de grootste kracht is aantrekkingskracht

8/8/2019 De grootste kracht is aantrekkingskracht

1/118


2/118


3/118


4/118


5/118


6/118


7/118


8/118


9/118


10/118


11/118


12/118


13/118


14/118


15/118


16/118


17/118


18/118


19/118


20/118


21/118


22/118


23/118


24/118


25/118


26/118


27/118


28/118


29/118


30/118


31/118


32/118


33/118


34/118


35/118


36/118


37/118


38/118


39/118


40/118


41/118


42/118


43/118


44/118


45/118


46/118


47/118


48/118


49/118


50/118


51/118


52/118


53/118


54/118


55/118


56/118


57/118


58/118


59/118


60/118


61/118


62/118


63/118


64/118


65/118


66/118


67/118

ruimte immers gewoon door.De konstruktie die he t dak draagt, vormt nu ee n belemmering in het

continum van de ruimte en wordt tot minimale afmetingen teruggbracht.


68/118

34 Kenneth Frarnpton , moderne architektuur,ee n kritische geschiedenis, blz 369

35 Van Duin, Engel, Ontwerpfr agmenten, blz165

Herman HertzbergerVerzekeringskantoor Centraal Beheer, Apeldoorn, 1974

De architektuur van Herman Hertzberger (geb . 1932) valt veelal tekarakteriseren met he t door zijn leermeeste r Aldo van Eyck ontwikkeldebegrip "labyrintische helderheid" . Het vormde "een reaktie op deuniformiteit en de verschraling van het naoorlogse functionalisme"'"', datin zijn pogingen de architektuur te standaardiseren en te rationaliseren, erniet in slaagde aan individuele waarden als spontaniteit, diversiteit en

identiteit vorm te geven .Hertzberger stelde zich tot taak gebouwen te ontwerpen die ee n

individuele interpretatie van ee n collectief patroon tot uitdrukking brach-ten. Hij baseerde de indeling van zijn gebouwen op de kleinst mogelijkesociale eenheid. Op deze manier hoopte hij ee n "herbergzamearchitektuur" te scheppen waarin "de eigen creativiteit van de specifiekegebruiker wordt geprikkeld en deze zich kan ontplooien ."35

Centraal Beheer is zowel ruimtelijk als konstruktief gezien, ee ncomplexe struktuur waarvan de plattegrond alleen op het eerste gezichtee n eenvoudige aaneenschakeling van gelijkvormige eenheden lijkt. Bijnadere bestudering blijkt die eenheid echter niet zondermeer uit hetgrotere geheel te herleiden .

De balkonachtige eenheden waaruit Centraal Beheer is opgebouwd,worden op ee n met he t Robiehouse vergelijkbare manier niet aan deranden maar meer naar het midden toe gedragen waardoor ze zich min ofmeer als zwevende eilandjes binnen het totale gebouw manifesteren .Hertzberger maakt zo ee n ruimte (omschreven als polyvalent) die

tegelijkertijd open en besloten is : Een aparte werkeenheid biedtgeborgenheid binnen zijn eigen omtrek terwijl de vrij zwevende,overstekende hoeken ervan met de direkt ernaast gesitueerde balkons eenandere eenhe id vormen die meer voorziet in collectieve behoeftes.

67


69/118

68

8283

d begane grondPlattegron vierde verdiepingPlattegrond


70/118

69


71/118

70

84,85 Centraal Beheer In aanbouw, de oversteken-de vloervelden86 De werkplekken zweven vrij In de ruimte87 De werkplekmodule

88 Het schakelen van de module89 Doorsnede (gedeeltelIJIk)


72/118

71


73/118

P2

P3

90 AXOIIometrle bouwmassa91 De open en tegelijkertijd gesloten st ruktu ur

72

Het openbreken van het klassieke volumeMaterile opzet en architektonische ruimte


74/118

In het ontbinden van de gesloten, gecentraliseerde kompositie van ge-ometrische volumes en de overgang naar ee n uit lineaire en schijfvormigeelementen samengesteld bouwwerk is er, vanuit de behoefte aan ee ndoorgaande ruimte in veel gevallen sprake van het "dematerialiseren" vankonstrukties . Het materiaal wordt gezien als ee n belemmering van decontinuiteit van de ruimte, door ee n minimale dimensionering van nietaan de randen gepositioneerde dragers kan deze belemmeringtot ee n mi-

nimum worden beperkt.

73


75/118

92 Crypte Colonfa GeII, voorpor taa l93 Gewe1fkonstruklies In het

voorportaal94 Exterieur. Foto's Hans KriiIe

74

Dragende e n gedragen bouwelementen


76/118

Antoni GauwKerk van de Colonia Gell, Santa Coloma de Cervell6, 1914

Weinig architekten hebben zich zo ondubbelzinnig uitgesproken overde betekenis van konstruktieve aspecten voor hun werk als de Catalaansearchitekt Antoni Gaudi 0852-1926). Zijn belangstell ing voor de modernewetenschappen, in het bijzonder de toegepaste mechanica, stelde hem in

staat ee n belangrijk hoofdstuk toe te voegen aan de konstruktieveontwikkeling van de bouw.Gauw was ee n tijdgenoot van Horta en Berlage met wie hij niet alleen de

invloed van Viollet-Ie-Duc gemeen had, maar ook de drang tot hetontwikkelen van ee n nieuwe, zich op regionale kenmerken baserende,architektuurstijl. In het geval van Gaudi werden deze regionalekenmerken gevormd door een aantal Catalaanse bouwtradities waarvanmet name de traditionele baksteenconstrukties ee n grote invloed op zijnwerk zouden gaan uitoefenen. Deze bouwvorm waarin he t gewelf ee nbijzondere plaats innam, verklaart waarschijnlijk Gaudi's bijzonderebelangstelling voor de Gotiek.

Gauw nam de Gotische bouwprincipes echter niet zonder meer over.Zo vond hij bijvoorbeeld het gebruik van luchtbogen die hij als krukkenomschreef, niet meer te veran twoorden gezien de ontwikkelingen die zichinmiddels op het vlak van de mechanica hadden voorgedaan. Deontdekking van de mogelijkheden van zijn vermaarde draadmodel datook bij he t ontwerp van de kerk van de Colonia Gell werd gebruikt, stelde

hem in staat aan te tonen dat luchtbogen achterwege gelaten konden worden."Het draadmodel... is ee n ruimtelijke weergave van de draagstructuur

van de kerk. .... Het model bestaat uit ee n netwerk van draden dat aa n ee nplafond gehangen is en door gewicht es (zakjes met geweerhagel die he tgewicht van de konstruktie representeren) in ee n bepaalde stabiele vormwordt getrokken . Dat wil zeggen da t op alle draden door de gewicht eseen trekkracht uitgeoefend wordt. De gaten tussen de draden zijnopgevuld met vellen papier of repen doek op plaatsen die corresponderenmet muren, daken en dergelijke. De foto's van he t model laten de totale

7S


77/118

76

95 Rekonsttuktlevan het draadmodeivoorde kerk Colonla GelL Foto ~ Bak'}6,97 Draadmodel en schets gemaakt op e enfoto van het draadmodel

vorm van de kerk zien maar da n wel op zijn ko p . De reden van dezeomkering is dat de krachten die in het model optreden omgekeerd zijn tenopzichte van die in de gebouwde crypte . Omdat in de stenen crypte haastalleen drukkrachten op kunnen treden, kan de draagstruktuur van decrypte in het model door op trek belaste draden wordenweergegeven .... De draden stellen delen van de draagstructuur voor zoals


78/118

36 Gaudi groep, Gaudl, ra tionalist met perfectemateriaalbeheers ing, blz 16337 Jan Mo lema, Anton i Gaud i, een weg tot

oorspronke lijkhe id, blz 3

g g g

kolommen, bogen, ribben en ook wanden in zoverre lijnen in hu n vlaksamenvallen met draden . De gewicht es stellen de plaats en de groottevoor va n de geschatte belastingen, voornamelijk eigen gewicht 36

Op basis van dit hangmodel dat in feite volledig gebaseerd was op deomkeerbaarheid va n trek- en drukkrachten,( die he t mogelijk maakte omde meest optimale vorm voor ee n gemetselde boogkonstruktie te vindendoor simpelweg ee n draad tussen twee punten op te hangen), werdvervolgens het gebouw verder ontworpen . Materiaal was alleen daar

aanwezig waar het (konstruktief gezien) functioneel was, dit wil zeggendat he t in alle gevallen tegelijk met eventuele andere functies(klimaatscheiden, ruimtescheiden) altijd ee n bijdrage leverde aan hetovereind houden van het gebouw . Zo wordt de ruimtelijke opzet van dekerk vrijwel geheel door de draagstruktuur of meer in he t bijzonder demechanica bepaald.

De bouw van de kerk van de Colonia Gell werd in 1914 bij het beg invan de eerste wereldoorlog, stilgelegd . Op dat moment was alleen decrypte (onderaardse kapel) en de vloer van de kerk voltooid . Deze crypteis in he t werk van Gaudl ee n zeer duidelijk voorbeeld van de materilekonsekwenties van het gebruik van het hangmodel en de hiermeesamenhangende verandering in de betekenis van de geometrie van eenhoger doel dat nagestreefd dient te worden naar ee n hulpmiddel bij hetontwerpen .

In de crypte is het gebruik van de geometrie geheel afgestemd op dedoor de mechanica bepaalde struktuur . De plattegrond is opgebouwd uit

vormen die voortkomen uit kegelsnedes zoals de cirkel en de ellips. In afbeelding 101 is te zien ho e deze vormen aansluiten op de vanuit hetdraadmodel op het platte vlak geprojecteerde patronen.

Het hangmodel voorzag in ee n struktuur die niet alleen de vorm van he tgebouw bepaalde maar die het oo k mogelijk maakte de dragende en descheidende functies van het materiaal in n integrale struktuur tekombineren . Gaudl hechtte ee n buitengewoon groot belang aan he t nietmaken van d it ondersche id : "Voor Gaudl was he t volstrekt duidelijk dat inee n bouwwerk ieder deel draagt n gedragen wordt en dat dtuitgangspunt bij het ontwerpen dient te zijn"37 In 1915 schreef hij: "De

77


79/118

0

& Q

Ql 0 ' "Q

Q

78

~

0.~ ~

\,

-,

.

\!J

;

i 0

0 9}r ~9-----:. . IJ

; '


80/118

98 plattegrond en doorsnede crypte99 Dwandoorsnededraadmodel100 Interieur crypte. Foto Hans Krse101 KettlngmodeL Dit model geeft bij

benaderinll dezelfde WOrm al s het draadmodelZichtbaar Is he t patroon da t door de

kettlnptruktuur o p het platte vlakgeprojecteerd wordt

79


81/118

102 Interieur crypte. Foto Hans Krse103 Detailopname draadmodel

80


82/118

104 De Sagrada FamIlIa. Foto Peter Ba k

81


83/118

,

.,

'1.~..I1"'..... 1 ~ ;> - ~ ' ~ -- - ;"

,.:

lOS Detailopname Sagrada Familla. FotoPe te r Ba k

82

laatste tijd onderscheidt men met duidelijk gebrek aan stiptheid dragendeen gedragen elementen.. .. Deze deling veroorzaakt de onvolmaaktetoestand, die ontstaat uit de breuk in de samenhang bij de overgang van hetals drager geziene element naar het gedragen element. Bij openingenwordt een of ander ornament geplaatst bij de overgang van de posten naarde (boven)dorpel om de aandacht af te leiden van he t slecht opgeloste


84/118

38 C. MartinelI, Conversaciones con Gaudl, blz54-5539 Ja n Molerna, Antoni G a u d ~een weg totoorspronkelijkheid , blz 4

40 Ja n Molerna, Ir . J. Duiker, blz 9

punt. Een fout in de architektuuropvatting wordt met een voor he t oogaangenaam ornament bedekt; men verplaatst zodoende het probleem vanhet structurele naar het decoratieve terrein . "38Gaudi's werk is "n langpleidooi voor ee n synthetiserende stoffelijke structuur, integraal en nietgedifferentieerd naar functie . Nooit is ee n dragend element als ee n kolomalln maar dragend. Een skelet is ... niet een verzameling staafjes die, mettouwtjes of lijm in de uiteinden verbonden, tot ee n min of meer stabielgeheel wordt en waartussen scheidingen en afwerkingen hun separatefuncties vervullen . Een skelet is, als in ee n levend wezen, ee n integraal enintegrerend deel van ee n geheel waarvan niets weggelaten kan worden ."39

Johannes DuikerSanatorium Zonnestraal, Hilversum, 1932

"De 8 zegt : het is niet uitgesloten schoon te bouwen, maar het ware betervoorhands lelijk te bouwen en doelmatig, dan paradearchitectuur op te

trekken voor slechte plattegronden . De 8 werkt meer voor eenbouwWETENSCHAP dan voor ee n bouwKUNST. Deze in 1927 ook doorDuiker onderschreven verklaringen van acht functionalistische architek-ten , laten weinig aan duidelijkheid te wensen over. Ze zijn kenmerkendvoor de architektuur van het Nieuwe Bouwen (ook wel omschreven alsFunctionalisme of de Nieuwe Zakelijkheid) die in de jaren na de eerstewereldoorlog in toenemende mate de bouwproduktie gaat bepalen.

In het Sanatorium Zonnestraal, ee n nazorgkolonie voortuberculosepatinten, die tussen 1920 en 1932 verrijst aan de rand van Hil-versum, wordt duidelijk wat de konsekwenties zijn van dezeuitgangspunten. Uit de gebouwen spreekt duidelijk Duikers behoefte aanhygine, frisse lucht en eenvoud. en zijn afkeer van om het even welkeesthetische uiting . "Jan Duiker was in de eerste plaats ee n sociaal voelendmens, die zijn bouwkundig talent inzette voor ee n betere en vooralgezondere wereld."o4O Zijn streven naar rationalisering, vereenvoudigingen economie kan dan ook voor ee n belangrijk deel verklaard worden doorzijn betrokkenheid bij "he n die zich op de onderste treden van demaatschappelijke ladder bevinden". Het verklaart bovendien zijn grote

83


85/118

84

10 6 LuchtfOto Sanatorium Zonnestraal107 Licht, lucht en ruimte, interieur van he tgrote trappehuIs108,lQ9Verjongende balk onde r dakoverstek.EIJr.e gelegenheid wordt aangegrepen ommateriaal te besparen en meer Heht te latentoetreden. He t resultaat Is eenop haast Gotlsche

wijZIe afleesbare krachtsdoorstromIng

betrokkenheid bij de ontwikkelingen van nieuwe konstruktietechniekenen zijn pioniersrol in de toepassing ervan.

Het gebruik van staal en beton in het Sanatorium lijkt voornamelijkingegeven door de mogelijkheden die deze materialen bieden op he tgebied van standaardisering en economisch gebruik. In de helekonstruktie is dit streven naar een zo economisch mogelijk manier van

bouwen t t h t it t d g d d h t gebouw ee n haast


86/118

bouwen tot het uiterste doorgevoerd waardoor het gebouw van ee n haastonwaarschijnlijke lichtheid is.

In het aan het Dom-Ino principe van Le Corbusier verwante betonskeletis iedere mogelijkheid om materiaal uit te sparen met beide handenaangegrepen . Vloeren zijn hier en daar slechts acht centimeter dik enhebben veelal een overstek (dat zoveel mogelijk verjongend isuitgevoerd) zodat momentenreduktie optreedt

Niet in alle gevallen echter is het de materiaalbesparing die de doorslaggeeft. In de keuze voor de overspanningsrichting (atb 117) in beide paviljoens lijkt de mogelijkheid he t gebouw flexibel te gebruiken, de verklaringvoor de overspanning van negen meter waar in beginsel met drie zoukunnen zijn volstaan. Ook de hoek waaronder de paviljoens ten opzichtevan het hoofdgebouw zijn geplaatst, is niet ingegeven door zo eenvoudigmogelijke aansluitkondities. In tal van opzichten blijkt dat Duikerdergelijke voor de materialisering problematische aspecten in he t geheelniet uit de weg ging. Hij was zich dan ook voldoende bewust van het feitdat "door natuurkunde en techniek gedomineerde systemen van zichzelf

eenvoudig noch mooi zijn ..De open hoeken bijvoorbeeld, die alleenDuiker door zijn onnavolgbare overstekken (o.a.atb 118) wist te makenen die zijn gebouwen zo'n onbegrijpelijke lichtheid en vrijheid geven,komen niet eenvoudig voort uit consequente toepassing van modernetechniek. Het is zijn hoogst persoonlijke en eigenzinnige keuze uit de vele"logische" mogelijkheden die de techniek te bieden heeft en deongekende nauwgezetheid, waarmee deze middelen toegepast worden,die het voor Duiker zo karakteristieke en potische architectuurbeeldo p l e v e r e n " ~ l

In het ontwerp voor Zonnestraal spreekt de uitgesproken functionelebenadering van de ontwerpers in alle gebouwfacetten. Met he t oog opdoelmatigheid en helderheid is er zowel in de programmatische als in dekonstruktieve opze t van he t gebouw sprake van een indeling naar functie:De grote hoeveelheid uiteenlopende programma-onderdelen is naarsamenhang ingedeeld in afdelingen. Het hoofdgebouw bevat de

41 Herman Hertzberger, Inleiding in: Ja n algemene voorzieningen, de patinten zijn in aparte paviljoensMolerna, Ir . J . Duiker, blz6 ondergebracht. In de plattegrond van deze paviljoens is ieder

85


87/118

A IJ 06

110 PlatDoorsnedes Meulen Pav11 tegrond Henri te r

Meulenpaviljoen en aevelaan:dc:ht H ~

86

noordoost gevel zuidoost gevel


88/118

I I -T 1 1 m=

L - J O - . . . J I - - - - f - - + - ~ yf _ _ - poil

- 5.90m - ~

~ -

IT8 " b='\ Q b;>, 6='> ~

2.95m

drsn a drsn d

drsn b drsn e

- a.10m -

2 .60rn

peil

drsn C noordwest gevel

87


89/118

L

88


90/118

112 De gevels bewegen zich vrijelijk tussenhe t konstruktIesIrelet; detailopname van hetverspringende da k bi j de admlnlstratleafde-IIng, Zichtbaar Is ook de omwille va n lichttoe-terdIng afgeschuinde balk

113 Zuidzijde Dresselhuys Paviljoen114 De uItkragende balken vragen om ee nbijzondere detaillering va n de gevel115 Open hoek In he t Dresselhuys Paviljoen(huidige staat)11 6 He t konstndnleslrelet van het Dressel-huys Paviljoen117 AxonometrIe konstruktieskelet me tgoed zichtbaar de negen meter overspannendelangsbalkenTekeningen uit: Dullrergroep,J, DuIker, bouw-kundig Ingenieur,Foto's fotografische dienst bouwkunde

89


91/118

90

118 Dulkers Openluchuchool (Amsterdam

1930)

programmaonderdeel op zijn beur t ondergebracht in ee n aparte zone.Een zelfde soort indeling is terug te vinden in de konstruktieve opzet.

Steeds is er "een duidelijke scheiding aanwezig tussen de draagconstructies enerzijds en de ruimtescheidingen en gevels a n d e r z i j d s " ~ 2 ,ee nonderscheid da t ook in de vormgeving zoveel mogelijk wordt benadrukt.De draagconstructie bestaat uit gewapend beton, de invulling uit staal, glas

en prefab panelen.De

stalen kozijnen zijn donk er gekleurd waardoor zesterk afsteken ten opzichte van he t witgeverfde beton en ook he t verschil


92/118

42 Duiker groep, J. Duiker,bouwkundig inge-nieur, blz 10143 Zie: Tafuri, Dal Co, Modem architecture, blz

130

sterk afsteken ten opzichte van he t witgeverfde beton en ook he t verschilin dimensie van het slanke staal en de brede betonbanden wordt duidelijkgeaccentueerd.

Deze strikte scheiding komt in het geval van Duiker niet alleen voort uitee n technische esthetiek. Voor hem belichaamde he t betonskelet ee nblijvende, niet aanpasbare struktuur waartussen gevels enruimtescheidingen zich vrijelijk bewogen en die er dus even vrijelijk ookuitgehaald konden worden in he t geval van veranderendegebruiksomstandigheden . Deze manier van ontwerpen leverde nietzelden aansluitingen op die Gauw zouden hebben doen gruwen (afb 112),maar die evenzogoed onlosmakelijk met de charme van Duikerverbonden zijn.

Ludwig Mies van der RoheSeagram Building, New York, 1958

Het Seagram building, ee n negenendertig verdiepingen hoogkantoorgebouw aan Park Avenue in Manhattan, lijkt de perfecteapotheose van Mies van der Rohe's devies "less is more". Deze uitspraaksymptomatisch voor zijn buitengewoon dubbelzinnige houding tenaanzien van de ontwikkelingen in de moderne architektuur, illustreerdeals geen andere zijn verlangen naar zuiverheid en verfijning in dearchitektuur: "The maximum of defenition -the maximum clarity- is inreduction," zo stelde hij in 1923.

Omtrent Mies' b eweegredenen bestaat veel onduidelijkheid. ManfredoTafuri beschrijft hem als "caught up in a destiny that was not h i s " ~ 3 ,hetgeenwellicht een verklaring vormt voor de haast onverschillige gelatenheidwaarmee hij de technologie accepteerde als de culturele uiting van demoderne mens die in geen enkel bouwwerk van betekenisverontachtzaamd zou kunnen worden. Mies' opvatting over bouwen wasechter op de eerste plaats esthetisch, op zuiverheid en absoluteschoonheid gericht. De verklaring hiervoor lijkt te schuilen in zijn

opleiding waarin klassisistische tendensen de boventoon hadden

91


93/118

92

.

.


94/118

119 Het Seagram Bulldlng.De klassieke driedeling In basis , middenstuk en belndlginglsduidelijk waarneembaar120 Zicht langs de gevel121 plattqvond

IX

N

C

de grootste kracht is aantrekkingskracht

Documents