De Functies van Investeringen in ‘ Kunst’

door de hertogen van Bourgondië

Brugge, Groeninge museum

19 april 2009

2

Valois Traditie

• Filips de Stoute voogd voor de zwakzinnige koning Karel VI

• Koninklijk hof staat model voor hertogen– Koninklijke Intochten– Hoforganisatie– Bibliofilie

• Jan zonder Vrees verwikkeld in rivaliteit met Armagnacs

• Context: Honderdjarige Oorlog zwak koningschap, ruimte voor de hertogen

3

De Bourgondische Dynastie in de Nederlanden

• 1384 Filips (de Stoute), jongere zoon, broer en oom van Franse koningen, hertog van Bourgondië, verwerft het gezag over het graafschap Vlaanderen als voogd van zijn gemalin gravin Margareta

• 1404/1405 opvolging in Bourgondië, Vlaanderen, Artesië door Jan zonder Vrees († 1419)

• 1404/1406 opvolging in Limburg en Brabant door Antoon van Bourgondië

• 1427/1428/1433 Filips de Goede verovert Henegouwen, Holland en Zeeland

• 1429 Filips de Goede graaf van Namen, door koop• 1430 Filips de Goede erft Brabant en Limburg• 1435 Verdere gebiedsuitbreidingen: Auxerre, Mâcon, Picardië• 1442/1451Verwerving Luxemburg

4

Stabilisatiefase 1435-1445

• Voorlopig einde aan de territoriale expansie• Samenhangend complex van vorstendommen in

de Nederlanden• Overwicht van Rijkslenen• Periode van vrede en welvaart, tot ca. 1470• Vorming van centrale bestuurs- en

gerechtsorganen• Koninklijke ambities

5

Karel de Stoute als Organisator

• Herneming expansieve oorlogen 1465• Staand leger: militaire ordonnanties• Inrichting van het hof• Gelijkvormig belastingstelsel in alle gewesten

(haardentellingen, Staten-Generaal)• Belasting van leenmannen en kerkelijke

goederen• Centraal Hooggerechtshof (Parlement) en

Rekenkamer voor de hele Nederlanden in Mechelen, 1473

• Onderhandelingen over koningstitel 1473

6

Spanning tussen vorsten en vorstendommen

• Lokale rechten en tradities• Dynastiek belang spoort vaak niet met dat

van de onderdanen• Toenemende overmacht van de vorsten

dwingt opstandige steden tot overgave• Financiële behoeften van de vorsten en

dynastieke crises bieden steden en standen kansen om hun positie te versterken: 1477

7

Artistieke investeringen

• Geringe aandacht voor architectuur: rondreizende vorsten

• Hof als modelsamenleving– Dagelijkse betaalde aanwezigheid van

tientallen edellieden uit alle vorstendommen– Strak ritueel, hiërarchie en discipline– Hertog als rolmodel– Plaats voor politieke transacties

• Opvallende vormgeving publieke rituelen

8

Kunstmarkt

• Weinig kunstenaars vast in dienst van de hertogen– Hofkapel– Jan van Eyck als uitzondering, niet exclusief– Kroniekschrijvers, tapijtherstellers– Bewaarders van boeken, juwelen

• Opdrachten aan gespecialiseerde ateliers in diverse steden

• Kunstambachten werken voor diverse opdrachtgevers

• Imitatie aan hof en door stedelijke elites

9

‘Mecenaat’

• Investeringen in ‘kunst’ < 5% uitgaven van de hertogen

• Wat is ‘kunst’? Geen begrip uit de 15de eeuw!– Votiefgaven– Uitgaven passend bij stand– Manifestatie van vorstelijke waardigheid– Competitie met andere vorsten – koninklijke ambitie– Uitstraling ideaal beeld van de dynastie– Versterking banden met de onderdanen door visuele

boodschappen– Bestendiging van het imago van de afwezige vorst

10

Kunst als vorm van communicatieVorm en functie

• Doelgroep– Bereik van medium– Deskundigheid in code

• Oogmerk van de communicatie– Imponeren, statusaffirmatie– Overtuigen van inhoud– Informatief instrument

• Prijs van het medium– Materiaalkosten, kwaliteit van uitvoering

11

Communicatieproces

boodschapzender ontvanger

opdrachtgever

primaire doel(-groep)

andere / latere gebruikers

WIJ

coderingde-

codering

12

Media voor een massapubliek

• Duurzaam• Openbaar gebouw, kerk, gevel, monument

• Efemeer• Processie, op- en intocht• Straattheater• Kleding, sieraad: materiaal, vorm en kleur• Heraldische signalen: vaandel, livrei, wapenbord• Betekenisvol gebaar• Bazuinen, trommels, orgel, koor, klokken

13

Duurzame Symbolen van het Publiek Imago van de Hertogen

• Wapenborden en beelden aan gevels, poorten• Votiefbeelden in kerken• Grafmonumenten• Portrettenserie toegeschreven aan Rogier van

der Weyden• Heraldische Borden in kerken herinneren aan de

Kapittels van de Orde van het Gulden Vlies• Stadspaleizen: investeringen door de steden zelf

14

Symbolische dialoog tussen vorst en onderdanen

• Steden vormen het decor voor de vertoning van de macht

• Vorst met hofhouding in processie met staatsie, rangorde en symbolen

• Stad ensceneert haar zelfbeeld in taferelen

• De hele bevolking is betrokken als deelnemer of toeschouwer

15

Selecte doelgroep

• Selecte groep• Hofkapel : diensten, muziek, liturgische boeken• Spreekstem, taalkeuze• Mimiek• Kostbare kleding, sieraden, cultusvoorwerpen• Kunstwerk in afgesloten ruimten: koor van kerk, klooster,

paleis, luxe-handschrift, wandtapijt• Gekopieerde geïllustreerde teksten, studieboeken

• Individu• Privé-correspondentie, -geschenk• Boek van klein formaat (gebedenboek)