dbh2ko gizarte zientzietako apunteak_15-16_(2)
DESCRIPTION
DBH2ko Gizarte Zientzietako aurtengo apunteen liburuxkaren bigarren atala. V - VIII blokeak eta erabilitako oinarrizko informazio iturriak.TRANSCRIPT
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 49
Kontuan hartzen badugu Erdi Aroan zehar Kontuan hartzen badugu Erdi Aroan zehar
erlijioak gizartean izan zuen eragina oso erlijioak gizartean izan zuen eragina oso
handia zela, eguneroko bizitza eta pentsaera handia zela, eguneroko bizitza eta pentsaera
kontrolatzera arte, orduan errezagoa izango kontrolatzera arte, orduan errezagoa izango
zaigu ulertzea Europako Mendebaldean zaigu ulertzea Europako Mendebaldean
garatutako arteak ere garatutako arteak ere erlijioari lotuta erlijioari lotuta egotea batez ere. Era berean, ez dugu ahaztu egotea batez ere. Era berean, ez dugu ahaztu
behar ere, garai honetako Europan HIRU erlijio behar ere, garai honetako Europan HIRU erlijio
zirela nagusi: zirela nagusi: KATOLIKOA KATOLIKOA (Europako (Europako
Mendebaldeko erresumatan), Mendebaldeko erresumatan),
ORTODOXOA ORTODOXOA (Europako Ekialdean, (Europako Ekialdean,
Bizantziar Inperioan) eta Bizantziar Inperioan) eta ISLAMAISLAMA (Europako (Europako
hegoaldean, Al Andalusen), eta ondorioz, hegoaldean, Al Andalusen), eta ondorioz,
hiru arte estilo nagusi ere egon zirela esan hiru arte estilo nagusi ere egon zirela esan
dezakegu: Europako mendebaldeko artea dezakegu: Europako mendebaldeko artea
((erromanikoa eta gotikoaerromanikoa eta gotikoa), ), bizantziar bizantziar
arteaartea eta eta islameko arteaislameko artea . .
Liburuxka honetan gertuen geratzen zaigun Liburuxka honetan gertuen geratzen zaigun
artea landuko dugu, Europako artea landuko dugu, Europako
Mendebaldekoa, erromanikoa eta gotikoa Mendebaldekoa, erromanikoa eta gotikoa
alegia. alegia.
Baina… ze testuinguru zehatzean garatu zen Baina… ze testuinguru zehatzean garatu zen
arte estilo bakoitza? Zeintzuk ziren arte estilo bakoitza? Zeintzuk ziren
arkitektura, eskultura eta pintura erromaniko arkitektura, eskultura eta pintura erromaniko
eta gotikoaren ezaugarri nagusiak? Eta haien eta gotikoaren ezaugarri nagusiak? Eta haien
arteko ezberdintasunak eta antzekotasunak? arteko ezberdintasunak eta antzekotasunak?
Ze ondare utzi zituzten?Ze ondare utzi zituzten?
EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE
ERDI AROKO ARTEAKERDI AROKO ARTEAK
Erromanikoa eta gotikoaErromanikoa eta gotikoa
VV BLOKEABLOKEA
Edukiak Erromanikoa 50
Gotikoa 53
Bourgeseko katedral go�koaren eraikuntza (Jean Fouquet-en XV. mendeko miniaturaren xehetasuna)
DBH2ko Gizarte Zientziak
ERROMANIKOAERROMANIKOA
15. GAIA
EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE ERDI AROKO ARTEAK
E rromanikoa X I — X I I I.
mendeen artean, Frantziako
Cluny monastegian sorturiko
eta Europako Mendebaldean garatutako
arte estiloa da, helburu nagusia fededunen
artean mezu erlijioso katolikoa zabaltzea
izanik.
TESTUINGURUA XI. menderako Europako mendebaldeak
bake eta garapen giroa bizitzen ari zuen,
alde bate�k, IX. mendeko inbaditzaileak
baketu, finkatu eta kristautu zirelako, eta
beste�k, 1000. urtera begira biztanlerian
zabaldutako milurteko beldurra ere
gaindituta zegoelako.
Ondorioz, feudalismoa garatzen hasia zen,
oparotasun ekonomikoaren garaian sartuz.
Eta horrekin batera, arte erlijiosoa bereziki
ere garatzen hasi zen, izan ere Elizak eta
orden erlijiosoek feudalismoan
eskuratutako boterea (gogoratu askotan
jaun feudal gisa jokatzen zutela) oso handia
zen, eta batez ere monastegiak eta elizak
eraikitzen eta eskulturaz eta pinturaz
ornitzen hasi zituzten.
Gainera, fede kristauaren indartzearekin,
biztanleriak santuen erlikiak gurtzen hasi
zituen, hil osteko bizitza duina
bermatzearren, eta modu honetan,
erromesaldiak ugaritzen hasi ziren
(adibidez Santiago Bidea). Horrela ere,
Frantzian garatzen hasi ziren
erromanikoaren ezaugarriak Europa oso�k
hedatzen hasi ziren.
ARKITEKTURA Eraikin erromanikoak erromatar garaiko
arkitekturarekiko lotura mantendu zuen, orduko material eta ezaugarriak errepikatuz. Ordea, erromanikoak Behe
Erdi Aroko kultura (kristaua) eta testuinguruari (gerra egoerak) moldatu zituen ezaugarri hoiek, eta horrela eraikin
trinko eta ilunak (gotorleku itxurakoak)
eraikitzen hasi zituzten, horizontaltasun eta pisu sentsazioa ematen zutenak. Hauen helburu nagusia otoitz in�moa sustatuz, barneko fedea indartzea zen.
OINPLANOA
Erromanikoaren eraikin erlijiosoetan
g u r u t z e l a t i n d a r r e k o oinplanoa erabiltzen zen batez ere (nahiz
eta o i n p l a n o basil ikalak ere erabili). Hiru eta bost nabe bitarteko zabalera izaten
zuten, erdikoa be� zabalagoa eta altuagoa izanik. Era berean, nabe hauek
erdi borobila izaten
Erdi Aroko San�ago Bidearen ilustrazioa (www.pinterest.com)
Konpostelako San�ago
katedralaren oinplanoa
Erdi Aroko Cluny monastegiaren grabatua
Erdi Aroan zehar Europako
biztanleria kristauak X.
mende amaiera inguruan
zuten beldurra da. 1000.
urtean, milurtearen
aldaketarekin, gizarte
kristauak munduaren amaiera
ailegatuko zela sinisten
zuen. Jainkoak azkeneko
epaiketa egingo omen zuen,
bekatugabeen arimak
salbatuz, eta bekatariak
infernuko piztien torturetara
betikorako kondenatuz.
Elizak, beldur hau sustatu
eta aprobetxatu egin zuen,
gizartearen gaineko kontrola
handitzeko, izan ere,
fededunek erlijiosoengana
jotzen zuten aholku, babes
eta salbazio bila. Eta horrela,
eraikin erlijiosoetako kapitel
askoren erlibieetan, Elizaren
predikuak jarraitzen ez
zutenek hil ostean
eternidade osorako jasan
zitzaketen izugarrikeriak
irudikatzen zituzten.
Bois Saint Marie herriko elizaren
kapiteletako bat
MILENARISMOAMILENARISMOAMILENARISMOA
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 51
zen abside batean bukatu ohi zuten, kasu
batzutan girola ere bazuena.
MATERIALAK
Gehienbat erabiltzen zen oinarrizko
materiala harria izaten zen. Hasierako
eraikuntzen eztalkirako egurra erabili ohi zen, baina suteak hedatzeko erreztasunaren ondorioz, harrizko eztalkiekin ordezkatzen hasi zituzten.
ELEMENTU EUTSIAK
Pilareen arteko baoak eztaltzeko (ate,
leiho, nabe…) dintela, erdi puntuko arkuak,
arku peraltatuak eta beheratuak erabili ohi ziren.
Bestalde, nabeak eta girolak eztaltzeko,
arkitrabatuak, kanoi gangak eta ertz gangak erabiltzen ziren (askotan arku fajoiekin).
Guz� honek horizontaltasun itxura ematen zion eraikin erromanikoari.
ELEMENTU EUSKARRIAK
Ordea, harrizko elementu euskarri mota horiek pisu handia igortzen zieten
euskarriei, eta ondorioz, horma lodi eta sendoak eta pilare zabal eta indartsuak (askotan gurutze formakoak) erabili behar zituzten, eraikina zu�k mantendu ahal izateko. Gainera, hormak indartzeko,
kanpo�k kontrahormak ere erabiltzen ziren.
Hori dela eta, bao gutxi eta txikiak ireki
zitezkeen, barnekaldera argi gutxi sartzen
utziz, eta trinkotasun itxura emanez, gotorlekuen erara.
ERDIKO ELELEMENTUAK
Bestalde, erdiko elementuei erreparatzen badiegu, erromanikoan oso deigarriak izan
ziren zinborrioak, gurutzadura eta haren eztalkiaren artean kokatzen zena.
APAINGARRIAK
Azkenik, apaingarriei dagokionez, forma geometriko sinpleak erabiltzen zituzten, eta arkuak zein gangak adibidez, apaingarri gisa ere erabiltzen ziren. Barnekaldean
kapiteletan kontzentratzen ziren eskultura
gehienak, kanpoaldean, ordea, aurrekalde monumentalean. Kanpoaldean ere, fededunen bizitzaren erritmoak markatzen
zituzten kanpaidorreak izaten zituzten.
Arkitektura erromanikoaren
ezaugarri nagusiak:
trinkotasuna, iluntasuna,
horizontaltasuna eta pisu
sentsazioa
Loarreko gaztelu erromanikoan
(Aragoi) aurkitutako hainbat hargin
marka (www.cas�llodeloarre.org)
Eraikinaren harria lantzen
zutenek harginen gremioa
osotzen zuten, eta maisuak
obra zuzentzeaz arduratzen
ziren. Askotan euren sinadura
edota mezuren bat grabatzen
zuten harrietan, eta gaur
egun eraikin askotan aurki
ditzakegu marka hauek.
V. BLOKEA
Oinarrizko hiztegi arkitektonikoa,
bideoa eta ariketak
BLOGEAN...
Eraikin baten portadaren atalak:
a) �npanoa; b) dintela; c) arkiboltak; d) mainela;
e) janbak; f) baoa
XI. mendeko Fromistako San Mar&n Eliza erromanikoa eta bere oinarri basilikalaren planoa (Palentzia)
San Mar�n de Fromista Elizaren
barnekaldea
DBH2ko Gizarte Zientziak
Edozein eraikuntzan ogibide
ezberdineko eskulangileek
egiten zuten elkarlan. Maisu
edo maistra eraikitzaileak,
harginak, igeltseroak,
eskultoreak, margolariak,
arotzak… Ordea, lanaren
neurria eta zailtasunak,
fondoen eskasiak edota
gerrek, proiektuak
hamarkadak irautea eragin
zezaketen, eta ondorioz,
eraikuntza berean arte estilo
ezberdinak aurkitzea.
Alboko ilustrazioak Erdi Aroko katedral
baten ustezko eraikuntza irudikatzen
du. (ficem.es)
ESKULTURA eta
PINTURA Erromanikoaren eskultura eta pinturaren
helburua erlijiosoa eta didaktikoa zen, mezu erlijiosoa analfabetoak ziren fededunei irakatsi nahi zitzaielako irudien bitartez.
EZAUGARRIAK
Horrela, errealismo handirik bilatzen ez zenez, baizik eta mezua ahalik eta era argienean igortzea, eskulturen ezaugarri
nagusia antinaturalismoa zen. Alde bate�k, irudiak eskura zegoen espaziora moldatzen
ziren halabeharrez (marko legea), hori dela
eta, irudikatu nahi ziren pertsonaiak pilatuta agertu ohi ziren, inolako
perspektibarik gabe. Marko legeak ere
d e f o r m a z i o a k ekartzen zituen, an�naturalismoa areagotuz.
Bestalde, irudiak eskematikoak, hieratikoak eta sentimendurik gabekoak ziren.
Proportzioak hierarkiaren araberakoak izaten ziren (fededunek pertsonai garrantzitsuenak iden�fikatu eta baloratu
ahal izateko), eta koloreak ere oso biziak eta planoak izaten ziren,
sakontasunik edota bolumenik adierazi gabe (eraikin erromanikoen iluntasuna konpentsatzeko).
GAIAK
Gaiak, beraz, erlijiosoak ziren batez ere:
pantokratorra tetramorfosekin, Kristo gurutziltzatua edota Ama Birjina haurrararekin izaten ziren gairik ohikoenak (azken bi hauek mukulu biribileko eskulturaren irudikapen nagusiak). Baina bestelako gai erlijioso asko ere erabiltzen
ziren, adibidez, milenarismoa.
MOTAK
Eskulturan, erliebe zein mukulu biribileko eskulturak egiten ziren. Erliebeak eraikin erlijiosoen aurrekalde monumentaletan eta kapiteletan kokatzeko, eta mukulu biribileko eskulturak eraikinaren barnean.
Pinturan, bestalde, eraikinaren hormetan bao gutxi ireki zitekeela kontuan hartuta eta hormaren gainazal librea, ondorioz,
handia zela, freskoa asko erabiltzen zen. Baina baita
tenplea eta liburuetako miniaturak.
Tahull-eko San Clemente Elizako Pantokratorra
Tetramorfosekin
(Absideko freskoa. Lérida. XII. mendea)
Azken afaria
(San Albanoren Salterioaren
miniaturak. XII. mendea)
V. BLOKEA
Oinarrizko hiztegi eskultoriko
eta piktorikoa, bideoa eta ariketak
BLOGEAN...
Santo Tomásen fedegabezia
(Santo Domigo de Siloseko
monastegiko klaustroan dagoen
kapitela. XI. Mendea)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 53
GOTIKOAGOTIKOA
16. GAIA
EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE ERDI AROKO ARTEAK
Katedral go�ko baten eraikuntza irudikatzen duen ilustrazioa
(lahistoriaenimagenesblog.blogspot.com.es)
G o�koa XII—XVI mende
bitartean, Frantzian sorturiko, eta Europako Mendebaldean
zehar hedatutako arte estiloa izan zen, helburu nagusia fedea indartzeaz gain, edertasuna ere bilatzea izanik.
TESTUINGURUA Erdi Aro Klasikoko garapen ekonomikoaren ondorioz, XII. mende�k aurrera bereziki,
Mendebaldeko Europako hirien pizkundea eta eskulangintzaren garapena ematen hasi zen, eta honekin katedral ikusgarri eta
erraldoien eraikitzea, e r r o m e s a k erakartzeko asmoz eta merkataritza garatzen eta hiriak aberasten jarraitzeko helburuarekin.
ARKITEKTURA Arkitektura go�koaren helburu erlijiosoa “zeruko erreinura” ahalik eta gehien hurbiltzea zen, bai garaierarekin zein argitasunarekin. Horren bila, aurrerapen tekniko arkitektoniko handiak egin ziren,
eta eraikin irekiak, argitasun handikoak eta
arintasun eta bertikaltasun sentsazioa igortzen zutenak egiten hasi ziren, hau da, arkitektura go�koa garatu zen.
OINPLANOA
Eraikin erlijioso go�koetan ere,
erromanikoan bezala, gurutze latindarreko oinplanoa erabiltzen
zen batez ere (edota basilikala).
Ordea, absidea erdi borobila izan
beharrean, poligonala eta
askosaz h a n d i a g o a (bost nabetakoa askotan) izaten zen.
MATERIALA
Gehien bat erabiltzen zen
materiala harlandua zen, baina
beiraren erabilera ere handitu egin zen, irekitzen ziren bao
erraldoiak beirate koloretsuekin ixteko.
ELEMENTU EUTSIAK
Go�koaren kasuan, baoak eztaliko zituzten
elementu eutsiak ojiba arkuak (edo arku zorrotzak) izango ziren, eta nabeak
eztaltzeko kanoi ganga zorrotzak edota
gurutzeria gangank.
Honek altuera sentsazioa emateaz gain,
argitasun gehiago sartzea ahalbidetzen zuen.
ELEMENTU EUSKARRIAK
Elementu euskarri berriek, horma eta pilareen kontrako indarra sakabanatu
egiten zuten, eta ondorioz, horma arinagoak eta pilare luze eta lirainagoak erabiltzen hasi ziren elementu euskarri gisa. Era berean, hormen kanpoaldean
kontrahormak erabiltzen jarraitu ziren,
baina hormatik exentu.
Saint Deniseko basilika
(Frantzia) eraiki zen
lehenengo eliza gotikoa izan
zen, XII. mendean. Frantziako
errege—erregina gehienak
bertan hilobiratu egin ziren
(Maria Antoñeta eta Luis
XVI.a barne), eta gaur egun,
eraikinaren barnekaldean,
haien hilobi eskultura eta
beirate miresgarriak ikus
daitezke.
Irudian basilikaren eraikuntza ikus
daiteke (“La vida del muy noble
conde Gerard de Rousillon” (1448)
obrako miniatura)
Chartreseko (Frantzia) katedralaren
oinplanoa
DBH2ko Gizarte Zientziak
Pariseko Notre Dame katedralaren rosetoia barru�k
(XII. mendea)
Horrek, aurreko aurrerapen teknikoari lotuta, hormetan beiratedun bao handiagoak ireki ahal izatea eragiten zuen.
ERDIKO ELEMENTUAK
Baina nola lortzen zuten kontrahormak horma�k aldentzea, erresistentzia ahuldu barik? Go�koan funtzio hori betetzen zuen erdiko elementu arkitektonikoa garatu
zuten: a r b o t a n t e a. Horma eta kontrahormaren artean kokatzen zen arku erdiko forma zuen elementu arkitektonikoa zen, hormak barnekaldeko arku eta gangeta�k jasaten zuen pisua kontrahormarantz bideratzen zuena.
APAINGARRIAK
Aurrekaldeak erromanikoan baino are
monumentalagoak izaten ziren, eta aurreko es�loan ez bezala, eraikin osoa apaindu ohi zen, elementu eskultoriko oso landuez.
Kanpaidorreak ere ikusgarriagoak egiten ziren, eta altuera sentsazioa lortzeko erabili
ohi ziren, orratz handi batean bukatuz askotan.
Bestalde, efektu hori lortzeko, gableteak eta pinakuluak deituriko elementu apaingarriak ere erabiltzen zituzten.
Beirateak ere dekorazio gisa erabiltzen ziren, argi koloretsuak eraikinean sartzen utziz. Lore formako beirate borobilak,
rosetoiak deiturikoak, oso apaingarri erabiliak izan ziren.
Kanoi gangak hormaren sostengu jarraia behar zuen, eta ondorioz, baoak txikiak izan behar ziren.
Gurutzeria gangak pisua hormaren puntu zehatzetan batzen zuen, eta horrela bao handiak ireki zitezkeen.
Luis Borobioren “Historia sencilla del arte” liburuko
ilustrazioak (Rialp. 2002)
Saint Chapell (Paris. XIII. mendea)
Reimseko katedrala (Frantzia. XIII. mendea)
gabletea
pinakulua
Amiens-eko katedralaren XIII.
mendeko arbotanteak (Frantzia)
Arkitektura gotikoaren
ezaugarri nagusiak:
arintasuna, argitasuna,
bertikaltasuna eta irekiak
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 55
Licoln-eko (Ingalaterra) katedralaren gargola (XI—XIV. mendeak)
Gargolak dekoratzeaz gain, ura hustutzeko funtzioa zuten.
ESKULTURA eta
PINTURA Go�koaren eskultura eta pinturaren
helburua erlijiosoa eta didak�koa izaten jarraitu zuen, baina edertasuna ere bilatzen hasiko ziren.
EZAUGARRIAK
Hori dela eta, eskultore eta margolariek errealismo handiagoa lortzen saiatzeko,
mugimendua adierazten hasiko ziren,
bolumen naturalagoak, sentimenduak,
proportzioak errespetatzeko ahalegina egingo zuten, eta erromanikoan bezala
kolore biziak erabiltzen jarraituko zituzten, baina urre kolorea asko erabiliz, bizantziar artearen eraginez.
Pinturan, gainera, sakontasuna eta Perspektiba lortzeko fondoak ere
irudikatzen hasiko ziren. Beraz, eskultura eta pintura
go�koaren ezaugarrien
artean naturalismoaren bilaketa egongo zen.
GAIAK
Irudikatzen zituzten gaiei
dagokionez, erromanikoan
baino anitzagoak izan ziren,
erlijiosoak oraindik ere asko
erabiliko baziren ere (Ama Birjina haurrarekin, Kristo gurutziltzatua…). Baina burgesiaren indartzearekin, hauek ere artelanak ordaintzen hasiko zituzten, noble eta klerikoekin batera, eta horrela,
erretratuak edota hilobi eskulturak ere egiten hasiko ziren. Era berean, eliza eta katedral go�koen apaingarrietarako gargola landuak egiten hasi ziren,
milenarismoaren gaia gogora ekartzen zutenak.
MOTAK
Erliebe eta mukulu biribileko eskulturak egiten jarraitu zuten go�ko es�loan, erromanikoan bezala, baina, esan bezala, gai berriekin. Bestalde, pinturan, freskoak gutxituko ziren, eraikinen hormen azalera
txikitu egiten zen heinean, beirate handiei
tokia uzteko. Ordea, tenplea (erretauletan
bereziki) eta oleoak (erretratuetarako adibidez) ugaritzen hasi ziren, eta
liburuetako miniaturak garatu egin zituzten.
Hildako Kristoga�ko erosta
(Gio?o. Scrovegni-en kaperan, Paduan (Italia). XIV.
mende hasiera)
Por�nari trip�koaren eskumako atalaren xehetasuna.
Ezkerrekoa Maria Por�nari (ama) eta eskumakoa
Margherita Por�nari (alaba). (Tenplea (XV. mendea).
Uffizi galeria. Florentzia)
Portinari familia Medicci familiaren
bankarietako bat izan zen. XV. Mendean
Holandako Hugo van der Goes margolari
gotikoari, bere familiak Florentzian
eraikitako Santa Maria la Nuova elizan
eskegitzeko triptiko bat agindu zion. Van
der Goes gotiko flamenkoaren
margolaririk eraginkorrenetarikoa zen, eta
Brujasen egin zion triptikoa, italiar
errenazimenduko artista ezagunenen
mirespena lortu zuen.
Pariseko Notre Dameko
dorreetako izaki famatuak ez
dira ez gargolak ez gotikoak.
Viollet—le—Duc arkitekto
frantsesak egin zituen XIX.
Mendean, eta kimerak
deitzen dira.
16. GAIA: GOTIKOA
Irudiak eta ariketak
BLOGEAN...
Reimseko katedraleko irrifarrearen
aingeru famatua (XIII. Mendea)
DBH2ko Gizarte Zientziak
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 57
Erdi Aroaren amaiera eta Aro Modernoaren Erdi Aroaren amaiera eta Aro Modernoaren
hasiera hasiera hiru gertakizun hiru gertakizun garrantzitsuk garrantzitsuk
markatuko zuen, ordura arte nagusi izan zen markatuko zuen, ordura arte nagusi izan zen
sistema politiko, ekonomiko eta sozialaren sistema politiko, ekonomiko eta sozialaren
aldaketa bultzatu eta hedatu egin zutelako: aldaketa bultzatu eta hedatu egin zutelako:
Inprenta modernoaren asmakuntza (1440); Inprenta modernoaren asmakuntza (1440);
Bizantziar Inperioaren amaiera (1453); eta Bizantziar Inperioaren amaiera (1453); eta
Amerikako inbasioa eta konkistaren hasiera Amerikako inbasioa eta konkistaren hasiera
(1492). (1492).
Inprenta modernoaren asmakuntzakInprenta modernoaren asmakuntzak, ,
GütembergGütemberg--en eskutik 1440.urtean, Behe Erdi en eskutik 1440.urtean, Behe Erdi
Aroan sortzen hasi ziren ideia berriak herritar Aroan sortzen hasi ziren ideia berriak herritar
gehiagotara eta arinago heltzea ondorioztatu gehiagotara eta arinago heltzea ondorioztatu
zuen, aldaketa prozesua azkartuz. zuen, aldaketa prozesua azkartuz.
Aldiz, Aldiz, Bizantziar Inperioaren amaierakBizantziar Inperioaren amaierak
1453.urtean, turkiarren eskutik, garai baten 1453.urtean, turkiarren eskutik, garai baten
amaiera suposatu zuen, Erdi Aroarekin batera amaiera suposatu zuen, Erdi Aroarekin batera
jaio baitzen eta orduko inperiorik zaharrena jaio baitzen eta orduko inperiorik zaharrena
izan baitzen.izan baitzen.
Baina, zer suposatu zuen Baina, zer suposatu zuen AmerikakoAmerikako
inbasio eta konkistakinbasio eta konkistak? Zergatik izan zen ? Zergatik izan zen
Amerikako aurkikuntza horren Amerikako aurkikuntza horren
garrantzitsua? Ze kausek bultzatu zuten? garrantzitsua? Ze kausek bultzatu zuten?
Nolakoa izan zen aurkikuntza? Ze ondorio Nolakoa izan zen aurkikuntza? Ze ondorio
eta aldaketa eragin zituen, horren gertakizun eta aldaketa eragin zituen, horren gertakizun
garrantzitsutzat hartzeko? Nola bizi izan garrantzitsutzat hartzeko? Nola bizi izan
zuten bertoko indigenek?zuten bertoko indigenek?
ARO MODERNOAREN HASIERAARO MODERNOAREN HASIERA
Amerikako inbasioa eta konkistaAmerikako inbasioa eta konkista
VIVI BLOKEABLOKEA
Edukiak Kolon Amerikara ailegatzearen
testuingurua eta kausak 58
Kolonen bidaiak 60
Kolon aurreko Amerikako
zibilizazioak 62
Inbasioa, konkista eta haren
ondorioak 64
Azteken nazioaren konkista espainiarra (Diego de Rivera margolari mexikarraren horma—irudia. Mexikoko Barru� Federaleko Jauregi Nazionalean. XX. mendea)
DBH2ko Gizarte Zientziak 58
KOLON AMERIKARA AILEGATZEAREN KOLON AMERIKARA AILEGATZEAREN
TESTUINGURUA ETA KAUSAKTESTUINGURUA ETA KAUSAK
17. GAIA
ARO MODERNOAREN HASIERA: Amerikako inbasioa eta konkista
1 492an Kristobal Kolon nabigatzaile genoarra ezagutzen ez zuen kon�nente berri batera heldu zen,
Gaztela eta Aragoiko Errege – erregina Katolikoen gidaritzapean. Ordura arte, europearrek ziurtazunez ezagutzen zuten mundua haien kon�nentea, Mediterraneoa eta Itsaso Beltzaren inguruak, India, Txina eta Japoniako
lurraldeetara mugatzen zen, nahiz eta Asiaren eta Afrikaren barnekaldearen berri ere bazuten. Ordea, Amerikako edota Ozeaniako kon�nenteen existentziaz ez zekiten ezer ere.
Baina XV. mendetik aurrera espedizio europearrak ugaritu egin ziren munduari buruzko ezaguera handituz, eta Isabel eta Fernandok Kolonekin adostutakoa bidai horien artean egon zen.
NABIGATZEKO
AURRERAPEN
TEKNIKOAK Alde bate�k, XIV—XV. mendeetan
portulanoen erabilera ugaritu egin zen
(nahiz eta XIII. mende�k exis�tu). Hauek kostaldeak zehaztasun osoz deskribatzen zituzten mapa bereziak ziren. Itsasertza eta itsasoko oztopoak erakusten zituzten
Europa eta Mediterraneoaren portulanoa
(Cresquesen mapamundiaren xehetasuna. XIV. mendea. Frantziako Liburutegi Nazionalean.)
XV. Menderako europearrek munduari buruz zuten
ikuspegia
(Ptolomeoren mapamundia. XV. mendea. Va�kanoko
Liburutegian)
Errege—erregina katolikoak
ezizenarekin ezagutuak,
Gaztela eta Aragoiko
erresumen buru izan ziren
XV. mendeko bigarren
erdialdean.
Isabel Gaztelako erregin eta
Fernando Aragoiko errege
zen, ezkontzak batasun
dinastikoa baino ez baitzuen
ezarri, erresuma bakoitzak
bere legeak mantendu
zituelarik. Salbuespena
Espainiar Inkisizioa izan zen,
erreinu bietan komuna. Izan
ere, Isabel eta Fernandok
katolizismoaren
defendatzaile sutsuak izan
ziren. Horrela 1492an, Kolon
espedizioan bidaltzeaz gain,
oraindik musulmanen esku
zegoen Granadako erreinua
konkistatu eta judutarrak
Gaztela eta Aragoitik
kanporatu zituzten ere.
Irudiak: Isabel La Virgen de la Mosca
margolanean; Fernando (Sevillako udaletxeko
margolan batean); errege—erregina katolikoen
armarria Granada konkistatu aurre�k (atzean)
ISABEL eta ISABEL eta ISABEL eta
FERNANDOFERNANDOFERNANDO
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 59
portuen arteko distantzia laburrenak adieraziz, lerro zuzenen bitartez. Iparrorratzaren erabilera errazten zuten, eta ondorioz, espedizioak erraztu eta ugaritu zituzten.
Bestalde, nabigatzeko tresnen erabilera hedatu zen orientazioa errazteko (iparrorratza, astrolabioa, koadrantea...)
Azkenik, beste itsasontzi mota batzuk sortu
ziren ere karabelak deiturikoak. Askozaz
arinagoak, gogorragoak eta edukiera handiagokoak.
KONSTANTINOPLAKO
KONKISTA Bizantziar inperioaren amaierarekin 1453.
urtean turkiarren esku�k, Europako Mendebaldea eta Ekialdea lotzen zituzten merkataritza – bideak galdu egin ziren, eta bide berriak bilatzen hasi ziren.
BI POTENTZIEN
ARTEKO LEHIA Ondorioz, Asiarako bide laburrena aurkitzearren, Gaztela eta Aragoiko koroen
eta Portugaleko erresumaren arteko lehia bor�tza sortu zen. Portugalek Afrika inguratzeko aukera hartu zuen, eta 1487an, kon�nentea inguratuz Indiako Ozeanora ailegatzea lortu zuen.
Gaztelak bere alde�k, Portugalekin lehian, Indiarako bide laburrago bat bilatu nahi izan zuen, mendebalderantz joz, Atlan�ko�k eta lurrari bira emanez. Bidai arriskutsua eta beldurgarria zen, ordura arte Atlan�ko itsasoa ezezaguna baitzuten.
XV. mendean esplorazio bidaiak burutzeko erabiltzen zen itsasontzi mota nagusia izan zen. Izena karabos-etik dator, gora begira dagoen kakalardo itxura baitu. Oso azkarra zen eta zama edukiera handia zuen, ez baitzuen arraunlaririk behar, beraz bidai luzeetarako baliagarria zen. Gainera kanoiak zituen, pirata eta etsaiei aurre egiteko. Kolonen lehenengo bidaian hiru karabela erabili ziren: Pinta, Niña eta Santa Maria
Koadrantearen
funtzionamenduaren
irudikapena (navegacioncostera.blogspot.com)
(Irudia: catalogomedia.canaimaeduca�vo.gob.ve/)
KARABELAKARABELA
Kausa guzti hauek direla eta, Gaztela eta Aragoiko errege – erregina Katolikoek
Kristobal Kolon nabigatzaile genoarraren
proiektua onartu zuten eta Santa Fe-ko kapitulazioak sinatu ondoren, 1492ko
abuztuan abiatu zen lehenengo espedizioa mendebalderantz, Atlantiko itsasoan
zehar, nahiz eta hau eremu ezezagun eta beldurgarria izan.
JOANA EROA
XVI. mende hasieran Gaztela eta
Aragoiko erregina izan zen,
elizkoitasun urrikoa (ez zen ez
mezara ez konfesatzera joaten) eta
izaera handikoa. Ordea, bere senarra
izango zenak, Felipe “Ederra”, Joana
manipulatu eta bere boterearekin
egingo zen. Ondoren, Aragoiko
Fernandok, Errege Katolikoa, haren
alaba alargun geratzean, erotzat
hartu eta giltzapetu egin zuen,
Gaztelako boterea eskuratuz. Hala
egin zuen Joanaren semeak ere
(Carlos V), bai Carlosek zein
Fernandok, Joanaren zoramena
zalantzan jar zezakeen edozein
dokumentu desagerrarazteaz
arduratuz. 46 urtetan zehar
Tordesillaseko gaztelu –
gartzelan preso egon ostean, bere
kartzelariek gutxietsia,
baztertua eta txarto tratatua
hil egin zen.
Benetan erotuta
zegoen Joana,
ala bere
boterearekin egin
nahi izan ziren
gizonezkoen
konspirazioaren
biktima izan
al zen?
Joanaren XVI. Mendeko ohol
gaineko erretratua
Astrolabioaren funtzionamenduaren irudikapena (openclipart.org)
Balles�naren funtzionamenduaren irudikapena (expedicionariosucentral.blogspot.com)
JOANA EROA
DBH2ko Gizarte Zientziak
KOLONEN BIDAIAKKOLONEN BIDAIAK
18. GAIA
ARO MODERNOAREN HASIERA: Amerikako inbasioa eta konkista
E uropearrentzat berria zen kon�nentera 1492an heldu zen Kristobal Kolon XV. mendeko
nabigatzaile genoarra izan zen. Errege—erregina katolikoen izenean eta Indiarako merkataritza bide berri baten bila, Atlan�ko�k mendebalderantz abiatuz kon�nente berriara ailegatu zuen. Asiara heldu zela guz�z konbentzituta, ez zuen bilatzen zituen ez espeziarik ez zibilizazio asia�korik aurkitu. Guz�z despres�giatuta eta gaixotasunaz jota, 1506an hil egin zen Gaztelan.
LEHENENGO BIDAIA Errege—erregina katolikoekin Santa Fe-ko
kapitulazioak sinatu eta 1492ko abuztuaren 3an, Palos de la Frontera�k hiru karabela
abiatu ziren Atlan�korantz: Pinta, Niña eta Santa Maria. Atlan�ar itsasoa horren ezezaguna eta beldurgarria izanik, zaila izan zen tripulazioa batzea. Gainera, koordenatuak eta distantziak kalkulatzea oso zaila zenez, askorentzat bidaiak ez zeukan zentzurik, eta Kolonek lur ezezagunen berri zuela esaten zuten,
Indiarako bidea aitzakiatzat hartzen zuelarik.
Dena delarik, Kolonek mundua zena baino
txikiagoa zela uste zuen, eta 1492ko urriaren 12ra arte ez zuten kostalderik ikusi.
Behin helduta, Kolonek Cipangora (Japonia) heldu zirela uste zuen (nahiz eta Ertamerika izan), eta lurraldearen jabe izendatu zuen Gaztela eta Aragoi. Hiru hilabete baino gehiago bota zituen irlaz irla, lurralde berria esploratzen, eta Gaztelara itzultzean, nahiz eta lurralde horietan bitxikeri handirik ez aurkitu (ez espezia berririk ez hiri miresgarririk), almirante genoarrak aurkitutakoari aire interesgarria ematen saiatu zen.
BIGARREN BIDAIA Kolonek bere aurkikuntza bermatzeko, eta
bide azkarragoak bilatuz, 1493an beste espedizio bat antolatu zuen lurralde berrietarantz. Bigarren bidai honetarako, Kolonen aurreko hitzekin liluratuta, marinel zerrenda luzea aurkeztu zen. Baina egia esan, oraingoan ere ez zuten bilatzen zuten urre eta espeziarik aurkitu, eta bidaiari asko Gaztelara itzuli ziren, Koloneri buruz gaizki esanetan. Kolon Gaztelara bueltatu zen bitartean, tripulatzaile asko
Kristobal Kolon Ghirlandaio margolari italiar
errenazen�staren arabera
Kolon Atlan�ko misteriotsuan barrena
(Theodor de Bry-ren XVI. mendeko grabatua)
1492an, Kristobal Kolonek mendebalderantzako bidaia burutu aurretik Errege – erregina Katolikoekin sinatutako dokumentua da. Kapitulazio hauetan, espedizioan aurki zitezkeen aberastasunen banaketa adosten zen. Errege—erregina Katolikoak aurkitutako lur berrien monarkak bihurtuko ziren inperioa handituz. Bestalde, Kolon lur horien gobernari bihurtuko zen Isabel eta Fernandoren izenean, baita aberastasunen ehuneko hamarra eskuratu ere. Modu honetan Kolon noble izatera pasatu zen.
Irudia: Isabel eta Kolon Santa Fe-ko kapitulazioekin (Granadako
oroigarria)
SANTA FESANTA FE––ko ko
KAPITULAZIOAKKAPITULAZIOAK
La Isabelaren ustezko irudikapena
(Arthur Shilstone-n ilustrazioa)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 61
lur berrietan geratu ziren, bilaketarekin jarraituz.
HIRUGARREN BIDAIA 1496an hirugarren bidai bat egin zuen lur berrien kostak esploratzen jarraitzeko, eta egiatan Asiara heldu zela frogatzeko. Baina Kolonek ezin izan zuen bere marinelen eta aurre�k lur horietan geratutakoen matxinadak kontrolatzea lortu. Askok indigenen aurka erasoak egiten ari zituzten, eta indigena asko esklabotzat saltzen. Gainera, La Española izendatutako irlak gastu handiak ekartzen zizkion koroari. Horrega�k Kolon anaiak Gaztela eta Aragoira atxilotuak itzuli zituzten 1500.
urtean. Urte berean, Isabelek Kristobal Kolon askatu egin zuen, Amerikan zituen eskumenei errefuxatu ostean.
AZKEN BIDAIA 1502an Gaztelako errege – erreginak Kolon lur berrietara bueltatzera behartu zuten, Asiarako bidea aurkitu eta
finkatzeko. Izan ere, 1498an Portugalek Indiarako bidea aurkitu zuen Afrika
inguratuz, Vasco de Gamaren esku�k. Horrela Portugalek Asia (ekialdea) eta Europaren arteko kontaktua berreskuratu zuen, turkiar lurraldeeta�k igaro barik, eta beraien inperioa hedatuz.
Honetan ere Kolonek ez zuen lotura aurkitzea lortu, eta penintsulara itzuli zen, non 1506an hil egin zen.
Rodrigo de Triana, urriaren 12an
Guanahani irla begiztatu zuen
marinela (www.historiadelascivilizaciones.com)
Kolon atxilotuta, Gaztelara itzultzen
(F. Jover, XIX. mendea. Museo de América. Madril)
Kolon hil egin zen Indiarako bide berri bat aurkitu zuela
pentsatuz. Baina, bera hil eta urte bat geroago geografia tratatu berri bat argitaratu
zen (Unibersalis Cosmographia)
Waldseemüler geografoaren eskutik, zeinetan, 1492an
aurkitutako lurralde berriak Asia izatea ezeztatzen zen,
kontinente berriak baizik. Ideia hau Ameriko Vespucciok
defendatu zuen aurretik, eta horregatik, bere omenez,
Waldseemülerrek kontinente berriari bere izena eman zion:
AMERIKA
Cosmographia Universalis tratatuaren grabatuetako bat, non
Amerikoren erretratua ikus daitekeen
Vasco de Gama XIX. mendeko margolan batean
¿Cristóbal Colón descubrió América en 1492? ¿O antes que él la descubrieron los
vikingos? ¿Y antes que los vikingos? Los que allí vivían, ¿no existían?
Cuenta la historia oficial que Vasco Núñez de Balboa fue el primer hombre que vio,
desde una cumbre de Panamá, los dos océanos. Los que allí vivían, ¿eran ciegos?
¿Quiénes pusieron sus primeros nombres al maíz y a la papa y al tomate y al chocolate
y a las montañas y a los ríos de América? ¿Hernán Cortés, Francisco Pizarro? Los que
allí vivían, ¿eran mudos?
Nos han dicho, y nos siguen diciendo, que los peregrinos del Mayflower fueron a
poblar América. ¿América estaba vacía?
Como Colón no entendía lo que decían, creyó que no sabían hablar.
Como andaban desnudos, eran mansos y daban todo a cambio de nada, creyó que no
eran gentes de razón.
Y como estaba seguro de haber entrado al Oriente por la puerta de atrás,
creyó que eran indios de la India.
Eduardo Galeano (1940—2015).
“Brecha sobre la conquista de América” testuaren pasartea
Kolonen heriotza (Ignacio Merino. XIX. mendea)
DBH2ko Gizarte Zientziak
KOLON AURREKO AMERIKAKO KOLON AURREKO AMERIKAKO
ZIBILIZAZIOAKZIBILIZAZIOAK
19. GAIA
ARO MODERNOAREN HASIERA: Amerikako inbasioa eta konkista
K olon Amerika aurkitu zuela Europako potentzia handienen
ikuspegi�k eraikitako falazia bat da. Jakin badakigu,
nabigatzaile genoarra baino lehen,
bikingoak, txinatarrak eta baliteke afrikarrak ere amerikar lurrak bisitatu izana.
Ordea, edozein kasutan, bertan zibilizazio aurreratu eta aberatsak bizi ziren jada. Amerikako iparraldean adibidez, apacheak, navajoak, arapahoeak, yumak edota tarahumarak bezalako tribuak aurkitzen ziren. Ertamerikan, berriz, olmekak, Teo�huacan, mayak edota aztekak, eta Hego Amerikan mochikak, incak, Chavín… besteak beste.
Guz� hauek “indio” izenordea jaso zuten, europarrek kon�nente berrira ailegatzerakoan, Indiarako bidea bilatzen ari zirelako, eta bertara helduak zirela uste zutelako. Kolon ailegatzerakoan, konkistatu eta kolonizatutako lurraldeetan, hiru
zibilizazio nagusi ezagutzen ziren: aztekak, maiak eta inkak.
EZAUGARRI
OROKORRAK Hauek oso zibilizazio aurreratu eta aberatsak izan ziren arlo askotan, nahiz eta europarren ikuspegi�k bizimodu primi�boa
izan. Egia esan, euren ingurumenari guztiz moldatutako herriak izan ziren,
antolakuntza sozial, politiko eta ekonomiko konplexuekin, eta zientzietan oso aurreratuak (“Eguzki egutegia” munduko zehatzena omen da).
Orohar herri nekazariak eta gerlariak ziren. Horrega�k politeistak izanik,
beraien jainko garrantzitsuenek natura eta gerratearekin
erlazionatutakoak ziren, eta batzutan gerretako bahituak
sakrifikatu egiten zituzten. Kobrea, harria, zeramika eta
beste material asko landu zituzten, apaingarriak,
tenplu izugarriak, eskulturak edota armak egiteko. Baita
urrea eta zilarra ere, kolonizatzaileen obsesio
bihurtuko ziren metalak, eta gero agortu arte us�atuko
zituztenak.
Zhen He marinel eta esploratzaile txinatarraren
mapa, 1418an datatua, non Amerikako kon�nentea
irudikatzen den, eta txinatarrak Kolon baino
lehenago Amerikara heldu izana frogatzen duena
Maien eguzki egutegia, munduko egutegirik zehatzena omen da
Aztekak
Maiak
Inkak
Kolon Amerikara ailegatu zenerako,
bertan zeuden zibilizazio handienen
kokapena (www.uruguayeduca.edu.uy)
Kolonaurreko zibilizazio handietan
ere, orohar, gizarteak patriarkalak
izan ziren. Emakumearen papera
gizonezkoen guztiz menpe zegoen,
nahiz eta, Europan bezala,
ekonomiaren oinarri izan.
Ordea, kasu batzutan, emakumearen
papera gizonezkoen parekoa izatera
ailegatu zen. Hego Amerikako
hainbat tributan, adibidez, gizarte
matriarkalaren aztarnak aurkitu
omen zituzten konkistatzaileek,
izan ere emakume gerlarien mitoak
ezagunak ziren edota lurren jabe
izan zitezkeen.
Era berean,
politeistak izanik,
jainkosa
garrantzitsuak
gurtzen zituzten
(Pachamama,
lurraren jainkosa,
adibidez). Chañan Cori Coca gerlari inka
(Museo Inca-ko bilduman. Cuzcon. Peru)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 63
AZTEKAK Mexikoko haranean bizi ziren, eta hiru herriren arteko batuketak sortutako
inperioa handia zuten: Tenochtitlán, Tlatelolco, Texcoco. Herri gerlariak izanik batzutan guda bahituak sakrifikatu egiten zituzten, horren ondorioz herri basa�en itxura hartu zuten. Nekazaritzan ere oso aurreratuak izan ziren, ureztatzeko
txinampak, adibidez, deigarriak izanik.
MAIAK Yucatán penintsulan, gaur egungo Mexiko, Guatemala eta Honduraseko beheko lurraldeetan bizi ziren eta Ertamerikako zibilizaziorik gorena izan zen. Baina Kolon heldu orduko gainbeheran zeukaten inperioa, baliteke klimaren gogortasunaga�k edota gizarte liskarrenga�k.
Arte alde�k Bonampakeko fresko muralek dute garrantzia handia, zeinetan gudaren gaia nagusi den, eta baita arkitektura mota ere, gaur egun arte, Ertamerikan mantendu dena, zeinetan hiria zentru erlijioso baten inguruan eraikitzen den.
INKAK Kolonaurreko Amerikako inperiorik handiena lortu zuten: Hego Amerikan gaur egungo Perú, Bolivia, Ekuador, Argentina eta Txileko lurraldeak menperatu zituzten
eta inperioaren hiriburua Cuzco izendatu zuten. Lurralde guz� haueta�k beraien kultura, erlijio eta ohiturak hedatu zituzten, bertokoak errespetatuz eta haiekin nahastuz. Aurrerakuntza ugari burutu zituzten, errepide sare luzea deigarria delarik, baita tenplu erlijioso
ikaragarriak ere. Kultura alde�k, quechua hizkuntza erabiltzen zuten batez ere (gaur egun gutxi batzuk oraindik ere hitz egiten
dutena).
Tenoch�tlan handia
(Diego de Rivera margolari mexikarraren muralaren
xehetasuna. Mexikoko Barru� Federaleko Jauregi
Nazionalean. 1945.)
Ondorioz, Kolon Amerikara heldu aurretik, lurralde horietan jadanik zibilizazio aberats eta aurreratuak bizi ziren. Kolon heltzetik aurrera, gaztelatar, portugaldar, ingelesek eta abar, zibilizazio hauek desagerrarazi zituzten, konkistatuz eta kolonizatuz, hauen biztanleria nabarmenki murriztuz, eta akulturizatzen saiatuz.
Bonampak Bonampak
arkeologia gune mexikarreko piramideetan noble eta gerlari
maien ohitura eta errituetaz hitz egiten diguten fresko
muralak aurki ditzakegu.
“Ziurrenik, Mundu Berriaren antzineko objetu batek ere ez du Bonampak-
eko margoek bezain ondo kolonaurreko gizartea
azaltzen. Maiek egindako beste lanik ez du
horrenbesteko zehaztasunez gortearen
bizitza adierazten, Bonampak eta bere
horma—irudiak antzinako gizartea ulertzeko parekorik ez duen
baliabidea bihurtuz”
Mary Miller. Yale Unibertsitateko irakasle, eta horma—irudien ikerketaren zuzendari.
Gerlari jaguarrak gerra ga�buei atzazkalak ateratzen, Bonampakeko
jaunaren oinen aurrean (Bonampakeko bigarren gelako VIII.
Mende amaierako muralaren xehetasuna)
Azteken giza sakrifizioa
(Kodex Magliabehianoa. XVI. Mendea)
Ar�sta maiak Bonampak-eko
freskoak margozten
(Leonid Nepomniachi-ren ilustrazioa)
Machu Picchu-ko ondare eta terraza inkak (Andeetan, Peru) eta
Atahualpa XIII.a, azkeneko Inka
DBH2ko Gizarte Zientziak 64
INBASIOA, KONKISTA eta INBASIOA, KONKISTA eta
HAREN ONDORIOAKHAREN ONDORIOAK
20. GAIA
ARO MODERNOAREN HASIERA: Amerikako inbasioa eta konkista
A merikako aberastasunaz oharturik, Kolonen ostean beste konkistatzaile asko
bidaiatu ziren kon�nentera, Gaztela eta Aragoi, Portugal eta geroago Ingalaterra edota Frantziako erresumen izenean bertoko lur aberatsak menperatzeko eta us�atzeko asmoz. Baina inbasioa eta konkistak ondorio ezberdinak eragin zituen Europan eta Ameriketan.
ONDORIOAK EUROPAN ABERASTASUN ITURRI BERRIAK
Amerikan konkistaturiko lurraldeek
me r k a t u e r e m u b e r r i a k ziren europearrentzat, berto�k produktu berriak inportatu zitezkeelako, eta aldi berean, bertan Europan ekoitzitakoak saldu.
Horrela Europak bere nagusitasuna eta sistema ekonomikoa munduan zehar hedatu zuen.
ITSASOZ BESTALDEKO INPERIOEN SORRERA
Amerikako konkistak eskeintzen zuen aberastasun aukeraz oharturik, Gaztela eta Aragoik eta Portugalek lehenengo, eta Frantzia edota Ingalaterrak geroago, bertoko lurraldeetako konkistari ekin zioten.
Hasiera batean Va�kanoak Errege—erregina Katolikoei Amerikako lurrak konkistatzeko eta ebangelizatzeko babesa eman bazien ere, Portugalek bere “konkista eskubidea” aldarrikatu zuen.
Ondorioz, 1494. urtean, potentzia bien artean konpromezu bat sinatu behar izan
zuten Tordesillasko Ituna deiturikoa. Honen bitartez, “Mundu Berria”ren lurraldeen konkista eta esplorazioa elkar banatu egin ziren, meridiano bat zehaztuz. Hasiera batean, meridianoa Cabo Verde-n ezarri zen, hor�k mendebalderantz aurkitzen ziren lur berriak Gaztela – Aragoiko inperioari egokituz, eta handik ekialdeko lurralde berriak Portugaleko inperioari.
XVI. Mendean Sevillako portutik
ateratzen ziren “Indietara”
zioazen merkatal itsasontziak.
Gaztela eta Aragoiko Erresumak
Amerikan konkistaturiko lurren
merkataritzaren monopolioa
matendu zuen urte askotan. Hori
dela eta, Europatik Amerikara,
edo Amerikatik Europara
exportatu eta inportatzen ziren
produktuak Sevillako portutik
pasatu behar ziren derrigorrez.
Sevilla (Alonso Sanchez Coello. XVI. m)
Gaztela eta Aragoiko Inperioa Felipe II.aren garaian, eta Portugalekin batzerakoan (angelluisgonzalez.blogspot.com)
Tordesillasko Itunaren izenpetzea
Portugal (ezkerrekoak) eta Gaztela
eta Aragoiren (eskumakoak) artean,
Eliza Katolikoak gainbegiratuta
(ezkerreko pertsonai erlijiosoa)
(Tordesillasko Itunaren Etxean.
Valladolid)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 65
Konkistatzaile gaztelaua azteken
aurkako borrokan, armadura eta
zaldiarekin
Txakur
“soldaduak” ere erabili ziren
Amerikako konkistan
(www.pinterest.com)
Modu honetan, itsasoz haraindiko bi inperio handi sortu ziren, Gaztela eta
Aragoik erdialdeko Amerika eta Hego Amerikako lurralde gehienak
menperatuz, eta Portugalek gaur egungo Brasileko lurraldeak.
Beranduago Ingalaterrak Ipar Amerikako ekialdea
konkistatuko zuen, eta Frantziak, esaterako
gaurko Kanada edota Karibeko hainbat irla.
EZAGUTZA ZIENTIFIKOEN GARAPENA
Azkenik, eta denbora epe laburrean, europearrek lurreko espazioari buruz zuten ezagutza izugarri garatu zen. Mundua osatzen zuten lurrak, ozeanoak, animali eta landare espeziak eta gizakiak zehatzago ezagutzea ahalbidetu zen, geografia, kartografia, antropologia edota natur zientziak garatuz, adibidez. Horrela,
XVI eta XVII. mendeak aurkikuntzen garaia gisa ezagutuak izan ziren.
1519an, esaterako, behin be�ko mundua
biribila zela frogatu zuten Elkano eta Magallanes nabigatzaile euskalduna eta portugesak, munduari bira osoa emateko espedizioa burutuz. Itsaso Atlan�koa Barearekin lotzen zuen itsasartzea aurkitu zuten, Magallanes Filipina uharteetan hil zelarik. Elkanok munduari bira ematen bukatzea lortu zuen, atera ziren bost ontzieta�k bakarrarekin: Victoria ontzia.
ONDORIOAK AMERIKAN INDIGENEN HONDAMENDI DEMOGRAFIKOA
Konkistatzaile eta kolonizatzaileek ordura arte Amerikan ezezagunak ziren
gaixotasunak eraman zituzten (�fusa, baztanga, sukar horia...) bertoko indigenen artean arin zabaldu zirenak, eta milioka indigenekin akabatuko zutenak. Era
berean, indigenen aurkako gerrek, tratu txarrak, gehiegikeriek, esklabutzat hartzeak… indigena askorekin ere bukatu zuten (An�lletan adibidez, biztanleria indigenaren gehiengoa hil zuten). Konkista aurre�k 70.000.000 milioi bat indigena bizi zen kon�nentean. 150 urte beranduago 3.500.000 inguru baino ez ziren geratuko.
KONKISTA ETA KOLONIZAZIOA
Aldi berean, botere poli�ko eta ekonomikoa hedatzearen helburuarekin, XVI. mende�k aurrera, esploratzaileek lur
berriak konkistatu zituzten, eta
indigenak koro europearren menpe jarri zituzten, haien agintari bihurtuz. Nagusitasun militar eta teknikoaz baliaturik (armadurak, suzko armak, indigenek ezagutzen ez zituzten animaliak, zaldiak esaterako…), eta aztekak eta inken barne gatazkak aprobetxatuz, aurkako tribuekin egindako aliantzen bitartez, inperio handien konkista lortu zuten. Hernán Cortés-ek adibidez, azteken inperioaren konkista zuzendu zuen, Pizarrok inkena eta Alvaradok maiena,
amerikar zibilizazio aberatsak suntsituz.
Konkista honek, gainera, kolonizazioa ekarri zuen, hau da, Europako potentzia konkistatzaileek, euren biztanleak lur berrietan ezarri zituzten, bertoko gizartea eta aberastasunak menperatzeko eta us�atzeko. Funtzio hori betetzen zuten biztanleak kolonoak deitzen ziren, eta ohitura eta antolaketa poli�ko, sozial eta erlijioso berriak inposatu zituzten, potentzia europearren kontrola bermatuko zutenak.
Gaztela eta Aragoiren kasuan, Amerikan ezarritako sistema ekonomiko, poli�ko eta
sozial berria enkomienda deitu zen.
AKULTURIZAZIOA
Baina indegenekiko kontrola erabatekoa izateko, akulturizazio prozesua eraman zen aurrera, potentzia konkistatzaileen kultura inposatzea, indigenena baztertuz eta desagerraraziz, alegia. Modu honetan,
ohitura europerrak, gaztelera eta portugesa hizkuntzak inposatu ziren, baita
erlijio katolikoa ere. Ordena erlijiosoak Amerikan misioak ezarri zituzten indigenak kultura katolikora bereganatzeko.
Magallanes (ezkerra) eta Elkano (eskuma) (historiageneral.com)
30 urtetan Erdiko Amerikako 20
milioi indigena hil egin ziren, eta 100
urte geroago bertoko biztanleriaren
%3ak bizirauten zuen soilik.
(Ertamerikako indigenen hondamendi
demografikoa azaltzen duen grafikoa,
Berkeley-ko Unibertsitateko Cook eta
Borah irakasleen datuekin egina.
es.wikipedia.org)
Azteken konkista
(Ilustrazioa: Donn P. Crane)
DBH2ko Gizarte Zientziak
ABERASTASUNEN USTIAPENA eta ESKLABUTZA BELTZA
Konkista eta kolonizazioarekin, Amerikako
aberastasun naturalen ustiaketa bor�tza hasi zen. Urrea, zilarra, kakaoa edota artoa bezalako produktuak Europara bidaltzen hasi ziren, eta bertokoei, Europa�k inportaturiko produktuak erostera behartzen zitzaien.
Kolonizatzaileek prozesu guz� honen gobernu eta zuzentze lana egiten zuten, eta ondorioz, meategi eta nekazal lan gogorrak indigenek egiten zituzten. Ordea, kolonizazioaren hedapenarekin, eta indigenen hondamendi demografikoaren ondorioz, eskulan berria bilatu behar izan
zuten, eta horrela, Afrikako biztanleak eramaten hasi zituzten Ameriketara
esklabutzat saltzeko.
LURRALDEAREN BANAKETA
Konkistatutako lurraldeen gaineko kontrola
eraginkorragoa izateko, herrialde banaketa berria egin zuten, non errege—erreginen
ordezkariek (erregeordeak) gobernatuko zuten. Horrela, Amerika Nueva Españako Erregeordetza, Peruko Erregeordetza, Brasilekoa, Nueva Granadakoa eta Rio de la Platako Erregeordetzan banatuta geratu zen.
GIZARTE ANTOLAKUNTZA BERRIA
Kolonizazioak ere gizarte antolakuntza berria ezarri zuen Amerikan. Hierarkiak
arrazaren arabera ezarri ziren bereziki (nahiz eta aberastasunak ere eragina
bazuen) eta mailak kastak deitu ziren. Horrela, goi mailakoak, gobernu karguak okupatzen zituztenak eta lurjabeak zirenak, zuriak ziren, Europa�k konkista garaian joandakoak, eta bertan jaiotako seme—alabak
(kreolak deiturikoak). Hauen azpi�k indigenak zeuden eta ondoren mes�zoak eta oso beltzak ez ziren zanbo eta mulatoak. Azkekin, kastarik baxuena esklabu beltzena zen.
Amerikako kolonizazioan,
Gaztela eta Aragoiko koroak
kolonietan ezarri zuen
sistema politiko, ekonomiko
eta soziala izan zen.
Indigenengan gaztelauek
zituzten gehiegikeriak
gutxitzeko ezarri zen eta
amerikar aberastasunen
ustiapena eta indigenen
akulturazio eta kontrola
mantentzea zuen helburu.
Kolonizatzaile bati lursail
eta indígena kopuru baten
ardura ematen zitzaion, eta
hark, indigenen eskulanarekin
lursaila ustiatu eta indigenak
babestu eta mantendu behar
zituen. Era berean,
enkomienda hauetan
katolizismora bihurtzen
zitzaien, eta europear
ohiturak inposatu.
nekazal lurrak
enkomenderoa
langileburua
monjea
lan behartuak
indigenen etxebizitzak begiralea
eliza
gaztelu
gotorlekua
monastegia
portua tenplu
azteka
ENKOMIENDA (Irudia elcuadernillodesocialesdesegundo.blogspot.com –e�k aterata eta
euskeratua)
Laister, beltz—tratulariek merkatu aberatsa aurkituko zuten konkistaturiko
lur berrietan, eta XIX. mendera arte, askatasun osoz 20 milioi esklaburekin trafikatu zuten kontinente bien artean.
(XIX. mendeko esklabu afrikarren itsasontzia. Johann Moritz Rugendas-en litografia)
Emakume esklabu afrikarren egoera
bereziki gogorra izan zen.
Esklabutzat hartzen zituztenean
merkantzia eta objetu sexual
bihurtzen ziren, eta haien seme—
alabengatik banantzen zituzten. Ezin
zuten, hortaz, familiarik sortu,
nagusiaren familiako gizonezkoen
nahi sexualak betetzera behartuta
zeudelako aitzakiarik gabe. Horretaz
gain, nekazaritzan aritu edo etxeko
lanetan eta nagusiaren seme - alabak
zaindu behar zituzten.
Ez ziren gutxi izan, ordea,
askatasuna lortzearren epaitegietan
edota matxinadetan borrokatu
zirenak. Hala ere, gaur egun oraindik
ere emakume beltzak diskriminazio
bikoitza jasaten jarraitzen du.
Mª del Mar Álvarez-en “La esclava en la
colonia” ar�kulu�k aterata eta moldatua
(Mujer/Fempres. 1995)
Kreolak
(Felipe Guzmán Poma de
Ayalaren Peruko kronikan.
XVI. mendea)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 67
DBH2ko Gizarte Zientziak 68
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 69
XIV. mendean Mendebaldeko Europak izurrite XIV. mendean Mendebaldeko Europak izurrite
beltza, herri matxinadak, gudak eta goseteak beltza, herri matxinadak, gudak eta goseteak
ezagutu zituen, biztanleriaren herena galduz. ezagutu zituen, biztanleriaren herena galduz.
Baina XV. mendetik aurrera, aurreko krisi hau Baina XV. mendetik aurrera, aurreko krisi hau
gaindituz joan zen. Inprentaren asmakuntzak gaindituz joan zen. Inprentaren asmakuntzak
(Gutemberg (Gutemberg –– 1440), Bizantziar Inperioaren 1440), Bizantziar Inperioaren
amaierak (turkiarren eskutik amaierak (turkiarren eskutik –– 1453) eta 1453) eta
Amerikako konkistak (Kolon Amerikako konkistak (Kolon –– 1492), Erdi 1492), Erdi
Aroan zehar garatutako sistema politiko, Aroan zehar garatutako sistema politiko,
ekonomiko eta sozialaren krisia arindu zuten. ekonomiko eta sozialaren krisia arindu zuten.
Ondorioz, XV. mendetik, eta batez ere XVI. Ondorioz, XV. mendetik, eta batez ere XVI.
mendetik aurrera, mendetik aurrera, sistema politiko, sistema politiko,
ekonomiko eta sozial berria ekonomiko eta sozial berria garatzen hasi garatzen hasi
zen Europan zehar (ANTZIN ERREGIMENA), zen Europan zehar (ANTZIN ERREGIMENA),
aro berri bat hasiz: aro berri bat hasiz: ARO MODERNOAARO MODERNOA. .
Aro Modernoko biztanleek “Aro Modernoko biztanleek “garapena, garapena,
komunikabideak komunikabideak eta eta arrazoiarenarrazoiaren” ”
garaitzat ikusten zuten euren burua, garaitzat ikusten zuten euren burua,
aurkikuntzen garaia aurkikuntzen garaia izan baitzen. Horrela bai izan baitzen. Horrela bai
politikan (monarkia autoritario eta politikan (monarkia autoritario eta
absolutistak) zein gizartean (estamentala absolutistak) zein gizartean (estamentala
baina burgesen gorakadarekin), ekonomian baina burgesen gorakadarekin), ekonomian
(kapitalismoranzko bidea), kulturan (kapitalismoranzko bidea), kulturan
(humanismoa eta ilustrazioa), artean (humanismoa eta ilustrazioa), artean
(errenazimendua eta barrokoa) eta erlijioan (errenazimendua eta barrokoa) eta erlijioan
(erreforma protestantea) (erreforma protestantea) aldaketa ugari aldaketa ugari bizi izan ziren.bizi izan ziren.
Aldaketa guzti hoiek Aldaketa guzti hoiek gaur egungo gaur egungo
munduaren jatorrimunduaren jatorrietako bat dira etako bat dira
(kapitalismoa, indibidualismoa, kristautasun (kapitalismoa, indibidualismoa, kristautasun
ezberdinak…), eta oso garrantzitsua da ezberdinak…), eta oso garrantzitsua da
hauek ulertzea, gaur egungo gure izaera hauek ulertzea, gaur egungo gure izaera
ulertu eta begi kritikoz aztertu ahal izateko. ulertu eta begi kritikoz aztertu ahal izateko.
Aro Modernoko aldaketa politiko,
ekonomiko eta sozialak
ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA
VIIVII BLOKEABLOKEA
Edukiak Antzin Erregimenaren hasiera
XV—XVI. mendeak 70
Diru—trukatzaileak (Marinus van Reymerswaele margolari flandestarraren margolana. XVI. mendea. Museo Nacional del Prado. Madril.)
DBH2ko Gizarte Zientziak
ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA
XVXV——XVI. mendeakXVI. mendeak
21. GAIA
Aro Modernoko sistema politiko, ekonomiko eta soziala
A ntzin Erregimena Aro Modernoan zehar Europako Mendebaldean ezarritako
sistema poli�ko, ekonomiko eta soziala izan zen, Behe Erdi Aroan sistema feudalak izaten hasi zituen aldaketen ondorio.
ALDAKETA
EKONOMIKOAK XVI. mendean jada Behe Erdi Aroan bizitzen ari ziren aldaketak garatu egin ziren. Izurrite beltza gainditzen hasiak
ziren, eta honekin batera biztanleriak gora egin zuen nabarmenki. Gainera, aurkikuntza geografikoen garaian kokatzen gara ere, eta honek, biztanleriaren hazkundearekin lotuta, ekonomiaren pizkundea eragin zuen. Izan ere
merkataritza – salerosketak ugaritu egin
ziren, banku – sistemen eta maileguen garapena ekarriz.
Hiriek ere, Behe Erdi Aroan lortutako
pizkundea finkatu egin zuten, eta potentzia ekonomiko nagusietan bihurtu ziren. Italiako iparreko hirien kasuan, ordea, monarkien indartzearekin, Behe Erdi Aroan eskuratutako botere poli�koa galtzen joan ziren.
Horrela, ekonomia feudala aldatzen joan zen, zeinetan jaurrerriko jaunak, errege—erreginak, Elizak eta gremioek ekonomia guz�a kontrolatzen zuten. Aro modernoan
zehar, merkatari eta bankari aberatsak
ekonomia bideratzen hasi ziren gero eta
askatasun handiagoarekin, eskaintza – eskari merkatu legeari gero eta garrantzia gehiago emanez, eta ondoren Aro
Garaikidean ezarriko zen s i s t e ma ekonomiko kapitalistaren aurrekari bihurtuz.
GIZARTE
ALDAKETAK Nahiz eta gizartea hiru estamentutan
banatuta jarraitu, aberastasuna gero eta garrantzi handiagoa hartuz joan zen, eta estamentuak markatzerakoan,
Georg Gisze merkatariaren erretratua
(Hans Holbein Gaztea. 1532)
Bilbo eta bere portua XVI. mendean
(1554ko Franz Hohenberg-en irudiaren xehetasuna)
XVI. mendeko noblezia
(W. van Haecht. XVI—XVII.
mendeak)
XVI. Mendeko bankariak
(Jacob Fugger eta Sybille Artz-en
ezkontza erretratua. Hans
Burgkmair. XVI. Mendea)
XV. mendeko emakume segalariak (artehistoria.com)
21. GAIA: ANTZIN ERREGIMENAREN
HASIERA
Bilbo hiribilduaren garapena mapetan
BLOGEAN...
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 71
Lurraldeen ohitura eta usadio zaharrei deritze, Euskal Herriko kasuan, XVI. mendean lege idatzi bihurtu zirenak. Ohituretan
oinarraitutako euskal legediak nabarmenki bereizten zituen euskal lurraldeak Gaztela eta Aragoiko Erresumatik:
� Ez zizkioten Gaztela eta Aragoiko Erresumari zergarik ordaindu behar
� Ez zuten derrigorrezko soldaduska egin behar (bai, ordea, haien lurraldea defendatzeko bazen)
� Merkataritza askatasunez egin zezaketen Europako beste potentziekin
� Haien barne antolakuntza
politikoa erabaki
zezaketen askatasunez
Horrela, euskaldunak auzokide
batzarren bitartez antolatzen
ziren, aldi berean, Batzar
Nagusiek koordinatuko
zituztenak (Bizkaiaren kasuan,
Gernikan ospatzen zirenak).
Errege—erregin eta jaun—
andreek foruak errespetatzera
behartuta zeuden.
desberdintasunak nabaritzen hasi ziren.
P r i b i l e g i o a k mantendu ziren arren, pribilegiorik ez zuen merkatari edo bankari handi bat, behe mailako klero edota noblezian sartzea eta
pribilegiatu bihurtzea e s k u r a g a r r i a g o bihurtzen hasi zen (monarkiek ere, aberastasun iturriak handitzeko askotan noble �tuluak eta karguak saltzen zituzten).
Nekazariei dagokionez, nahiz eta bizi baldintzek hoberuntz egin, orohar
biziraupeneko egoera larrian jarraitu zuten, gizartearen oinarri ekonomikoa izanik.
Joputasunaren kasuan, Erdi Aroarekin
konparatuz, murrizten joan zen, baina oraindik ere gizartearen gehiengoa ziren.
Hala ere, dudarik gabe, aldaketa nabarmenena Aro Modernoko gizartean,
hiriko biztanleek jasan zuten (burgesek),
eta batez ere bankari eta merkatari handiek. Aurre�k esan bezala, merkataritzaren
garapenaren ondorioz, botere ekonomiko handia lortu zuten, batzutan botere politikoa lortzea ahalbidetu ziena.
ALDAKETA
POLITIKOAK ESTATU MODERNOAREN SORRERA
XV. mende�k aurrera, ordura arte Europan zehar sortutako estatu txikiak batuz joan
ziren, potentzia politiko handiak sortuz. Horrela gaur egun ezagutzen diren estatu
asko sortuz joan ziren. Armada indartsuak zituzten, burokrazia eta administrazio zentralizatua eta profesionala eta
diplomazia sareak zituzten.
Baina nolakoak ziren estatu hauetan agintzen zuten errege—erreginak?
MONARKIA AUTORITARIOA
Estatu modernoen hasierako monarkiak autoritarioak ziren. Errege—erreginak jada ez ziren feudalismoko monarka ahulak, baizik eta Behe Erdi Aroan zehar eskuratuz
joan ziren boterea finkatu zuten eta botere politiko osoa bildu, noblezia eta kleroari
murriztuz, eta indartu berri ziren hiri eta burgesen boterean oinarrituz. Baina, botere handia izan arren, errege—erregina autoritarioak oreka mantendu beharra zeukaten, pribilegioak bermatuz, foruak edota gremioak errespetatuz…
Europako estatuak XVI. mendean. Behean, orduko potentzia
ekonomiko nagusienaren errege—erregina autoritarioak, Gaztela
eta Aragoiko Carlos V eta Portugaleko Isabel (eskuman). Haien
semeak, Felipe II.ak (ezkerrean), Gaztela eta Aragoiko erresumara
Portugal batzea lortu zuen inperio erraldoia eskuratuz.
Carlos V
Felipe II
Errege biak
Felipe II.aren aurkako altxamenduak 1566tik Felipe II.ak atxikitua 1580an
Fernando Katolikoa Bizkaiako Foruen zina egiten (Mendieta 1607. Gernikako Batzar—Etxean)
FORUAKFORUAK
Isabel eta Fernando, Gaztela eta
Aragoiko Errege—erregina
Katolikoak, lehenengoetariko
monarka autoritarioak izan ziren.
DBH2ko Gizarte Zientziak
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 73
Erdi Aroan, ideologiarik hedatuena erlijio Erdi Aroan, ideologiarik hedatuena erlijio
kristaua izanik, pertsona berak ez zuen kristaua izanik, pertsona berak ez zuen
garrantziarik jainkoaren mandatuen aurrean , garrantziarik jainkoaren mandatuen aurrean ,
Jainkoa zen pentsamendu guztien erdiguneaJainkoa zen pentsamendu guztien erdigunea
((TeozentrismoaTeozentrismoa), gizartea orohar ), gizartea orohar
analfabetoa zen, eta Elizak kontrolatzen analfabetoa zen, eta Elizak kontrolatzen
zituen jakituriaren iturriak.zituen jakituriaren iturriak.
Baina XIV. mendetik aurrera, orduko krisiaren Baina XIV. mendetik aurrera, orduko krisiaren
ondorioz, ordure arte nagusi izan ziren ideiak ondorioz, ordure arte nagusi izan ziren ideiak
kolokan jartzen hasi ziren, eta pentsamendu kolokan jartzen hasi ziren, eta pentsamendu
korronte berria sortzen hasi zen: korronte berria sortzen hasi zen:
HUMANISMOAHUMANISMOA, Jainkoa beharrean, gizakia , Jainkoa beharrean, gizakia
helburutzat zeukana (helburutzat zeukana (AntropozentrismoaAntropozentrismoa).).
Horrela, humanismoaren eraginez, aldaketa Horrela, humanismoaren eraginez, aldaketa
kultural eta artistikoak ere garatzen hasi kultural eta artistikoak ere garatzen hasi
ziren, Erdi Aroko arteak mespretxatuz ziren, Erdi Aroko arteak mespretxatuz
(“barbaroak” zirelakoan) eta (“barbaroak” zirelakoan) eta Grezia eta Grezia eta
ErromaErroma garaiko elementuak berreskuratzen garaiko elementuak berreskuratzen
saiatuz (ondorioz, kultura klasikoaren saiatuz (ondorioz, kultura klasikoaren
““berpizkundeberpizkunde”tzat zuten euren burua, ”tzat zuten euren burua,
garaiko europearrek). garaiko europearrek).
Berrikuntza uholde honek ere eragina izan Berrikuntza uholde honek ere eragina izan
zuten erlijio kristauaren idei eta baloreak zuten erlijio kristauaren idei eta baloreak
ulertzerako orduan. Erromako Eliza ulertzerako orduan. Erromako Eliza
Katolikoaren gehiegikeriak salatzen zituzten Katolikoaren gehiegikeriak salatzen zituzten
korronte erlijiosoak sortzen hasiko ziren korronte erlijiosoak sortzen hasiko ziren
Europa osoan zehar, Katolikotik banaturiko Europa osoan zehar, Katolikotik banaturiko
Eliza independienteak sortuko zituztenak. Eliza independienteak sortuko zituztenak.
Prozesu honi, Prozesu honi, Erreforma Protestantea Erreforma Protestantea deituko zitzaion.deituko zitzaion.
Aro Modernoko aldaketa kulturalak
HUMANISMOA, ERRENAZIMENDUA eta
ERREFORMA PROTESTANTEA
VIIIVIII BLOKEABLOKEA
Vitruvioko gizona (Leonardo Da Vinci. 1487. Galeria de la Academia. Venezia)
Edukiak
Humanismoa 74
Erreforma protestantea 75
Errenazimenduko artea 77
DBH2ko Gizarte Zientziak
HUMANISMOAHUMANISMOA
22. GAIA
Aro Modernoko aldaketa kulturalak
H umanismoa Europan XIV—XV. mendeetan garatutako
mugimendu filosofikoa izan zen. Pentsalari humanistek ordura arteko teozentrismoa baztertu, eta filosofo eta zientzilari greko—la�noak oinarritzat
hartuta, gizakia eta arrazionalismoa bihurtu zuten ikerketen oinarri.
IDEIA NAGUSIAK Humanisten aburuz, g i z a k i a zen unibertsoaren erdigunea, Jainkoaren itxurara egina eta lurraren gainontzeko elementuen gaine�k pribilegiatua. Munduaren funtzionamenduarekiko
jakinmin handia zuten, eta egia bilatu nahi
zuten arrazoia eta esperientziaren bitartez, Erdi Aroko fede itsua baztertuz.
ONDORIOAK Ondorioz, Aintzinaroko historia, literatura, filosofia, artea, zientziak eta abar aztertzen eta garatzen hasi ziren.
Historiaren ikerketak garrantzia handia hartu zuen, orduko arazoei aurre egiteko
irakaspenak eskuratzeko, eta latina eta
grekoa ere berreskuratu ziren.
Era berean, gizakia eta haren inguruko egiak, arrazoia eta esperientziaren bitartez
ikertzeko grin honek zientzien garapena ere ekarri zuen. Astronomia arloan, esaterako,
Nikolas Kopernikok teoria heliozentrikoa
garatu zuen. Anatomia arloan, Andrea
Vesalio eta Miguel Servet giza gorputzaren funtzionamendua argitzearren aritu ziren. Eta aurkikuntza geografikoei esker, geografia, zoologia, botanika eta kartografia ere garatu ziren.
HUMANISMOAREN
HEDAPENA EUROPAN
ZEHAR Beste alde bate�k, Italian sortutako humanismoa oso modu azkarrean zabaldu zen Europan zehar hiru arrazoirenga�k:
1. XV. mende erdialdean Gutenberg
errementari alemaniarrak INPRENTA sortu zuen. Liburuak jada ez ziren eskuz kopiatu behar, eta ale kopuru handiak argitaratzen hasi ziren, prezio merkeagoetan, gizarte talde handiago batentzat eskuragarri bihurtuz.
2. AKADEMIAK sortu ziren, jakintsuak eta erudituak hezitzeko eskolak.
3. UNIBERTSITATE batzuk (Florentziakoa, Boloniakoa, Salamankakoa…) humanismoko ideiak bereganatu zituzten ikasketa – metodotzat.
Europako historiako lehenengo
emakume idazle profesionala izan
zen, era berean orduko misoginia
salatu zuena, eta emakumeen
ahalmena defendatu zuena.
Humanismoaren testuinguruan
hezitua izan zen (aita Frantziako
Carlos V.aren gortearen zientzilaria
zen), eta 15 urterekin ezkondu eta
seme—alabak izan zituen arren,
Christinek ez zituen bere ikerketa
eta idatziak alde batera utzi.
Horrela, 25 urte zituela, bere aita
eta senarra hildakoan, familia
aurrera ateratzeko idazle
profesionala bihurtu zen.
Nahiz eta gai anitz jorratu zituen,
bereziki ezaguna da emakumearen
aldeko idatziengatik, XIV. mendean
polemika handia sortu zutenak.
Ehun urteko guda bizi izan zuen, eta
Joana D’Arc–en garaikidea izan zen,
erail zutenean, poema bat idatzi
ziolarik.
Gaur egungo feminismoaren
aintzindaritzat
ere hartu izan da.
Ana Molinaren
“Biografia de
Chris�ne
de Pisan”
ar�kulu�k
aterata eta
moldatua
(ARTEGUIAS)
Koperniko
(Jan Matejko margolari poloniarraren obra. 1872)
Andrea Vesalioren anatomia klase bat
unibertsitatean
(Vesalioren “Humani Corpori Fabrica” obraren 7.
liburuaren azalaren xehetasuna)
CHRISTINE DE PIZAN
Chris�ne de Pizan
(XV. mendeko miniatura)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 75
ERREFORMA PROTESTANTEAERREFORMA PROTESTANTEA
23. GAIA
Aro Modernoko aldaketa kulturalak
Behe Erdi Arotik aurrera
bekatuen barkamen erlijiosoa
eros zitekeen, eta ohiko
ohitura bihurtzera ailegatu
zen. Kargu erlijiosoak edota
erlikiak ikusteko sarrerak ere
saltzen ziren.
E rreforma protestantea XVI. mende�k aurrera, batez ere Alemania, Suitza eta
Ingalaterra�k hedatutako mugimendu erlijiosoa izan zen. Erromako Elizaren agintearen aurka altxatu zen, uste baitzuen balore kristaueta�k guz�z aldenduta zegoela, eta horrela, erlijio kristaua ulertzeko modu berriei hasiera eman zion.
JATORRIA eta KAUSAK Erreformistek uste zuten Erromako Elizako
kideak ustelduta eta kristautasunaren berezko eta jatorrizko ikusmoldeeta�k urrunduta zeudela (apaltasuna, anaitasuna eta karitatea). Izan ere, indulgentziak, erlikia sakratuak eta Elizako karguak saldu egiten zituzten, eta jaun feudal handi gisa jokatzen zuen. Era berean, humanismoaren hedapenarekin, Erdi Aroko zenbait uste zalantzan jartzen hasi ziren.
Protestan�smoaren lehenengo korrontea luteranismoa izan zen,
Mar�n Lutero agus�nar fraide alemaniarrak sorturikoa,
XVI. mendean.
LUTERANISMOA JATORRIA: Lutero
1517. urtean, Martin Lutero agus�ndar fraideak
“Elizaren aurkako 95 tesiak” argitaratu zituen Alemanian, Erromako Elizak zituen ohiturak zalantzan jarriz (luxua edota ustelkeria, besteak—beste). Horren ondorioz, hiru urte geroago, Elizak eskumikua eman eta heriotzera kondenatu zuen.
Hala ere, noble alemaniar batek bere jauregian izkutatu zuen, eta modu honetan, zaldun iden�tate berria bereganatuz, Luterok bizia mantendu zuen, eta bere ideiak garatzen jarraitu zituen.
Horrela “luteranismo” izeneko doktrina sortu zuen.
IDEIA NAGUSIAK
� Salbazioa fedearen bitartez lortu ahal zen, eta ez Aita Santuaren bitartez
� Biblia modu askean itzuli, irakurri eta interpretatu zitekeen, eta ez Elizaren zentsurarekin
� Santuak eta irudi erlijiosoak desagertu egin behar ziren elizetatik, idolatrismoa ekiditzeko
� Apaizen zelibatua bukatzea
� Aita Santuaren aginteari uko egitea
� Eliza Estatuaren menpe egotea eta ez botere maila berean
Protestantismora bihurtu zen moja katolikoa izan
zen. 24 urte zituela, komentutik ihes egin zuen,
bizitza erlijiosoa alde batera uzteak heriotzarekin
zigortua izan zitekeela jakinda ere. Gutxira,
Luterorekin ezkondu zen, eta esaneko emaztearen
eredu protestantea bihurtu zen. Hala ere, bizi ziren
monastegiaren
kudeaketaren arduradun
izan zen, ostatu legez
martxan jarriz, eta
epidemia garaietan
ospitale bihurtuz.
Berak ekoizten zituen
ere familiak
kontsumitzen zituen
elikagai guztiak.
Lutero hil zenean,
gaitz ekonomiko
larriak sufritu
zituen, eta
jazarria
izan zen.
53 urte
zituela hil
egin zen.
Mar�n Lutero
(Lucas Cranach Zaharra. Alemania. 1528)
Induljentzien salmenta
(Lucas Cranach Zaharraren
grabatua. XVI. mendea)
Lucas Cranach-en margolana (Alemania. 1526)
Catherina von Bora
DBH2ko Gizarte Zientziak
JARRAITZAILEAK
Luteranismoak, beraz, Elizaren apaltasuna defendatzen zuen, eta ondorioz, haren luxu eta aberastasunei uko egitea. Hori
dela eta, noble zein nekazari askok doktrina protestantearen alde jo zuten, Erromako Elizak zituen lurrenganako interesa baitzuten, eta hamarrenaren bukaera eragingo zuelako.
ONDORENGO KORRONTEAK
Luteranismoa eredutzat hartuta, bestelako mugimendu protestanteak sortzen joango ziren Europan zehar. Suitzan, adibidez,
Kalbinismoa sortuko zen, Kalbinoren esku�k, aurrerakuntza ekonomikoa Jainkoaren mandatua zela defendatzen zuena, eta ondorioz, burgesen babesa eskuratu zuena. Edota Ingalaterran
Anglikanismoa, Enrike VIII.ak sustaturikoa,
Aita Santuaren aginteari uko eginez, bere burua Ingalaterrako Eliza independientearen buru izendatuz, eta Erromako Elizaren lurrak konfiskatuz eta bere nobleen artean banatuz.
KONTRAERREFORMA Erreformaren aurka, Eliza katolikoak hartu zituen neurri multzoari, bestalde, kontraerreforma deitu zitzaion. Protestan�smoaren hedapena Europan zehar geldiarazteko helburua, Trentoko
Kontzilioaren bidez (XVI.mende erdialdean) lortzen saiatu ziren. Bilera handi honetan zenbait erabaki hartu ziren, besteak beste, katolikotasunaren ezaugarri orokorrak berrestea, kristau ikasbidea eta doktrina hedatzeko bideak ezartzea, eta Inkisizio Auzitegia berpiztea heresiak epaitzeko eta fede katolikoaren aurkakoak jazartzeko.
Protestan�smoaren korronteen hedapena Europan zehar, XVI. mendean
Gune katolikoak
Gune luteranoak
Gune kalbinistak
Gune anglikanoak
Trentoko Kontzilioa
Istilu erlijiosoak
Hedapen gunea
Trentoko Kontzilioa
(Palazzo del Buonconsiglio-aren
museoko margolana. Trento, Italia)
Erreforma protestantea eta
katolizismoaren arteko
aurkakotasunak larriak izan
ziren, eta XVI—XVII mende
bitartean Erlijio Gerrak
izenarekin ezaguturiko gatazka
anitz eman ziren, Europako
lurralde ezberdinetan.
Frantziakoak adibide bat izan
ziren. Alboko irudian, 1572ko
San Bartolome gauean Parisen
milaka hugonoteen kontra
(protestante kalbinista
frantsesak) hasi zen sarraskia
ikus daiteke (orduko errege
katoliko frantsesak, Carlos
IX.ak agindutakoa).
(François Dubois. XVI. mendea)
Ana Bolena
(XVI. mendeko margolana. Na�onal
Portrait Gallery-n, Ingalaterra)
Ana Bolenaren (Enrike
VIII.aren bigarren emaztea)
bizitza interesgarria
BLOGEAN...
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 77
ERRENAZIMENDUKO ARTEAERRENAZIMENDUKO ARTEA
24. GAIA
Aro Modernoko aldaketa kulturalak
E goera poli�ko, ekonomiko eta sozialaren ondorioz eta
humanismoaren eraginez, XV eta XVI mendeetan zehar, Italian
sorturiko mugimendu kultural berria garatu zen Europako Mendebaldean, bereziki artean islatuko zena:
Errenazimenduko artea.
EZAUGARRI
OROKORRAK Humanismoaren eraginez, beraz, kultura klasikoaren elementuak berreskuratzen saiatu ziren, eta horrega�k “errenazimendu” izena hartu zuten, pixkanaka arte go�koa alde batera utziz.
Horrela, gizakia artearen erdigune bihurtu
zen eta ar�stak edertasuna bilatzen hasi
ziren, harmonia, oreka, proportzioa eta
ordenaren bitartez.
MEZENASAK Baina ar�sta oso gitxik ordaindu zitzakeen bere artelan gares�ak. Ondorioz, nondik ateratzen zuten material guz�a? Nolatan
izan zen posible horrenbesteko obra ar�s�ko egitea? Nola bihurtzen ziren, ar�sta txiro hauek, margolari,
arkitekto, eskultore famatuak?
Europan, Berpizkunde garaia�k
aurrera batez ere, artisten obrak finantziatu eta
ar�stak babesten zituzten pertsona aberatsak ugaritu ziren, hala nola burges, noble eta kleriko aberatsak. Mezenas ezizena jasotzen zuten eta
ar�stari obraren kosteak eta manteinua ordaintzen zion, horren truke ar�stak mezenasak eskatutako obrak egin behar
zizkiolarik, bere aberastasunaren isla izango zirenak. Hauei esker, ar�stek euren izenak ospetsu bihurtzea lortzen zuten, eta
arte gai ezberdinak sortzen hasi ziren (erlijiosoak, mitologikoak, erretratuak…). Mezenas famatuak Habsburgo familiako emakumeak, Mediciak edota Leon X Aita Santua izan ziren.
GARAIAK Arte hau, esan bezala, Italian sortu eta garatu zen batez ere, bi etapa nagusitan banatuz:
CUATTROCENTOA
Berpizkunde italiarraren korronte
ar�s�koaren lehenengo aldia da, 1400eko urteei dagokiena. Garai honetan egilearen
izena ezaguna bihurtzen hasi ziren eta
maisuen tailerrak sortzen hasi ziren,
erdigunea Florentzian egonik.
Orohar hauek izan ziren garai ar�s�ko europear garrantzitsu honen ezaugarriak:
• Arkitekturan proportzioa bilatzen saiatu ziren
• Eskulturan giza gorputzaren ikerketa nagusitu zen
• Pinturan perspek�ba eta sakontasuna lortzen saiatu ziren
CINQUECENTOA
Berpizkundeko korronte ar�s�koaren
bigarren aldia da, 1500eko urteei dagokiena. Garai honetan artearen
erdigunea Erroma izan zen Aita Santuen
mezenasgoaren babesean, baina Venezia ere garrantzitsua izan zen
Helburu nagusiak arte klasikoaren
elementuak bilatzea eta natura imitatzea izan ziren orohar.
Atzekaldean, arkitekturan berrerabiltzen hasi ziren orden klasikoetako
zutabe jonikoa. Aurrekaldean “Flora” Tiziano margolari
errenazen�staren obra, orduko emakumezkoaren edertasunaren eredu
(1515. Florentziako Uffizi galerian)
DBH2ko Gizarte Zientziak 78
Santa Maria del Fiore
Florentziako
Katedraleko
kupula
San Pietro in Montorio (Erroman)
San Andres
(Mantua)
Villa Rotonda (Vicenza)
ARKITEKTURA EZAUGARRI OROKORRAK
Arkitekturan ere elementu klasikoak berreskuratzen saiatu ziren, forma
go�koak baztertzen saiatuz; erdi puntuko arkuak, frontoiak, kanoi – gangak, arkitrabatuak, zutabe klasikoak…
OREKA, PROPORTZIOAK, ORDENA eta
HARMONIA ziren bilatzen ziren sentsatzio nagusiak, horrega�k eraikinak go�koak baino txikiagoak eta apaindura gutxikoak ziren eta, humanismoaren eraginez, giza proportzioetan oinarritu ziren.
QUATTROCENTOA
XV. mendean arkitekturaren gune nagusia
Florentzia izan zen, eta bertan, bi arkitekto nagusi nabarmendu ziren:
Brunelleschi
QuaMrocentoko arkitekto italiar nabarmena izan
zen, nahiz eta margolari eta eskultore ere izan
zen. Matema�ketan oso aditua izanik, arkitekturan
perspektiba konikoa garatu zuen, ondorengo
ar�sta askok erabiliko zutena.
Bere obrarik ezagunenak Florentziako Katedralaren kupula, Pitti jauregiko aurrekaldea, San Lorenzo eta Santo Spirito elizak izan ziren (denak Florentzian), Europan eredu bihurtuko zirenak.
Alberti
Berpizkundeko QuaMrocentoko ar�sta ezagunenetarikoa izan zen, besteak beste arkitektoa, matema�kalaria, poeta, musikoa, arkeologoa, filosofoa, e.a. izan zena.
Bere arkitektura obrarik
ezagunenak Rucellai jauregia (Florentzian)
eta San Andreseko Eliza (Mantuan) izan ziren.
CINQUECENTOA
Erroma
XVI. mendean, ordea, Erroma izan zen arkitektura gune nagusia, Aita Santuaren mezenasgoaren babesean. Garai honetan
altxatutako eraikinik esanguratsuena Done Petriren basilika izan zen, honako hiru arkitektoek egin zutena:
• Bramante (diseinua)
• Michelangelo (kupula)
• Maderno (gainontzeko atalak)
Bramante
Cinquecentoko arkitekto italiarra izan zen eta
oinplano zentralak kupulaz estaliak bere arkitekturaren bereizgarri izan ziren.
Haren obra nagusiak Erroman kokatzen dira, eta ezaguna da batez ere Done Petriren basilikaren planteamendua egiteaga�k, baina garrantzitsua da ere,
adibidez, Erromako San Pietro in Montorio tenplete berezia.
Venezia
Venezia ere orduko erdigune ar�s�koa
izan zen eta eraikin garrantzitsuak egin
ziren. Hare gehiago, Venezia inguruan,
arkitektura zibilean eraikin mota berezi
bat sortu zen:
VILLA. Aristokraziaren landa
etxeak ziren, eta ezagunena Andrea Palladiok eraikitako Villa Rotonda (Vicenzan) izan zen, ondorengo mendeetan beste herrialde askotan eredugarri izango zena.
Done Petriko Basilika
(Erroma)
Rucellai jauregia (Florentzia)
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 79
PINTURA EZAUGARRI OROKORRAK
Errenazimenduko pinturaren ezaugarri
esanguratsuenetarikoa perspektibaren bilaketa izan zen. Kolorea, konposizioa eta fondoaren bitartez, margolariek plano ezberdinak eta sakontasun – sentsazioa sortzen zuten, perspek�ba garatuz.
Era berean, giza proportzioak eta
edertasuna lortzen saiatu ziren, Antzinaro klasikoan oinarrituz, eta aurpegiak, gorputzak eta mugimenduak idealizatuz.
Bestalde, mezenasen eskaeren arabera, eta orduko korronte kulturalarekin bat eginez, gai ezberdinak jorratu ziren, hala nola, erlijiosoak, mitologikoak, biluziak edota erretratuak.
QUATTROCENTOA
Masaccio
Brunelleschik sortutako
perspektiba legeak margora aplikatu zuen lehenengo margolaria izan zen, bere Hirutasun Guz�z Santua obran.
Botticelli
QuaMrocentoko margolaririk garrantzitsuena izan zen, hala ere mende bat gerora arte ez zuen
ospe handirik izan. Medicien mezenasgoaren babesean egin zuen lan batez ere, eta bere
obrarik ezagunenak Venusen jaiotza eta
Udaberria dira.
CINQUECENTOA
Berpizkundeko margoaren goren aldia izan zen, lau margolari nabarmendu zirelarik:
Leonardo Da Vinci
Errenazimenduko gizona edo genio unibertsala bezala ezagutua, margolari,
zientzilari, ingeniari, asmalari, anatomista,
eskultore, arkitekto, urbanista, musikari,
filosofo, idazle… izan zen.
Verrochio margolari famatuaren
tailerrean ikasi zuen eta
nahiz eta margolan gutxi egin, bikaintzat
hartzen dira. Natura eta proportzioak adierazten aditua eta sfumato teknikan maisua zen, irudien ingeradak lausotuz,
sakontasun sentsazioa emanik. Bere
obrarik famatuenak Gioconda eta Azken Afaria dira.
Michelangelo Buonarroti
Errenazimenduko eskultore, arkitekto eta margolari
italiarra da, garai guztietako artistarik onenetarikotzat hartua. Mediciak eta Aita Santu ezberdinak bere mezenas izan ziren eta Florentzian eta Erroman egin zuen lan batez ere.
Eskultura izan zen landu zuen lehenengo artea, eta ondorioz, bere pinturek ere
bolumen gogorrak dituzte. Pintura arloan
bere obrarik famatuenak Kapera Sixtinoko freskoak dira.
Rafael
Cinquecentoko margolari eta arkitekto italiar
onenetarikoa izan zen. Aro klasikoko ezaugarriak
berreskuratzea eta edertasunaren idealizazioa
modu perfektuan lortu zituen, kolore, marrazki
eta konposizioari dagokionez.
Obrarik ezagunenak Vatikanoko Stanza della Signaturako freskoak dira (euren artean Atenasko eskola aipagarri). Eta
baita bere Madonnak edo birginak ere.
Tiziano
Cinquecentoko Veneziako margolari garrantzitsuena izan zen. Koloreak modu oso aberatsean erabiltzen zituen, ordura arte inork ez bezala. Gai erlijiosoak, mitologikoak, erretratuak, paisaiak e.a. landu zituen.
Masaccioren Hirutasun Santuaren
xehetasuna
BoVcelliren Venusen jaiotzaren
xehetasuna
Rafaelen Madonna baten
xehetasuna
Michelangeloren Kapera Six�noaren
xehetasuna
Da Vinciren Mona Lisaren begirada Tizzianoren Maitasun Sakratua eta Maitasun
Profanoa obra
DBH2ko Gizarte Zientziak
Goian Moises eta behean Pietatea
ESKULTURA EZAUGARRI OROKORRAK
Eskulturan ere, humanismoaren ondorioz, Antzinaro Klasikoko ereduak jarraitu
zituzten. Proportzioak eta anatomia – ikerketak beraz, oso garrantzitsuak izan
ziren eta biluziak ugaritu egin ziren. Eta Grezia eta Erroma garaian bezala, eskultura mitologikoak, erretratuak eta zaldizko estatuak ere egiten zituzten.
Hauetan, nahiz eta edertasuna bilatu
idealizazioaren bitartez, pertsonaien izaera azalaratzen saiatzen ziren.
Ghiberti
Italian jaioa, Berpizkundeko lehenengo eskultorea
izan zen. Florentziako katedraleko bataiotegiko ateak apaintzeko Brunelleschirekin lehiatu eta irabazi ostean, brontzezko erliebe
ikusgarriekin dekoratu zituen (Paradisuko ateak deitu zitzaien). Deigarria da, bereziki nola erabili zituen perspek�baren legeak, sakontasun sentsazioa lortzeko asmoz.
QUATROCENTOA
Donatello
Quattrocentoko eskultorerik handiena izan zen eta Errenazimenduko lehenengo ar�sten artean kokatzen da, Masaccio, Alber� eta Brunelleschirekin batera.
Eskultura monumentalak egiten zituen eta
erliebeetan stiacciato teknika (erliebeak fondo�k milimetro gutxira kokatzea) berezia erabiltzen zuen plano ezberdinak eta sakontasuna lortzeko. Bere obrarik
ezagunenetarikoak brontzezko David edo Condottiero
Gattamelata zaldi eskultura dira.
CINQUECENTOA
Michelangelo Buonarroti
Aurre�k esan bezala, eskultura izan zen landu zuen
lehenengo artea. Bolumen gogorreko eta indar
handiko piezak sortu zituen, giza
proportzioak guz�z menderatuz.
Ezagunak dira David,
Hilzorian dagoen esklaboa,
Moises edota Pietateak eskulturak.
David
Ghiber�ren Paradisuko ateetako xehetasuna
Ghiber�ren Isaac-en sakrifizioa
(erliebe honekin lehiaketa irabazi
zuen)
Go
nd
oV
ero
Ga
?a
mel
ata
David
San Jorge dragoia erailtzen eta printzesa salbatzen (Donatelloren erliebe
honetan s�acciato teknika ikus daiteke)
24. GAIA: ERRENAZIMENDUKO ARTEA
Arkitektura, pintura eta eskulturaren artelanak osotasunean, ariketak,
bideoak eta jolasak
BLOGEAN...
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 81
DBH2ko Gizarte Zientziak 82
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 83
INFORMAZIO ITURRIAK
INFORMAZIO OROKORRA Bibliografia eta artikuluak
JUAN REDAL, Enrique: SANCHO URIARTE, Joseba (zuz.): Geografia eta Historia 2DBH. Zubia San�llana.
LE GOFF, Jaques: Los intelectuales en la edad media. Bartzelona: Gedisa. 2008.
LE GOFF, Jaques: Mercaderes y banqueros en la Edad Media. Buenos Aires: Editorial Universitaria de Buenos Aires. 1982.
SEBASTIÁN AMARILLA, José Antonio (2004): “La Edad Media (c.1000-c.1450): Configuración y primer despegue de la economía europea” — Capítulo 1 (pp. 15-66) de: COMÍN COMÍN, Francisco ; HERNÁNDEZ BENÍTEZ, Mauro ; LLOPIS AGELÁN, Enrique (2005) [eds.]: Historia económica mundial : Siglos X-XX — Barcelona : Crí�ca, 2005 — 479 pp.: il., map. — (Crí�ca Historia del Mundo Moderno)
SEGURA, Cris�na: La violencia sobre las mujeres en la Edad Media. Estado de la cues�ón. Madril: Clio&Crimen, nº5 (2008), 24 – 38. orr
Erabilitako sareko baliabide interesgarriak
artehistoria.com
historiaybiografias.com
arquivoltas.com
arqueologiaypatrimonioindustrial.com
arteinternacional.blogspot.com.es
na�onalgeographic.com.es
escuelapedia.com
historicodigital.com
nabarralde.com
EMAKUMEAREN HISTORIA
Erabilitako sareko baliabide interesgarriak palabrademujer.wordpress.com
la-caracola.es
mujeres.usal.es
thevalkyriesvigil.com (El papel de la mujer en la sociedad vikingo-escandinava)
mujeresenlahistoria.com
mujeresconciencia.com
Apunte hauetan aurkezten diren edukiak oinarrizko blogean osotzen eta zabaltzen joango dira, informazio iturrien
zerrenda ere etengabe gaurkotuz, hemen agertzen dena oinarrizko kontsultarako erabili delarik.
DBH2ko Gizarte Zientziak 84