david michael m. san juan ...xa.yimg.com/kq/groups/22194168/660903856/name/essay+gawad+…(piyesa sa...
TRANSCRIPT
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
1
KONTRA-GAHUM: Ang Lahatang-Panig at Kapit-sa-Patalim na
Pag-unlad at Pagsulong ng Wikang Pambansa Mula sa Panahon ng
Kolonyalismo Hanggang sa Bungad ng Ikalawang Milenyo
ni David Michael M. San Juan
“Limot na ba ninyo na may isang lupang/laon nang panahong nakatanikala?
Limot na ba ninyong tayo’y may bandila/na may isang araw saka tatlong tala?
Nawala na rin ba sa inyong gunita/na tayo’y mayroong katutubong Wika?
Itong Wikang ito’y bigay ni Bathala/at likas na yaman ng bayang kawawa;
Kung ang mamahali’y Ingles at Kastila/Mabuti pang tayo’y mamatay nang bigla.”
- “Wikang Ingles Laban sa Wikang Kastila”
(Piyesa sa Balagtasan na sinulat ni Florentino Collantes noong
Pebrero 1928)
Kung literal na ilalapat ang prediksyon ni Florentino Collantes
tungkol sa kahihinatnan ng bansang nagpapakalunod sa mga wikang
banyaga, hindi kalabisang sabihing naghihingalo na ang Pilipinas. Nasa
estadong in articulo mortis na ito, sabi nga ng mga Romano. Sisinghap-
hinghap ang kalagayang sosyo-ekonomiko ng mga Pilipino. Isang kahig,
isang tuka. Patay-gutom sa sarili nilang bansa. Kayod-kalabaw ngunit
walang pambili ng sabaw. Alipin ng dayuhan, busabos ng Kanluran.
Nakatanikala ang leeg, ang paa, ang kamay at maging ang dila.
Namamasasa sa karangyaan at kayamanan ang iilan habang walang
makain ang nakararaming taumbayan. Manaka-nakang sumasambulat
ang tila walang katapusang armadong hidwaan sa maraming bahagi ng
kapuluan.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
2
Ito ang Pilipinas sa kasalukuyan: isang naghihingalong bayan na
nangangailangan ng agarang lunas. Ang ganitong kalunus-lunos na
sitwasyon ay bunga ng kawalan ng pambansang identidad ng mga
Pilipino bunsod ng gahum o hegemonya ng mga pwersang Kanluranin sa
wika, kultura, edukasyon at ekonomya ng bansa.
Tila isang kahon ni Pandora ang gahum ng wikang dayuhan sa
bansa na bahagi lamang ng mas malawak na saklaw ng lahatang-panig
na Amerikanisasyon ni Juan de la Cruz. Ngunit, gaya rin ng kahon ni
Pandora, mula sa miserableng kalagayan ng ating sisinghap-singhap na
republika ay matatagpuan natin ang isang mumunting pag-asa. Isang
munting titis na sa mga nagdaang panaho’y naging sanlibo’t isang sulo ng
pakikibaka para sa pambansang kalayaan at pagkakaisa. Isang dakilang
pakikibakang pinagbuwisan ng dugo, pawis at di kawasang hirap, pagod
at pagsisikhay ng sambayanang Pilipino mula sa Panahon ng
Kolonyalismo hanggang sa bungad ng Ikalawang Milenyo: ang lahatang-
panig at kapit-sa-patalim na pag-unlad at pagsulong ng wikang pambansa
bilang pwersang pambuo ng kamalayang pambansa at makabansa, sa
kabila ng mapaminsalang gahum ng mga impluwensyang kanluranin.
Sistematikong Pagbubura ng Kamalayang Pambansa at Makabansa:
Ang Tatlong Siglong Gahum ng Krus at Espada
Sa buong panahon ng pananakop ng mga Kastila, binura ng mga
kolonyalista ang pagkakataon ng mga indio na makahubog ng pambansa
(national) at makabansang (nationalist) kamalayan mula sa kalat-kalat na
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
3
mga pulong binubuo ng mga nagsasariling barangay. Tatlong daan at
tatlumpu’t tatlong taon ng pang-aalipin ang nagpalala sa parokyalismo at
pagkakanya-kanya ng iba’t ibang pangkat-etniko sa Pilipinas. Sumiklab
ang mga pag-aalsa sa mga linyang sektoral, etniko at personal sa unang
100 taon pa lamang ng paghahari ng mga Espanyol ngunit maagang
bahagi na ng ika-19 na siglo nang unti-unting sumibol ang binhi ng
kaisipang nasyonalismo sa Pilipinas.
Hindi makasunod ang Las Islas Filipinas sa liberal at
demokratikong padron ng pagbubuo ng kamalayang pambansa at
makabansa na itinakda ng Panahon ng Pagkamulat o Age of
Enlightenment sa Europa dahil sa sistemang kolonyal na nagpataw ng
mapanikil na hegemonyang may aspektong sosyo-kultural at pulitikal. Sa
dami at salimuot ng aksyong mapanupil na dinanas ng mga indio sa
kamay ng mga Kastila, kakapusin sa pagpapaliwanag maging ang Prison
Notebooks ng Italyanong sosyalista na si Antonio Gramsci, kung saan
detalyadong nilinaw ang iba’t ibang aspekto at mga pamaraan ng
pagpapataw ng hegemonya sa kultura, pulitika at ekonomya.
Sinunog ng ilang misyonero ang mga malamanuskritong balakbak
ng puno at kawayang bumbong na kinasusulatan ng katutubong panitikan
na diumano’y “gawa ng diyablo.” Binura ang konsepto ng maunlad at
nagsasariling sibilisasyong Oryental na maaari sanang nakapagbanyuhay
malaon sa unti-unting paghuhugis ng kamalayang makabansa at
pambansa. Itinuring ng mga conquistador na mababang uri at ignorante
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
4
ang nakararaming katutubong mamamayan ng kapuluan na kakatwang
binansagan nilang indio. Ipinagkakaloob lamang ang edukasyon sa
nakaririwasang uri gaya ng mga ilustrado at principalia. Ang mga
pahayagan at palimbagan ay pawang kontrolado ng mahigpit na
sensurang masugid na kaaway ng sentido komun, kasiningan, liberalismo
at kalayaan sa pamamahayag. Ginamit ang batobalani ng krus at ang
dahas ng espada upang sawatahin ang anumang pagtatangka ng mga
indio na magpahayag ng hinaing na maaaring mag-anyong pambansa at
makabansa kapag nagkasabay-sabay at nahinuha ng balana na may
kolektibo pala silang iniisip, nararamdaman at ipinakikipaglaban bilang
isang lahing binibigkis ng dugo at pag-ibig sa kalayaan.
Sapagkat nanatiling nakakulong sa daigdig ng nobena, tributo at
sensura ang kamalayang indio, hindi kataka-takang nanatiling parokyal at
makitid ang pagkaunawa ng mga Pilipino sa diwa at kahulugan ng
nasyonalismo, lalo pa sa implikasyong lingguwistiko nito. Sa mga huling
dekada na lamang ng kolonyalismong Espanyol umalingawngaw sa
Pilipinas ang panawagang “Liberté, Égalité, Fraternité” ng mga
makabayan sa mga sumisibol na estadong-nasyon sa Europa gaya ng
Pransya.
Ang Papel ng Kilusang Propaganda at Katipunan sa Pagbubuo ng
Pambansang Kamalayan at Pagsibol ng Konsepto ng Pambansang
Wika
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
5
Kinailangan pa ang mga kagimbal-gimbal na pakikialam ng garrote
sa kapalaran ng mga bayaning martir na gaya nina Padre Mariano
Gomez, Jose Burgos Jacinto Zamora at Dr. Jose Protacio Rizal – bukod
pa sa noong una’y Eurosentrikong Kilusang Propaganda ng mga
Pilipinong ilustrado – upang mapukaw, mapatining at tuluyang
magkahugis ang nasyonalismong Pilipino sa anyo ng kilusang repormista
(na malao’y naging rebolusyunaryo) na naghahangad ng pambansang
kalayaan mula sa at pagkakaisa laban sa mga kolonyalistang Espanyol.
Ang dakilang pakikibakang ito’y kinatatampukan ng namumuong
konsensus sa hanay ng mga pinamumunuan ng Katipunan, ang kauna-
unahang rebolusyunaryo at pambansang organisasyong naglalayong
mapalaya ang Pilipinas sa kamay ng mga Kastila, ukol sa
pangangailangan sa isang wikang magbubuklod sa sambayanan habang
winawasak nito ang mga tanikalang malaon nang sumasakal sa kalayaan
ng bansa. Bunsod ng konsensus na ito, halos lahat ng manipesto at
pahayag ng Katipunan ay isinulat sa wikang Tagalog – ang wika ng
kabisera at mga kanugnog-probinsya – partikular ang rebolusyunaryong
manipesto ni Andres Bonifacio na pinamagatang “Ang Dapat Mabatid ng
mga Tagalog.” Sa manipestong ito, ginamit ni Bonifacio ang salitang
Tagalog upang tukuyin, di lamang ang pangkat etno-lingguwistikong
Tagalog sa Luzon, kundi ang lahat ng mga indio na karamiha’y “taga-ilog,”
o pawang nakatira sa mga pamayanang malapit sa kailugan.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
6
Nilinaw ni Bonifacio ang dimensyong lingguwistiko at kultural ng
hegemonyang Kastila sa pamamagitan ng pagbibigay-diin sa pre-kolonyal
na literasi sa katutubong wika ng mga sinaunang Pilipino, na naglaho o
kaya’y lumabnaw bunsod ng pagdatal ng kolonyalismo: “bata’t matanda at
sampung mga babae ay marunong bumasa at sumulat ng talagang
pagsulat nating mga Tagalog.” Sa huli’y ipinanawagan ni Bonifacio di
lamang ang rebolusyong magwawasak sa pisikal na tanikala ng
pagkaalipin, kundi maging sa mga mental na kandadong humahadlang sa
pagsibol ng malayang bansa, pagkabansa at kamalayang makabansa:
“...panahon nang dapat nating ipakilala na tayo’y may sariling
pagdaramdam, may puri, may hiya at pagdadamayan. Ngayon, panahon
nang dapat simulan ang pagsisiwalat ng mga mahal at dakilang ani na
magwawasak sa masinsing tabing na bumubulag sa ating kaisipan...ating
idilat ang bulag na kaisipan at kusang igugol sa kagalingan ang ating
lakas sa tunay at lubos na pag-asa na magtagumpay sa nilalayong
kaginhawahan ng bayang tinubuan.” Sa pahayag na ito’y binibigyang-diin
ng Supremo ng Katipunan ang mahigpit na pangangailangan sa pagbuo
ng pambansang kamalayan na sinikil at di pinayagang makasibol sa
mahigit tatlong daang taong hegemonya ng mga Kastila.
Panimulang katuparan ng pangarap ni Bonifacio ang pagpapatibay
ng Konstitusyon sa Biak-na-Bato, Bulacan (1897) sa isang probisyong
nagpapahayag sa wikang pambansa ng bago at nakikibaka pa ring
republika: “Ikawalong Utos: Ang wikang tagalog ay siyang mananatiling
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
7
wika ng Republika.” Nauna pa sa konstitusyong ito’y ipinahayag na ng
propagandistang martir at pambansang bayani na si Rizal, sa
pamamagitan ni Simoun, ang kahalagahan ng wikang pambansa sa
pakikibaka laban sa kolonyalismo at para sa kalayaan: “Nilimot ninyong
lahat ang katotohanang habang pinananatili at pinangangalagaan ng mga
mamamayan ang kanilang wika, pinananatili at pinangangalagaan din nila
ang tanda ng kanilang kalayaan, gaya rin ng pagpapanatili at
pangangalaga ng tao sa kanyang kalayaan habang kanyang
pinanghahawakan ang sarili niyang paraan ng pag-iisip.” Sa
kontekstwalisasyon ng pahayag ni Rizal sa El Filibusterismo at ng
probisyong pangwika ng Konstitusyon ng Biak-na-Bato, malinaw na
makikita ang koordinasyon at paghuhugpong ng kaisipang repormista ng
Kilusang Propaganda at ng ideolohiyang rebolusyunaryo ng mga
Katipunero sa paninindigang ang pagbubuo ng makabansa at
pambansang kamalayan ay may dimensyong lingguwistiko sa anyo ng
pagpapasibol at paglilinang ng isang wikang pambansang magbubuklod
sa madla.
Antiklimaktikong naudlot ang pagpapasibol ng wikang pambansa
ng mga Pilipinong rebolusyunaryo – na malao’y nagtagumpay sa
pagpapalayas sa mga Kastila – sa pagdaong ng isang bagong lahing
dayo sa ating dalampasigan. Sa simula’y ikinubli nila ang motibong
agawin ang matamis na kalayaang bagu-bago pa lamang nalalasap ng
sambayanan. Higit na mapaminsala at puno ng balakid ang tatahaking
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
8
landas ng mga Pilipino sa patuloy na pakikibaka para sa pambansang
kalayaan at pagkakaisa, kasama na ang pagkakaroon ng wikang
pambansang magbubuklod sa taumbayan laban sa gahum ng mga
bagong mananakop.
Siling Labuyo, Edukasyong Alkansya at Tanikala sa Dila: Ang
Wikang Katutubo sa Mga Unang Dekada ng Hegemonya ng Amerika
Muling nabalam ang dapat sana’y natural na pagsibol at pag-unlad
ng kamalayang pambansa at makabansa sa Pilipinas bunsod ng panibago
at mas malalimang kolonisasyon. Kaiba sa mga Kastila, nilubos ng mga
Amerikano ang paghubog sa mga Pilipino ayon sa kanilang pag-iisip at
pagkatao. Kung paglalaruan ang dalawang kontemporaryong salitang
pang-agham, maaaring tawaging psychological cloning ang prosesong
inilapat ng mga bagong mananakop sa mga indio. Sa isip, sa salita at sa
gawa, nilutong little brown Americans ang lumitaw na produkto ng mga
paaralang itinayo at pinamahalaan ng mga kampon ni Uncle Sam.
Sinimulan ang psychological cloning sa pamamagitan ng sapilitang
pagpapagamit ng wikang Ingles sa lahat ng mga paaralan.
Ganap na ipinagbawal at ginawang tila krimen ang pagsasalita sa
wikang bernakular. Ayon sa kwento ng yumaong si Aling Bebang
(Genoveva Edroza-Matute), sa panahon ng mga Amerikano’y hinihiya sa
pamamagitan ng pagpapasuot ng dambuhalang karatulang “I was caught
speaking in the vernacular” ang sinumang mahuling gumamit ng wikang
katutubo sa kampus. Walang habas din ang pagsusubo ng siling labuyo
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
9
ng mga maestrang balintunang nakabaro’t saya pa mandin, sa mga
sawimpalad na batang kulang ang alam na Ingles kaya obligadong
manaka-nakang bumulong o maghayag sa bernakular. Marahil, sa
panahong ito rin nabuo ang maling konsepto ng labis na pagpapahalaga
ng mga Pilipino sa wikang Ingles. Kayhirap nga namang mahalin sa
simula ng isang wikang nagdulot ng literal na anghang at hapdi sa iyong
batang labi.
Upang ganap na maisakatuparan ang Amerikanisasyon ng mga
Pilipino, ginamit ng mga gurong Thomasite at ng mga gurong Pilipino na
kanilang sinanay ang pamaraang kinutya ng Brazilianong edukador na si
Paulo Freire sa katawagang banking education, edukasyong “alkansya” o
dili kaya’y “suksok-hugot” sa simpleng turing. Pangangabisote at basa-
bigkas sa tahasang pagtukoy: kung anong sabihin ng guro ay siya ring
uulitin, bibigkasin, isusulat at muling uulitin, bibigkasin at mememoryahin
ng mga tila lorong mag-aaral. Samakatwid, ang “edukasyong alkansya”
(banking education) ay gumagamit ng metodong “nagsusuksok” lamang
ng kaalaman sa kukote ng mga mag-aaral (ang inaakalang “dapat isipin”)
sa halip na ganap na linangin ang kaisipan ng estudyante upang matuto
itong lumikha, magproseso at umunawa ng kaalaman (ang proseso kung
paano mag-isip). Nakatutuwang balikan sa puntong ito ang Klase sa
Pisika ni Padre Millon (sa El Filibusterismo ni Jose Rizal). Tila halos
walang pinagbago ang makalumang pamamaraan ng mga prayleng
Kastila at ng mga gurong Thomasite – maliban sa pagpapatumpik-tumpik
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
10
ng una na ituro ang kanilang wika sa mga Pilipino – batay na rin sa
pangungumpisal ni Bonifacio Sibayan (dating pangulo ng Philippine
Normal College) ukol sa edukasyon na kanyang tinamo sa kamay ng mga
Amerikano. Halimbawa, sa pag-awit ng mga kantang Ingles, paulit-ulit na
memorisasyon ani Sibayan ang pangunahing layunin. Mistulang muling
paglalarawan sa sistemang “suksok-hugot” ang pagbabahagi ng
karanasan ni Sibayan ukol sa monolinggwal na edukasyon sa panahon ng
mga Amerikano: “We were immersed in English...The Philippine
immersion described here was practically forced on us...Failure to learn
English for understanding the subject matter of the various subjects meant
failure in school...Immersion in English meant committing to memory many
poems, maxims and retelling stories that we read.”
Kasabay ng sapilitang pagpapagamit sa wikang Ingles at mistulang
pagkitil sa mga wikang katutubo, tahas at marahas na sinupil ang nag-
aalab na damdaming makabayan at kamalayang pambansa ng
sambayanan na pamana ng Katipunan at ng nasawing Unang Republika.
Ipinagbawal ang pagtatanghal ng watawat at ng iba pang simbolo ng
nasyonalismo. Tiniktikan ang mga makabayang sarswela na may
mensaheng pulitikal at kung minsa’y pailalim na nananawagan ng tuluy-
tuloy na pakikipaglaban sa mga bagong mananakop, gaya ng “Kahapon,
Ngayon at Bukas” ni Aurelio Tolentino, “Hindi Aco Patay” ni Juan
Matapang Cruz, “Ing Anac Ning Katipunan” ni Juan Crisostomo Sotto at
“Tanikalang Guinto” ni Juan Abad. Paulit-ulit na inaresto at ibinilanggo ang
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
11
maraming manunulat, mandudula at maging ang mga artista sa mga
“subersibong sarswela.” Kahit ang mga pahayagang makabayan na
naglilimbag sa wikang Español gaya ng El Renacimiento ay ipinasara
dahil sa paglalathala ng mga artikulong tumutuligsa sa mga Amerikano at
nagpapalaganap ng nasyonalismo.
Sa pagtuturo ng kasaysayan, talambuhay nina Abraham Lincoln,
George Washington at Benjamin Franklin ang tinalakay sa loob ng mga
paaralan. Binansagang bandido at tulisan ang mga makabayang gaya
nina Macario Sakay na nagpatuloy sa pakikibaka para sa pambansang
kalayaan sa kabila ng pagsuko ng mga ilustrado sa mga bagong
mananakop. Binura sa memorya ng maraming henerasyon ng mga little
brown American ang dakilang pakikipaglaban ng mga Katipunero na
rumurok sa pagtatayo ng magiting ngunit agad-ding-nabuwal na Unang
Republika sa Pilipinas at sa Asya: ang unang matagumpay na
pagtatangkang buklurin ang mahigit 7,000 pulo ng bansa sa isang malaya
at nagsasariling pamahalaan na dapat sana’y nakapagpasibol sa
minimithing pambansa at makabansang kamalayan na kinakailangan din
sa pagpapanatili ng kalayaang pampulitika at sa pagkamit ng kaunlaran
sa ekonomya.
Sa madaling sabi, binura ng bagong kolonyalismo ang kasisibol pa
lamang na kamalayang makabansa at pambansa ng mga Pilipino. Ipinalit
ang kamalayang Amerikanisado sa pamamagitan ng edukasyong
monolinggwal sa Ingles at distorted na pagtuturo ng kasaysayan. Sa
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
12
prosesong ito ng pinaghalong banking education at psychological cloning,
matagal na panahong humina ang ningas ng sumisibol na nasyonalismo.
Tila maglalaho na ang ningas nang dumating ang panibagong sulong
tatanglaw sa mahabang landas ng pakikibaka para sa pambansang
kalayaan at pagkakaisa na mapatitibay sa pamamagitan ng pagkakaroon
ng wikang pambuklod sa madla.
Ang Talibang Ahensyang Responsable sa Kultibasyon ng Wikang
Pambansa
Ikalabindalawa ng Enero 1937 nang ihayag ang pagbubuo ng
Institute of the National Language sa bisa ng Commonwealth Act No. 184.
Magsisilbing tagalinang ng lupang tatamnan ng wikang pambansa ang
ahensyang ito na sa kasaysayan ay ilang beses pang magbabanyuhay
bago maging Komisyon sa Wikang Filipino sa kasalukuyan. Pinili ang
pitong mamamayan para katawanin ang pitong lingguwistikong pangkat
sa Pilipinas sa bagong-tatag na instituto: sina Jaime C. de Veyra (Samar-
Leyte Visayan), Santiago Fonacier (Ilocano), Filemon Sotto (Cebu
Visayan), Casimiro Perfecto (Bicol), Felix Rodriguez (Panay Visayan),
Hadji Butu (Moro) at Cecilio Lopez (Tagalog).
Mabilis na nanaliksik at kumilos ang instituto. Batid nilang ang
pagbubuo ng wikang pambansa ay napakahalaga sa pagbubuo ng
kamalayang pambansa at makabansa na sa panahong iyon (at mukhang
hanggang ngayon) ay hilaw, mabuway at mahina pa sa isip at puso ng
nakararaming Pilipino. Ikasiyam ng Nobyembre 1937 nang lagdaan ng
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
13
mga kasapi ng instituto ang resolusyon na naghahayag ng
rekomendasyon na piliin ang Tagalog bilang batayan ng wikang
pambansa ng Pilipinas – ang wikang pinakamaunlad sa aspekto ng
istruktura, mekanismo at literatura bagamat pangalawa lamang noon sa
dami ng mamamayang gumagamit nito sa buong kapuluan bilang kanilang
unang wika.
Ang Panibagong Binhi: Wikang Pambansang Batay sa Tagalog
Pormal na iniluwal ng Executive Order (EO) No. 134 ni dating
Pangulong Manuel Luis Quezon ang wikang pambansang batay sa
Tagalog noong Disyembre 30, 1937, alinsunod sa rekomendasyon ng
Institute of the National Language na may komposisyong multilinggwal.
Isang buwan bago ang paglagda niya sa makasaysayang EO, inilahad ni
Quezon ang kahalagahan at pangangailangan na magkaroon ng wikang
pambansa ang mga Pilipino: “...many of the difficulties or defects now
existing here are due to the fact that we have not a common national
language of our own. The desire to imitate everything alien...is due to an
evil – to the lack of a real national soul. A national soul cannot exist where
there is not a common language. We shall never have any genuine
national pride until we have a language of our own. We shall always have
that sign of inferiority.”
Ang Kamusmusan ng Wikang Pambansa: Usad-pagong na
Pagsulong
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
14
Katulad ng iba pang yugto sa pag-unlad nito, ang lehislatibong
pagsilang ng wikang pambansa ay maituturing na kapit-sa-patalim:
mabagal ang pag-usad sapagkat laging hinahadlangan, parang
rumaragasang tubig na laging ibinibilanggo ng mapaniil na prinsa ngunit
malao’y sumasambulat din sa kabila ng lahat ng pagpigil at pagsansala
rito. Katunayan, tatlong taon muna ang lumipas mula nang ihayag ni
Quezon ang pagsilang ng wikang pambansang batay sa Tagalog bago ito
naging isa sa wikang opisyal ng Pilipinas sa pamamagitan ng
Commonwealth Act No. 570 na nilagdaan noong Hunyo 7, 1940. Hindi rin
retroactive o agaran ang implementasyon ng batas na ito: kailangan pang
hintayin ang “pagsasauli” ng kalayaan ng Pilipinas na itinakda sa Hulyo 4,
1946. Isa sa mga itinakdang kundisyon ng Batas Tydings-Mc Duffie – na
naglalaman ng diumano’y “pagsasauli” ng kalayaan ng Pilipinas – ang
pagpapanatili ng Ingles bilang pangunahing wika ng edukasyon. Malaking
kabalintunaan na ang wikang pambansang batay sa Tagalog ay itinuturing
na isa sa mga “wikang opisyal” ngunit Ingles pa rin ang wikang
ipinalalaganap sa mga paaralan at ito rin ang wikang higit na ginagamit,
katuwang ng Español, sa mga opisyal na transaksyon, komunikasyon at
korespondensya ng pamahalaan.
Sa buong panahon ng pagiging direktang Amerikanong kolonya ng
Pilipinas hanggang sa maging bahagi na ito ng tinaguriang
Commonwealth, tinangkang sansalain ng mga Amerikano ang pagsilang
ng ating wikang pambansa. Umaasa silang sa pag-aantala sa opisyal na
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
15
paggamit ng wikang pambansa ay patuloy na mararahuyo ang mga
Pilipino sa wika, kultura, produkto at sibilisasyong Amerikano. Nais nilang
ipagpatuloy at palalimin pa ang Amerikanisasyon ng mga binansagang
brown Americans. Mismong si Gobernador Heneral William Cameron
Forbes ang naghayag ng ganitong layunin sa pagtuturo at pagpapanatili
ng Ingles: “...it is believed that with the acquisition of knowledge of the
English language...the development and assimilation of the Filipino people
will be greatly advanced.” Ngunit bigo sila sapagkat gaya ng damong
ligaw, habang tinatagpas, lalong lumalago ang wikang pambansa. Sa
gitna ng pangingibabaw ng Ingles na naghahangad ng asimilasyon ng
mga Pilipino sa sistemang Norte Amerikano, nagpupumiglas ang mga
makabayan upang patuloy na itaguyod ang isinasantabi at inaapi-aping
wikang pambansa.
Pag-igpaw ng Musmos na Wikang Pambansa sa Larangang
Administratibo
Sa pamamagitan ng EO No. 263 na nilagdaan noong Abril 1940,
pinagtibay ni Quezon ang pagpapalimbag sa diksyunaryo at balarila ng
wikang pambansa. Itinakda rin ng kautusang ito ang opisyal na pagtuturo
ng wikang pambansa sa paaralang pribado at publiko. Upang ganap na
maipatupad ang panimulang pagpapaturo ng wikang pambansa sa mga
paaralan, naglabas ng isang kautusang pangkagawaran ang kalihim ng
Instruksyong Pampubliko noong Abril 8, 1940. Nilalaman ng kautusang ito
ang panimulang pagtuturo ng wikang pambansa simula Hunyo 19, 1940
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
16
bilang asignaturang pinaglalaanan ng 40 minuto bawat araw sa ikaapat na
taon ng mga pribado at publikong hayskul at bilang sapilitang
asignaturang pandalawang semestre sa mga “paaralang normal” sa
Pilipinas. Inilabas naman ng Kawanihan ng Edukasyon ang Bulitin Blg. 26
noong Nobyembre 15, 1940 upang imungkahi ang pagkakaroon ng isang
kolumna (pitak o column) o seksyon ng wikang pambansa sa mga
pahayagang pampaaralan.
Gayunman, nanatiling dominanteng wika sa edukasyon at
pamahalaan ang wikang Ingles sa kabila ng mga kautusan na
nagtataguyod sa opisyal na paggamit ng wikang pambansa. Halimbawa,
sa kabila ng “mungkahi” ng Kawanihan ng Edukasyon ukol sa
pagkakaroon ng kolumna sa wikang pambansa, isinalaysay ni Aling
Bebang ang patuloy na panggigipit sa musmos pang wikang pambansa.
Aniya, may mga pagkakataon na mas malaki pa ang seksyong Español
kaysa sa kolumna ng wikang pambansa sa opisyal na pahayagang pang-
estudyante ng Philippine Normal College na noo’y halos purong Ingles.
Marami pang mababasang anekdota ukol sa kapit-sa-patalim at araw-
araw na mumunting pakikibaka ng mga tagapagtaguyod ng wikang
pambansa laban sa gahum ng Ingles sa awtobayograpikal na nobelang
“Walo at Kalahating Dekada ng Isang Buhay” ni Aling Bebang.
Kakatwang kinailangan pa ng wikang pambansa ang di inaasahang
ayuda ng panibagong pangkat ng mga manlulupig na mas marahas at
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
17
mas walang pakundangan kaysa sa mga nauna, upang patuloy na umiral
at sumulong habang pinagliliyab ng digma’t kaguluhan ang buong bayan.
Kontribusyon ng Kaaway: Pagsigla ng Panitikan sa Wikang
Pambansa
Sa kabila ng di mabilang na kalapastanganan ng hukbong Hapon
na nanakop sa Pilipinas at sa malaking bahagi ng Timog Silangang Asya,
maituturing na isang positibong kaganapan ang pagbubukang-liwayway
ng Imperyo ng Araw sa Perlas ng Silangan para sa noo’y musmos pa
nating wikang pambansa. Libu-libong mamamayang Pilipino ang marahas
na pinaslang, ginutom, ginahasa at inalisan ng dangal ng bagong hukbong
mananakop ngunit sa larangan ng edukasyon at panitikan, binuhay nila
ang aandap-andap na titis ng nasyonalismo sa wika. Sa paghahangad
nilang mahikayat ang mga Pilipino na lumahok sa pangarap na Greater
East Asia Co-Prosperity Sphere ng mga Hapon (isang euphemism sa
Imperyo ng Araw), nagsagawa ng kudetang pangkultura ang tinaguriang
“mga sakang” sa kanilang pananakop. Ibinando nila sa madla ang
tunggaliang Kanluran versus Silangan upang paimbabaw na
ipangalandakan na sila’y kaibigan at hindi kaaway ng mga kapwa
Asyanong pinipilit lukuban ng watawat ng Pulang Araw.
Ganap na ipinagbawal ng mga Hapon ang paggamit ng wikang
Ingles sa mga paaralan at ipinalit ang mga katutubong wika bilang wikang
panturo, pati na ang Niponggo, bagamat hindi rin nagka-ugat sa Pilipinas
ang huli bunsod na rin ng maikling hegemonya ng mga Hapones. Sa bisa
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
18
ng Executive Order No. 10 ni dating Pangulong Jose P. Laurel, ipinahayag
ang pagpapaturo ng wikang pambansa sa lahat ng mga publiko at
pribadong paaralan mula antas elementarya hanggang sa tersyarya.
Upang lalo pang palaganapin ang wikang pambansang batay sa Tagalog
sa pamamagitan ng pagtuturo nito sa mga di-Tagalog, itinayo ng
republikang “inisponsor” ng mga Hapon ang Tagalog Institute noong 1944.
Hinikayat ng mga Hapon ang mga Pilipino na magsulat gamit ang
wikang pambansa ukol sa mga paksang sumasalamin sa katutubong
kultura at pamumuhay. Kinontrol din nila ang mga pahayagan sa
pamamagitan ng ahensyang mala-Comite de Censura noong panahon ng
mga Kastila, ang Manila Shimbunsya. Bunga ng paghihigpit sa paggamit
ng Ingles, ang Tribune at Philippine Review na lamang ang pinayagang
umiral sa matamang pagsubaybay at matalas na sensura ng Shimbunsya
sa mga pahayagang Ingles na namayagpag bago ang digmaan. Maging
ang mga batikang manunulat sa Ingles ay napilitang umakma sa tila
makabayang patakarang pangwika ng mga Hapon. Sa tangkilik ng
Shimbunsya, sumigla ang panitikan sa wikang pambansa. Nagkaroon ng
mga patimpalak sa pagsulat at nangibabaw ang babasahing Liwayway na
nagtampok ng mahuhusay na katha ng mga manunulat sa wikang
pambansa. Tinipon sa mga de-kalibreng antolohiya ang
pinakamahuhusay na kwento sa wikang pambansa. Bunsod ng mga
pagsusumikap na ito pabor sa wikang pambansa, ang panahon ng Hapon
ang itinuturing na “Ginintuang Panahon ng maikling kwentong Tagalog.”
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
19
Sa halip na psychological cloning, cultural indigenization sa
lambong ng Oryentalismo ang itinuro ng mga Hapon sa mga Pilipino. Sa
maikling panahon, nagtagumpay ang mga bagong mananakop na
palakarin ang sambayanan sa landas ng pagtuklas sa sarili at pagsalok sa
katutubong batis ng mga karanasan, karunungan at kaalaman upang
epektibong magamit ang wikang pambansa bilang behikulo ng
kamalayang pambansa at makabansa. Bunsod ng lantad at aktibong
pagpapalaganap ng mga Hapon sa cultural indigenization na kahit
paano’y sumasalansang at bumabasag sa Amerikanisasyon ng mga
Pilipino, hindi kataka-takang maging ang mga bayani at beterano ng
Rebolusyon ng 1896 na kagaya ni Heneral Artemio Ricarte ay naging
makiling sa mga Hapones, bukod pa sa mga kasapi ng Kilusang
Sakdalista na pinamunuan ng anti-Amerikanong manunulat sa Tagalog at
organisador ng mga magsasaka na si Benigno Ramos.
Balintunang winasak ng mga Hapon ang kabuhayan, tahanan,
taniman at negosyo ng mga Pilipino, ngunit nakatulong sila nang malaki
sa pagbuhay sa nabalam na proseso ng pagbuo ng kamalayang
pambansa: ang pagtuklas ng pambansa at makabansang identidad. Munti
man, positibo sa wikang pambansa ang tagumpay ng mga Hapon sa isa
sa mga deklaradong layunin nila sa pagsakop sa Pilipinas: “to eradicate
the old idea of the reliance upon the Western nations, especially upon the
United States and Great Britain, and to foster a new Filipino culture based
on the self-consciousness of the people as Orientals.” Ngunit, sa
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
20
pagwawakas ng digmaan, ang pagkatalo ng mga Hapon ay magsisilbi ring
panibagong takipsilim ng opisyal at aktwal na pamamayagpag ng wikang
pambansa.
Sa Panahon ng “Malayang” Republika: Panunumbalik ng Opisyal na
Hegemonya ng Ingles at Hakbang-hakbang na Martsa ng Wikang
Pambansa
Sa halip na samantalahin ang pagkakataon upang ideklara ang
ganap na kalayaan ng Pilipinas sa mga dayuhan at simulan ang
mahabang proseso ng pagbubuo ng bansa, pagkabansa at kamalayang
pambansa at makabansa, muling niyakap ng mga Pilipino ang mga
mananakop na Amerikano na binansagan pa nilang “liberator” ng bansa
sa kabila ng katotohanan na sa halos buong panahon ng Hapon, ang iba’t
ibang pangkat ng mga gerilyang Pilipino gaya ng Hukbo ng Bayan Laban
sa Hapon (Hukbalahap) na itinatag ng Partido Komunista ng Pilipinas sa
Bundok Arayat, Pampanga ang naging mabangis na tagapagtanggol ng
kalayaan ng Pilipinas. Samakatwid, muling nagpatuloy ang
Amerikanisasyon ng mga Pilipino sa wika, kultura, ekonomya at pulitika sa
anyaya na rin ng mga namamalikmata at nagagayuma yatang Pilipino.
Tinalakay ni Amado V. Hernandez sa nobelang “Mga Ibong Mandaragit”
ang epekto ng muling pagyakap ni Juan de la Cruz sa inaakalang
mapagpala gayong mapanikil at tusong kamay ni Uncle Sam.
Sa panunumbalik ng Estados Unidos sa Pilipinas, muling ibinalik
ang opisyal na hegemonya ng Ingles sa edukasyon. Sa pamahalaan,
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
21
patuloy rin ang opisyal na paggamit sa wikang Ingles bagamat sa papel,
ang wikang pambansa na batay sa Tagalog ay isa ring “wikang opisyal.”
Nanatili ang ganitong sitwasyon sa kabila ng “pagsasauli ng kalayaan” ng
Pilipinas noong Hulyo 4, 1946. Sa kabuuan, patuloy na nagkaroon at
nagkakaroon pa rin ng aktibong pakikisangkot at kung minsa’y pakikialam
ang mga tagapayong Amerikano sa pagbabalangkas ng mga patakaran
ng malayang republika na dati’y isang direktang kolonya. Gayunman, sa
pagpupunyagi ng mga naliliwanagang Pilipinong opisyal, unti-unting
mailalatag ang mga saligan upang ganap na maging wikang opisyal na rin
ang wikang pambansa, sa kabila ng malakas na gahum ng Ingles at
daluyong ng patuloy na Amerikanisasyon.
Panandang bato ang Bulitin Blg. 9 ng Kawanihan ng Edukasyon na
inilabas noong Nobyembre 21, 1946. Ang memorandum na ito’y nag-
aatas sa pagkakaroon ng “panimulang aralin sa wikang pambansa ng
Pilipinas para sa mga gurong di-Tagalog” na magbubunsod upang
kanilang maituro nang maayos ang wikang pambansa sa mga mag-aaral
sa elementarya.
Wikang “Pilipino” para sa Sambayanang Pilipino
Sa bisa ng Kautusang Pangkagawaran Blg. 7 na inilabas ng
Kalihim ng Edukasyon noong Agosto 13, 1959, itinalaga ang pormal na
pagtawag sa wikang pambansa bilang “wikang Pilipino.” Ito’y isang
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
22
napakahalagang simbolikal na kaganapan. Sa pamamagitan ng
pagpapalit ng pangalan, nabibigyang-diin ang papel ng wika sa pagbuo ng
pambansang identidad. Sa panahong “wikang pambansang batay sa
Tagalog” pa ang tawag sa wikang “Pilipino,” laganap at maingay ang
protesta ng mga rehiyunalistang ayaw sa Tagalog. Kahit paano,
nabawasan bagamat ‘di tuluyang naglaho ang protesta ng mga
rehiyunalista dahil higit na mas tunog-pambansa ang “Pilipino” kaysa
“wikang pambansang batay sa Tagalog.” Unti-unti, aktwal na nagiging
simbolong pambuklod sa madla ang wikang pambansa.
Dalawang Dekadang De-Amerikanisasyon: Aktibismo sa Wika at
Pulitika
Sa pagsapit ng Dekada Sisenta, sumibol, yumabong at hitik na
nagkabunga ang mga binhi ng nasyonalismo na itinanim ng mga
makabayang guro, akademista at propesor sa mga paaralan, lalo na sa
mga pamantasan sa pambansang rehiyong kabisera. Sa mga
dambuhalang protesta sa Kamaynilaan, narinig ang mataginting na tinig
ng mga estudyanteng naghahangad ng nasyonalismo sa edukasyon,
pulitika at ekonomya. Taglay nila ang mga plakard sa wikang bernakular
at isinigaw ang mga islogan sa wikang pambansa, halimbawa’y ang
walang kamatayang “Imperyalismo, ibagsak!” na hanggang ngayo’y
naririnig pa rin sa buong kapuluan sa gitna ng libu-libong kabataan at
mamamayang nakataas ang kamao para sa nasyonalismo.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
23
Isang kabalintunaan na ang lahat ng ito’y epekto o kaya’y inspirado
ng maimpluwensyang intelektwal na sa wikang Ingles nagsulat, si Renato
Constantino. Sa pamosong sanaysay na “The Miseducation of the
Filipino” na nalathala noong dekada 60, nilinaw ni Constantino ang papel
ng Estados Unidos sa sistematikong pagbubura ng kamalayang
pambansa at makabansa sa mga henerasyon ng Pilipinong hinubog sa
mga paaralan na Ingles lamang ang wikang panturo at kulturang
Amerikano lamang ang niluluwalhati. Tinibag ni Constantino ang
argumento ng mga maka-Ingles sa mahusay na paggamit din ng wika ni
Shakespeare sa pagpapalaganap ng “bagong kasaysayan” na
nagbibigay-diin sa nasyonalismo. Tinukoy rin ni Constantino ang
pagkapalaasa ng mga Pilipino sa mga Amerikano sa usapin ng ekonomya
bilang kakambal na problema ng pagsandig sa wikang dayuhan.
Pinakamariing batikos ang inihayag ni Constantino sa mga elite na maka-
Ingles na namamayani sa pulitika ng bansa sa kabila ng kabiguan nilang
makipagtalastasan sa masa: “Now we have a small group of men who can
articulate their thoughts in English, a wider group who can read and speak
in fairly comprehensible English and a great mass that hardly expresses
itself in this language. All these groups are hardly articulate in their native
tongues...The result is a leadership that fails to understand the needs of
the masses because it is a leadership that can communicate with the
masses only in general and vague terms.” Para kay Constantino, ang
pagpapataw ng Ingles sa edukasyon ang simula ng misedukasyon at
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
24
pagkakawatak-watak ng mga Pilipino. Samakatwid, upang makawala sa
de-Amerikanisasyon, humulagpos sa misedukasyon at makabuo ng
makabansang kamalayan at pambansang kakanyahan, kailangang
linangin ang wikang pambansa bilang dominanteng wikang panturo.
Tumugon kahit paano ang pamahalaan sa panawagang de-
Amerikanisasyon ng mga aktibistang nasyunalista sa akademya. Sa bisa
ng Kautusang Pangkagawaran Blg. 24 na nilagdaan noong Nobyembre
14, 1962, inutos ng Kagawaran ng Edukasyon ang pagpapalimbag ng
mga sertipiko at diploma sa “Pilipino” na may maliliit na English subtexts.
Inutos naman ni dating Pangulong Ferdinand Marcos sa pamamagitan ng
Kautusang Tagapagpaganap Blg. 96 na nilagdaan noong Oktubre 24,
1967 ang pagpapangalan sa Pilipino ng lahat ng gusali at tanggapan ng
pamahalaan. Sinundan pa ito ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 187
noong Agosto 16, 1969 na “nag-aatas sa lahat ng kagawaran, kawanihan,
tanggapan at iba pang sangay ng pamahalaan na gamitin ang Wikang
Filipino hangga’t maaari sa Linggo ng Wikang Pambansa at pagkaraan
nito, sa lahat ng opisyal na komunikasyon at transaksyon ng pamahalaan”
sapagkat ang “Pilipino ay isang mahalagang sangkap ng nasyonalismo na
makapagbubunsod sa ating bayan ng ibayong kaunlaran, katiwasayan at
pagkakaisa.”
Sa bisa naman ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 304 na
nilagdaan noong Marso 16, 1971, pinalawak ng pamahalaan ang
tungkulin, kapangyarihan at kasapian ng Institute of the National
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
25
Language. Samantala, naglabas ng Memorandum Sirkular Blg. 172 ang
kalihim tagapagpaganap noong Marso 28, 1968 upang iatas ang “mahigpit
na pagtalima sa Kautusang Tagapagpaganap Blg. 96, Serye ng 1967 at
ang paggamit ng Pilipino sa official letterheads at sa mga panunumpa sa
tungkulin ng lahat ng pinuno ng pamahalaan.” Inilabas naman noong
Agosto 5, 1968 ang Memorandum Sirkular Blg. 199 na nagtatagubilin sa
may-insentibong pagdalo ng mga kawani ng gobyerno sa mga seminar sa
wikang “Pilipino” at sa iba pang katulad na aktibidad ng Institute of the
National Language.
Pinag-aawayan pa ng mga taumbayan at ng mga akademista ang
masasamang bunga ng diktadura sa panahon ni Marcos, ngunit, sa
usapin ng pagtataguyod sa wikang pambansa, maraming makabayan at
tagapagtaguyod ng wikang pambansa ang magbibigay-pugay sa mga
positibong hakbang na isinagawa ng administrasyong Marcos.
Ikalabing-anim ng Marso 1973 nang ihayag ang opsyonal na
paggamit ng wikang “Pilipino” bilang wikang panturo o medium of
instruction sa ikatlong baitang ng elementarya pataas, “sa mga
asignaturang mas madaling matututuhan sa pamamagitan ng wikang
pambansa.” Pinalawak pang lalo ang opisyal na paggamit ng Filipino
bilang wikang panturo sa pamamagitan ng “Mga Panuntunan sa
Pagpapatupad ng Edukasyong Bilinggwal” na nilalaman ng Kautusang
Pangkagawaran Blg. 25 na inilabas noong Hunyo 19, 1974 ng “Ministri ng
Edukasyon at Kultura.” Itinatadhana nito ang magkahiwalay na paggamit
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
26
ng “Pilipino” at Ingles bilang mga wikang panturo. Alinsunod sa
memorandum na ito, ang wikang Pilipino ang siyang itinalagang wikang
panturo sa asignaturang Araling Panlipunan, Edukasyon sa Wastong Pag-
uugali, Edukasyong Panggawain, Edukasyong Pangkalusugan at
Edukasyon sa Pagpapalakas ng Katawan. Bunsod ng patakarang
bilinggwalismo sa edukasyon, malaking igpaw pasulong ang kinamtan ng
wikang pambansa sa buong kapuluan. Hene-henerasyong mga Pilipino
ang sumailalim sa de-Amerikanisasyon, pangunahin sa pamamagitan ng
kanilang edukasyong bilinggwal na nakatuon sa pagpapasibol at
pagsulong ng nasyonalismo, samakatwid baga’y ang pagbuo ng
kamalayang pambansa at makabansa.
Dekada Otsenta at Nobenta: Dalawampung Taon ng Filipinisasyon
Bunsod ng makasaysayang Unang Rebolusyon sa Edsa noong
1986, nagkaroon ng bagong Saligang Batas ang ating republika. Isa sa
mga pinakamainit na usaping pinagtalunan ng mga delegado sa
kumbensyong konstitusyunal ay ang usapin ng wikang pambansa. May
ilang rehiyunalista na nagnanais ng unibersal na dulog sa pagpili ng
wikang pambansa: ang amalgamasyon o paghahalu-halo ng talasalitaan
mula sa iba’t ibang wika ng Pilipinas. Maalab ding nakipagtagisan ng
talino ang mga ultra-konserbatibo na nagpanukala namang Kastila ang
dapat maging wikang opisyal. Pinakamasugid na kalaban ng mga
tagapagtaguyod ng wikang pambansa ang mga delegadong Amerikanista.
Gayunman, dahil sa magigiting na tagapagtanggol ng wikang pambansa
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
27
na nagmula sa iba’t ibang rehiyon at nagsasalita ng iba’t ibang wika,
nanaig ang konsensus na ang wikang pambansa ay wikang Filipino na
ang nukleyo ay ang wikang Pilipino, sa pasubaling ito’y patuloy na
lilinangin salig sa mga umiiral na mga katutubong wika sa Pilipinas at
handa ring humiram ng mga salitang banyaga.
Sa pagpapalit ng pangalan mula “Pilipino” tungong “Filipino” ganap
na napatahimik na ang protesta ng mga rehiyunalista. Hindi simpleng
pagpapalit ng titik ang nangyari: testamento ito na ang wikang pambansa
ay hindi na lamang sa Tagalog nakasandig, sapagkat wala namang “F” sa
Abakadang Tagalog. Ang pagbabanyuhay ng Pilipino na naging “Filipino”
ay pagyakap ng wikang pambansa sa iba pang mga katutubong wika ng
Pilipinas na may mga tunog na wala sa Tagalog. Samakatwid, ang wikang
pambansa ay nagiging “pambansa” na ngang talaga. Ang wikang
Filipino’y sumusulong na rin bilang aktwal na wikang opisyal ng Pilipinas.
Upang lalong pasiglahin ang paggamit ng Filipino sa mga opisyal na
transaksyon, komunikasyon at korespondensya ng gobyerno, nilagdaan ni
dating Pangulong Corazon C. Aquino ang Kautusang Tagapagpaganap
Blg. 335 noong Agosto 25, 1988. Lalo ring pinatibay ng administrasyong
Aquino ang patakarang bilingguwalismo sa edukasyon sa pamamagitan
ng Kautusang Pangkagawaran Blg. 53, serye ng 1987.
Malalaking tagumpay at pagsulong din ang kinamtan ng wikang
Filipino sa mass media. Sa dalawang magkasunod na dekadang ito’y
nauso ang paggamit ng Filipino sa mga public affairs at news program.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
28
Naging panggabi na lamang (at ngayon nga’y sa ilang channel na lamang
matatagpuan) ang mga programang balita sa telebisyon. Pinasimulan ng
programang “Batibot” at sinundan ng “At Iba Pa,” “Hiraya Manawari” at
“Bayani” ang pagtatangka ng mga makabayang TV producer na tumulong
sa de-Amerikanisasyon ng mga Pilipino.
Tatlong henerasyon ng mga kabataang Pilipino ang patuloy na
makagugunita kina Pong Pagong, Manang Bola, Kikong Matsing at Kuya
Bodji – ang mga tauhang pantapat ng mga de-Amerikanisadong Pilipino
sa Sesame Street, kay Barnie at kay Dora the Explorer. Hindi rin malilimot
ng mga henerasyong ito ang mga isina-Filipinong cartoons kagaya ng
“Huck Finn,” “Tom Sawyer,” “Julio at Julia,” “Si Mary at Ang Lihim na
Hardin,” “Mga Munting Pangarap ni Romeo,” “Cedie,” “Voltes V” at
napakarami pang iba. Bagamat sa unang sipat ay banyagang kultura ang
nilalaman ng mga cartoon na ito, masasabing nakatulong pa rin ito sa
proseso ng de-Amerikanisasyon ng mga Pilipino. Kumpara sa mga
henerasyong isinilang sa huling bahagi ng dekada nobenta, ang mga
isinilang sa maagang bahagi ng dekada otsenta hanggang sa simula ng
dekada nobenta ay pawang higit na may kakayahang makipagtalastasan
sa wikang Filipino. Talagang malaking tulong ang mga Filipinisadong mga
programa sa telebisyon na namalasak sa kanilang panahon.
Ang popularisasyon ng mga radyo-dramang Tagalog na talaga
namang sinubaybayan ng masang Pilipino sa buong kapuluan ay
nakapag-ambag din sa pagsusulong ng wikang Filipino. Katunayan,
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
29
masasabing mas malaki ang papel ng radyo sa Filipinisasyon ng mass
media, sapagkat noong mga panahong iyon, hindi pa gaanong maraming
Pilipino ang may telebisyon ngunit walang dudang halos bawat tahanan
mula Forbes Park hanggang sa kasuluk-sulukang isla ng bansa na may
naninirahang Pilipino ay may radyo. Sa dalawang dekada ring ito
sumulong ang Filipinisasyon ng mga dyaryo. Bagamat napako sa mga
tabloid ang Filipinisasyon ng print media, malaking tagumpay ang pag-
ungos ng mga pahayagang Filipino sa bilang ng mga mambabasa ng mga
Ingles na broadsheet.
Lubos na naging maningning sa panahong ito ang pagsulong ng
wikang Filipino sapagkat sa dekadang ito’y naipasa ang Batas Republika
Blg. 7104 na nagtatadhana ng paglikha ng Komisyon sa Wikang Filipino,
ang pangunahing ahensya ng gobyerno na nangangalaga sa patuloy na
pagpapaunlad at pagtataguyod ng paggamit ng wikang pambansa at ng
iba pang mga wika sa Pilipinas, kagaya ng hinalinhan nitong Institute of
the National Language.
Sa Bungad ng Ikalawang Milenyo: Ang Pagbura sa Tagumpay ng
Filipino
Sa kasamaang-palad, ang mga tagumpay ng wikang Filipino sa
mga naunang dekada ay tila baga binubura ng mga pagtatangkang muling
ipataw ang Ingles sa mga Pilipino. Sa nakaraang kongreso, muntik nang
maisabatas ang kalagim-lagim na bangungot na tinatawag na An Act to
Strengthen and Enhance the Use of English as the Medium of Instruction
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
30
in Philippine Schools (House Bill/HB No. 4701). Ipinasa ito ng mga
kongresista ngunit hindi nakasama sa prayoridad ng mga senador ng
republika kaya’t inaasahang muling tatangkaing mailusot hanggang sa
ito’y ganap na maging batas sa mga susunod pang panahon, kung hindi
magigising sa mahimbing na pagtulog ang mga makabayan at mga
tagapagtaguyod ng wikang Filipino. Bago pa ang HB 4701, lumitaw ang
isa pang dokumentong tila lason sa wikang Filipino at mga wikang
bernakular, ang Executive Order/EO 210. Pagpuksa sa Filipino at mga
dayalekto pabor sa lalo pang pagpapatibay ng paggamit ng wikang Ingles
sa edukasyon ang pangunahing layunin ng HB 4701 at EO 210 kung
pakasusuriin.
Balintunang ang EO 210 ay may pamagat na “Establishing the
Policy to Strengthen the Use of English as a Second Language in the
Educational System,” ngunit higit nitong pinapaboran ang Ingles laban sa
Filipino at mga dayalekto ng Pilipinas. Matutunghayan sa unang seksyon
ng EO 210 ang ganitong utos: “...English should be used as medium of
instruction for English, Math and Science from at least the Third Grade.
The English language shall be used as a primary medium of instruction, in
all public institutions of learning at the secondary level. As a primary
medium of instruction, the percentage of time allotment for learning areas
conducted in the English language in high school is expected to be not
less than seventy percent (70%) of the total allotment for all learning
areas...” Kahawig ito ng sinasabi sa Seksyon 4 ng HB 4701 na may
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
31
layunin na “...to make the education of the young aligned with the
requirements and realities of business life and competitive in the global
environment by strengthening, enhancing and developing the use of the
English language as the medium of instruction in all levels of education,
from the preschool to the tertiary level.” Nilalaman din ng HB 4701 ang
mga probisyong nagbibigay-prayoridad sa Ingles bilang wika ng
interaksyon sa paaralan, wika sa mga publikasyong pang-estudyante at
wika sa mga eksaminasyon sa gobyerno. Mahihinuhang sa papel,
nanunumbalik na naman ang gahum ng Ingles bilang dominanteng wikang
panturo.
Pulis Pangwika: Makapili/Gestapong Maka-Ingles sa Kampus
Ngunit kung sisipatin ang karanasan ng mga nasa pribadong
paaralan, ang HB 4701 at EO 210 ay hindi na kailangan para sabihing
namamayagpag na/pa rin ang Ingles. Sa buong panahon ng patakarang
bilingguwalismo sa edukasyon sa antas elementarya hanggang
sekundarya na sinimulan noong dekada 70 at lalo pang pinatibay noong
dekada 80 (bagamat pinalitan naman sa elementarya ng kautusang pabor
sa mother language instruction nitong Hulyo 2009), naging maka-Ingles
pa rin ang mga pribadong paaralan sa Pilipinas. Halos lahat ng mga
pribadong paaralan mula antas pre-elementarya hanggang sa tersyarya
ay nagpapaligsahan sa pahigpitan sa kani-kanilang English-only
Campaign, sa layuning makaakit ng mas maraming estudyante mula sa
mga nakaririwasang uri at makapagpanggap na international school
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
32
upang mabatobalani naman ang dumaraming Koreano at iba pang
Asyanong dumarayo sa bansa para mag-aral.
Sa aming paaralan, nitong Hulyo 2009 ay lumikha na rin ng spy
network ang English Department upang manmanan ang mga
estudyanteng nagsasalita ng wikang hindi Ingles (Filipino, Koreano atbp.).
Nagrekrut sila ng dala-dalawang estudyante sa bawat klase na
magsisilbing tiktik ng kani-kanilang seksyon. Lingguhang iuulat sa
kanilang English teacher ang mga pangalan ng mga estudyanteng
nahuling nagsasalita ng Filipino at iba pang wikang hindi Ingles habang
nasa loob ng kampus. Pinagtatalunan pa ng mga guro sa English
Department kung anong dulog o approach ang susundin: pagpaparusa sa
mga nahuling nagsasalita ng wikang di Ingles sa pamamagitan ng
pagbabawas ng puntos o pagbibigay ng insentibo sa mga estudyanteng
nananatiling tapat sa Ingles sa pamamagitan ng pagdaragdag ng puntos.
Kagulat-gulat ngunit totoong habang tumatagal, ang digmaang pangwika
sa Pilipinas, partikular sa mga pribadong paaralan, ay unti-unting
lumalalim at nagkakaroon ng mga dimensyong tila lumalabag na sa
karapatang pantao. Ano na nga ba ang nangyari sa wika bilang
karapatang pantao? Sa mga darating na panahon, kapag nagpatuloy ang
mga pulis pangwika sa kanilang di katanggap-tanggap na pamamaraan,
baka idulog na rin sa United Nations ang paglabag sa karapatang
pangwika, bukod pa sa iba pang karapatang pantao na malaon nang
sinasalansang at isinasantabi.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
33
Hegemonya ng Ingles sa mga Larangang Makapangyarihan
Ayon kay Bonifacio Sibayan, isang dahilan kung bakit sa kabila ng
mga tagumpay ng Filipino ay hindi pa rin ito maging dominante sa lahat ng
larangan ay sapagkat ang mga controlling domain o mga larangang
makapangyarihan kagaya ng tatlong sangay ng pamahalaan ay
pinangingibabawan ng Ingles. Mula sa panahon ng Commonwealth
hanggang sa kasalukuyan, hindi pa nakapangibabaw ang wikang
pambansa sa mga controlling domain. Kakatwa na tuwing eleksyon, wika
ng masa – ang mga bernakular, Filipino kapag sa mga patalastas – ang
ginagamit ng mga kandidato sa mga posisyong pambansa para
mangampanya. Hindi maiwasang maalala ang mga kontemporaryong
halimbawa: “Anak, itabi mo. Ako papadyak.” “Ganito kami sa Makati,
ganito sana sa buong Pilipinas.” “Ang nanggaling sa mahirap, tumutulong
sa mahirap.” Ngunit kapag pinansin ang mga batas at kautusang inakda
ng nakararaming pulitiko (kasama na ang tatlong presidentiable na
pinatutungkulan sa mga naunang pahayag), kapansin-pansing Ingles ang
karamihan sa mga ito.
May mga pagkakataong isinasalin ang mga batas sa Filipino,
ngunit iyon ay sa pasubaling ang Ingles ang masusunod kapag may
pagtatalo o conflict sa kahulugan ng orihinal at ng salin. Ang orihinal na
mga pasya ng Korte Suprema ay laging nakasulat sa Ingles, bagamat
kapuri-puri ang ginawa ni Punong Mahistrado Reynato Puno na
pagtatatag ng isang entidad sa ilalim ng Korte Suprema na ang
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
34
pangunahing layunin ay isalin sa wikang pambansa ang mga
mahahalagang pasya ng hukuman. Ang mga hearing sa Senado at
Kongreso ay karaniwang sa Ingles din. Kahit ang taunang State of the
Nation Address (SONA) ng pangulo ay halos Ingles din ang kabuuan,
maliban sa mangilan-ngilang pahayag. Paano nga ba lubos na susulong
ang wikang Filipino kung mismong ang mga nasa pamahalaan ay bantulot
sa paggamit nito?
Binhing sa Baler Nag-Ugat, Sa Buong Bansa’y Patuloy na
Lumalaganap
Sa kabila ng kabiguan ng wikang Filipino na makapangibabaw sa
mga controlling domain, nananatiling sumusulong at umuunlad ang ating
wikang pambansa. Sa larangan ng internet, milyun-milyong artikulo na
ang mababasa ukol sa at kaugnay ng ating wikang pambansa. Sa
pamamagitan ng Google search, matutunghayan ang mga sumusunod na
paksa at ang bilang ng mga online na artikulong ukol dito: Wikang Filipino
(283,000); Tagalog (267,000); Filipino Dictionary (2,500,000); Wikang
Pambansa (93,000) at Filipino Language (11,500,000). Sa Wikipedia, ang
pinakapopular na online encyclopedia, kasama pa rin sa nangungunang
wika sa daigdig na may pinakamaraming artikulong online ang “Tagalog.”
Masikhay rin ang pagsusumikap ng mga tagapagtaguyod ng
Filipiniana.net sa paglalagay sa internet ng mga e-book (librong nasa .pdf
format/nababasa sa pamamagitan ng kompyuter at karaniwang libreng
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
35
naida-download) ng mga nobela at iba pang akdang pampanitikan sa
Tagalog at Filipino.
Sa telebisyon, halos lahat ng palabas sa mga nangungunang
istasyon ay Filipino ang gamit na wika. Kamakailan ay sinimulan ng
Channel 5 ang Filipinisasyon ng mga banyagang cartoons na gaya ng
Sponge Bob Square Pants. Ang mga teleserye at patok na soap opera
gaya ng “May Bukas Pa” at “Zorro” hanggang sa mga kinababaliwang
“Asianovela” gaya ng “Hana Yuri Dango,” “Meteor Garden,” “Kim Sam
Soon” at “Jewel in the Palace” ay pawang kinubkob na rin ng
Filipinisasyon. Bunsod ng paglaganap ng Filipino sa mass media, lalo na
sa telebisyon, halos 100% ng mga mamamayan ng Pilipinas ang may
kakayahang makipagtalastasan sa Filipino. Malaking pag-igpaw ito sa
halos 20% lamang ng populasyon na nagsasalita ng Tagalog sa panahon
na pagtibayin ng administrasyong Quezon ang wikang pambansang batay
sa Tagalog.
Bihira sa mga advertisement ang gumagamit ng Ingles sapagkat
batid ng mga advertiser na Filipino na ang wika ng masa. Sa pahayagan,
halos 4 na milyon ang pinagsama-samang sirkulasyon ng mga Filipinong
tabloid kumpara sa kulang-kulang 2 milyon na readership ng mga Ingles
na broadsheet. Sa pamahalaan, naging mabunga ang eksperimental na
paggamit ng Filipino sa deliberasyon ng mga korte sa ilang lugar sa Luzon
gaya ng Malolos, Bulacan. Tuloy rin ang pangangampanya ng mga
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
36
pulitiko sa pamamagitan ng mga patalastas na wikang Filipino ang
pangunahing gamit.
Sa larangan ng pananaliksik, dumaraming mananaliksik sa iba’t
ibang larangang labas sa wika, panitikan at agham panlipunan ang
gumagamit na rin ng wikang Filipino sa pagsulat ng mga artikulo, pag-
aaral, sarbey, tesis at disertasyon. Kalakaran na rin ang pagkakaroon ng
abstrak sa Filipino ng mga pananaliksik na Ingles ang gamit. Kapansin-
pansin din ang pagsigla ng leksikograpiyang Filipino na makikita sa
pagdami ng mga nabuong glosaryo at diksyunaryo sa iba’t ibang
larangang gaya ng nutrisyon, agrikultura, pangingisda, pananahi,
pagbabangko, kompyuter, matematika, bayolohiya at iba pa na
matatagpuan sa Pambansang Aklatan, at sa aklatan ng mga pamantasan
sa pambansang rehiyong kabisera.
Ngunit, hindi lamang sa Pilipinas sumusulong ang Filipino. Sa dami
ng mga Pilipinong migrante sa halos bawat bansa, hindi kataka-takang
kumakalat na rin ang wikang Filipino sa buong daigdig. Ayon sa
Wikipedia, sinasalita ito ng significant na bilang ng minorya sa Australia,
Bahrain, Brunei, Canada, Guam, Hong Kong, Japan, Kuwait, Malaysia,
Northern Mariana Islands, Palau, Qatar, Saudi Arabia, Switzerland, United
Arab Emirates, United Kingdom at United States of America. Kinikilala ito
bilang opisyal na minority language sa Canada, Guam, Hong Kong,
Malaysia, United Kingdom at United States. Sa kabuuan, ang Filipino ay
ika-53 sa buong mundo sa dami ng taong nagsasabing ito ang kanilang
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
37
unang wika. Sa aktwal, mahigit 90,000,000 ang nakagagamit nito bilang
una o ikalawang wika – bilang na sapat upang makasama ito sa unang 20
wika ng daigdig. Sa Estados Unidos, marami-rami nang paaralan ang may
kursong Philippine Studies na sumasaklaw rin sa pagtuturo ng Filipino sa
mga mag-aaral. Sa St. Petersburg State University ng Russia, isa sa
pinakamalalaking unibersidad sa daigdig, isang departamento ang patuloy
na nananaliksik ukol sa at nagtuturo ng wikang Filipino sa mga
estudyanteng Ruso.
Sa dami ng mga migranteng Pilipinong manggagawa sa Dubai at
Hong Kong, mistulang “ikatlong wika” sa mga lugar na iyon ang Filipino.
May halos 10 milyong Pilipinong trabahador sa iba’t ibang bansa at
parami nang parami ang permanente nang naninirahan sa mga bansang
kanilang pinuntahan, kaya praktikal para sa mga dayuhan na pag-aralan
ang wikang Filipino. Nagiging wikang internasyunal na rin ang Filipino.
Ang binhing itinanim ng isang pangulong buhat sa Baler ay nagka-
ugat na at patuloy na lumalaganap sa buong bansa at maging sa ibayong
dagat sa kabila ng patuloy na panananalasa ng mga ignoranteng
kabalyerong maka-Ingles sa Pilipinas. Kahit ginigipit, kahit sinisikil, kahit
isinasantabi, kahit minamaliit, kahit kapit-sa-patalim ay lahatang-panig na
sumusulong ang wikang Filipino, mula pa noong Panahon ng
Kolonyalismo hanggang sa kasalukuyan, sa bungad ng Ikalawang
Milenyo, at inaasahang magpapatuloy pa ito sa paglago sa mga
panahong darating.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
38
Mga Sanggunian:
Abad, Melania L. 2007. Neoliberalistang Pagpaplanong Pangwika: Tungo sa
Komodipikado at Episyenteng Pagpapahayag (sa “Mula Tore Patungong Palengke:
Neoliberal Education in the Philippines”).
Atienza, Monico M. at Constantino, Pamela C. (mga editor). 1996. Mga Piling
Diskurso sa Wika at Lipunan. UP-Sentro ng Wikang Filipino, Lunsod ng Quezon.
Constantino, Pamela C. (editor). 2005. Ikalawang Sourcebook ng SANGFIL. UP-
Sentro ng Wikang Filipino at Sanggunian sa Filipino, Lunsod ng Quezon; at
Pambansang Komisyon para sa Sining, Lunsod ng Maynila.
Constantino, Renato. 1982. The Miseducation of the Filipino. Foundation for
Nationalist Studies, Lunsod ng Quezon.
Cronico, Rolando C. 2002. Daynamik ng Pagpaplanong Pangwika Noong Ika-8 at
Ika-9 na Kongreso ng Pilipinas. National Commission on Culture and the Arts,
Rizal.
Cruz, Isagani. 2001. Kung Bakit sa Wikang Filipino Lamang Dapat Ituro ang mga
Sabjek sa Lahat ng Lebel ng Edukasyon sa Filipinas (sa “TALISIK...”)
__________________________. 2006. Split-Level Americanization: A Case Study
of McDonaldized Philippines (papel na binasa sa “International Conference on the United
States and the Pacific Islands: Culture, Science, Politics”). Okinawa, Japan. [masisipat sa
http://criticplaywright.blogspot.com/2006/12/split-level-americanization-case-
study.html]
Derbyshire, Charles (tagasalin). 2005. The Reign of Greed (salin ng El
FIlibusterismo ni Jose Rizal). Project Gutenberg Ebook. [masisipat sa
http://www.gutenberg.org/files/10676/10676-h/10676-h.htm]
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
39
Espiritu, Clemencia C. (editor). 2001. TALISIK: Opisyal na Dyornal Sentro ng
Kahusayan sa Filipino, Philippine Normal University (Vol. 1 Bilang 1). Lunsod ng
Maynila.
Espiritu, Clemencia C. at Fortunato, Teresita F. (mga editor). 2006. Guro:
Mula Tsok Hanggang Internet (Aklat-Parangal kay Nenita R. Papa). Pambansang
Samahan sa Linggwistikang Filipino.
Fonacier-Bernabe, Emma. 1987. Language Policy Formulation, Implementation
and Evaluation in Philippine Education (1565-1974). Linguistic Society of the
Philippines, Maynila.
Freire, Paulo. 1985. The Politics of Education: Culture, Power and Liberation.
Trans. Donaldo Macedo. Massachusetts: Bergin and Garvey Publishers, Inc.
Gullas, Eduardo et al. 2006. House Bill/HB No. 4701 (An Act to Strengthen and
Enhance the Use of English As the Medium of Instruction in Philippine Schools).
Komisyon sa Wikang Filipino. 1998. Wikang Filipino sa Larangang Akademiko:
Kolokyum ’96, ’97, ‘98. Lunsod ng Maynila.
__________________________. 1998. Gawad Surian sa Sanaysay: Gantimpalang
Collantes (1992-1998). Lunsod ng Maynila.
__________________________. 2005. English-Tagalog Dictionary (6th Edition).
Lunsod ng Maynila.
Licuanan, Patricia B. 2007. Language and Learning (talumpati sa “CEO Forum on
English-Philippine Business for Education”). Asian Institute of Management. [masisipat sa
http://www.quezon.ph/wp-content/uploads/2007/04/licuanan-speech-1.pdf]
Lumbera, Bienvenido. 2005. Saan Tutungo ang Wikang Filipino Ngayong
Binubura ito ng Globalisasyon? (sa “Ikalawang Sourcebook ng SANGFIL”).
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
40
Lumbera, Bienvenido et al. (mga editor) 2007. Mula Tore Patungong Palengke:
Neoliberal Education in the Philippines. IBON Foundation, Inc. Lunsod ng
Quezon.
Macapagal-Arroyo, Gloria. 2003. Executive Order (EO) 210, Series of 2003. (nasa
“Apendiks” ng “Ikalawang Sourcebook ng SANGFIL”).
Merriam and Webster Bookstore, Inc. 1986. Ang Konstitusyon ng Republika ng
Pilipinas (Bilingual Edition). Lunsod ng Maynila.
Pambansang Komisyon sa Kultura at Sining. 2000. Gabay sa Pagsasalin. Lunsod
ng Maynila.
Puno, Reynato S. 2008. Talumpati sa Supreme Court Forum on Access to Justice.
Court of Appeals, Manila.
Santiago, Erlinda M. et al. 1989. Panitikang Filipino: Kasaysayan ar Pag-unlad:
Pangkolehiyo. National Book Store, Lunsod ng Mandaluyong.
Sibayan, Bonifacio. 1991. Becoming Bilingual in English In a Non-English
Environment. (sa Focusschrift in Honor of Joshua Fishman on his 65th Birthday: Bilingual
Education, Volume I).
Tiamson-Rubin, Ligaya et al. 2001. Kasaysayan at Pag-unlad ng Wikang
Pambansa ng Pilipinas. Rex Book Store, Lunsod ng Quezon.
__________________________. 1993. Intelektwalisasyon at Istandardisasyon ng
Filipino sa Agham Panlipunan (sa Gawad Surian sa Sanaysay: Gantimpalang Collantes:
1992-1998).
Villafuerte, Patrocinio V. at Bernales, Rolando A. 2008. Pagtuturo ng/sa
Filipino: Mga Teorya at Praktika. Mutya Publishing House, Lunsod ng Malabon.
Unang Gantimpala sa Gawad Surian sa Sanaysay 2009 David Michael M. San Juan
www.lastrepublic.multiply.com
41
_____________________________________et al. 2009. Panitikan ng Pilipinas:
Historikal at Antolohikal na Pagtalakay. Mutya Publishing House, Lunsod ng
Malabon.
Zabolotnaya, Natalia V. 2006. Philippine Linguistics Studies in Russia (seminar
paper: 9th Philippine Linguistics Congress). Department of Linguistics, University of
the Philippines. Lunsod ng Quezon. [masisipat sa
web.kssp.upd.edu.ph/linguistics/plc2006/papers/FullPapers/III-A-
3_Zabolatnaya.pdf]