1

Historischonderzoek:zelfstandigheidbinnenjenaplanconceptDehoogstewaardenPeterPetersenwildeeenopvoedingsgemeenschapcreëren,waarinenwaardooreenmenszijnindividualiteittoteenpersoonlijkheidkanvoltooien.VoorPetersenvertoonteen‘gemeenschap’inhaarinnerlijkestructuureenvrijedynamiek.“Dedoorhaaromvatte,afzonderlijkemensennemeninvollevrijheidterwillevaneengeestelijkewaardehunplaatsinhaarin,ofonderschikkenzichaaneengeestelijkeidee”(Petersen1927).“Want,”zostelthijverder,“Vanniemandwordtmeerverlangd,dandathijbinnenhetbestekvanzijnindividualiteitdebijzondereaardvanzijnpersoonlijklevenonvervalstenzuiveropenbaartenhetevenwichtvanzijnvermogensbereikt.”Petersenmaakteenwezenlijkonderscheidtussenopvoedenenopvoeding,tussenindividuwordenenpersoonworden.Voorhemis‘Bildung’eenfunctievanhetleven,dieindividualiteitbewerkten‘Erziehung’eenfunctievandegeest,diepersoonlijkheid(zelfbewustzijn,vrijheid,creativiteitenbesefvanabsolutewaarden)bewerkt.Hijgafdusaan‘Bildung’eenanderebetekenis,danindeDuitsetraditiegangbaarwas.VoorPetersenwasjenaplaneenantropologischeschool.Datbetekentdatdeschooleenbepaaldekinderantropologiealsgrondslagheeft.Daarbijwordtuitgegaanvandebasisbehoeftenvandekinderen,diedeopvoederinhetgezinendeschoolmoetkennen.Indekernzijnhetblijvende,basalebehoeftenvanmensen,waarvandeverschijningsvormmetdetijdwisselen,evenalsdeaccenten.Destijdswerdinhettraditioneleonderwijsaandezebasisbehoeftengeenaandachtbesteed.Totdebasisbehoeften(grondkrachten)wordengerekend:1.Debewegingsdrang2.Dedrangtotzelfstandigbezigzijn3.Desocialebehoefteofdebehoefteaananderekinderen4.Debehoefteaanduidelijke–enconsequenteleiding.EchtgenotevanPeterPetersen,ElsePetersen,poneerdedestelling,datdedrangtotzelfstandigbezigzijnendedrangtotwerkzaamheidonafscheidelijkzijn.Dedrangtotspeleniseensubcategorievandedrangtotzelfstandigbezigzijn.ElsePetersenrekentspelentotnietdoelgerichtbezigzijn.Bijzelfstandigbezigzijn,heeftzijmetname‘hetwerken’voorogen.Hierbijwordtuitgegaanvangroepswerkenindividueelwerk,alswaardevollevormvanzelfopvoeding,geenfrontaalonderwijsdus.Dedrangtotzelfstandigbezigzijn,isnauwverbondenmetdedrangnaaranderekinderen.Demeestnatuurlijkepedagogischesituatievoorhetkindisdiesituatie,waarinvoorbeidekrachtenvoldoendespeelruimteis.Petersenbereikteditmet‘Gruppenarbeit’:hetzelfstandigwerkenmetwederzijdsehulponderleidingvandeleraar.Inhetjenaplanconceptgaathetuiteindelijkomdezelfverantwoordelijkezelfbepalingvankinderen.Hierbijissprakevaneensterkemateaanzelfregulering.Onderwijs-ennatuurpedagoogKeesBoth(1997)spreektvanhetcreërenvanzelfverantwoordelijkleren,zoalsblokperiodenenwereldoriëntatie,waarinkinderenzelfkunnenexperimenterenmetverschillendewerkstijlen.IndiezinisBothwatbescheidenerinzijnbenaderingvanzelfverantwoordelijkleren.

2

Indejenaplanbasisprincipes(1989)wordtgestelddat:Teneersteiselkmensuniek,zoisermaaréén.Daaromheeftiederkindenelkevolwasseneeenonvervangbarewaarde.Ententweede:elkemensheefthetrechteeneigenidentiteitteontwikkelen,diezoveelmogelijkgekenmerktwordtdoorzelfstandigheid,kritischbewustzijn,creativiteitengerichtheidopsocialerechtvaardigheid.Bothgaatvoor‘devormingvankinderentotverantwoordelijkeenzelfstandigepersonen’.Kinderenwordentotlerenuitgedaagd,doordatstamgroepleiderszogenaamdepedagogischesituatiescreëren:Eenpedagogischesituatieisdan:eenvanleventintelendegroepkinderenofjeugdigenrondeengroepsleider.Dezegroepzitmetallerleivragen.Doordegroepsleiderisdezegroepmeteenpedagogischebedoelingzodaniggeladen,datelklidvandegroepgedwongen(geprikkeld,gedreven)wordtomalstotalepersoontehandelen,actieftezijn.VolgensPetersenmoetenweappellerenaanhetzelf’,heteigenwezenmoetuitgedaagdworden.Ditkanbetrekkinghebbenophetindividu,dehelegroepofzelfsdeheleschoolgemeenschap.Hijzegt:“Hetheeftgeenenkelepedagogischewaardediespanningenopcommando,opdeeenofanderemaniervanbuitenafbinnendesituatietehalen,ombevelentelatenopvolgenenallerleidingentelatendoen.Opzo’nmaniervolgternooiteenovername,zoalswijverlangen,deenigediewealspedagogischbeschouwen”.Bijovernamevoeljejealskinduitgedaagdvragentestellen,opzoektegaan,teleren.Jewilthetzelf,jevoelteeninnerlijkenoodzaak,jegaaterhelemaalvoor.IndividueleontwikkelingIndetijdvanPetersenissprakevanhetvrijelerentotaanhetvierdeleerjaar.Dekinderenbepaalden-welgebondenaantafelgroepengroepsgemeenschap-zelfdeinhoud.Laterkomenermeercursussenbij.IndebelevingvanPetersenkrijgenkinderendaarmeerbehoefteaan.Hijstelt,datindieperiodespecifiekeaanlegnaarvorenkomtenmeerinstructienodigis.Erwordtindividueelofinkleinegroepengeleerd.Hetuitgangspuntvanalleonderwijswerkzaamhedenvormthetnatuurlijkeleren,devrijeverwervingvanvorming.Hetkunstmatigelerenofhetlerendoormiddelvanopgavenwildehijzoveelmogelijkbannen,tenzijhetaansluitbijhetnatuurlijkeleren.NadrukkelijksteltPetersendatiederedwangtothetgelijkopvorderenvandekinderenmoetwordenvoorkomen.Hetdoen,dezelfwerkzaamheidgaanvoorhetnadenken.Ideaaldaarvoorzijndiewerkmiddelenvoorhetindividueelvorderen,dievanuitzichzelftotverdergaanstimuleren,aansporentotnieuwzelfstandigleren.Petersenhanteertvoordeleerstofdeindeling:•Basisstof•Onderwijsleven(wereldvansituatiesdieproblemenbevattenenkinderenenjongerenopnatuurlijkewijzestimulerentotleren)Devraag,vragenBijdevraagvanhetkindofvandekinderenprobeertdestamgroepleiderineersteinstantietevolgen;hierbijwordtwerkelijkernstgemaaktvandezelfwerkzaamheidvandekinderen.

3

Hetoptredenvandestamgroepleiderisaltijdingebedinhetfunctioneleennietinhetautoritaire.Hetgesprekheefteenkrachtigefunctieindezelfvormingvankinderen.Omaandepedagogischedoelentewerken,wordenstamgroepeningericht.DestamgroepJenaplanendestamgroepzijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Destamgroepisdaarbijeensocialevorm,dieonderleidingvaneenstamgroepleidervolgensplangestaltekrijgt.Indestamgroepzittenbewustkinderenvanverschillendeleeftijdenenmetverschillendebegaafdheden.Hetlerenvanenmetelkaarkrijgthierdoordesterksteimpuls.Destamgroepisslechtshetmiddel,geendoelopzich.Vanbetekenisdaarbijisdevrijedynamiekvandeinnerlijkestructuurvandestamgroep.Dekinderenindestamgroepwordendoordestamgroepleideringeenenkelopzichtgedwongengezamenlijkvooruittegaan,zijwerkenvrij,zelfwerkzaamenverregaandzelfstandig.Kinderenhebbenveelbewegingsvrijheidenwordenenkeldoordezogenaamdewetvandegroepbegrensd;inhetlokaalmagalleendatgenegebeuren,watallengezamenlijkwillenenwathetsamenlevenenhetwerkeninhetlokaalinorde,fatsoenenschoonheidwaarborgtvoorallen.Dezewetgeldtookvoordestamgroepleider.Feitelijkgaathetomordeningenaantebrengenalshoogsterichtlijnenvoorhetsamenleven.Tafelgroepenwordengevormdopgrondvanpedagogischecriteria.Kinderenkunnenzelfdetafelgroepenvormenopbasisvan:-vriendschappen-persoonlijkesympathie-gemeenschappelijkeinteresseHetkanookzijndatdestamgroepleiderkinderenheeftgegroepeerdvanwegehetgemeenschappelijkevanhunwerk.Vanbelangisde‘innerlijkeinstemming’.Kinderenkunnenbinnendetafelgroepdehulpfunctieuitoefenen.Vangrootbelangzijndezogenaamdepeetschappen,diedestamgroepleiderindestamgroepkanlatenvormen.Ouderekinderen,diezichvooreenanderkindinteresserenenbesluitenhemofhaarinhetkomendeschooljaartehelpenzijnplaatstevindeninhetschoolleven,mochtdatvoordebetrokkenetemoeilijkzouworden.StamgroepleiderDestamgroepleidergeeftvormaandebegeleidinginhetonderwijs.Diebegeleidingmoetopechtezelfstandigheidenzelfverantwoordelijkheidvanhetkindgerichtzijn.Pedagogischtactendedaardoorbepaaldedidactischekunststaanindienstvandeontwikkelingvandeindividualiteitenvandestamgroepleiderenvanhetkind.Ineenstamgroepisdanooksprakevaneendiversiteitaanbetrekkingen.Vertrouwenontwikkeleninhetkind∕dekinderenvormtdebasis.Petersenheefteenaantalgrondregelsgeformuleerd(1937),diegroepsleiderskunnenondersteunenomkinderentebegeleidenbijhetvrijkunnenbewegen,vrijkunnenwerkenenzichvrijvoelen:1.Neemzelfderegelstenaanzienvansamenlevenensamenwerkeninacht.2.Weesrustig,consequent,gedecideerdenduidelijk.Nietdoenalsof.Weetwatjewilt.3.Hebvertrouweninjezelf,weesdegenediejebent.

4

4.Zorgervoordatjealtijdoverzichthebtoverhetgeheel.Bijvoorbeeld,eengroepsleidergaatpasrondlopenalsiedereenaanhetwerkis.5.Laatkinderenzichnooitachterietsverschuilen,bijvoorbeeld,alskinderenbeloofdhebbenomditofdattedoen,meetebrengenoftevertellen.Staeropdathetookgebeurt.6.Realiseerjedat‘verval’vaneenstamgroepbegintmetkleinigheden.Schenkdaarbetekenisaan.7.Geefzelfhetvoorbeeld.Doevoor.Gebruiknon-verbaletekens.Bijcorrectie,ganaarhetkindtoe.8.Voerechte‘vormendegesprekken’.Gesprekspartnersmoetenwetenwaarhetomgaat,eventuelefeitenkennenennietzomaarwatbeweren.Neemeenstandpuntin,maarweesdaarinniethalsstarrig.Gavoordedialoog.9.Leeromertezijnvoorkinderen,jevolovergavetewijdenaanhetogenblikdiedekinderentengoedemoetkomenenhoudtegelijkertijdiedereenindegaten.10.Ganaarkinderentoeenlaathennietnaarjoutoekomen.11.ProbeersteedsderelatieteleggenmethetWIJvandegroep,opdaternietsgebeurtomalleenmaardegroepsleidereenpleziertedoen.Dewerkruimte(schoolwoonkamer)Kinderenhoudenzich,volgensPetersen,graagbezigmetdeinrichtingvanhunlokaal.Herinrichtingenwordendanookdoorkinderenuitgevoerd.Stelregelis,datkinderennooithetlokaalverlatenzonderhetzelf,zogoedalszekunnen,opteruimenenhetschooneningoedeordeachtertelaten.Kinderenbewegenzichvrijinhetlokaalvandeschool.Elkkindlooptvrijinenuitenverantwoordtzijnvrijheidtegenoverdegroep.VoorPetersenvormtbewegingeenwezenlijkonderdeelvanzijnaanpak.Erzijngeenvasteplaatsenvoorkinderen.Plaatsenwordeningenomennaargelanghetgroepswerk.VoordeinrichtingvandeschoolwoonkamerpleittePetersenvoormakkelijkverplaatsbarestoelenentafels,opdatkinderendezeopdevoorhengewensteplekkunnenneerzetten.Hijstimuleerdegroepentevormenvandrieofvierkinderen.Vasteplaatsenwarenuitdenboze.Kinderenkondenvrijkiezen.Hierdoorkregenkinderen,inzijnoptiek,warebewegingsvrijheid.Indievrijheidopenbarenzichdewezenskenmerkenvankinderen.Indewerkruimtevindenvoornamelijkdeviersocialebasisactiviteitenplaats:gesprek,spel,werkenviering.Hezijnvormenvannatuurlijkleren,diealvoordeschooltijdbepalendzijnentijdensdeschooltijdverderontwikkeldkunnenworden.GesprekDestamgroepleidertreedtveelalopalsgespreksleider,maarlaatkinderenweloefenenomdezerolopzichtelerennemen.Hijdientzijnvragenintepassenindesamenhangvangedachten,dieviadekinderennaarbovenkomen.Hijvolgtdeweg,diedekinderenhebbengekozen.Zomaakthijernstmetdeerkenningvandezelfwerkzaamheidvankinderen.WintersenVelthausz(2014)sprekenoverdebegeleidenderolvandestamgroepleiderintermenvanLSD(luisteren,samenvattenendoorvragen).

5

HetwerkenZodrahetkindde‘elementairegrammatica’beheerst,maghetvrijwerkenenheefthetkind(alshetzichdefundamentelekennisenvaardighedenheefteigengemaakt)vrijtoegangtotmateriaal,gereedschappenendergelijke.Demetafoor‘hetgereedschapbenuttenomdeakkertebewerken’,wordtinditkaderveelgebruikt.Ookdeonderlingeverwevenheidtussencursussenenwereldoriëntatiekaninditkadergenoemdworden.Devormgroepenwerkwordthierbijmetnameingezet.Inzogenaamdeblokperiodenvindthetwerkenplaats.Hetzijnlangeaaneengeslotentijdsperiodenvanhonderdminuten.Hetstrevenisdekinderendebesteleermethodenaantelerenvoorhetwerkeninhuneentje,ingroepjesofindegrotegroep.Vooruitleg(instructie)kanhetkindnaardestamgroepleiderofeenmedeleerling.Ookkandestamgroepleider,dievanallekinderenhetindividuelevorderenindegatenhoudtenzorgvuldigopdevoetvolgt,eenogenblikkiezendathijgeschiktachtomopeigeninitiatiefhetkindteonderrichten.Bijdevormgevingvandebasisprincipesisdecentralevraagvoorhetwerkenalsvolgtgeformuleerd:hoedragenactiviteitentijdensdeblokperiodenbijaan‘zelfverantwoordelijkwerken’?Stamgroepleiderswordenaandehandvandezevraaguitgedaagdzichtebuigenoverditbelangrijkeprincipe.

KeuzecursussenErwordtdusindividueelofinkleinegroepjesgeleerd;inverschillende,aandeleeftijdenaangepaste,vormenvangroepsonderwijs.Datwilzeggen:verplichtvoordestamgroepen,incursussenvoorhetzuiverevakgerichteleren,verplichtvoorniveaugroepen,ofinkeuzecursussen,waarvoorkinderenuitverschillendegroepenzichvrijwilligaanmelden,endiedanvoordetijddatzeduren,verplichtzijn.VieringenVoorPetersengoldenverschillendeoptiesomvieringenterealiseren.Eenervanwasdeviering,diedoorkinderenzelfstandigwerdgeleid.ZelfbeoordelingCijfersenrapportenwordennietgegeven.DevraagvanPetersenwasmetname:wanneerheefteenkinddebeoordelingvanzijnprestatiesnodig?Petersensteldedatwedatmoetenontdekken;wanneereenkinduitzichzelfnaarbeoordelingverlangtendaarnaarmoetverlangenomdatheteenzekerheidineigengroeienvooruitgaannodigheeft.Hetkindheeftbehoefteaaneenmaatstafvoorzichzelfenzijnhandelen,diehetzichechternietzelfkanverschaffenofnietinzichzelfervaart.Bijlage1:historischweekwerkplanjenaplan.

6

Uiteindelijkensamenvattendgeeftonderstaandschemadeontwikkelingweer,dieindeloopvandejarengemeengoedbinnendejenaplanwereldisgeworden.Bijlage:2Van‘zelfver-werken’naar‘zelfverantwoordelijkleren’

7

Kenmerk

ZELFVER-WERKEN

ZELFSTANDIGVER-WERKEN

ZELFSTANDIGWERKEN

ZELFVERANTWOORDELIJKLEREN

DOEL Hetdoelstaatvast.Hetisbepaalddoordemethodeofdoordestamgroepleider.

Hetdoelstaatvast.Hetisbepaalddoordemethodeofdoordestamgroepleider.

Hetdoelstaatgrotendeelsvast.Hetishoofdzakelijkbepaalddoordemethodeofdoordestamgroepleider.Hetkind(kinderen)heefteenkleineinvloedophetvaststellenvanhetdoel.

Hetkind(kinderen)bepaalthetdoelvoorditwerk.Hetdoelmoetwelpassenbinnendealgemenedoelen.Vaststellenvanhetdoelgaatdanookinoverlegmetdestamgroepleideren/ofstamgroep.

OPENHEID Geslotenopdrachten. Geslotenopdrachten. Gedeeltelijkopenopdrachten. Openopdrachten.

OMVANG Takenhebbeneenkleineomvangenzijninminuten,kwartieren,halfurenenurenbeperkt.

Takenzijnrelatiefuitgebreidenzijnovereenofmeerderedagenuitgesmeerd.

Takenzijnverderuitgebreidenkunnenplaatsvindengedurendeeenlangereperiode.

Hetwerkiscomplexenisklaarwanneerhetdoelbereiktis.Beperkingzijnwerkafsprakengemaaktmetdestamgroepvooruitwisselingofpresentatie.

ANTWOOR-DEN

Antwoordenen/ofoplossingenzijneenduidigenwordenmeestalmetdehelestamgroepbesproken.

Antwoordenen/ofoplossingenzijneenduidig.Zekunnenookmetant-woordbladenofnakijkboekjesgecontroleerdwordendoordekinderenzelf.

Erzijnmeerdereantwoordenen/ofoplossingenmogelijk.Beoordelinggaatviagesprekkentussenkindenstamgroepleideren/ofdestamgroep.

Erzijnmeerdereantwoordenen/ofoplossingenmogelijk.Beoordelinggaatviagesprekkentussenkindenstamgroepleideren/ofdestamgroep.

INHOUDOFPROCES

Deaandachtisgerichtopdeinhoudvandeopdracht,heteindproduct.

Deaandachtisvoornamelijkgerichtopheteindproductenslechtsvooreenkleindeelophetleerproces.Metnamehettempoendenetheidspeleneenrol.

Deaandachtisgerichtopzoweldeinhoudalshetprocesvandeopdracht.Evaluatievindtvoornamelijkplaatsopdevraagoferantwoordengevondenzijnvoordeopgelegdevraag.

Deaandachtisgerichtopzowelheteindproductalshetproces.Ishetdoelbereikt?Deevaluatiezalnieuwevragengenererendiekunnenleidentotnieuwwerk.

TRANSFER/TOEPAS-SING

Hetgeleerdeheefteenbeperktetransfer:kanslechtswordentoegepastindezecontext.

Hetgeleerdeheefteenietsgroteretoepassingsgebied.Hetkan,inbeperktemate,ookwordentoegepastinanderesituaties.

Hetgeleerdekanookwordentoegepastinanderesituaties,ineenanderecontext.Eriseengrotematevantransfer.

Hetgeleerdekanookwordentoegepastinanderesituaties,ineenanderecontext.Eriseengrotematevantransfer.

GROEPSLEIDER Degroepsleiderstuurtinkleinestapjes.Hij/zijgeeftaanwatdekinderenmoetendoenenvooralnietmoetendoen.Groepsleiderbepaalt:- wat(deinhoud/doel)- waar(plek)- wanneer(tijdstip)- inwelkevolgordeergewerkt

wordt- hoe(deaanpak)- hoe(samenwerken)- materialen(diegebruikt

worden)- presentatie(hoehetwerk

gepresenteerdwordt)- waarhetwerkbewaardwordt

Degroepsleiderstuurtingroterestappen.Degroepsleiderbepaalt:- wat(deinhoud/doel)- waar(plek)- wanneer(tijdstip)- hoe(deaanpak)- hoe(samenwerken)- materialen(diegebruikt

worden)- presentatie(hoehetwerk

gepresenteerdwordt)- waarhetwerkbewaardwordt

Degroepsleidergeeftruimteaanhetkind(kinderen)enbepaalteendeelvanhetproces.Degroepsleiderbepaaltinoverlegmethetkind(kinderen):- wat(deinhoud/doel)- wanneer(tijdstip)- hoe(samenwerken)

Degroepsleidercoachthetkind(kinderen)opaanvraag.Destamgroepsleidervolgthetkind.Degroepsleiderbepaaltinoverlegmethetkind(kinderen):- wat(deinhoud/doel)

KIND Hetkindvolgtdestamgroepleider.

Hetkindkrijgteenbeperktaantalkeuzemogelijkhedenwaaruithij/zijkankiezen.Hetkindbepaaltinoverlegmetdestamgroepleider:- inwelkevolgordeergewerkt

wordt

Hetkind(kinderen)doetopzelfgekozenwijzewatgevraagdis.Hetkindbepaaltinoverlegmetdestamgroepleider:- waar(plek)- wanneer(tijdstip)- inwelkevolgordeergewerkt

wordt- hoe(deaanpak)- materialen(diegebruiktworden)- presentatie(hoehetwerk

gepresenteerdwordt)- waarhetwerkbewaardwordt

Hetkind(kinderen)bepaaltzelfwatnodigisomhetdoelterealiserenHetkindbepaaltinoverlegmetdestamgroepleider:- wat(deinhoud/doel)- waar(plek)- wanneer(tijdstip)- inwelkevolgordeergewerkt

wordt- hoe(deaanpak)- hoe(samenwerken)- materialen(diegebruiktworden)- presentatie(hoehetwerk

gepresenteerdwordt)- waarhetwerkbewaardwordt

REFLECTIE Slechtsbeperktereflectiegerichtopheteindproduct.Reflectiewordtgestuurddoordestamgroepleider.

Reflectiemetnamegerichtopheteindproduct.Reflectiewordtbegeleiddoordestamgroepleider.

Reflectieophetleerresultaatenleerproces.Reflectiewordtondersteunddoordestamgroepleider.

Reflectieophetleerresultaatenleerproces.Hetkind(kinderen)reflecteertautomatisch.

8

Bronnen:Petersen,P.(1927).DerKleineJena-Plan.WeinheimBeltz.Vertaling:Bos,J.(1979).HetkleineJenaplan.Barendrecht:StichtingUitgeverijDoorbraak.Petersen,P.(1937).FuhrungslehredesUnterrichts.Vertaling:Freudenthal,S;Zandenvander,H.(1990)Vandidactieknaaronderwijspedagogiek.CPSAmersfoort.Vreugdenhil,C(1981).AchtergrondenvanhetJenaplan(materiaalreaderSeminariumvoorjenaplanpedagogiek).Materiaal1981-1984.Geldermalsen.Petersen,E(1965).DieGrundkraftekindlicherEntwickelungundihreBerucksichtigunginUnterricht.Ferd.Schoningh,Paderborn.Vertaling:Wolfs,H.(1988).Degrondkrachtenvandekinderlijkeontwikkelingendeschool.LPC-Jenaplan/CPSHoevelaken.Boes,A(1990).Jenaplan,Historieenactualiteit.LPC/CPSHoevelaken.Vreugdenhil,C(1992).DeFuhrungslehrevanPetersendeel1en2.Wolters-NoordhoffbvGroningen.Both,K(1997).Jenaplan21.EenconceptvoorJenaplanbasisonderwijs.VanGennepHoogeveen.Winters,H;Velthausz,F(2014).Jenaplan,schoolwaarjeleertsamenleven.NJPVZutphen.\