david arnold - coğrafi keşifler tarihi - alan yay

87

Upload: burcakaysekesikbas

Post on 16-Nov-2015

70 views

Category:

Documents


33 download

DESCRIPTION

David Arnold - Coğrafi Keşifler Tarihi - Alan Yay.

TRANSCRIPT

  • ALAN YAYINCILIK: 155 Bavuru Dizisi: 6

    THE AGE OF DSCOVERY 1400-1600 CORAF KEFLER TARH

    David Arnold

    eviren: Osman Bahadr

    Birinci Bask: Nisan 1995 Kapak Dzeni: Arslan Kahraman

    Bask: Mart Matbaaclk ve Sanatlar (0 212)212 03 3 9 - 2 1 2 03 40

    ISBN 975-7414-38-7

    alan yaynclk

    ataleme Sok. Torun Han No. 40 K.3 Caalolu-ST. Tel: (0 212) 511 26 00 Fax: (0 212) 528 00 69

  • evirenin nsz

    Corafi Keifler a (1400-1600), insanlk tarihinin ok zel bir dnemidir. ki yzyllk bu ada yeni ktalar kefedildi, dnya denizden ilk kez dolald, ticaret dnya leinde yaplmaya ba-land, ilk kez deniz an imparatorluklar kuruldu ve btn bunlara bal olarak yeni kefedilen kta ve blgelerin birikmi ya da doal servetleri baka bir ktann, Avrupa'nn ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik vb. geliimine kaynak olarak aktarld ve sonuta etkile-ri bugne dek yansyan gelimeler yaand. Gnmzdeki hemen hemen btn byk sorunlarn u ya da bu lde Corafi Keifler a'na kadar gidip dayanan kkleri vardr. Bu nedenle, Corafi Keifler a'nn koullan, bu aa zg keiflere yol aan etken-ler ve bunlarn sonular kapsaml ve tutarl bir ekilde aklanma-dan, bilimsel devrim, kapitalizmin geliimi, sanayi devrimi ve g-nmzdeki dier ekonomik, siyasi, bilimsel, teknolojik olgu ve problemler iin doru bir zmlemenin yaplabilmesi olanaksz-dr.

    ite David Arnold'n eseri, bu tarihsel evreye, en yeni aratr-malara dayanarak aklc ve kapsaml aklamalar getiriyor ve an genel insanlk tarihi iindeki zel yerini ortaya karyor. Bu y-nyle de, zellikle Corafi Keifler a'na zg pek salam kay-naklarn bulunmad lkemizde daha byk bir nem kazanyor.

  • Arnold eserinde, Corafi Keifler a'nda gelimesinin en yksek aamasnda bulunan Osmanl mparatorluu'nun konumu zerinde pek durmuyor. Ama okuyucu yazarn Osmanl mparator-luu hakkndaki birka sznden ve daha ok da, keifleri gerek-letiren devletlerle ilgili olarak yapt zmlemelerden bu konu iin gerekli ipularn kolaylkla bulabilecektir.

    Bu, hacmi az ama ktlesi ok eserin, bilimsel zmleme yn-temleri ve zengin bilgi daarc ile, bilim ve teknoloji tarihine, ekonomi tarihine, siyasi ve askeri tarihe ve nihayet insanln b-yk tarihsel servenine ilgi duyanlarn temel kitaplarndan biri ola-cana inanyorum.

    Osman Bahadr

  • 2 'FRANS, NewFOUNDLAND

    A SPANYA

    Kolumbus'un 1. Seyahati 1 4 2 - 9 !

    Mooerc Kanaya Adalar -l

    Kolumbus'un 1. Seyahati 1 4 9 2 - 9 3 Jka KodMz o.

    i Aroyr. I. Sil Surun Aaaar-. ; Yal Burun;

    ! (jQfTttMQ '

    - . - ( INDItS HISPANMOLA

    PASFK

    OKYANUSU

    -ancas

    ciZLANDA

  • Giri

    15. ve 16. yzyllarda, Avrupa'nn dnyann geri kalan ksm hakkndaki bilgisi temel bir dnme urad. 1400'de Avrupallarn haritalar sadece tahminlere dayan-yordu ve kendi kylarnn tesinde kalan blgeler harita-larda genellikle tamamen yanl gsteriliyordu. zleyen 200 yl iinde, Avrupal haritaclarn izdii ktalar, tpk byyen embriyolar gibi, belirsiz biimlerden, gnmzde aina olduumuz kolaylkla tannan izgilere dnt. 1600'de haritas olmayan ya da eksik bulunan yerler olarak sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifik kalm-t. En nemli keiflerin ou, ksa bir zaman dilimi iinde yaplmt. Columbus'un 1492'de Atlantik'i ilk geiini iz-leyen 30 yl iinde Portekizliler mit Burnu'nu dnm; in'e ve Japonya'ya kadar ilerlemilerdi. 1521'de Pasifik geilmi ve dnya ilk kez denizden dolalmt.

    Gerekte uzun mesafeli seyahatler ve keifler yeni de-ildi. Araplar, Hintliler, inliler, Vikingler ve Polinezyal-lar, 15. ve 16. yzyl Avrupallarndan nce, olaanst

  • okyanus seyahatlerini baarmlard. Fakat onlarn bu ba-arlan unutuldu ve tekrarlanmad ya da yerel bir nem ta-mann tesine geemedi. Keifler a'nda yeni olan ey, corafi aratrmalar sayesinde dnya okyanuslarnn tek bir denizcilik sistemine balanmas ve bu denizlerde salanan egemenliin, Avrupa'nn her meskn ktaya etki-sinin nihai yaylmna temel oluturmasdr. Avrupa'nn corafi bilgisinin bymesini, Avrupa ticaretinin ve kara-sal kontrolnn hzla genilemesi izledi. 1600'e kadar Por-tekiz, Brezilya ve Bat Afrika'dan in Denizi'ne uzanan bir deniz imparatorluu kurmutu. spanya'nn Amerikan imparatorluu, Texas'tan ili'ye kadar uzanyordu ve teki Avrupallar (Hollandallar, ingilizler ve Franszlar), Iber-yallann bu ticari zenginliine ve egemenliine aka gz koyuyorlard.

    Avrupallarn corafi aratrmalarnn bu hzlln ve genilemesini nasl aklayabiliriz? Keifler a, gerek-te ani ve ilk baktaki kadar kapsaml myd? Yoksa daha ok Avrupa'nn kendi iinde uzun sreden beri olgunla-makta olan kuvvetlerin sonucu muydu? Nedenleri neydi ve niin Portekiz ve spanya, Avrupallarn yaylmasnda nc oldular? Avrupa dndaki faktrler bu yaylmann karakterini nasl etkiledi? Bu kitapn ele alaca konu-lar ite bunlardr.

  • {

    Avrupa ve Daha Geni Dnya

  • Bir zamanlar Avrupa'nn grece tecrit olmu ve kendi iine kapanm durumda olduunu, snrlarnn tesindeki yerler hakknda ok az bilgisi bulunduunu ve gnm-zn bilinen dnya haritasnn olmadn bugnk bak asyla tasarlamak kolay deil. Fakat Avrupa, 15. ve 16. yzyllarn keiflerine kadar, kendi dndaki dnya ile il-gili olarak gerek bilgilerden ok, mit ve fantezilerle bes-lenmiti.

    15. yzyl Avrupas'nn daha gvenilir bilgi kaynaklan arasnda, klasik eski adan kalan yazlarla, daha yakn dnemdeki seyyahlann raporlan bulunuyordu. M.S. ikinci yzylda yazlm Ptolemy'nin Geography'si, yaklak 1406'da Yunancadan Latinceye evrilerek Hristiyan Av-rupas'nda yeniden kefedilmiti. Geography, Roma impa-ratorluumun en yksek dnemindeki corafya bilgileri-nin bir zetini kapsyordu. Asya ve Afrika'nn yakn blgelerinin olduka doru bir tasvirini vermesine ra-men, daha uzak blgeler iin gvenilmez bir kaynakt; Amerika'nn ve dnyann eskiden bilinmeyen dier b-lmlerinin varl hakknda herhangi bir ipucu vermiyor-du. Seyyah eserlerinin en popler ve etkili olanlarndan bi-ri, talyan Marco Polo'nunkiydi. Marco Polo, 13. yzyln sonlannda Asya'y boydan boya geip in'de Mool m-paratorunun sarayn ziyaret etmiti. Polo, ilerlemi ve gl uygarlklanyla daha zengin bir kta olarak Asya fik-rinin Avrupallann zihninde olumasn salad. Polo'nun "Travels"e (Seyahatler), Portekiz Prensi Gemici Henry'ye

  • ve (Ptolemy ile birlikte) Christopher Columbus'a esin kay-na oldu. Fakat byle kaynaklarn sakncalar da vard. Atlantik'teki bat yolculuunda Columbus'un hedeflerin-den biri olan Mool hkmdar 'Cathay' (in), oktan yok olmutu. Ge Ortaa Avrupas'nn, eskilerin her eyi do-ru yaptklarna (din hari) dair derin inanlar, corafi eserlerine kar eletirel bir yaklam ve pratik bir soru-turma ruhunu engelliyordu.

    Ptolemy ve Polo, yetersiz ve eski olmalarna ramen 1400 ylna kadar, Ge Ortaa Avrupas'nn dnya kavra-mn ekillendiren mitler, efsaneler ve sahte seyyah hik-yelerine nazaran daha gvenilir bir bilgi kayna salad-lar. En yaygn olarak okunan ve kesinlikle Polo'nunkinden daha az etkili olmayan bir eser de, Sir John Mendeville'nin "Travels"'\yd\. Yazar eserinde tuhaf insanlarn (rnein k-pek bal) hemen tamamen hayali hikyelerinden ve Do-u'nun allmam detlerinden sz ediyordu. ok uzakta-ki bilinmeyen denizlere alma cesaretini gsteren ve dnyann kenarndan aaya den ya da "scak blge"nin kaynayan denizlerinde mahvolan gemilere dair inanlar da halkn fantezilerindeki yerini koruyordu. Bu tr korku-lar, soruturmalarn ve pratik aratrmalarn nnde gl bir engel oluturuyordu. Fakat kayp adalarn varlndan Asya ya da Afrika'da Mslman blgelerinden tede bir yerlerde hkm sren gl Hristiyan kral Prester John'dan ve Bat'da Atlantis ktasndan sz eden baka fanteziler de vard. Bunlar da gereki olmamalarna kar-n, 15. yzyl keif seyahatlerinin gelimesinde belli bir

  • rol oynadlar. Fanteziyle yar gerein benzer bir karm, ortaa

    dnemi haritalarnda da bulunmaktadr. Daha erken tarihli haritalarda, Hristiyanln manevi merkezi olarak Kuds, bilinen ktalar kendi evresinde simetrik ekilde dizilmi halde dairevi bir dnyann merkezinde grlmektedir. Bu mappae mundi (dnya haritalar), gemiciler ve seyyahlar iin herhangi bir kullanm deeri tamyorlard ve zaten byle bir niyetle de haznianmamlard. Ptolemy'nin etki-ledii daha ge tarihli haritalarda, Afrika'nn kuzey bl-myle Asya'nn bat blgeleri olduka doru olarak gste-rilmekte; fakat Afrika'nn gneye doru nasl uzand ve Hint Okyanusu'nun karalarla kapl bir deniz olup olmad belirsiz kalmaktadr. Bu haritalarda Amerika, Avustralya ve Pasifik'ten iz yoktu. Harita yapclar, Avrupa'nn Afri-ka ve Asya'nn i blgeleri hakkndaki cahilliini, kendi uydurmalar olan nehirler ve dalar izerek telafi ettiler; hayali bilgiler eklediler ya da uzun sre nce lm mo-narklar bu blgelerde hl iktidardaym gibi gsterdiler.

    Avrupa, bu bilgisizlik ve soyutlamada yalnz deildi. 1400'de dnya, aralarnda ok az iliki olan ya da hibir iliki bulunmayan birok farkl topluluklara ya da uygar-lklara blnmt. Orta ve Gney Amerika halklar gibi baz topluluklar, teki ktalardan tamamen kopuk durum-dayd. in ve Hindistan gibi byk Asya uygarlklarnn daha geni ticari ilikileri vard. Ancak bu ilikiler, temel kltrel yaltlmlklarn ve ekonomik adan kendi ile-rine kapallklarn giderecek lde deildi. Bu yaltlm-

  • lk bir dereceye kadar, denizler, ller, sradalar ve sk ormanlar gibi bir dizi corafi engelden kaynaklanyordu. Fakat farkl halklar ve blgeleri daha byk blmler ha-linde birletiren ulam, iletiim ve denetimin yokluu bu-nu daha da glendiriyordu. Genellikle de, kara ve deniz-lerde uzun keif seyahatlerini zendirme konusunda byk bir merak eksiklii vard.

    in, bunun arpc bir rneiydi. 1400'de in'in deniz-cilik teknolojisi birok bakmdan Avrupa'nnkine eitti. in'in 1405 ve 1433 yllar arasnda gneydou Asya ile dzenli ticari ilikileri vard ve Amiral Cheng Ho ynetimi altnda Sri Lanka ve Dou Afrika'ya kadar uzanan seferler yaplyordu. Bu sralarda ya da daha erken bir tarihte, in gemileri Kuzey Avustralya'ya ve olaslkla Kuzey Ameri-ka'nn Pasifik kylarna kadar gittiler. Konfys in, kendisini kltrel ve politik olarak komularndan daha stn tutuyor ve onlar sadece in imparatorlarna hara demeye yarayan barbarlar olarak gryordu. Hara ve servet ile in saray iin eyalar arama isteinin, Cheng Ho'nun seyahatlerinde itici etken olduu anlalyor; yoksa dnyann geri kalan ksm hakknda in'in bilgisini artr-mak ya da srekli ticari ilikiler iine girmek deil. in mparatorluunda ticaret ve tcarlar, Avrupa'da son derece nemli konumda bulunan tccar snfna kart olarak, d-k bir statye sahiptiler. Cheng Ho'nun seferlerinin arkas gelmedi ve in, Portekizliler'in tam Bat Afrika sahillerin-den aaya inmeye ve Hindistan'a bir Bat yolu aramaya baladklar srada tekrar kendi kabuuna ekildi.

  • Arap ve Hintli mslman tccarlar, Hint Okyanu-su'nda karmak ve youn bir ticaret sistemi kurmulard. Fakat onlar etkinliklerini krl ve gvenli olduu bilinen alanlarla snrl tutmaktan honuttular. Arap gemicileri, daha nce in'le dorudan ticaret yapmlard ama 1400'e kadar Endonezya adalarndan daha douya girme cesareti-ni nadiren gsterebildiler. Gneybatda ise Mozambik ve Madagaskar'dan teye gemediler. Zira daha-ileri yolcu-luklarda tehlike riski artyor ve ticari beklentiler gerek-leecek gibi grnmyordu. Benzer ekilde, Akdeniz'deki Arap gemiciler ve corafyaclar da Fas kylarndan sonra, yolculuk yaplamayan ve gemileri paralayan karanlk de-niz Atlantik'in baladna inanyorlard.

    1400'n Avrupas, belli bakmlardan zellikle yaltl-m ve kendi iine kapal kuatma altnda bir uygarlk g-rnts veriyor, dolaysyla bir keifler ve yaylma ana nderlik edecek gibi grnmyordu. Kara lm (The Black Death) ad verilen ve 1348 - 49'da btn Avrupa'y silip spren veba salgn, ekonomiyi tahrip etti ve nfu-sun te birinin ya da daha fazlasnn lmne neden ol-du. Avrupa nfusunun 14. yzyln ortasndaki dzeyine tekrar ulaabilmesi iin 200 yldan fazla bir srenin ge-mesi gerekti. Avrupa ekonomisinin yeniden canlanmas iin 16. yzylda Amerika'nn maden zenginliine talep ve gereksinim dodu. Ayrca iklim deiiklikleri de kuatl-m bir Avrupa hissinin domasna katkda bulundu. 8. ve 14. yzyllar arasnda hkm sren grece scak iklim ko-ullarnda yerleme ve tarm, kuzeyde ve batda daha ileri

  • gitmiti. Vikingler zlanda'da, Grnland'da koloniler kur-dular ve Amerika anakarasnn kuzeydou kylarndaki Vinland'a ulatlar, hakat "Kk Buz a" olarak nite-lendirilen daha souk koullar bu genilemeye son verdi. Arktik buzullarn gneye doru ilerlemesi, Vinland'a gi-den kuzey yolunu kesip, Gnland ve zlanda ile ilikiyi tehlikeye soktu.

    Gney'de bir zamanlar Roma mparatorluu'nun kalbi olan Akdeniz, Hristiyan Avrupa ve Mslman komular arasnda blnmt. Bat'da, lberya yarmadasnda doan Portekiz ve spanya devletleri, 8. yzylda btn blgeyi ele geiren Mslmanlar adm adm geri itmekte baar salamlard. 1400'e kadar Mslmanlarn elinde sadece Granada (Kastilya Devleti'nin gerek bir temsilcisi olarak) kalmt. O da 10 yllk bir mcadeleden sonra 1492'de ele geirildi. Fakat Mslman gleri sonunda kendi yarma-dalarndan srmelerine ramen Portekizliler ve Kastilyal-lar hal seferlerini Cebelitark Boaz'nn tesine ve Ms-lman Kuzey Afrika'ya tamakta daha byk glklerle karlatlar. Portekiz, Fasllara ait Ceuta Limann, ou tarihinin Keifler a'nn gerek balang tarihi olarak grd 1415'te ele geirdi. Fakat kprba niteliindeki bu mevzii geniletme dorultusundaki giriimler, ok az bir baar salayabildi. 1437'de Portekiz kuvvetleri Tan-ca'da kesin bir yenilgiye urad. Granada'nn fethinden sonra Kastilyallar 1497'de Melilla'ya yerletiler; fakat Ku-zey Afrika'da daha ileriye gitme istekleri, nce yerel ms-lmanlarn direnlerinin etkili olmas, daha sonra da Trk-

  • lerin genileyen gc nedeniyle engellendi. Akdeniz'in dou ucunda Osmanl Trkleri, 15. yzyl-

    da ve 16. yzyln balarnda ak bir ykseli halindeydi. Bir zamanlarn kudretli imparatorluu Bizans'tan geriye kalan son ehir Konstantinople, 1453'te Trkler tarafndan fethedildi. 1516-17'de Trkler rakip Msr ve Suriye h-kmdarlarn, Memluklar yenilgiye urattlar ve kontrol-lerini Akdeniz'in gney kylar zerinde genilettiler. Trkler Balkanlarn ilerine doru da ilerlediler; hatta 1529'da Viyana'y tehdit ettiler. Orta Asya'dan gelen ge-be ve binici kkenli Trkler, Konstantinople dtnde Bizansllarn denizcilik mirasn devralp Akdeniz sularn-da nemli bir g haline geldiler. 1571'de, Yunanistan aklarnda Lepanto (Inebaht) savanda durdurulmalarna ramen Trkler dou Akdeniz'e kesin olarak yerletiler. Bylece Bat'da Fas'tan kvrlarak dou Akdeniz ve Le-vant (Yakn Dou lkeleri) zerinden douda Balkanlara ve Karadeniz'e uzanan Islamiyetin gc, 15. ve 16. yzyl-larda Hristiyan Avrupa'y etkin bir biimde snrlyor ve onun Afrika ve Asya'nn yakn alanlarna doru genile-mesinin doal yollarn nlyordu. Bu nedenle Islamiyetin salamlam gc, herhangi bir Avrupa keif ve fetih a-nn ncelikle Avrupa'nn yakn snrlarnn tesine arp-c bir srama yapmasn zorunlu hale getirdi.

    Bununla birlikte, Avrupa'nn yaltlmln ve i zor-luklarn abartmak yanl olur. Dini dmanlklara ve peri-yodik savalara ramen, Hristiyan Avrupa, islam dnya-sndan ok ey rendi. Gerek Yunan bilim ve felsefesinin

  • korunmas, gerekse bilimsel ve tarmsal bilgi ve teknoloji-nin Hint ve in gibi uzak diyarlardan Avrupa'ya iletilmesi slam dnyasnn eseridir. Avrupa Keifler a'na bu sla-mik - Asyal katksnn nemi, bu kitapta daha sonra tart-lacak. sel bakmdan, 1000 - 1400 yllan arasn kapsa-yan dnemde Avrupa'da, etkileri ok uzaklara ulaan ekonomik ve teknolojik gelimeler olmutu. iddetli Kara lm engeline kadar nemli bir nfus art gereklemi-ti. zellikle Kuzey Avrupa'da iftilik teknikleri gelitiril-mi ve bu teknikler tarmsal verimin bymesine katkda bulunmutu. Kara ve deniz yoluyla yaplan ticarette geni-leme olmutu. Artan etkinlikler sadece Akdeniz'de deil, Baltk Denizi ile Kuzey Denizi'nde, Kuzey ve Gney Av-rupa arasnda da grlyordu. Ticaretin ve gemiciliin b-ymesiyle, zellikle Kuzey talya'daki Pisa, Floransa, Ce-nova ve Venedik ehirlerinde bankaclk ve finans alannda da byk ilerlemeler saland. Avrupa ekonomi-sinin temelinde yatan canllk ve onu daha fazla ticaret ve yeni kaynaklar ile beslemek iin giriilen araylar, 15. ve 16. yzyllardaki Avrupa yaylmclnn arkasndaki te-mel itici gc yaratt. Bununla birlikte, bu hareketi yaratan oluumlar, salt ekonomik olmayan faktrler tarafndan da biimlendiriliyordu.

  • /

    Baharat ve Altn

  • Bat'nn gnmzdeki Asya ve Afrika imaj, 15. ve 16. yzyl Avrupalsnn imajndan ok farkldr. Biz imdi ol-duka haksz olarak, bu ktalarn byk blmlerini, yok-sulluk, ktlk, hastalk ve ekonomik geri kalmlk olula-nyla birlikte dnyoruz. Buralar, nc Dnya ya da gelimekte olan lkeler olarak adlandryoruz. Zengin "Kuzey" (Avrupa'y ve Kuzey Amerika'y kapsyor) ile yoksul "Gney" (Hindistan', in'i ve Kara Afrika'y kap-syor) karlatrmas yapyoruz. Fakat drt ya da be yz-yl nce, Avrupa kendisini belirli alardan Asya ve Afri-ka'nn fakir komusu olarak gryordu. Sadece seyyahlarn raporlar deil bu yrelerin rnleri de, Avru-palnn bu ktalarla ilgili izlenimlerini biimlendirdi. Altn, eitli mcevherler, ipekler, hallar, resimli duvar rgleri, baharat ve porselen, bolluk, zenginlik ve yaratc bir en-dstri imaj douruyordu. te Avrupallarn ilk keif seya-hatlerine esin kayna olan ey, Afrika ve Asya'nn zen-ginlikleri hakkndaki bu imajd.

    Ge Ortaa Avrupas, uzun mesafeli iki byk ticaret yolunun sonunda bulunuyordu. Birisi, Avrupa'y Asya'ya balayan baharat ticareti, dieri de Avrupa'y Afrika'ya balayan altn ticareti yolu.

    Savalar, istilalar ve imparatorluklarn kleri y-znden periyodik olarak kesintiye uramasna ramen, Romallar zamanndan beri ipek, baharat, mcevher ve teki deerli mallar in, Endonezya, Hindistan ve ran'dan, Asya zerinden Avrupa'ya getiren ticaret yollar

  • ak kalmt. pek ticaretinin nemi, Avrupa'nn kendi rnlerini gelitirmesi sonucunda azald. Ancak Asya'nn baharat yerine Avrupa'nn koyabilecei bir eyi yoktu. Baharat, Asya'da Endonezya adalarnda - Asya'ya zg baharat trlerinden Clove, Moluccas'da, nutmeg ve mace, Banda adalannda, biber ise daha ok Sumatra'da - ya da eskiden Seylan olarak bilinen Sri Lanka'da (tarn-cinnamon) ve gneybat Hindistan'da (biber) yetitiriliyor-du. Marco Polo'nun zamannda baharat Bat Asya'dan Ka-radeniz'e ve Yakn Dou lkelerine (Levant) kara yoluyla ve kervanlarla iletiliyordu. Mool mparatorluunun dal-masyla bu yol ok tehlikeli hale geldi ve 1400'e kadar Arap ve Hintli tccarlar baharat deniz yoluyla Kzl De-niz'deki limanlara tadlar. Buraya gelen baharat karadan Msr ve Suriye'nin Akdeniz'deki limanlarna tanyor ve buralardan Avrupa'da datlmak ve satlmak zere Vene-dikli ve Cenevizli tccarlar tarafndan satn alnyordu.

    Bugn baharat bize, bylesine ayrntl ve geni bir ti-caret sistemini gerektirecek kadar deerli bir mal gibi g-rnmeyebilir. Biber gnlk bir tketim nesnesidir ve gre-ce ucuzdur. Bugn her trden baharata ok az nem veriyoruz. Fakat 15. ve 16. yzylda baharatn btn trle-rine Avrupa'da byk bir talep vard. K aylarnda ancak birka hayvann canl kalabilmesine yetecek kadar yemin ve gnlk yiyeceklere alternatif birka sebze, meyve ve iecein bulunduu dnemlerde, bayatlam ya da tuzlan-m et rnlerine tat vermek amacyla kullanlyordu. Ba-harat, pasta, iecekler ve ekerleme rnlerine de byk

  • katklar salad. Hal askerlerinin baharatl dou yiyecei deneyimi de, daha egzotik tatlar iin bir Avrupal damak zevkini cesaretlendirmi olabilir. Baharat genellikle bir lks olarak snflandrlmtr: Edvvard Gibbon bunlar ^a-hane ve nemsiz" olarak nitelendirmektedir. Fakat aktr ki, kullanmlar ok yaygnd ve Avrupa'nn en zengin s-nflaryla snrl deildi. Avrupa'nn ekonomisi gelitike ve satn alma gc arttka, baharata olan talep de srekli olarak artt. Baharat, bunlarn ticaretini yapan tccarlar iin de olduka krl bir rnd. Baharat ticaretinden kay-naklanan zenginlik, zellikle Cenova ve Venedik olmak zere talyan ehir devletlerinin ykseliinin ekonomik te-mellerinden birini oluturuyordu. Dahas, baharat uzun mesafeli ticareti krl olan birka maddeden biriydi. Ykte hafif pahada ar mallard (bu, ucuz ve toplu tamaclk ncesi dnemlerde nemli bir faktrd) ve uzun seyahat-lere ve sk sk yaplan aktarmalara kar dayanklyd.

    Avrupa'nn uzun mesafeli ticaretinin teki nemli ma-mul olan altn da, salt lks tketim maddesi olmann te-sinde bir deer tayordu. Kiliseler, saraylar ve zengin ev-lerindeki dekorasyon ve gsteri iin kullanmna ek olarak Avrupa'nn para ve genileyen ticari sistemi iin de gerekliydi. Ticari ve mali etkinlikleri byyen talyan e-hir devletleri, tedavldeki paralarn temel olarak altna evirdiler: Floransa ve Cenova 1252'den, Venedik ise 1284'ten balayarak altn para bast. Portekiz gibi Avru-pa'nn daha fakir devletleri bile paralarn ayn prestijli te-mele dayandrma konusunda olduka istekliydiler. Ayrca

  • Avrupa'nn kendi i ekonomisini salamak ve Douyla ti-caretindeki demelerde kullanmak zere altna ihtiyac vard. Avrupa'nn Asya pazarnda geerlilii olan az say-da rn vard: Bu nedenle baharat kymetli madenlerle satn almak zorundayd. Almanya'da ve Macaristan'da g-m karlyordu fakat Avrupa altn madeni bakmndan fakirdi. Eskiden altn karlan ok sayda maden yata artk tkenmiti; ok miktarda altn, yama ve Douyla yaplan ticaret nedeniyle yok olmutu. Bu nedenle, Ge Ortaa Avrupas'nda, hem i ekonomik gelimeyi kontrol eden, hem de ticaret ve denizan aratrmalar iin kuvvet-li bir itici g oluturan bir "altn ktl" vard.

    Ge Ortaa dneminde Bat Afrika'dan Avrupa'ya, az fakat nemli miktarda altn geldi. Bu altnlar, yukan Sene-gal Nehri'nin Bambuk blgesinde ve Yukar Nijer'deki Bu-re'de yzey madenlerinden karma ve tasfiye ilemleri uygulama yoluyla elde ediliyordu. Ayrca bugnk Ga-na'nn Akan blgesindeki (smrgecilik dneminin "Altn Kys") altn retim alannda da, ge 15. yzylda Avru-pa'nn talebini ksmen karlayan verimli bir retim yapl-yordu. Altn, Bat Afrika'daki bu kaynaklardan yerel tc-carlar tarafndan, genellikle altn tozu biiminde, Byk Sahra'nn gney kenarndaki Timbuktu gibi kasabalara ge-tiriliyordu. Orada Arap ve Berberi tccarlar tarafndan sa-tn alnan altn, deve kervanlanyla lden geiriliyor ve daha sonra Kuzey Afrika limanlarnda Cenevizli, Vene-dikli, Katalan ve Yahudi tccarlara satlyordu. Byk Sahra'y geen tccarlar, bu Bat Afrika ya da "Gine" alt-

  • nnn ("Gine" altn terimi, bu altn kaynann bir zaman-lar sahip olduu nemi hatrlatan bir kalntdr) karln-da, tekstil rnleri, bakr, tuz ve ln gneyinde talep edilen dier mamulleri sattlar. Avrupa'nn 1400'den'nce bu altn retim alanyla dorudan bir ilikisi olmamasna ramen, onun yeri hakkndaki bilgiler Arap ve Yahudi araclar vastasyla olduka doru biimde aktarlyordu ve Avrupallarn para hrsn krklyordu.

    Altn ve baharat, en ok gz alc olmalarna ramen Avrupallar ticaret ve zenginlik araynda kendi kylar-nn tesine uzanmaya cezbeden tek rn deildi. Temel bir madde olan hububat bile bir zamanlar Fas'tan ve Atlan-tik adalarndan (Azor, Madeira ve Kanarya adalar) ithal ediliyordu. 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balarnda bu yreler Avrupal gmenler tarafndan smrgeletiril-meye ve ekilmeye balamt. eker, Avrupa yaylmacl-na daha da yakndan balyd. ekerin retimi ve tketi-mi Araplardan renilmiti (Ortaa Avrupas'nn slam dnyasyla ilikisini hatrlatan bir baka kalnt). eker ilk kez Akdeniz adalarnda ve Sicilya ile spanya'nn uygun blgelerinde retilmiti. Fakat artan talep, yeni retim alanlar arama giriimlerini tevik etti. Madeira ve Kanar-ya adalarnda nc rn oldu, sonra, 15. yzyln sonlarn-da Gine Krfezindeki Sao Thome adasnda ve daha sonra da gnmze kadar devam etmek zere Atlantiin te ya-kasnda Brezilya'da ve Bat Hindistan'da. Balk da, zel-likle Portekizliler tarafndan Avrupa'nn yakn kylar ye-rine, giderek daha uzaklarda Kuzeybat Afrika ak-

  • larnda ve Kuzey Atlantik'te aranyordu. Kurutulmu ve tuzlanm Morina bal, Portekiz'in, Avrupa'nn geri kalan ksmyla yapt ticarette nemli bir kalem oluturuyordu.

    te yandan, vahi bir kle ticareti balad. Mslman-larn berya yarmadasndan kovulmas ve Kara lm'n etkileri sonucunda, zellikle gney Portekiz, nemli bir nfus eksiklii sorunuyla karlamt. Siyah kle ticareti, uzun sre, Byk Sahra'nn te yakasndan Kuzey Afri-ka'ya yaplan altn kervan seferlerine elik etti. Kle tica-reti, gney Avrupa'nn ihtiyacn da karlayacak ekilde geniliyordu. Erken dnem keif seferlerinin Bat Afrika sahillerinden aaya ynelii srasnda, Portekizliler, Por-tekiz'deki maliknelerde ii olarak altrmak zere, da-ha sonra da Atlantik adalarndaki genileyen eker ekono-misinin igc ihtiyacn karlamak amacyla kle satn aldlar ya da ele geirdiler. Avrupallarn yaylmaclk, e-ker ve klelerle ilgili denizar smr konusundaki ortak hareketi 17. ve 18. yzyllarn vahi bir zelliiydi ve by-lece daha Columbus 1492'de Atlantik'i gemeden nce balam bulunuyordu.

    Bu nedenle, yaylmacln arkasndaki ekonomik dr-t, Avrupal mallar iin pazar arama kaygs deildi. 15. ve 16. yzyllarda Avrupallar, Afrika'da ve Asya'da teks-til mamullerini ve teki rnlerini satmaya alrken b-yk glklerle karlatlar. Avrupa'nn sanayileme a ve makine yapm mamullerin ktlesel retimi, hl ok uzakta ve gelecee ait bir gelime olarak duruyordu. Avru-pa'nn denizar aratrmalar, ticaret ve Avrupa ticaret

  • sisteminin bir blmn oluturan kaynaklar iin yapl-yordu. Fakat Avrupa'da gelien ticari kapitalizmin bir so-nucu olan yaylmaclk bizi ak bir elikiyle kar kar-ya getirir: Eer ekonomik gdler bylesine temel bir nem tamsa, Avrupa'nn ekonomik bakmdan en ileri blgesi olan. talya, bu dnemdeki denizar yaylmaclk-ta nemli bir rol oynama konusunda niin baarsz grn-mtr? Bunun yerine niin ekonomik bakmdan daha ge-ri durumdaki Portekiz ve Kastilya, nc aratrmac ve denizar imparatorluklarn kurmaya ynelen ilk Avrupa-l devletler olmulardr? Bu sorularn yant karmaktr ve bir dizi faktr ierir. Fakat her eyden nce talya'nn Ke-ifler a'na ok nemli bir katkda bulunduunu belirt-mek gerekmektedir.

  • talya

  • Ksmen 15. ve 16. yzyllarda ulusal kimliklerin ve s-nrlarn ok belirsiz olmas yznden Avrupal kifler, bilginler, tccarlar gibi askerler ve denizciler de grece zgr bir ekilde bir lkenin hizmetinden baka bir lke-nin hizmetine geebiliyorlard. Bu hareketlilik, yeni bulu-nan matbaa makinesiyle birlikte, ilk keif seyahatleri hak-kndaki bilgilerin (zellikle Portekizlilerin bulgularnn gizliliini korumaya ynelik baz giriimlerine ramen) Avrupa'nn her tarafna yaylmasnda nemli bir rol oyna-d. Portekizliler gerekten, ilk seyyahlar olarak baka l-kelere bilgi ve personel vererek en ok kayba urayan ta-raf oldular. Buna karlk Kastilya, aratrma alanna 15. yzyln sonlan ve 16. yzyln balarndaki hzl ve dra-matik giriini, ksmen, bir gruba bal olmayan nl Por-tekizli Magellan ile talyan Columbus'a borluydu.

    Christopher Columbus, ilk keifiler arasndaki hare-ketliliin nemine ve italya'nn Keifler a'na olan kat-ksna balca rnektir. Columbus, yaklak 1451'de Ceno-va'da dodu, daha sonra Portekiz'e yerleti, Portekizli bir kadnla evlendi ve in'e gitmek iin batya doru yolculuk etme projesini ilk kez Portekiz sarayna sundu. Burada reddedildi ve sonunda Kastilya kraliesi Isabella'nn sala-d devlet himayesini bulmadan nce Fransz ve ingiliz destei arad. John Cabot'nun kariyeri de Colum-bus'unklne ok benzer. O da doutan Cenovalyd. Co-lumbus gibi Cabot da bat okyanusundaki aramalar iin ngrd planlara ilgi gsterecek hkmet bulabilmek

  • iin, Columbus'un dn haberlerini izleyen ngiltere Kra-l VII. Henri'nin 1496'daki bir seferini destekleme sz vermesine kadar bo yere abalayp durdu. Avrupa, birle-ik bir in imparatorluundan farkl olarak deiik ilgi ve isteklere sahip bir dizi devletten oluuyordu. Bu nedenle, maceraclar ve idealist kimseler iin, kendi lkelerinde ya da kabul eden baka bir lkede himaye salamay baar-dklar takdirde, projelerini gerekletirme olasl vard. te yandan seyahatlerin balang dneminde, devlet ya da kraliyet destei zorunluydu. Byk seferler iin gemile-ri salamann ve donatmann maliyeti ve riskleri, tek ba-na alan bir tccarn ya da maceracnn gcn ok ok ayordu. Ayrca denizcilerin, limanlarn ve gemilerini kullanmak, gemicilerini istihdam etmek, yeni kefedilen kara paralaryla ilgili haklarn garanti altna almak ve teki glerin tecavzlerine kar toprak ve ticaret ile ilgili taleplerini koruyabilmek iin bir devletin siyasi otoritesine de ihtiyalar vard.

    Portekiz, spanya ve ngiltere'nin himayeci tutumlarna karlk, talyanlar da, zellikle harita yapmnda ve Akde-niz'de kazandklar belirli denizcilik teknikleri konusunda-ki fikirlerini ve ustalklarn Bat Avrupa'nn hizmetine sundular. Belirli lde, zellikle Ptolemy'nin Geog-raphy'si gibi son zamanlarda yeniden kefedilen klasik eserlerdeki bilgiler gibi, talyan Rnesans'nn bilimini de getirdiler.

    Bat ktas iin kullanlagelen "Amerika" isminin kke-niyle ilgili baz tartmalar var. Bu ismin, Bristol'de gm-

  • rk tahsildar olan ve Cabot'nun resmi maan deyen Richard Ameryk'ten geldii ileri srlmektedir. Fakat Amerika isminin, 16. yzylda baslan ve yaygn biimde datlan mektuplar araclyla yeni bir kta fikrinin Av-rupa'da benimsenmesini salayan Floransa'l iadam Amerigo Vespucci'den kaynaklandn ileri sren daha eski ve belki de daha doru bir gr vardr. Eer bu g-r doruysa, talyanlarn "Yeni Dnya"nn kefedilme-sinde ve onun hakkndaki bilgilerin yaylmasnda oyna-dklar role uygun bir vgdr.

    talyanlarn katks ayn zamanda ekonomik bir nitelik de tayordu. Ge Otaa'daki ticaretin gelimesiyle, Ce-nova'dan ve teki talyan ehir devletlerinden gelen tc-carlar, Bat Akdeniz'de ve Portekiz'de ticari koloniler kur-mulard. Kuzey Afrika ile ticaretin byk bir blm bunlar araclyla gerekleiyordu ve Madeira'nn eker retimi ve ihracat varln byk lde Cenovallarn maliyesine borluydu. Eskiden Cenovallarn byk bir ti-cari alan olan Kara Deniz, Asya'nn uzak yreleriyle yap-lan ticaret iin bir kap olarak nemini yitirdi ve zaten 15. yzylda Trklerin eline geti. Bunun zerine Cenovallar da ilgilerini Bat Akdeniz'e ynelttiler. Cenoval tccarlar ve sermayedarlar balangtaki baz srtmelere ramen Portekiz ve Kastilya ile genellikle yakn ilikiler iinde ol-dular. Zengin bir Cenoval sermayedar olan Francisco Pi-nelo, Columbus'un Atlantik boyunca gerekletirdii bi-rinci ve ikinci seyahatlerin yksek maliyetine yardmc olmutu. Bu tutumunun karl olarak, 1503 ylnda, Se-

  • ville'daki ispanya ve Yeni Dnya arasndaki ticari ilikile-ri denetleyen Casa de Contratacion (Ticaret Odas)'a ata-narak dllendirildi. Cenoval, Floransal ve Alman ser-mayedarlar ayrca Indies'e (Byk ve Kk Antiller ve Bahama adalar .n.) yaplan ilk Portekizli seyahatlerinin finanse edilmesine de katkda bulundular: 1505 ylnda, Floransallar ve Cenovallar, Dou'ya gitmek zere o yl ayrlan byk Portekizli filosu iin 30.000 florin tahsis et-tiler. Dnte, Cenovallar yaptklar sermaye yatrmn-dan ok byk krlar elde ettiler ve denizar blgelerden Seville'e ve Lizbon'a akan baharat, eker ve gmn sat-nda byk bir rol oynadlar.

    Bu nedenle talyanlar, Keifler a'na dolayl olarak katlmaktan byk lde honuttular. talyanlarn daha dorudan bir rol almaya kalkmamalarnn daha baka ne-denleri de vard. talyan kadrgalar ve ticari gemileri, Ak-deniz'in sakin sularna, dalgal denizlerden ve Atlantiin geni alanlarndan daha uygundu. 1291 ylnda Indies'e gi-den bir deniz yolu bulmak zere denize alan Cenoval bir kadrgadan bir daha haber alnamad. Bu olaydan sonra talyanlar, Atlantik ticareti ve seyahatleri iin Portekizlile-rin ve Kastilyallarn daha uygun gemilerine ve denizcilik-teki ustalklarna gven duydular.

    talya'y Akdeniz ticaretinin merkezi yapan ve onu Af-rika ve Asya'dan gelen ticaret yollarnn kavak noktasna yerletiren corafi konumu, Atlantik'in aratrld bir ada dezavantaj oluturuyordu. zellikle Venedikliler arasnda uzun sreden beri yerlemi olan ticari gelenek-

  • ler, ticari tutuculuu ve yeni koullara uyum salamada gsterilen isteksizlii besledi. Ticaretleri ve zenginlikleri iin yzyllardr Dou'ya ynelmeye alm olan Vene-dikliler, 1499 ile 1573 yllan arasnda uzun bir dizi halin-deki deniz savalaryla Trk gcnn Dou Akdeniz'deki yaylmasna kar koydular. Fakat Venedikliler slam'a kar dini bir sava verme eiliminde deildiler. Onlar gemite Msr ve Suriye'nin mslman Memluklulanyla ticaret yapmlard ve deerli baharat ticaretini yeniden balatabilmek iin Trklerle anlamann yollarn aryor-lard. Bunda, rnein 1519'da Trklerle geici bir antla-ma gerekletirerek ksmen baanl oldular. Bir zamanlar, baharat blgelerine giden Portekizlilere ait yollann al-nn Venedik ekonomisi zerinde hzl ve srekli bir tahrip edici etkisinin olduu dnlyordu. imdi byle olma-d anlalm bulunuyor. Yaklak 1520'de karadan yap-lan uzun mesafeli baharat ticareti yeniden canland ve Ve-nedik tekrar byk bir baharat ithalats ve datcs oldu. Portekiz'in ticari fiyatlan yksekti ve baharatnn ka-litesinin de uzun deniz yolculuklan yznden bozulduu ve Venediklilerinkinden daha kalitesiz olduu syleniyor-du. Ksmi iyileme, Venediklilerin endielerini yattrd ve Venedikli tccarlar geleneksel ticaret kalplannda her-hangi bir temelli deiiklik yapma dncesinden vazge-irdi. Venedik ehri uzun vadedeki gerilemesini; Portekiz-lilerin ve daha sonra da Hollandallann baharat ticareti kadar, gelimekte olan Atlantik ticaretini genel olarak ih-mal etmesine de borludur.

  • te yandan baz politik ve kltrel faktrler de tal-ya'nn Keifler a'na daha byk lde katlmasn en-gelledi. Rnesans talyas'nn saraylar ve ehir devletleri, zenginliklerini ve sanatsal baarlarn ortaya serme konu-sunda birbirleriyle yartlar. lkedeki gsterili harcama-lar ve talya snrlan iindeki byme, uzak ktalardaki ya-ylmac projelere ayrlacak kaynak miktarnn az olmasna yol at. Daha fakir ama buna karlk daha gzpek At-lantik kys devletlerine tezat oluturacak ekilde, kendi ilerine bakma ve kendilerinden honut olma davran ge-litirdiler. lk Atlantik seyahatleri de, talya'daki bir istila ile silahl atma dnemine rastlad. erden blnm durumdaki talya, Franszlarn ve spanyollarn yarmada-daki emellerine kar direnme konusunda hazrlkszd ve ekonomisi savan yaratt etkilerin skntsn yayordu. Buna karlk Bat Avrupa devletleri, lkelerinde, deniza-r aratrma ve yaylma deneyleri kazanabilmek zere yeterince kararl ve gvenli bir ortam salam daha birle-ik ve gl politik varlklar olarak ortaya kyorlard.

  • Portekiz ve spanya

  • Hristiyan Avrupa'nn gneybat kenarna tnemi olan Portekiz, Avrupa'nn, politik snrlarn kararl hale getiren ilk ulusal devletlerinden biriydi. 13. yzyl sona ermeden, gneydeki son Mslman blgesi olan Algarve fethedil-mi ve 1580'e kadar Portekiz kendisini daha byk bir berya devletine katma dorultusundaki giriimlere kar baaryla direnmiti. Kastilya ile aralklarla sren eki-meler, 1383-141 l'de ve 1474-79'da ak savaa dnt ve hem Portekiz'in farkl kimlik duygusunun glenmesi-ne, hem de Kuzey Afrika ve Atlantik adalarnda iki devlet arasndaki rekabetin iddetlenmesine hizmet etti. 1479'da Veraset savalarn sona erdiren Alcaovas antlamas ay-n zamanda Atlantik adalarn, Azor ve Madeira'y elinde tutan ama Kastilyallann Kanarya adalaryla ilgili taleple-rini tanmak zorunda kalan Portekiz ile rakibi arasnda paylatrd. Ceuta'nn (Kuzey Fas'da bir liman) 1415'de Portekizliler tarafndan ele geirilmesi, zellikle, Cebelita-rk Boaz'nn ispanya tarafn kaplayan liman olmas ne-deniyle Kastilya'da endie yaratt. Fakat Kastilya, Grana-da'nn 1492'de dmesine kadar, Portekiz'in Kuzey Afrika anakarasnn i ksmlarna giriini gremedi.

    Topraklarn Avrupal komularnn zararna genilet-me olasl ok az olan Portekiz gibi fakir ve kk bir lke iin denizar yaylma, byk bir politik ve ekono-mik nem tayordu. Portekiz halknn byk ounluu, saylar 15. yzyln sonunda yaklak bir milyonu bulan kyllerden oluuyordu ve lke orta dzeyde bir tarm

  • ekonomisinden tesine elvermeyecek denli fakir ve kaya-lkt. Portekiz'in ticari uzmanlk ve kurulu Akdeniz ticare-tine katlmak iin gerekli kaynaklar asndan eksiklikleri vard. Ancak kendi zeytinyan ve arabn ihra etmenin yan sra, Azor ve Madeira'dan hububat, arap ve eker ge-tirme ve Atlantik'te morina ve ton bal arama konusunda Kuzey ve Gney Avrupa arasnda genileyen ticarete gir-me bakmndan iyi bir konumdayd. Atlantik'teki konumu bylece ticari bir avantaja dnebilirdi. Atlantik'teki rz-gr ve akntlarn dzeni, Portekiz'i (bitiik spanya kyla-ryla birlikte), adalarla ticaret yapan ve balk avlamak amacyla okyanusu tarayan gemiler iin ideal bir kalk ve dn noktas haline getirdi. Portekiz yaylmasnn ticari ve denizcilie ilikin ynlenii bylece erken bir safhada gerekleti ve Kastilya yaylmasnn ar basan karasal ka-rakteriyle zt bir geliim gsterdi.

    Portekiz'in i politik ve sosyal koullan da yaylmacl- destekledi. 1383-85 devrimiyle iktidara gelen Avis ha-nedan, Portekiz'in kk ama gelien ticari orta snfnn isteklerine genel olarak uygun dyor ve Portekizlilerin byyen denizar glerinden elde edilecek ekonomik yararlar gryordu. Bat Afrika kylarn kefetmek iin dzenledii seferleriyle nl Denizci Prens Henry, ayn zamanda Portekiz'in Atlantik adalanndaki smrgecilik faaliyetlerini de ilerletiyor ve bu adalardaki eker retimi-ni gelitiriyordu. Portekiz soylulan, yaylma konusundaki bu istei paylamakta hakllard. Kendi blgelerinde fetih savalar hemen hemen imknsz hle geldii iin, lkele-

  • rine toprak, zenginlik ve deerli mallar katmak amacyla frsat yakalamak zere gzlerini nce Afrika'ya, sonra da Asya'ya dikmilerdi.

    spanya ise, btn bunlara zt biimde, daha geleneksel davranarak Atlantik'ten ok Akdeniz'e bakyordu. Dou spanyal Aragonlular ve Katalanlar ticari ve politik hrsla-rn daha nce talya'ya, Balear adalarna ve Kuzey Afri-ka'ya yneltmilerdi. Birleme ve ulusal kaynama sreci de Portekiz'e gre daha gerideydi. Aragonlu Ferdinand ile Kastilyal Isabella'nn 1469'daki evlilikleri ve 1474-79 yl-larndaki bir dizi savata kazanlan zafer, iki kralln bir-lemesine yol atysa da, her iki devlet de kendi yasalarn ve kurumlarn geerli tutarak ayr kalmay tercih ettiler. Ancak bu dzeyde birleme bile, Hristiyan spanya'y, da-ha nce ok megul eden i blnmelerden kurtard ve dikkatini yaylmac politikalara evirebilmesi iin lkeye enerji ve kuvvet verdi. sabella'nn Columbus'un 1492'deki Atlantik seferlerini destekleme karan, bu yeni salanm gvenin bir ifadesiydi.

    Portekiz gibi, spanya da Reconquista'dan (yarmaday Mslman Fasllardan geri almak iin yzyllardr srd-rlen mcadele) derinden etkilenmiti. Hal seferleri ge-lenei, Kastilyallarn dnceleri ve davranlar zerinde gl bir etki brakmt. Granada'nn yenilgisiyle birlikte Yahudilerin kovulmas, mslmanlann zorla dinlerinin deitirilmesi ve Engizisyonun kurulmasna ynelik Isa-bella'nn aktif g politikas, Ortaa spanyas'nn bir b-lmn oluturan Hristiyan olmayan glerin kklerini

  • kazma konusundaki kararllnn bir gstergesidir. Hris-tiyan spanya'y Mslman Kuzey Afrika'dan sadece dar bir boazn ayrmas ve Akdeniz'de giderek byyen Trk etkisi, Isabella'nn denizar yaylmacl slama kar srdrlen bir mcadele ve Columbus'u da geri dndn-de Hristiyanl "dinsiz" topraklara tayan bir arac ola-rak grmesini, artc olmaktan karmaktadr. Ayn yz-yln daha erken dnemlerinde Portekiz Prensi Henry de keif seferlerini benzer bir ekilde deerlendirmekteydi. Henry, ilk gemilerini Bat Afrika kylarndan aaya gn-derdiinde Portekizlilerin yeniden fetih savalarnn ze-rinden bir yzyldan daha fazla gemi olmasna ramen, Prester John'un ortaa mitinden esinlenerek Afrika'nn bir yerlerinde, slama kar hal seferine katlmak zere ken-disiyle ittifak yapacak gl bir Hristiyan prensi bulaca-na inanyordu.

    Dinsel gdler dier etkenlerden soyutlanm durumda deildi. Dier etkenleri kuvvetlendiriyordu ve genellikle de ekonomik ve politik hedeflerin dorulanmasnda kulla-nlyordu. 15. yzylda din, politik ya da ticari dnceler-den ayrlamaz nitelikteydi ve gnlk yaamn bir parasy-d. Fakat dinsel faktrlerin nemi, Portekiz ve Kastilya'nn yaylmaclna ek bir gven ve kararllk verdi. Dinsel ka-naatlannn katl, slam kertmek ve dinsizleri imana getirmek iin ilahi bir ekilde misyon sahibi klndklarna dair derin inanlar, Portekizlileri ve Kastilyallan deniza-r maceralara gtrd. Oysa, zellikle talya olmak ze-re, Avrupa'nn daha ihtiyatl ve pragmatik devletleri lgn-

  • ca dncelere sahip olmalarna ramen baarl sonular alamayacaklard. Bu nedenle, berya devletlerinin deniza-r yaylmadaki nclklerinin aklanmasnda din nem-li bir faktrdr. <

    Reconquista, Kastilya yaylmacl iin baka sonu-lar da dourmutu. Mslmanlar yenilirken ve slamn s-nrlan geriye ekilirken, yeni serbestlie kavuan blgeler Hristiyan spanya devletlerine katlyordu. Hristiyan ko-lonileri kuruluyor, yeni ehirler douyordu. Bu asimilas-yon sreci, fetih ve smrgecilik yoluyla, Kanarya adalar ve Amerika gibi denizar alanlarda srekli tekrarland. Bu yaylmann karasal karakteri, Cenova ve Venedik'in, Akdeniz'de Rodos ve Girit gibi stratejik ya da ticari ba-kmdan nemli birka adayla birlikte, Lizbon, Seville ya da skenderiye'de olduu gibi baka devletlerin topraklar iinde bulunan ticari blgelerdeki kk kolonilerden olu-an ticari imparatorluklaryla tezat yaratyordu. Portekiz'in denizden doan imparatorluu, Kastilya'nn Yeni Dn-ya'da dzensiz yaylan kara imparatorluuna gre kendisi-ne ok daha yakn olan talyan modeline uygun dyor-du.

    Hristiyan sava ve fetihlerinin snr blgesinde olmas spanya aristokrasisine, zayf Potekiz aristokrasisine zt biimde, askeri maceralar yoluyla zenginlik, toprak ve prestij salama istei ve ticareti hor grme duygusu verdi. Bu tutum, Kastilya'nn ticaretinin byk bir blmnn yabanclarn, zellikle Cenovallann eline gemesine yol at. Ticaret gibi el ilerini de kk grme anlay daha

  • fakir Kastilyallar arasnda bile vard. Kendisi de kyl-lkten gelme Francisco Pizarro, 1533'te Peru'yu fethetti-inde unlar sylyordu: "Ben buraya altn elde etmek iin geldim, bir kyl gibi topra srmeye deil." span-ya'nn kendi iinde, dinamik ve alkantl bir snr blgesi ruhu, Avrupa'nn en yaygn krsal ekonomilerinden biri ta-rafndan canl biimde korunmutu. Bat spanya'daki Est-remadura'nn gezgin koyun obanlan ile gneydeki Anda-lusia (Endls)'nn sr yetitiricileri, ok saydaki daya-nkl asker ve gmenleriyle Amerika'daki spanyol Con-quistador (fatih)'lann temelini oluturdular. Bu nedenle, paradoksal biimde, Portekiz ve spanya'nn grece ekono-mik gerilii ve berya snr blgesindeki hal savalar ge-leneinin varl, corafi konumuyla birlikte, niin bu bl-genin, Avrupa'daki dier devletler dururken denizan yaylmaya nclk ettiini aklayc niteliktedir.

  • Teknoloji ve Aratrma

  • Keifler a, Avrupa'nn gemiiyle ilikisini ak ve dolaysz bir biimde kesmedi. Bu an geliimini ynlen-diren gdlerin ou, Prens Henry'nin Prester John'u ara-mas, Isabella'nn Mslmanlara kar hal seferi veCo-lumbus'un Marco Polo'nun Travels (Seyahatler)'inde tarif ettii in'e ve Japonya'ya ulama giriimleri gibi, ortaa zihniyetini yanstmaya devam ediyordu. Yeni topraklara ulaldnda bile Avrupallarn ilk tepkisi bu'yeni olgula-r, klasik kitaplarda ncil'de ve ortaa metinlerinde bulu-nan ilgili bilgilerle badatrmaya almak oldu. Colum-bus bile, 1506'daki lmne kadar, Avrupa iin o gne dek bilinmeyen bir Yeni Dnya'y deil, Asya anakaras-nn aklarndaki adalar kfettiini sanyordu. Ameri-ka'nn ilk kifleri, kendilerini Kutsal Kitaptaki cennete ta-nm ve klasik mitolojilerde ya da ortaa romanslarnda tarif edilen insanlarla ve yerlerle karlam gibi tasavvur ediyorlard. Akl ve deneysel gzlem, ancak kademeli ola-rak mit, fantezi ve korkuya egemen olabildi. Bununla bir-likte, 15. ve 16. yzyl Avrupallar, gemiin mirasnn yannda, mevcut denizcilik teknolojisini uyarlamak ve mkemmelletirmek ve corafya, denizcilik ve gemi ina-as alanndaki byk problemleri srekli deneyler yoluyla zmek iin yeni bir soruturmac ruh ve yetenek ortaya koydular.

    Portekizlilerin, Prens Henry tarafndan ynetilen Bat Afrika aratrmalar, deney kazanma ve renme srecinin arpc bir rneidir. Kanarya adalarnn gneyine, Boja-

  • dar Burnu'na kadar gemiler bilinen sularda yolculuk yap-yordu: Afrika sahillerine yakn olarak gidiyorlar ve kendi-lerini lkelerine gtrecek rzgr ve akntlar daima bula-biliyorlard. Ancak sahile yakn sert rzgrlar ve bumun dalgal sular, denizcilerin daha tede "seyahat edilemeyen ve gemilerin kpetelerini paralayan bir canavarlar okya-nusu ve kaynayan deniz" korkularn onaylar gibi grn-yordu. 1434'te Bojadar Burnu'ndan geen ve Atlantik'in daha aklarndan giderek Portekiz'e geri dn iin bir ge-it bulan Prens Henry'nin denizcileri, bylece sadece orta-a denizciliinin fiziksel snrlarn amakla kalmayp psikolojik bir gelime de salam oldular ve dnyann tm okyanuslarnn aratrlmasnn yolunu atlar.

    15. ve 16. yzyl Avrupallar, seyahatlerinde yararlan-mak zere, biri Dou'dan kaynaklanan, dieri ise Avrupa-llarn kendi sularndaki seyahat deneylerinden gelen iki denizcilik geleneini kullanyorlard. Gei srecini tam olarak belirlemek zor olmakla birlikte, bir dizi nemli yar-dmcnn Asya kkenli olduu bilinmektedir. Kuzey yn-n belirlemek iin kullanlan hareketli manyetik ibrenin deeri byk olaslkla ilk kez inliler tarafndan anlafl-m, sonra Hintli ve Arap denizciler araclyla Avrupa'ya yaylmt. Avrupallar, Akdenizdeki Arap gemicileriyle balant kurarak, gnein ve yldzlarn gzlemciyle yapt- adan yararlanarak bir geminin pozisyonunu belirleme-ye imkn veren bir alet olan usturlabn kullanmn da -renmi olabilirler. Hristiyan Avrupa'nn edinmi olduu, Mslman teknelerinin karakteristik latin yelkeni ya da

  • keli yelken de Araplardan gemi olabilir. Fakat Avru-pallar her durumda, Dou'dan edindikleri denizcilik gele-nek ve aygtlarn kendilerine uyarlayp mkemmelletir-diler. rnein, manyetik ibre, pirinten bir ineyle, pusulann balca noktalarn gsteren bir karta tesbit edil-miti. Gelitirilen bu aygt, 15. yzyln balarna kadar Akdeniz'de karadan uzaktaki gemiler tarafndan kullanlan ana denizcilik aleti olarak yeterince gvenilir olmutu. Benzer biimde, biraz deitirilmi latin yelkeni, Avrupa gemilerinin kare yelkenlerinin alternatifi olarak deil, fa-kat bunlarn yannda ek bir hareket ettirici ara olarak kul-lanlageldi. Sert denizler, rzgrlar, akntlar ve Atlantik'in geni alanlar ile mcadele etmek, Portekizli denizciler iin belli bir raklk devresini gerektiriyordu. Ancak Por-tekizliler mit Burnu'nu dnerek Hint Okyanusu'na girer girmez Asya denizcilii araclyla hzl bir geliim sala-dlar. Bu geliim, byk lde, Asyal klavuzlarn ve de-nizcilerin bilgi ve ustalklaryla beslenerek desteklenmiti. Vasco da Gama 1498'de, Dou Afrika'nn Malindi lima-nndan Hindistan'n gneybat kysndaki Kalikut'a doru-dan gidiini, Bat Hint okyanusu'nun muson rzgrlarn bilen Mslman bir Hintlinin yardmna borluydu. Mu-son rzgrlar, Nisan'dan Austos'a kadar gneybatdan kuzeydouya ve Aralktan Mart'a kadar da tam tersi yn-de eserek Hindistan ile Dou Afrika arasndaki ticareti dorudan belirliyordu. Bu nedenle, Portekizlilerin Fas'tan mit Burnu'na Atlantik deniz yolunu amalar yaklak seksen ylda gerekleirken, Asyallarn denizcilikteki us-

  • talik ve bilgilerinin yardmyla in'e ulamalar iin sade-ce bir on be yl daha gerekmiti.

    Denizcilikle ilgili Dou kkenli yardmlarn ve aygtla-rn benimsenmesi ve Hint okyanusu klavuzlarnn teknik ustalklarnn kullanlmas, Keifler a'nn saf bir Avru-pal'dan ziyade Avrupal - Asyal baars olarak grlebi-lecek bir kapsam olduunu gstermektedir. Fakat Avru-pa'nn, d kaynaklardan ald bilgi ve teknolojiyi uyarlama, geniletme ve bunlar kendi denizcilik deneyle-riyle birletirebilme yetenei, onun Asya denizciliine kar kesin bir stnlk salamasna yol amtr.

    Deniz kkenli ticaretin ve gemi tamaclnn Ge Ortaa dneminde zellikle kuzey ve bat Avrupa sula-rnda yaylmas, tpk Portekizlilerin Atlantik'teki seyahat deneylerinin 15. yzylda yapt gibi, gelitirilmi deniz-cilik tekniklerini ve gemi inaasn kamlad. Bir geminin u ksmna bal dmenin gelitirilmesi, zellikle kuzey sahili sulannn gl gelgitlerinde teknelerin daha gvenli idare edilmelerine olanak verdi. Kuzey Denizi'nde ve Bal-tk'taki klavuzluk eylemi, rzgrlar, gelgitler, s yerler ve ky zellikleri hakknda birikmi bilgilerin tmn kapsa-yan ve gemilere gidi ynlerini gsteren planlann hazr-lanmasyla desteklendi. Bu yazl rehberlerin Akdeniz'deki edeeri, ky zelliklerini, limanlan ve denizle ilgili tehli-keleri anlatan ve portalan olarak bilinen deniz haritalanna temel oluturdu. Deniz haritalan olarak portalanlar, 15. yzylda hl grece ilkel bir aamadaydlar: rnein, de-nizi dz bir yzey olarak ele alyor, yerin eikliini hesaba

  • katmyorlard. Fakat haritalar zerindeki referans noktala-rndan kan dorultu izgilerini kullanarak denizciler iki nokta arasndaki uzakl hesaplayabiliyor, kaba bir pusu-la hesabyla (dead-reckoning) bunlar arasnda gidebilmek iin bir yn belirleyebiliyorlard.

    emalar ve portalanlar, Avrupa'nn ok dolaan ky sularnda ya da karadan uzaktaki ksa seyahatlerde kula-vuzluk bakmndan ok yararl oldu ama Atlantik'in harita-s yaplmamt, dolaysyla bilinmeyen sularnda kullanl-madlar. Oralarda klavuzluktan ziyade, bilinen bir snr iaretiyle ilgili referans olmakszn bir geminin pozisyonu-nu belirleme ve gemiyi bir yne doru gtrebilme yete-nei temeldi. Problemleri zmeye ynelik aklc bir yak-lam ve deneyim, bu yetenei kazanmakta hayati bir nem tayordu. Portekizli denizciler; 15. yzyln ortala-rna kadar, Bojador Burnu'nun tesine getiklerinde Afri-ka kylarndan uzaa kuzeybatya doru byk bir ilmek izerek (ya da volta) gittiklerinde, kendilerini tekrar Porte-kiz'e gtrecek bat rzgrlarn bulacaklarn renmiler-di. Kuzey Atlantik voltas ile olan ainalklar, Ekvator'u getiklerinde ve gney Afrika'y dnme giriimine bala-dklarnda Portekizlilere yardmc oldu. Zamanla Atlantik bat rzgrnn Gney Atlantik rzgr sisteminin kuzeyde-ki yansmas olduunu ve bu nedenle mit Burnu'nu ge-mek iin gemileri nce gneybatya evirmek ve sonra kendilerini douya doru, Hint Okyanusu'na tayacak olan bat rzgrlarn bulmak gerektiini anladlar. Bu ma-nevra ilk kez Bartholomew Dias tarafndan 1486'da (ya da

  • belki imdiye kadar unutulmu olan daha sonraki seferle-rinde) gelitirildi ve Vasco da Gama tarafndan 1497'de Gney Afrika civarnda Hint Okyanusu'na gven iinde gitmek iin kullanld. Gney Atlantik'in ortasndaki byle geni bir sprme hareketiyle Portekizliler Gney Ameri-ka'nn yaknndan gemi oldular. Onlar, Columbus'un Ba-t Hint adalarna ula 1492'den nce Gney Amerika'y grm olabilirler. Pedro Cabral, 1500'de, Hindistan yolu zerinde gney voltas'n izledi ve Brezilya kysnda kara-ya kt. (Cabral bylece Gney Amerika topraklarna ili-kin Portekizlilerin hak talebini de balatm oluyordu.) At-lantik rzgrlar ve akntlar hakknda 15. yzyl boyunca biriken bilgilerden Columbus da yararlanmt. 1492'de alize rzgrlarn izleyerek okyanusu doudan batya geti ve sonra ertesi yl kendisini Avrupa'ya geri gtrecek bat rzgrlarn buluncaya kadar ynn alize rzrlanna kar- kuzeye evirerek erkenden dnd.

    Haritas karlmam Atlantik'te sk sk karadan uzak mesafelerde dolamak, Portekizleri pusula, usturlab ve ku-adrant (drtlk) gibi denizcilik aygtlarna daha fazla bel balamak zorunda brakt. Atlantik'te bir geminin pozisyo-nunu belirlemenin zorluu 1484'te Portekiz kral John H'yi, gnein gzlenmesiyle enlem saptamann en iyi me-todunu bulmak amacyla matematik uzmanlarndan oluan bir komisyon kurmak iin harekete geirdi. Farkl yerlerde ufuk stndeki gne alarn veren mevcut deklinasyon (corafi kutup ile manyetik kutup arasndaki farkllk) tab-lolar gzden geirildi ve denizcilikte kullanmak iin ba-

  • sitletirildi. Bir matematiki o zamanlar, pratik gzlemler-le bu tablolarn doruluunu kontrol etmek zere Bat Af-rika kylarna bir seyahate gnderilmiti. Bylece aratr-ma ve denizcilik teknolojisi birlikte gelitirildi. Asanda daha iyi gemilerin ve denizcilik aygtlarnn gelitirilme-siyle cesaretlendirilen uzun mesafeli yolculuklar, Avrupa-llarn nne, akl ve deneyim yoluyla zmlemeye kal-ktklar pratik problemler koydu. Kukusuz ok sayda hata ve eksiklik vard. rnein 18. yzyla kadar, boylam belirlemek iin tatmin edici nitelikte bir aygt gelitirile-memiti. Zamann gemici ve denizcilerinin ou, karaya yaknl belirlemek iin, kularn ya da yzen bitkilerin varl, denizin rengi, bulut oluumlarnn karakteri vb. gi-bi geleneksel iaretlere gvenmeye devam ediyordu. Bu-nunla birlikte, 1600'e kadar Avrupa denizciliinin gelii-minde byk ilerlemeler grld.

    15. ve 16. yzyl deniz seyahatlerinin arkasnda yatan en nemli faktrlerden biri, gemi tasarm ve yapmnda salanan gelimelerdi. Ortaa'da Akdeniz ticaretinin b-yk blm, ar, geni, yuvarlak tabanl ve bir ya da da-ha fazla latin yelkeniyle hareket ettirilen teknelerle yapl-yordu. Dz ve dar tabanl, bir dizi krekle hareket ettirilen kadrgalar (galleys), ksa srelerde nemli hzlara ulaabi-liyordu. Ancak bunlar hububat tr hacimli mallardan zi-yade, baharat gibi hafif ve deerli yklerin tanmasna ve deniz savalarna daha uygundu. Ayrca 14. ve 15. yzyl-larda byk Venedik kadrgalarnn Flandes'e (gnmz-deki Belika ile Fransa ve Hollanda'nn ona komu ksm-

  • landan oluan Ortaa lkesi .n.) ve ngiltere'ye yllk seyahatler yapmasna ramen kadrgalar, Atlantik'in sert koullarna genel olarak uygun deildi. Kuzey Avrupal gemi yapmclar, Akdeniz gemilerine tezat oluturacak ekilde, kog (cog) olarak bilinen gl tekneler ina etti-ler. Baltk Denizi'nde ve Kuzey Denizi'nde ticaret iin ina edilen bu tekneler, tek bir kare yelkenle hareket ediyor, dzgn balantl ve tabanlarndaki balant yerleri dolgu maddesiyle su geirmez hale getirilmi Akdeniz teknele-rinden farkl olarak, kaplama paralar birbirine bindirile-rek yaplyorlard. Koglarn avantaj, ucuzluklarndan ve stn yk tama kapasitelerinden ileri geliyordu.

    Kuzey ve gney gemileri arasndaki ayrlklar ve belir-gin kimlik farkllklar 15. yzyla kadar varln korudu. Fakat iki blge arasndaki ticaretin gelimesiyle, Portekiz ve Gney spanya kylan boyunca, her iki stilin karakte-ristiklerini birletiren melez tekneler boy gstermeye ba-lad. Bu yeni tip gemilerin en nls karavel (caravel) idi. Bu, kk bir gemiydi. Ender olarak 70 tondan ar ve 20 m.'den uzun olurdu. Dz bir omurgas vard ve k tarafn-da bir dmeni bulunuyordu. ki ya da latin yelkeniyle ya da daha sonraki dnemlerde olduu gibi latin ve kare yelkenlerin birleimiyle hareket ediyordu. Bu tr tekneler byk olaslkla ilk kez Portekiz ve spanya kylar evre-sindeki yerel ticaret iin gelitirilmiti. Fakat yaklak 1440'ta Prens Henry bunlar Afrika aratrmalar iin be-nimsedi. Gvertesinin altnda mrettebat ve yk iin az sa-yda oda olmasna ramen, su ekiminin (draft) s olmas,

  • karaveli ky yaknlarnda ve koylardaki aratrmalar iin ideal hale getirdi. Latin yelkenleri, onun hafif rzgrla kullanlmasna, rzgr ynnde gitmesine ya da orsasna seyretmesine imkn veriyordu. Karavel ayn zamanda hz-l da olabiliyordu. Elverili bir rzgrla, Yeil Burun(Cabe Verde) Adalarndan Antiller'e tm Atlantik'i 21 gnde gemiti. Bu hz, 19. yzylda buharl gemilerin kna kadar alamad. Columbus'un 1492'de kulland ge-miden ikisi, Pinta ve Nina karaveldi. ncs ise amiral gemisi olan Santa Maria idi. Daha yava ve kare yelkenli olan Santa Maria, aratrmalar iin daha az uygun olduu-nu kantlad. Indies'de bir mercan resifine arptktan sonra kullanlmaz hale geldi.

    Aratrma iin ideal olan karaveller, yeni ticaret yollan aldnda daha uzun seyahatlere girimek ve yk ta-mak iin daha elverisiz olmutu. Bu nedenle Portekiz'in dou ticaretinde nadir olarak kullanldlar. Onlann yerine, karak (carrack) ya da naos ad verilen, olduka iri yapl, yksek cepheli, enli kirileri ve ya da drt gvertesi bulunan gemiler kullanlmaya baland. Bu gemilerin to-najlan, 16. yzyln balannda yaklak 400 ton iken, 50 yl sonra yaklak 1000 tona ve 17. yzylda da 2000 tona kadar ykseldi. Karaklarda bir mizana (mizzen) latin yel-keni alkoyuldu fakat daha byk bir yelken genilii elde etmek iin birka kare yelkenle birletirildi. 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balarnda Hollandallar ve ngiliz-ler, zel niteliklere sahip sava ve ticaret gemilerinin di-zaynnda Portekizlileri ve spanyollar gemeye baladlar.

  • Avrupa, 15. ve 16. yzyllarda gemilerini ve denizcilik teknolojisini gelitirmek suretiyle Atlantik'ten in Deni-zi'ne yaylarak bir ortaa dnyasnn kenarndaki pozis-yonunu avantajl hale dntrmeyi baarabildi. Bir za-manlarn gz korkutucu "gemileri paralayan karanlklar denizi", Avrupa'nn, Afrika ve Asya ile dorudan ticaret yapmasna ve Amerika'nn doal kaynaklarn ve maden zenginliini kendi kullanm iin toplamasna imkn sala-yan anayolu oldu. Denizlerde egemenlik salayamam bir Avrupa, yaltlanm ve byk lde kendi kaynaklarna bal durumda olurdu. Direnen ve kendini abuk toparla-yan bir islam'a kar, Hristiyan Avrupa'nn en son yayl-mac hareketleri, Kutsal Topraklar'da (Filistin'de) ya da Kuzey Afrika'da daha erken bir tarihte kendini tketmekle sonulanabilirdi. Kara tamaclnn yava ve tehlikeli hale geldii bir ada Karaveller ve Karaklar Avrupalla-ra, dnyann tm okyanuslar boyunca, keif, ticaret ve fe-tih iin nceden dnlemeyecek frsatlar yaratt. Avru-pallar da bu frsat yakalamakta gecikmediler.

  • /

    Afrika

  • Afrika'nn 15. ve 16. yzyl Avrupa yaylmaclnda-ki nemi genellikle gzard edilir. ok kolay bir ekilde, Portekiz'in Dou'ya direkt bir deniz yolunu ve batya At-lantik boyunca ilk geii kefetmesi nemsiz bir balang olarak grlmektedir. Gerekte, Denizci Henry tarafndan, 1419 ile ld yl olan 1460 arasnda finanse edilen bu i seyahatlerin, Afrika kylarnn aratrlmas ve Afrika kaynaklarnn kullanlmas gibi amalan vard. Dou'nun baharat adalarna yeni bir yol ama olana, Henry tarafn-dan ancak yaamnn son yllarnda dnlm olabilir. Bu dnce John II (1481-95) ve Manuel (1495-152l)'in iktidarlarna kadar da pratik bir hedef olarak hemen kav-ranmamt.

    Prens Henry'nin gneye seferler dzenlemekteki bal-ca amalarndan biri, Kuzey Afrika'nn mslman tccar-lann devreden karmak ve Byk Sahra'nn tesinde uzand bilinen altn retim blgesiyle dorudan balant kurmakt. lk yirmi yl boyunca Henry'nin gemileri dn-lerinde, ok seyrek nfusu ve kk bir ticaret potansiyeli bulunan orak bir kydan sz ediyorlard. Ancak 1444-45'te bir sefer grubu Senegal Nehri'nin azna ulatnda, Portekizliler daha verimli ve kalabalk bir blgeye ve alt-nn varlna tank oldular.

    Bununla birlikte Portekizliler i blgelerdeki altn alanlanna nfuz etmeyi imknsz grmlerdi. Kyy altn retim alanlanndan ve Afrikal, blge halkndan ayran youn yamur ormanlan, Portekizlilerin i ksmlara iler-

  • y

    lemesini imknsz klyordu. Portekizlilerin karada, deniz-de sahip olduklarndan daha az avantajlar vard. Gambi-a'dan baka yerde, i ksmlara gitmelerine imkn verecek nitelikte gemilerin gemesine uygun byk nehirler yoktu. lkel ve olduka gvensiz bir doaya ramen ateli silahla-r, Afrikallarn mzraklar ya da ok ve yaylalndan genel-likle daha az etkili oluyordu. Afrikal yneticiler binlerce sava toplarken, lkesindeki kaynaklan ve insan gc zayf olan Portekizliler ok az insan bir araya getirebili-yordu. Malarya ve sa humma gibi tropikal hastalklar, ok sayda asker ve denizcinin lmne neden oldu. Bu nedenle kyda kalmak ve tekstil rnleri ile bakr gibi Av-rupa ve Kuzey Afrika mallan ya da Gine kysnda olduu gibi kolyeler ve kleler karlnda kendilerine altn geti-ren Afrikal araclara gvenmek zorunda kaldlar. Bu e-kilde Portekizliler eski Byk Sahra altn ticaretini ksmen sahile evirmeyi baardlar. 15. yzyln sonlar ve 16. yzyln balannda Bat Afrika Portekizlilere ylda yakla-k 400 kg. altn salad. Bu ticareti Afrikal yneticiler-den baka (nk ticaret byk lde onlarn iyi niyetine ve kiisel karlarna baml durumdayd) Avrupal rakip-lerinden de korumak amacyla Portekizliler kylara bir di-zi kale yaptrdlar. 1445'te Arguin, daha sonra 1482'de El-mina (Akan ormanndan gelen altn iin balca k kaps) ve 1503'te de Axim ina edildi. Bu glendirilmi ticari merkezler, daha sonra Asya'da ve Amerika'da kuru-lan "Avrupal pazarlan"nn prototipi niteliindeydi.

    16. yzyln balannda Portekizliler gney dou Afri-

  • ka'da, daha nce farkna varmadklar ikinci bir altn tica-retini kefettiler. Bu ticaret, gnmzde Zimbabwe'nin bu-lunduu blgeden, Sofala ve Kilwa sahil ehirlerine kadar uzanyordu. Portekizliler, bu ehirleri topa tutarak, ksman ykarak ve Mozambique adas zerinde kendi slerini ku-rarak altn ticaretini belirli lde ellerine geirmeyi ba-ardlar. Ayrca Zambezi vadisi boyunca birka yz kilo-metre kadar ieriye de girdiler. Ancak Bat Afrika'da olduu gibi asl altn retim blgesi zerinde kontrol kur-may baaramadlar.

    Portekizliler balangta, altndan baka fildii ve Bat Afrika biberi gibi teki Afrika mamullerinin ticaretini de yaptlar. Fakat Indies'e alp burasnn ok daha zengin ve kazanl bir ticaret alan olduunu grdklerinde bu rn-lere olan ilgileri azald. Dou Afrika, Portekizliler iin As-ya ticaretine altn salayan bir kaynak ve Hint Okyanu-sundaki egemenliklerinde bat kanadnn koruyucusu olarak nemini korudu. Afrika'nn batsnda Portekizlile-rin ilgisinin devam ettii dier tek ticaret, kle ticaretiydi. Balangta kleler sahil boyunca gerekletirilen saldr-lar sonucunda elde ediliyordu. Fakat 1480'lerde kle tica-reti artk Portekiz'in Afrikal devletler ve tcarlarla yapt ticaretinin bir blmn oluturuyordu. 15. yzyl boyun-ca ok sayda kle satlmak zere Lizbon'a tand: 1450 ve 1500 yllan arasnda tahminen 150.000 kle Avrupa'ya getirildi. Amerika'nn almas ve zellikle 16. yzyln sonlarnda Portekiz Brezilyas'ndaki eker plantasyonlan-nn kurulmaya balamasyla birlikte kle ticareti yn de-

  • itirdi ve hacim olarak byd. Gine altnnn cazibesiyle birlikte kle ticaretinin krl-

    l, teki Avrupallar da Bat Afrika sahillerine ekti. n-giltere'nin Atlantik tesi kle ticaretine karmas 1562'de Sir John Hawkins ile balad. Fakat Portekiz'in kylardaki pozisyonuna ynelik en ciddi tehdit 1590'l yllarda Hol-landa'dan geldi. 1630'lu yllarda Hollanda Bat Afrika k-ylarnda yer alan birka Portekizli ticaret limann ele ge-irdi: Portekiz, Angola'nn kle ticareti limanlar olan Luanda ve Benguela'y tekrar ele geirdiyse de, Gine Kr-fezi'ndeki Axim ve Elmina'y ebediyen kaybetti.

    Ticaret, temel olmakla birlikte, Portekiz'in Afrika'daki tek iliki biimi deildi. slam'a dmanlk, Portekizlilerin Kuzeybat ve Dou Afrika ile olan ilikilerinin devaml bir zelliiydi ve esas olarak Mslman ehirleri olan Sofala ve Kilwa'nn tahrip edilmesi, Portekizlilerin ticari tutkular kadar dinsel dmanlklarna da bir eyler borluydu. Pres-ter John'u aramakla grevli bir Portekizli grubu, 1494 gibi erken bir tarihte, Etiyopya'nn kipti Hristiyan krallna ulat. Fakat daha ileri ilikiler ok yava geliti. Etiyopya-llarn 1541-43'teki bir Mslman istilasna kar direnii-ne yardm amacyla 400 Portekizli asker gnderildi. Fakat Prens Henry'nin bir zamanlar dlemi olduu bu yakn it-tifak yine de gerekleme ansna sahip olamad. Etiyop-ya, ortaa Avrupal fantezisinin tasvir ettiinden daha za-yft. Portekizlilerle Etiyopyallarn paylatklar ok az ortak ey vard: stelik Hristiyanlk biimleri bile ok farklyd.

  • Portekizliler, Afrika'nn baka yerlerinde de Afrikal yneticilerinin dinlerini deitirmek ve halklarn Hristi-yanlatrmak ve Avrupallatrmak dorultusunda belirli aralklarla aba sarfettiler. Bu abalarn en nllerinden biri, Kongo Nehri'nin gneyine doru uzanan Kongo Kral-l'ndaki abalar'dr. 1490'l yllarda Portekiz'den misyo-nerler, retmenler ve zanaatkarlar gnderildi ve 1506'da bir dnme (muhtedi) Hristiyan, Alfonso I olarak Kongo tahtna kt. Bu Kral Portekiz'le yakn balar kurma taraf-taryd fakat Indies ticaretinin balamasyla Portekiz'in bu yreye olan ilgisi hzla azald. Yaratc ve bar bir iliki bylece kaybedildi ve Kongo Krall kle tccarlarna teslim edildi. Portekiz'in Afrika'daki ekonomik karlar, dinsel idealizminin zarar pahasna stn geldi.

  • /

    Asya

  • Portekiz'in Asya'daki baars, en azndan ilk bakta parlak grnyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de, Gney-bat Hindistan'da Kalikut'a varmasnn zerinden 50 yl gemeden Portekiz deniz gc, Dou Afrika'da Mozar-bik'ten, Malaya Yarmadasndaki Malakka'ya kadar Hint Okyanusu'na yaylmt. Arabistan Krfezi'ndeki Hr-mz'den, Gney in kys aklarndaki Makau'ya kadar uzanyorlard. ou tarihiye gre Portekizlilerin var, Asya'nn gemiiyle ilgisini kesin biimde koparmasn simgelemektedir. Hintli tarihi K.M.Panikkar, 1498'de balayan ve Avrupa mparatorluklarnn kinci Dnya Sa-va'ndan sonra Asya'daki kyle sona eren bir "Vasco da Gama a"ndan sz etmiti. Avrupal bak asyla deerlendirmelerde bulunan baka tarihiler, gerekeleri deiik olmakla birlikte, Portekizlilerin kendilerini As-ya'da grnr bir kolaylkla kabul ettirdiklerini vurgulad-lar. Bazlar Portekizlilerin gemilerinin ve toplarnn etkin-liine nem veriyordu. G.B. Sansom ise, Portekizlilerin baarsn, onlarn "baarmaya kararl ruhlarnn" Asyal halkn direnme isteinden daha gl olmasna dayandr-yordu.

    Portekizlilerin denizdeki avantajlarna ramen Afri-ka'daki glerinin snrllklarn grmtk. Gerekten ne olmutu da Portekizliler byle ani ve arpc bir ekilde Asya zerine etkide bulunmutu? J. H. Plumb'un szck-leriyle, "Dou, Avrupa'nn insafna n kalmt"?

    Portekizliler, Asya'nn hibir yerinde, spanyollarn

  • Amerika'da yaptklar gibi kendileri iin bir kara impara-torluu kurmadlar. Byk olaslkla byle bir talepleri de hi olmad. Esas ilgileri, kazanl bir deniz imparatorluu-nu yaratmak ve srdrmek dorultusundayd. Ne yeterli insan ve silah kaynaklan, ne de geni topraklar ele geir-meye ve elde tutmaya alma ynnde drtleri vard. Bunun yerine ticari hedefler peinde olan Portekizliler, on-larla ticarete hazrlanan ya da kendileri adna mcadele eden hkmdarlarla ittifak oluturmak zere yerel iktidar-lar arasndaki rekabet avantajndan yararlandlar. Kali-kut'ta Zamorin (Portekizlilerin ilk balant kurdukla, G-neybat Hindistan'n bir blmnn yneticisi) taleplerini karlamay reddetiinde, onun yerine komusu ve eklen vasal olan Cachin Rajas'na yneldiler. Portekizliler 1510'da, Goa'nn daha kuzeyinde, gney Hindistan'n Vija-yanagar mparatorluunun Hindu yneticileriyle, gvenilir bir ticari ve askeri ittifak gelitirmeyi baardlar. Afrika gi-bi Asya da, Portekizli davetsiz misafirlerine hem ticari, hem de askeri ynden kar koymakta baansz kald. Bu tr ittifaklar, Portekizlilerin kylardaki karlarnn korun-masna ve etkilerinin i ksmlara uzanmasna hizmet etti ama Portekizlilerin kendilerine has bir karasal egemenlik yaratmalanna yol amad. Dahas byle ittifaklar gvenil-mezdi: Hkmdarlar taraf deitiriyor ya da Portekizlileri istemedikleri savalara ekiyorlard.

    Portekizlilerin en byk avantaj denizdeydi. Portekiz-lilerin Hint Okyanusu'na varmalanndan nce deniz sava-lan enderdi ve ticaret, farkl rksal ve dinsel topluluklar

  • arasnda genellikle bar iinde yrtlyordu. Asyal ge-miler, sava iin deil ticaret iin dizayn edilmiti. Baz in gemileri (Junk) dnda, Asya gemileri nadiren iriydi ve demir ivilerden ok hindistancevizi ipleriyle balanan ve birbirlerinin zerini ten tahtalardan oluan yapsyla, Portekizli teknelerinden daha gszd. Silahl atmala-rn yaygnlamaya balad Avrupa denizlerine alk olan Portekiz gemileri top tayordu - da Gama'nn 1498'deki donanmasnda 20 adet top vard - ve bunlar kullanmada da isteksiz deillerdi. Mslman gemilerine saldrp tahrip ediyorlar, ky kalelerini ve ehirlerini bom-balyorlard. Portekizliler 1509'da, Bat Hindistan'da Diu aklarnda bir Gujarati (bat Hindistan'da eski bir devlet, .N.) Msr donanmas zerinde kesin bir zafer elde etti-ler. Bu olaydan yaklak bir yzyl sonra Hollandallarn ve ngilizlerin Hint Okyanusu'na giriine kadar Portekizli-lere bu sularda ciddi bir kar koyua rastlanmad. Kart glerin varlna ramen - inliler Portekizlileri denizde 1521 ve 1522'de yenmilerdi - sonuta Portekizlilerin ge-mileri ve ateli silahlan kendilerini Asya denizlerinin ege-meni yapt.

    Deniz atmalarnn varl, Asyallarn Portekiz ege-menliini uysalca kabul etmeyip buna kar mcadele etti-ini gstermektedir. Bu mcadele balangta ak bir kar- koyma biiminde oldu. Ama daha sonra Portekizlilerin gemileri ve ar toplar gcn gsterdiinde Asyallar o-' u kez Portekizlilerin denetiminden kama yolunu seti-ler. Asya'nn en byk devletlerinden birounun deniz

  • gcne ve deniz ticaretine ilgilerinin azl, Portekizlilerin deniz egemenliine yardmc oldu. Ming hanedanl d-nemindeki in imparatorluu, gney Hindistan'daki Vija-yanagar devleti ve 1526'da kuzey Hindistan'da kurulan Mool imparatorluu, btn bu devletlerin hepsi, kendile-rini esas olarak zenginliklerini deniz ticaretinden ok top-raktan ve i ticaretten elde eden birer kara imparatorluu olarak gryorlard. Vijayanagar devleti yneticileri Porte-kizlilerle ticarete, zellikle onlarn Hrmz'den getirdikle-ri atlara deer veriyorlard. Fakat Mool ve Ming impara-torlar Portekizlileri kendi lkelerinin karlaryla byk lde ilgisiz grdler ve bu nedenle de onlarla dorudan mcadeleye girimediler.

    Afrika'da olduu gibi Portekizlilerin balangtaki sal-drganlklar belirli lde dinsel inanlarndan kaynakla-nyordu. Ticari bakmdan mmkn olsa bile, Mslman-larla bar iinde ticarete girimek onlar iin dinsel olarak kabul edilemez bireydi. Reconquista'nn hogrszlk ruhu, berya yarmadasndan Hint Okyanusu'na tanmt. Ancak Portekizliler balangta Mslman tccarlara ve Dou'da karlatklar hkmdarlara kar ciddi saldrgan davranlar gstermelerine ramen, Hristiyanln As-ya'da zafer kazanmas dorultusunda sadece clz baz giri-imlerde bulundular. Cizvitlerin 1540'ta Goa'ya var, Portekizlilerin, Hindistan'taki Mslmanlar kadar Hindu-larla olan ilikilerine de daha kararl bir dinsel ruh getirdi. Ancak kendi kk kolonileri dnda ve Gney Hindis-tan'da 1537'de Parava balklarnn dinlerini deitirtme gibi birka baarnn haricinde Portekizliler ticari karlar

  • gerei slam bile olsa Asya'nn kendisini kabul ettirmi dinlerine kar pratikte hogrl davranmak zorunda ol-duklarn anlamaya baladlar.

    Dinsel mcadeleleri bir yana, Portekizliler Asya deniz-ciliinde kendilerini kabul ettirebilmek iin de kuvvet kul-lanmak zorunda kaldlar. nk ticari hedeflerine ulama-lar baka trl mmkn deildi. Hint Okyanusu'ndaki ticaret, karmak bir blgesel deiimler ilikisi eklinde gerekleiyordu. Farkl alanlar farkl mallar retiyordu. rnein, Hindistan'n tekstil rnleri, Dou Afrika ile olan ticaretin nemli bir maddesiydi ve orada altn ve fil-dii ile deitiriliyordu. Altn ve fildiinin baharat karl-nda deitirilmek zere Endonezya adalarna gtrld- de oluyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de Kalikut'ta baharat satn almaya alrken fark ettii gibi, Portekizli-lerin, Avrupa'dan gelen bakr ve Afrika'dan gelen altn d-nda, bu ticari sisteme katkda bulunacak deerli ticari mallan yoktu. Egemenlikleri altna alm olduklan bir bl-geye, Hristiyan tccarlann vanna Mslmanlarn duy-duu kzgnlk, Portekizlilerin ticari bakmdan kendilerini kabul ettirmedeki glklerine ekleniyordu. Bu nedenle, Asya'nn ticaret dnyasna girmek iin kuvvet kullanmak zorunlu grnyordu.

    Dou'daki Portekiz egemenliinin gerek miman ola-rak grlen ve 1509-1515 yllannda Portekiz Hindistan Genel Valisi olan Afonso de Albuquerque'nin ynetimi al-tnda, ikili bir denizcilik ve ticari denetim sistemi geliti-rildi. Bu sistemin birinci ksm, en deerli ticaret yollanna egemen olabilmek iin, stratejik ya da ticari bakmdan

  • nemli az saydaki ehirden, Portekiz'in snrl kaynakla-ryla bile olsa ele geirilebilecek olanlarn zaptetmek ve elde tutmakt. 1510'da alnan Goa, Portekiz'in Bat Hindis-tan ile ticaretinin merkezi ve Dou'daki ynetimsel faali-yetlerinin bakenti oldu. Bat'da, Dou Afrika kylarnda-ki Mozambik ve Mombasa'ya ek olarak, 1515'te Porte-kizliler Arabistan Kfezi'ne girie hkim bir ada olan Hrmz' ele geirdiler. Bununla birlikte, 1513 ve 1548'de kendilerine Kzl Deniz'in egemenliini getirecek olan Aden'in zaptedilmesinde baarsz kaldlar. Mslmanlarn Kzl Deniz'deki ticaretini engellemek iin donanmalarn kullanma giriimleri, snrl baarlarn tesinde bir ey ge-tirmedi. Dou'da, Malakka 1511'de ele geirildi. Malakka, Endonezya adalarndan gelen baharatn ana toplanma nok-tas ve Hint Okyanusu ile in ticaretinin buluma yeriydi. Daha douda, Portekizliler baharat reten birka aday zaptettiler. eitli trden baharatn (nutmeg, mace ve clo-ves) ana kayna durumundaki Moluccas da bunlar arasn-dayd. Portekizliler, in ile ticaret iin 1557'de Makau'da ve Japonya'da da Nagasaki'de sler kurarak in Denizi'nin ticari sistemine de girdiler.

    Portekizlilerin ticareti denetleme giriimlerinin ikinci ksm, bir gei sistemine (cartazes) giri niteliindeydi. Buna gre, Portekizliler tarafndan karlan liman grevli-leri, zel yollar boyunca uygun grlen ykleri tamak iin Asyal teknelere gei izni veriyordu. Bu nlem, Ms-lmanlarn ticari faaliyetleri ve Hint Okyanusu'ndaki hare-ket zgrlkleri zerine konulmu daha byk bir snrla-ma niteliindeydi. Fakat aslnda daha ok Portekizlilerin

  • zellikle biber gibi baz deerli mamuller zerindeki teke-linin ve teki ticaretlerle Asyal gemiciliin vergilendirile-bilmesi olanan gven altna almak amacyla dzenlen-miti. Gei sistemi ayn zamanda Portekizlilerin Asya denizcilii zerindeki egemenliklerini glendirmek ama-c da tayordu.

    Kendilerini bu ekilde glendiren Portekizliler ticari imparatorluklarnn krlln artrdlar. Balangtan beri Dou'daki temel hedefleri olan Avrupa'ya baharat ticareti-ni srdrmenin yan sra Asya ticaretinde nakliyecilikle de derinden ilgilendiler. Bu sektr, zellikle Dou'daki Porte-kizli tccarlar ve memurlar iin olduka krl olduunu gsterdi. rnein Portekiz gemileri, Makau ve Nagasaki yoluyla in'den Japonya'ya nemli deerde bir altn, g-m ve ipek ticaretini srdrd. Asya tamaclna katl-mak suretiyle Portekizliler daha nceden varolan ticaret modeline kendilerini uydurdular ve karakteristik bir Avru-pal ticari sistemini Asya denizciliine zorla sokma konu-sunda ancak ksmen baarl olabildiler. Dinde olduu gibi ticarette de Portekizlilerin etkisi nemli, ama snrl oldu.

    Dou'daki Portekiz imparatorluunun onu gerek i bo-zulmalar ve gerekse d saldnlar yoluyla zedelenebilir k-lan temel bir zayfl vard. 16. yzyln balannda plan-lanmas Albuquerque tarafndan yaplan az saydaki slerin miktar, yeni ticaret alanlarnn almas ya da de-niz kontrol sistemindeki boluklann doldurulmasna yne-lik yeni giriimler srasnda dzenli olarak artt. 1600 y-lnda, Dou Afrika ile Japonya arasnda 50 kadar kale vard. Avrupa koullarnda bile fakir olan Portekiz, bu ka-

  • dar byk apta ve yaygn bir mlk muhafaza etmeyi ve krl bir durumda tutmay ve hcumlara kar savunmay mit edemezdi. Uzaklk problemi, Dou'da yrrlkte olan ticari ve idari faaliyetler iin almas pek zor bir en-gel niteliindeydi. Atlantik'i gemek iin sadece hafta yeterli olurken, Bat Hindistan'daki Goa'ya seyahat, alt aydan nce ender olarak tamamlanyordu. Goa'dan Maka-u'ya ya da Nagasaki'ye gidi geli, 18 ay ile yl arasnda deiiyordu. 16. yzyln sonlarnda ve 17. yzylda zel-likle Lizbon ile Goa arasnda bu uzun yolculuklardaki ge-mi kayplar ok ard ve imparatorluun kazancna fazla-dan yk oluturuyordu.

    Portekizlilere kar dardan en byk meydan okuma Avrupal rakiplerinden, zellikle de Hollanda'dan geldi. Hollandal tccarlarn 1590'l yllarda aratrma mahiyetin-deki ticari seyahatleri finanse etmesinin hemen ardndan, 1602'de Hollanda Dou Hindistan kumpanyas kuruldu. Daha sonraki 60 yl boyunca Hollandallar, Portekizlilerin en krl postalarnn ounu, zellikle baharat adalaryla ilgili olanlarn zorla ellerinden ekip aldlar. Hollandalla-rn zaferi sadece askeri alanda ve denizcilik alannda de-ildi. Bu baar ayn zamanda ticariydi de. Hollandallar hzla Avrupa'nn en nde gelen tccar milleti olarak ortaya ktlar. Avrupa tamaclnn en byk blmn elleri-ne geirdiler ve dnyann en byk ticaret filosunu kurdu-lar. Bu nedenle, Portekizli nclerinkinden daha etkili ve krl bir Asya ticaret imparatorluunu kurmak iin gerekli gemilere, ticari uzmanla ve sermaye kaynaklarna sahip oldular.

  • f

    Amerika

  • Avrupallarn Amerika'daki aratrmalar ve yaylmala-r, Afrika ve Asya'da olanlardan arpc biimde farkl bir tablo sunar. Avrupallarn gelii, en byk ve en kalc et-kisini orada gstermiti. Avrupallar, yerli halk ile ticareti gelitirmek yerine karasal imparatorluklar kurdular ve Amerika'ya kendileri yerlemeye baladlar. 1600'e gelin-diinde, Portekiz mparatorluu'nun elinde bir dizi adadan ve Bat Afrika'dan in'e kadar uzanan kalelerden daha fazla bir ey kalmamt. Oysa ispanyollar, Amerika'da da-ha o zaman spanya'nn birka kat byklnde bir alan ele geirmi bulunuyordu. ki imparatorluk arasnda niin byle bir ztlk olumutu?

    Bu sorunun yant, ksmen spanyol yaylmaclnn ardndaki farkl kuvvetlerde, ksmen de Amerika'da kar-lalan ok farkl koullarda yatar. Daha nce grdmz gibi, Portekiz mparatorluu, Portekiz'in deniz ticareti ve Atlantik seyahatleri geleneklerinden kaynaklanan, deniz-den domu ticari bir imparatorluktu. Kastilya spanya-snn gelenekleri ve grn ise olduka farklyd.

    Columbus, Portekiz Sarayna 1484'te, Atlantik'i batya doru geerek Japonya'ya ve in'e gitme planyla bavur-duunda, Portekizlilerin onu reddetmeleri iin iki nedenle-ri vard. Birincisi, o zamana kadar arlkl olarak Afrika aratrmalarna ve ticaretine ynelmilerdi ve uzun sre-den beri varolan, Hint Okyanusu'nu ama arzularn ger-ekletirmeye alyorlard. Bu nedenle, dn belirsiz bir bat seyahati uruna Asya ticaretinin bilinen zenginlik-

  • lerini elde etmeyi ertelemeye yanamadlar. kincisi, Por-tekizlilerin corafi bilgileri, Columbus'un dnyann evre-sini ve buna bal olarak Avrupa'nn Asya'ya batdan olan uzakln ok kk gstermesini deerlendirebilecek ka-dar ilerlemiti. Buna karlk Kastilya'nn Isabella ispanya-s, Atlantik'in aratrlmasna grece yeni balamt. Por-tekizlilerin rakipleri ve yana ge balayanlar olarak Kastilyallar, ok az kaybetmek ve Columbus'u finanse ederek byk olaslkla ok kazanmak zorundaydlar.

    Columbus'un keif seferleriyle meydana kanlan yeni kara ktlesi, balangta Ispanyollann Asya'ya bir bat yo-lu bulma tutkulanna hi holanmadklan bir engel olutur-mutu. Bu kara ktlesinin evresinden ya da zerinden gemek iin bir yol arand. Yeni ktann bykl ve uzunluu hakknda belirli bir merak olmakla birlikte, Kas-tilyallar iin asl itici g, teki glerle rekabetin ateli tutkusuydu. Portekizlilerin Asya denizleri boyunca hzla ilerledii biliniyordu. Portekizliler 1500 ylma varmadan nce Gney Amerika'da Brezilya kylarna kmlard, ingiltere, John Cabot'nun (ingiltere'nin hizmetinde alan italyan denizci, 1497'de Kuzey Amerika anakarasn ke-fetti, .n.) seyahatleri araclyla Portekiz, ingiltere ve Fransa'dan balklann Newfoundland (Dou Kanada'da byk bir ada, .n.) aklanndaki Grand Banks' (Gney-dou Newfoundland kysndaki youn balk blgesi, .n.) iletmeleri dnda ok az pratik nemi olmasna ramen bat ktasna da ilgi gsteriyordu.

    Portekizlilerle rekabet, bir dizi Papalk bildirisiyle kes-

  • kinletirildi ve Ispanyollarla Portekizlilerin karlan ara-snda bir snr izgisi belirlemeye alan antlamalar ya-pld. 1494'teki Tordesillas Antlamas, Columbus'un bat-daki keiflerini Portekiz'in douda Afrika'ya ,ait taleplerinden ayrmak iin Yeil Burun adalarnn yaklak 2 bin km. (370 leagues) batsndan geen hayali bir izgi izdi. Bu izgi gerekte Portekizlilerin daha sonra Brezil-ya zerinde hak iddia etmelerine imkn verecek lde bat ynnde uzak izilmiti. 1514'te, Leo X tarafndan yaymlanan bir Papalk bildirisi, Portekizililere sadece Af-rika'da ve Hindistan'da ele geirebildikleri alanlar deil, ayn zamanda, douya doru seyahat ederek ulaabilecek-leri herhangi bir blgedeki topraklan da balad. Bu ka-rar spanyollann, Portekizlilerin Hint Okyanusu'ndan gi-derek baharat adalannda kendilerini kabul ettirmelerinden nce, kendi bat yollanndan giderek oraya ulamaya al-malannda tevik edici bir rol oynad.

    spanyollar, Gney Dou Asya'ya giden bir yol ara-mak zere, Hispaniola (gnmzde Haiti'nin ve Dominik Cumhuriyeti'nin bulunduu ada, .n.) ve Kba adalannda-ki ileri slerinden seferler dzenlediler. 1513'te, yerel bir spanyol nderi olan Vasco Nunez de Balboa, Panama bo-azn oluturan dar blgeyi geerek Pasifik kylanna ulat. Ktann bu noktadaki darl, Amerika evresinde Pasifik tarafna giden uygun bir yol bulunabilecei konu-sundaki umutlar arttrd. Bu olana aratrmak amacyla, Kastilya'nn hizmetinde bir Portekizli olan Ferdinand Ma-gellan'n nderlii altndaki bir sefer grubu, 1519 Eyl-

  • l'nde Seville'den hareket etti. Portekizlilerin 1511 'de Ma-lakka'y zaptetmelerine katlm ve olaslkla Molukka'y ziyaret etmi olan Magellan, baharat adalarnn, spanyol Amerikas'nn bat kylar yaknlarnda bulunduundan emindi. Sefer grubu, gerekte beklenenin gereklemedii bu keif gezisinde byk skntlara ve kayplara katland. Magellan 1521'de Filipinler'de adallarla yaplan bir ar-pmada ldrld ve Avrupa'ya geri dn, spanyol ikin-ci kumandan Sebastian del Cano tarafndan tamamland. yllk seyahatle, dnyann ilk kez denizden dolalmas, Gney Amerika'nn evresinden geilerek gidilen bu yo-lun ok fazla gneyde kaldn ve ayrca dzenli bir ticari yol iin ok-tehlikeli olduunu gsterdi. Bu seyahat ayrca Pasifik Okyanusu'nun Magellan'n nceden tahmin ettiin-den epeyce daha geni olduunu da ortaya kard. Alk ve umutsuzluk iindeki denizciler, Pasifik Okyanusu'nu gemek iin yaklak drt ay uratlar ve bu sre iinde sadece iki kk ada grdler. Bu seyahat, Avrupallarn dnyann te yakas hakkndaki bilgilerini apc biimde ilerletti ve bir rastlant sonucu olarak spanyollarn Filipin-ler zerinde hak iddia etmesine olanak salad. Fakat ayn zamanda Amerika'nn hemen hemen almas imknsz bir engel oluturduunu ve spanya'ya Portekiz'inkiyle reka-bet edecek bir baharat adas yolu salamayacan inand-rc biimde gsterdi.

    Magellan ve del Cano'nun seyahatinin Amerika'nn As-ya'ya olan uzakln gstermesinden nce de spanyollar yeni ktay rahatszlk veren bir engelden ok, potansiyel

  • bakmdan bereketli bir zenginlik ve g kayna olarak grmeye balamlard. Yeni topraklarn grn insan-lar kendisine ekiyordu. spanyol reconquistas'nn hare-ketli ve topraa susam snr, nce Karayiblere ve sonra da Amerikan anakaras'na ulaarak Atlantik'i geti. El emeini kmseyen spanyol fatihleri ve gmenleri, topraklar kendileri ilemek istemedikleri iin ii ihtiyac ortaya kmt. Kastilya Krall tarafndan encomien-daslann (encomiendas: 1503'te kurulan ve yerlileriyle birlikte, bir kyn, blgenin bir spanyol askerine ya da koloni kurucusuna balanmasna dayanan sistem, .n.) balanmas yoluyla nc gmenlere belirli kylerin yerlilerini altrma hakk verildi. Ksa bir sonra da mev-cut ii miktarn arttrmak ya da spanyol smrgecilii-nin erken aamas srasnda len ya da ldrlen yerlilerin yerine geirmek zere Afrikal klelerin getirilmesine ba-land.

    Asya ve Afrika'da olduu gibi Amerika'da da span-yollar ve Portekizliler, igal ettikleri topraklarda yaayan yerli halklarn haklarna hi nem vermediler. Bu toprak-larda, sadece Hristiyanlar yasal bir hakka sahip olabili-yordu. Afrika ve Asya'da, Portekizliler taleplerini gerek bir mlkiyete dntrmek iin nadiren giriimde bulun-mulard. Fakat Amerika'da, spanyol Reconquistas'nn izinden giderek Avrupallarn yerlemesi, bandan itiba-ren yaylmac bir karakter tad. Columbus, 1493'teki ikinci seyahatinde Hispaniola adalarna yerletirmek zere aralarnda ifti ve zanaatlarn da bulunduu 1200 s-

  • panyolu getirdi. Bunlar, bu blgeye yerleerek kendi ken-dilerine yeten bir topluluk oluturmay, altn aramay ve spanyollarn blgedeki denetimini daha fazla geniletmek iin hazrlk yapmay umuyorlard.

    Amerika'da toprak bakmndan genilemenin nc kol-lan conquistadors lard (16. yzylda Meksika ve Peru'yu fetheden ispanyollara verilen ad, .n.). Profesyonel fetihi-ler ve maceraclar, ispanyol monarklan adna hareket et-tiklerini iddia etmelerine ramen kendileri iin zenginlik ve toprak aradlar. Kiisel edilgenlik duygular, dinsel inanlar ve yerliler zerindeki moral stnlk araclyla glendirildi. Meksika'nn ispanyollar tarafndan fethedil-mesinin tarihini yazan Bernal Diaz, conquistadors1mn amalarn yle zetlemektedir: "Tann'ya ve Majestele-ri'ne hizmet etmek, karanlktakilere k vermek ve zengin-letirmek."

    Conquistadors'\arn en byk zenginlik umudu, hayal edebildikleri g ve zenginliin en somut ve arzu edilen biimi olan altn elde etmeye dayanyordu. Columbus 1493'te ispanya'ya dndnde, adalarda altnn kantlan-n grdn ve bundan ok daha fazlasnn bulunacan umduunu bildirmiti. Bu umut, Afrika'daki Portekizliler iin olduu gibi, daha ileri aratrmalara ynelten tm g-dlerin en glsyd. Columbus'un ilk seyahatini izleyen 20 yl iinde, Karayib'in balca adalannn tm, altnla-nndan anndnlmt. nemli miktarda altn bulunmutu. Fakat Ispanyollann itah doymak bilmiyordu. Sonunda dikkatlerini anakaraya evirdiler. "El Dorado" (erken d-

  • nem spanyol kifleri tarafndan aranan, Gney Ameri-ka'daki efsanevi hazine ehri, .n.) ve i ksmlardaki zen-gin uygarlklar hakknda iittikleri eyler onlar cesaretlen-dirdi. "El Dorado", kifler zamannda, hayali zenginlikler lkesi anlamna gelmekle birlikte conquistadors1ax bu ta-biri, yllk bir tren srasnda kutsal bir glde ykanmadan nce gya vcudu altn tozuyla kapl olan bir krala, altnla kapl bir adama atfettiler. Avrupal yaylmaclnn karak-terini bir kere daha gereklerden ok mitler belirliyordu. lgnca bir altn aray, Orta Amerika'da ve Gney Ame-rika'nn kuzeyindeki spanyol aratrma ve fetihlerinin hem hzn, hem de agzlln aklamaktadr. 1520 ve 1550 arasnda spanyol maceraclar And Dalar'n ge-tiler, nehir yoluyla Amazon blgesinin gneyine ilerledi-ler, gnmzdeki Arjantin ve ili'nin kuzeyine girdiler. Kuzeyde Florida'y aratrdlar ve aa Mississippi havza-sna ulatlar. Sonuta ok byk miktarda altn kefetme-yi baaramadlar ama aramalar sayesinde Avrupa haritala-r zerinde gsterilmek zere bu blgelerin corafyas hakknda hzla bilgiler saladlar.

    Meksika'nn ve Peru'nun spanyollar tarafndan fethe-dilmesinin ardnda, altn, toprak ve kiisel hret araylar yatar. 1519'da, Hernando Cortes'in ynetimi altnda yakla-k 600 kiiden oluan bir sefer grubu, Kba'dan Meksika Krfezi kysna vard. Yerine gre, savaarak, diplomasi uygulayarak ve blf yaparak, balta girmemi ky orman-larndan orta Meksika'nn yksek platosuna ve Aztek ba-kenti Tenochtitlan (gnmzdeki Mexico City)'a ulat. Is-

  • panyollar, saylarnn azlna ramen mparator Mon-tezuma'y esir aldlar. Aztek kuvvetlerini bakentte etkisiz hale getirdiler ve nihayet Austos 1921'de Montezuma'nn halefini de yendikten sanra orta Meksika'da spanyol y-netimini kurdular. Cortes'in ve askerlerinin bu nemli ba-\

    ans, ikinci bir conquistadors'u, Francisco Pizano'yu 1531'de 150 kiiden daha az bir kuvvetle, Peru And dala-nndaki nka mparatorluu'na kar harekete geirdi. ki yl iinde nka mparatoru Atahualpa esir alnp idam edil-di ve mparatorluu da spanya'ya ilhak edildi.

    Bu kadar az sayda Avrupal, byle geni ve kalabalk bir imparatorluu nasl fethetti? spanyollar, Afrika ve As-ya'daki Portekizlilerden farkl olarak, Amerika'dan devra-labilecekleri ya da ksmen de olsa kontrol edebilecekleri mevcut bir ticari sistem bulmadlar. Ksa bir sre Krfez kysnda altn karlnda kolye deiimi yapmalanna ramen onlan asl eken ey, snrl bir ky ticareti deil, zengin bir i blgenin varl sylentisinden kaynaklanan, bu yrelerin fethedilmesi ve yamalanmas beklentisiydi. Ayrca saylannm azlna ramen, saldnya girienler dinlerinin ve Avrupal uygarlnn stnlnden emindi-ler. Bu, onlann hedeflerine ulama konusunda genellikle kararl ve atak olmalanna yol at.

    Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyinde ya-ayan yerli halklar, Avrupallann kararl saldnlarna kar direnmeye teknik ve psikolojik bakmdan hazrlkszdlar. Meksikallann ta baltalan ve atete sertletirilmi ok ba-lan ldrc yaralar aabilmekle birlikte Cortes'in kuvvet-

  • lerinin elik kllar ve toplaryla karlatrlamazd. Bu gl silahlar, spanyol atlaryla birlikte (atlar daha nce Meksika'da bilinmiyordu) istilaclarn birka nemli at-mada zafer kazanmasna yardmc oldu. Ateli silahlarn ve atlarn psikolojik avantajlar, salt askeri yararllklarn-dan daha bykt. spanyollarn egemen tavrlar, yerlileri korkuttu ve zafer kazanma yeteneklerine olan gvenlerini sarst. Montezuma'nn kendisi de kararszd ve'spanyolla-ra nasl tepki gstereceini bilmiyordu. Onlar, mmkn olan en uzak mesafede tutulmas gereken tehlikeli d-manlar m yoksa ileri srld gibi tanrlar olarak m grme konusunda ikilem iindeydi. Cortes, imparatorun bu kararszlndan, onun kyda kalma emirlerine kar gelerek, daha sonra Tenochtitlan'da ona dosta davranarak ve onu spanyollarn elinde gerek bir kukla ynetici olma tuzana drerek ustaca yararland. te yandan span-yollarn faiknda olmadan bir hastal Meksika'ya sokma-lar, bir iek hastal salgnnn patlak vermesi gibi dier etkenler, yerlilerin moralini bozarak ve spanyol hristi-yanlarna kar kendi tanrlarnn gcnden phelenmele-rine yol aarak istilaclarn avantajlarn daha da glen-dirdi. Meksika ve Peru istilalarnn hz ve Avrupallarla Amerikan yerlileri arasndaki byk teknolojik ve kltrel uurum, Amerikan yerlilerinin, Avrupallarn mdahalele-rinin yaratt oktan kurtulmalarna, etkili direnme metot-lar tasarlamalarna ve at ve ateli silahlar elde etmelerine zaman brakmad. ok daha sonra, Kuzey Amerika dz-lklerinde yaayan yerliler bu yeniliklere sahip olduklarn-

  • da, gmenlere ve Birleik Devletler askerlerine kar bun-lar byk bir etkinlikle kullanabildiklerini gsterdiler.

    te yandan istilaclar, Aztek ve nka mparatorluklar-nn iki temel zayflndan da yararlandlar. Bu imparator-luklar, tek bir imparatorun ynetimi altnda merkezilemi devletler olduklarndan, imparatorun yakalanmas ve ba-kentlerin zaptedilmesi ile spanyol conquistadors 1ar dev-letin glerini gerekten ele geirebildiler ya da en azn-dan geici bir sre etkisiz hale getirebildiler. kinci zayflk, topraklarn ok uzak alanlara yaylmasnda yat-yordu. Aztekler ve nkalar, imparatorluklarnn snr bl-gelerinde honutsuz unsurlar ve kendilerine dman ha-smlar yaratmlard. Bunlar, Meksika'nn kysnda ve dousundaki halklarda olduu gibi, kolaylkla istilaclar tarafndan kazanldlar ve askeri mttefik, nakliyeci, reh-ber ve casus olarak kullanldlar. Yerli ibirlikilerin elde edilmesi, spanyollarn saysal zayflklarn giderdi ve on-larn ibirlikilerden bu lke ve halk hakknda, balca dmanlaryla daha etkili bir mcadele yrtmesine imkn verecek bilgiler salamasna yol at. Peru'da, nkalann s-panyol istilaclarna kar direnme kapasitesi, son zaman-lardaki i sava ve mparator Atahualpa'nn devam eden kararszl yznden daha da zayflamt.

    Conquistadors'lar dnemi, ok dramatik ve tahrip edici olmakla birlikte ksa srd. Bu dnemin ardndan span-yollar, Meksika ve Peru'daki slerinden, daha uzun sre-cek olan, Orta ve Gney Amerika'nn teki halklarna bo-yun edirme giriimlerini balattlar. Bu amac

  • gerekletirmek, baz durumlarda onlarca yl srd. Con-quisadors lar, fetih ganimetlerinin paylam yznden birbirleriyle de kavga ettiler. Ama fetihlerden asl kazanl kan Kastilya Krall'yd. Bununla birlikte krallk, bir Sa-manlar spanya'da olduu gibi, Yeni Dnya'da kendisi iin gl ve yar bamsz soylu bir devlet kurmaya hazr g-rnmyordu. 1535'te bir spanyol Vali atand ve bylece imparatorluk ynetimi balatlm oldu. El Dorado'nun aranmas dzensiz olarak srdrlmekle birlikte, spanyol Amerikallar, artk daha kararl meguliyetlere ynelmi-lerdi. Yerlilerin, msr, patates ve teki sebze rnleriyle ilgili tarmsal etkinlikleri, spa