de circadiane klok in de klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de...
TRANSCRIPT
![Page 1: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/1.jpg)
De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, het lespakket
Roelof Hut - Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen, [email protected]
Laura Kervezee – LUMC, Leiden; OnTime consortium, [email protected]
![Page 2: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/2.jpg)
De Circadiane Klok: de interne bron van dagelijkse ritmiek
vrijwel elk organisme heeft een circadiane klok
de circadiane klok coördineert fysiologie, gedrag, psychologie
![Page 3: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/3.jpg)
![Page 4: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/4.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 5: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/5.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 6: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/6.jpg)
Wat is de biologische klok?
Het is niet:
- ouder worden
- de menopause
- de midlife crisis
biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in het lichaam aanstuurt
ritme interne klok cyclus duur dag circa-diaan ~24 uur jaar circa-annueel ~365 dagen
![Page 7: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/7.jpg)
‘free-running’ sleep-wake rhythms in humans The ‘Mammoth cave’ experiment in 1938
Nathaniel Kleitman & Bruce Richardson 32 days underground to adapt to a 28h day.
![Page 8: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/8.jpg)
Vrijloop: het bewijs voor een interne circadiane klok
licht-donker
cyclus
synchronisatie
(entrainment)
continue donker
vrijloop
circadiaane ritmiek
continue donker
vrijloop
![Page 9: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/9.jpg)
Aschoff J. Circadian rhythms in man. Science. (1965); 148: 1427–1432.
Free-running rhythms in humans: Aschoff’s bunker studies
![Page 10: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/10.jpg)
receptor oscillator
entrainment
vrijloop
suprachiasmatische nucleus
(SCN)
synchronisatie en vrijloop
![Page 11: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/11.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 12: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/12.jpg)
De SCN: saggitale hersencoupe (muis) vasopressine mRNA label
Circadiane pacemaker:
suprachiasmatic nucleus (SCN)
(~20.000 neurons, bi-lateral)
![Page 13: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/13.jpg)
Iedere lichaamscel heeft een biologische klok, maar de SCN is de pacemaker die alles synchroniseerd.
![Page 14: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/14.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 15: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/15.jpg)
![Page 16: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/16.jpg)
gen transcriptie: een algemene zelf-regulerende negatieve terugkoppeling
gene Rna
PROTEIN
promotor element
-
proteine productie
![Page 17: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/17.jpg)
BMAL1::CLOCK
CRY::PER
per
cry Cry
Per
CRY
PER
ebox
ebox
De basis van circadiane ritmiek: Een transcriptie-translatie terugkoppeling
+
+
-
-
nucleus
cytoplasm
![Page 18: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/18.jpg)
per2 luciferase
original gene product replaced by fusion protein
light
‘Biologische klok-kijken’ d.m.v. luciferase reporter gen technologie
![Page 19: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/19.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 20: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/20.jpg)
De circadiane pacemaker in de suprachiasmatische kern
![Page 21: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/21.jpg)
Ignatio Provencio (University of Virginia)
Melanophoren in Xenopus reageren op lichtintensiteit
Melanopsine: een nieuwe photoreceptor in zoogdieren
![Page 22: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/22.jpg)
Melanopsine ganglioncellen in de retina: niet-beeldvormende licht respons
Hattar et al 2002, Science
Berson et al 2002, Science
Gevoelig voor blauw licht (~480nm)
![Page 23: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/23.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 24: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/24.jpg)
De SCN stuurt het autonome zenuwstelsel aan
![Page 25: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/25.jpg)
Projecties van het Melanopsine system Hattar et al. 2006
strong innervation:
Suprachiasmatic nucleus
Intergeniculate leaflet
Lateral Habenula
Olivary Pretectal Nucleus
medium innervation:
Superior colliculus
Subparaventricular zone
v.Geniculate nucleus
Perisupra optic nucleus
minor innervation:
Pre-optic area
Lateral hypothalamus
Anterior hypothalamus
dGeniculate nucleus
Ventro-lateral preoptic area
Medial amigdaloid nulceus
Bed nucleus stria terminalis
![Page 26: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/26.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 27: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/27.jpg)
ale
rth
eid
wakker slaap
slaapdruk
![Page 28: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/28.jpg)
ale
rth
eid
wakker slaap
ontwaken
inslapen
slaapdruk
circadiane klok
![Page 29: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/29.jpg)
De verstoorde slaap als risicofactor:
- vermoeidheid
- verminderde allertheid
- onbetrouwbaar geheugen van gebeurtenissen
- stemmingstoornissen
- cardio-vasculaire problemen
- veminderde immuunfunctie
- overgewicht en diabetes
- verminderd inzicht in eigen prestatie
Dr. Peter Meerlo – Slaap is nodig om te Leren
(15:45-17:00)
![Page 30: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/30.jpg)
Sterk licht verminderd slaperigheid…
Rüger et al 2006
time (h)
20 22 00 02 04 06
time (h)
08 10 12 14 16 18
sle
epin
ess
0
2
4
6
8Day time Night time
5000 lux 5000 lux
![Page 31: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/31.jpg)
…en licht bevordert de reken prestaties
Rüger et al 2006
time (h)
20 22 00 02 04 06 08
time (h)
08 10 12 14 16 18 20
nu
mb
er
of
corr
ect
ad
dito
ns
0
35
40
45
50
55 ** Day time Night time
5000 lux 5000 lux
![Page 32: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/32.jpg)
Niet alleen licht intensiteit – ook kleur van belang
Cajochen et al 2007
Moet de leerling alerter & scherper ?
Pak een blauwe schijnwerper….
![Page 33: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/33.jpg)
1) Wat is een ‘biologische klok’?
2) Waar zit de ‘biologische klok’?
3)Hoe werkt de biologische klok?
4) Hoe synchroniseert de klok aan dag/nacht?
5) Wat doet de ‘biologische klok’?
6) De ‘biologische klok’ en slaap
7) De ‘biologische klok’ in het onderwijs
![Page 34: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/34.jpg)
De biologische klok verdient een plaats in het onderwijs
Theorie: neurobiologie gentranscriptie hormoonhuishouding evolutie ecologie gedrag slaap leerlingen hebben zelf een biologische klok
![Page 35: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/35.jpg)
De biologische klok verdient een plaats in het onderwijs
Theorie: neurobiologie gentranscriptie hormoonhuishouding evolutie ecologie gedrag slaap leerlingen hebben zelf een biologische klok Prakticum: plant een bloemenklok (Linnaeus’ flower clock) activiteitspatronen van organismen
![Page 36: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/36.jpg)
Activiteitspatronen van mieren
![Page 37: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/37.jpg)
De biologische klok verdient een plaats in het onderwijs
Theorie: neurobiologie gentranscriptie hormoonhuishouding evolutie ecologie gedrag slaap leerlingen hebben zelf een biologische klok Prakticum: plant een bloemenklok activiteitspatronen van organismen meet de klok van de leerlingen
![Page 38: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/38.jpg)
15-Jan-16 38
Chronotype: vroege slapers vs. late slapers
Foto: De volkskrant
![Page 39: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/39.jpg)
15
5
00 30 00 55
9 30
0 15
01:00 09:00
Mid Sleep = 5
(on free-days)
Chronotype: wanneer slaap je?
https://goo.gl/6hFnEv
![Page 40: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/40.jpg)
chronotype
Roenneberg et al. 2007
≤0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ≥12
0
4
8
12
16 %
vroeg laat
Mid-sleep on free days (MSFsc, local time)
N>150.000
![Page 41: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/41.jpg)
Chronotype meten
![Page 42: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/42.jpg)
Chronotype hangt af van geslacht en leeftijd
Roenneberg et al., 2004
menopause
10 20 30 40 50 60 70 80 early
late
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5 C
hro
no
typ
e (M
SFsc
, tim
e ar
ou
nd
mid
nig
ht)
Age
1.5 years
mannen
vrouwen
![Page 43: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/43.jpg)
Een Profiel-werkstuk Anne Siersema & Amy Pieper
(De Nieuwe Veste – Coevorden/Hardenberg)
![Page 44: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/44.jpg)
schoolprestaties
• 742 MCTQs
• 5572 toetscijfers
• sep – nov 2013
• HAVO en VWO (alle jaren)
• 17 vakken
• 887 scholieren (Coevorden)
• 364 mannen en 377 vrouwen (N=741)
• Leeftijd: 14.09 (SD=1.65) lesuur tijd
1 8:15 – 9:00
2 9:00 – 9:45
3 10:00 – 10:45
4 10:45 – 11:30
5 11:30 – 12:15
6 12:45 – 13:30
7 13:30 – 14:15
8 14:15 – 15:00
Anne Siersma Amy Pieper
Giulia Zerbini Vincent vd Vinne
![Page 45: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/45.jpg)
avondmensen halen lagere cijfers (vooral ‘s ochtends!)
vroeg laat
laat vroeg
8:15 -
9:45
10:00 -
12:15
12:45 -
15:00
Proefwerk afnemen tussen 13:00 – 15:00 - Geen discriminatie van ‘late chronotypes’! - De prestaties van de leraar lijken beter!
![Page 46: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/46.jpg)
De ‘biologische klok’ in het onderwijs
Scholen moeten rekening houden met de biologische klok van hun leerlingen
> Bepaal het chronotype van uw leerlingen:
https://goo.gl/6hFnEv
De biologische klok hoort in het biologie onderwijs
> Les pakket komt beschikbaar!
![Page 47: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/47.jpg)
De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, het lespakket
Roelof Hut - Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen, [email protected]
Laura Kervezee – LUMC, Leiden; OnTime consortium, [email protected]
![Page 48: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/48.jpg)
- De biologische klok in de bovenbouw -
15 januari 2016 – NIBI conferentie
Laura Kervezee ([email protected])
namens STW OnTime commissie
![Page 49: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/49.jpg)
STW OnTime consortium
• Rijksuniversiteit Groningen
• Nederlands Instituut
Neurowetenschappen
• AMC (Amsterdam)
• LUMC (Leiden)
• Erasmus MC (Rotterdam)
• TU/e (Eindhoven)
![Page 50: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/50.jpg)
STW OnTime consortium
• Rijksuniversiteit Groningen
– Algoritmes voor het bepalen van
de circadiane fase
– Sociale jetlag
– Ploegendiensten
![Page 51: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/51.jpg)
STW OnTime consortium
• Nederlands Instituut
Neurowetenschappen
– Slaapproblemen
![Page 52: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/52.jpg)
STW OnTime consortium
• AMC (Amsterdam)
– Voeding
![Page 53: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/53.jpg)
STW OnTime consortium
• LUMC (Leiden)
– Farmacologie
– Metabolomics
– Slaap
![Page 54: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/54.jpg)
STW OnTime consortium
• Erasmus MC (Rotterdam)
– Veroudering
![Page 55: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/55.jpg)
STW OnTime consortium
• TU/e (Eindhoven)
– Monitoren van
persoonlijke biologische ritmes
![Page 56: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/56.jpg)
Biologische klok in het examenprogramma
Domein C: Zelforganisatie
“Een voorbeeld is de biologische klok bij de mens:
sommige klokcellen zijn overdag actief, andere
klokcellen juist ’s nachts, weer anderen pieken juist ’s
morgens. De optelsom hiervan heeft een eigenschap
die de afzonderlijke cellen niet hebben: de biologische
klok kan de daglengte en de tijd van het jaar
registreren. Het geheel is dus meer dan de som van de
delen.”
Syllabus Centraal Examen 2016 - Biologie vwo (CvE, April 2014)
![Page 57: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/57.jpg)
Biologische klok in het examenprogramma
Subdomein D3: Gedrag en Interactie
“De kandidaat kan in contexten bijvoorbeeld: [...]
factoren uit de interne omgeving beschrijven zoals:
hormonen, biologische klok,
stofwisselingsveranderingen, impulsen vanuit
hersengebieden”
Handreiking schoolexamen Biologie havo/vwo (SLO, 2012)
![Page 58: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/58.jpg)
Biologische klok in de media
![Page 59: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/59.jpg)
Biologische klok in lesmethodes
???
![Page 60: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/60.jpg)
BioKlok - Lesmateriaal
• In samenwerking met de Praktijk
• Vanaf April 2016 beschikbaar
• Doelgroep: biologielessen in de bovenbouw havo/vwo
• Achtergrond informatie, leerlingen materiaal, docentenhandleiding
![Page 61: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/61.jpg)
Doel
• Biologische klok als context voor verschillende
onderwerpen: • Gedrag en interactie
• Waarneming
• Genetica
• Zelforganisatie van het organisme
• Onderzoeksvaardigheden
• Bevorderen van systeemdenken
![Page 62: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/62.jpg)
Achtergrond informatie
![Page 63: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/63.jpg)
Organisatie niveaus
![Page 64: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/64.jpg)
Module A: ochtendmensen, avondmensen
• 1 lesuur • huiswerk voor&na
![Page 65: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/65.jpg)
Module A: Ochtendmensen, avondmensen
• Chronotype vragenlijst:
– Voorkeuren in slaap/waakgedrag verschilt
enorm onder de bevolking
• Theorie & kahoot quiz
• Opdracht: Zouden schooltijden moeten
worden aangepast aan de biologische klok
van pubers?
– Advies schrijven aan schoolbestuur
– Debat tijdens de les
– ...
vs.
![Page 66: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/66.jpg)
Module B: Extreme chronotypes
• 1 lesuur • huiswerk
![Page 67: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/67.jpg)
Module B: Extreme chronotypes
• Slaapproblemen kunnen onstaan door
verschuiving van de biologische klok
– Deel 1: vertraagd slaapfase syndroom
– Deel 2: vervroegd slaapfase syndroom
• Deel 1: Koppeling hormonen en gedrag
• Deel 2: Koppeling genetica en gedrag
![Page 68: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/68.jpg)
Module C: Praktische opdracht
• 1-3 lesuren • huiswerk
![Page 69: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/69.jpg)
Module C: Praktische opdracht
• Ontwikkelen van onderzoeksvaardigheden
– Data verzamelen en analyseren
– Verslaglegging d.m.v. presentatie, verslag, poster
• Onderzoek heeft laten zien dat sportprestaties afhangen van het tijdstip van de dag
• Leerlingen voeren bepaald testje uit op verschillende momenten van de dag
![Page 70: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/70.jpg)
Module C: Praktische opdracht
• Reactietijd
![Page 71: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/71.jpg)
Module C: Praktische opdracht
• Reactietijd
• Visueel / numeriek geheugen
• Hartslag in rust of na inspanning
• Knijpkracht
• Eigen ideeën (afhankelijk van beschikbare
materialen, zoals bloeddrukmeter)
![Page 72: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/72.jpg)
Samenvattend
• Biologische klok sluit aan bij:
– Alle aspecten van de biologie
– Beleveningswereld van leerlingen
• BioKlok lesmateriaal:
– Biologische klok als context om verband
tussen verschillende organisatieniveaus te
benadrukken
![Page 73: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/73.jpg)
• Vanaf april 2016 beschikbaar op www.praktijk.nu
• Testdocenten -> lijst (na afloop lezing of bij stand van de Praktijk
• Voor vragen / suggesties
• 14:00 - 15:15 uur: W15 Hersenen en hersenonderzoek in de klas
![Page 74: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/74.jpg)
Met dank aan...
• NIBI
• Deniz Haydar (RuG)
• Docenten van Stedelijk gymnasium
(Leiden), Bonhoeffer College (Enschede),
Praedinius Gymnasium (Groningen), Alfrink
College (Zoetermeer)
![Page 75: De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, … · 2016. 1. 19. · - de midlife crisis biologische klok is een interne oscillator die ritmische processen in](https://reader035.vdocuments.pub/reader035/viewer/2022071104/5fde427aa27a0b46d71851cd/html5/thumbnails/75.jpg)
Kahoot quiz
• Hoe zit het met jullie kennis van de
biologische klok?
• Ga naar: www.kahoot.it
• Vul Game-Pin in
• Punten voor goede antwoorden en snelheid!