.. - AlJahın mm -~,ve' kudrefipj 11_er. şeye taaJ-.1ül{L!D.Ul1 • ınan~sı yukarda söyledigirniz veç;tıile yücut; namwenahiyi v,e _hatta, mütenahiyi hasjr oimFıdiğmdan ve biiıaenaleviı bunları. hir .. · • - ·• ·: r • • •. • ı ı - • , · .· ~ • · · • • , - : · · .... · · ' · :

alimiiı ilmi ihata·; a'demjj~~ceğinden mazide taktir··· edilmek , · ı · · • '· . ··· r •. , • • '' t : ~ • ·• · • • • ' ' · • · '

ve bilalıara halde . vaki .. olmak 've istikbalde vaki olacak ~ ·• -- • · - - · • • ·-. . •• · : • : r · ı . . .. . - · , · ·ı · : · - ' •. • ·

bulunma~ ](ayına~ı Jıaridnde her iştediği ~ey~ i_stedjği za:. !ll~m_I:~ ist_ediğj, y~çhile yapfllağa ımclir olmasidır. . .

·' Her ·zaman.ve I;ıer mekanda asla değişmdrsizin)ür tarz ve surette cer'eyan ~'etmekte olan hadiseleıi ise 4L\llah1ri ez'6l.l ilmi ile bilmepi müstehil değildir çünki bir zamanda ·.bir . şeyi bir alimin; bir ilmi ile bUmesi mümkündür. Yani; bir. nesak üzere ehri olan (tabiiyyat) da (Kaza) ve (Kaper) cari' · ise de zamanlara ve ·şehıslara nazaran ·daiına. değişmekte­olan· (iradiyyat) da vukuundan evvel külli ve u;numi surette-

-· (Kaza) ve (Kader)- cari olamaz. (fabii;yyat) v~ (İra9iyyat) dan mürekkep· olan ş~ylerde ·

d~ (Ka~~) ve (It ader) ·cari olamaz ki ne. sırf iradeye ve ne sırf tabiata . hamlolunamavan . tesadüf ve baht - tali' .dahi J;:n.~,ic#l!lleden.dir::,'1 ., .. ">: ~ ·- .· . _, .:Jvf.e.~ela : Ahı;ıv;t;; ç;yinp~n çılpp, biı; .. c.~ddeyi kateder~e~ l;m. c:add~ye dpğr,ı( rnutekatı. bir_ .istHr?mette bir akrep gel~ İQeye -başla ya c~ :.p,~gf~a ·A.h~r.H~t; pek şura.tli veya pek~ su!­atsiz gitmiş _ qlduğu: ialüir.de tekatu, .noktasında akrebe mst. · ... • ~ # ' • ! . ' . - _. .. ' . . 1 .' • • ' : • 4 • • : ••

gyl~nezseqe. R~ta yürüy,üşle· gitiği taktirde çıkre_be rast gelerek • · ·, ~. ?IP?~ bi .. çiyn~f- ~eY.?;~ ~'rrep . ~hme(lin : a:ya~;_p-ı ~okarki · bıı: . · · ~ayyan ne· sol\mqğı ve· n.e de .. ·çiynemeyi-n.e taban· ve ne : · ~radeteiı kastetmemiŞ 9~duğu . gibi Aliillet qahi ne spkultnağ.ı · · ·· -it:. il-~-· çi'yneın~·Yi' ·· ka~t~tiniş degild,ir~ Bunlafı ı~ençlil~ı:inde~ . • · 9~.ş~~ J:?ir I{U;vvet~f taJ:r*-_etrhiş :değilni(~~Iki b_l!r~ıih .i,#er ...

diği zamanda istediği suretle Alla~ tahri~,. ~tmiştir. F ~l\?t; ,_ · ,- ;

-25-·

mevcudatm pütün: . cüzUlerinin her zamanda ve her mekan:­da yekdiğerleriqe tesadüf etmelerini Allahın taktilinin mq"' hit olması; Allahip kudretinin n oksanindan değil; esas itibari~ e m~~teni olduğundan. caiz değildir.. · · ·

-sekizinci fasilda·· söylediğimiz veçlıile alemin hadiselerini yıldızlarınhareketlerinden husule gelen tesiriere isn.at edeıi· lerin sözlerine· gelelim: · ·

Bunlar derlerki: Kainattaki hadiseler ezeli mecudatlann malfilleridir. -Bu. hadiselerin : sebepleri ezel:t mevcutJardır. Ezeli ve daimi mevcutlar ise sermedi vücutldları ila hadis . ·- " . eşyaya bizzat sebep olamazlar belki; bu ezeli mevcutlar; kendilerinde ki devri hare.ketleri ile · hadiselere sebep olur­Iarkİ bunların vücut ve istimrarları ve mutlak hareketleri kadim isede hareketlerinin cüzüleri her· an hadis olmakta­tadır.. Her bir hadisin yanı: Vücudüne adem sebkat eden her mevcudun vücudünün illet ve sebepleri, devri bir hare­keti müstemirre ile devretmekte olan ezeli mevcutlardır. Bu ezeli mevcutların istimrar üzere olan hareketlerinden her . anda . mevcut olmayan cüzüler vücude geldiği gib-i mevcut olanl~rı dahi ademe gitmekte olması sebebile ldli­natta daimi bir te beddül ve teceddüt ve· mutemadi bir olmamak ve ölmek vukua gelir. ·

ı . ~ . -

Kainattaki tebeddül ve teceddüt ve ·ölüm ve olümlere sebep olan yeğane müessir bu' hareketler olup bunlardan başka ne kadim ve ne hadis başka bir ınüessir ve· amil . · · yokturki bu yıldızları!l h~r birinin gerek ·suı·atıi ve gere~ suratsız m üstemir ve müt~madi -olan hareketlerine ( Ka~a) ve bu hareketlerin cüzillerinin tesirleri ile muayyen zaman ve mekanlarda vukua gelen c üzi ·ve malıdut :hadiselere . · (Kaza.) . denilir. :. [ 1}. Tabii- ·surette harel~et e deri ·bu ezelt

[1] Bugüne kadar bazı kimselerin: «Felekten kam aldım:. 've eFe.;.:, leğin ~addi biikülSün:od~diklerini işidiriz ·ki bu g_ibi sözler bu eski· iti- · .

. · - . . . ' . katıann: bakıyyesidir. [Mü tercim]

-26-

meYcutların··her şeyde-amil oldukları kabul·edilece~{ 61ur~a­tabı'ı ile irade ayrı, ayrı· ·şeyler o1duğuhdan g~rek Allahin -ve gerek insanların iradi · fiilleri jpkar; olumriak :icap · edl:!r diye· kendilei-iı1e :bır itiraz olurtabiHr' fakat' bunlar,· iradenin dahi bu ezeli ınevcutların tesirleri atında · vukua · gelen hadiselerden olduğunu söylerler ..

Son

M. Şeref eddin. İstanbul· darülfünun 'kelam tarihi müderrisi

•

.. . .

ı.