DATUM 16 december 2013

Reactie kinderrechtencommissaris Slot Open Forum Kinderrechtencoalitie 2013

De impact van de crisis op kinderen

en jongeren

Kinderrechtencoalitie

16 december 2013

Reactie kinderrechtencommissaris Bruno Vanobbergen

Armoedestatistieken zijn problematisch,

maar ‘het nieuwe armoedebeleid’ dreigt

minstens even problematisch te worden

Mogelijk spanningsveld tussen centraal armoedebeleid en lokaal

armoedebeleid

Wanneer het over de actuele staat van de verzorgingsstaat gaat, lijken er zich vandaag

twee verschillende bewegingen voor te doen:

De eerste is die van een zich terugtrekkende overheid. Deze beweging zien we heel

duidelijk in Nederland. Het actuele beleid spreekt er niet langer over de verzorgings-

staat, maar over de participatiesamenleving. Leidend principe in deze nieuwe samenle-

ving is de eigen kracht van de burger. Burgers moeten in de eerste plaats hulp en on-

dersteuning in hun directe omgeving zoeken en niet bij de overheid. In Vlaanderen

vinden we deze idee terug in bijvoorbeeld het streven naar een vermaatschappelijking

van de zorg. Hierbinnen voert de zorgvrager zelf de regie over de zorgorganisatie op

zijn maat, via mantelzorg, vrijwilligers en het geprofessionaliseerde eerstelijnsaanbod.

Als we vandaag spreken over armoedebeleid, is het belangrijk om aan deze beweging

aandacht te besteden. Niet omdat we meteen in paniek moeten slaan over een volledi-

ge afbraak van de verzorgingsstaat (daarvoor zijn er op Vlaams en federaal niveau te

veel initiatieven die armoede structureel aanpakken), maar wel omwille van het volgen-

de: Is het reëel te veronderstellen dat ‘eigen kracht’ en zelfredzaamheid van burgers

overal en bij iedereen aanwezig zijn? Dreigen er geen groepen burgers buiten de boot

te vallen? Niet alle burgers hebben de mogelijkheden en competenties, financieel, fy-

Impact van crisis op kinderen en jongeren

2

siek of psychologisch, om zich in te zetten voor hun omgeving. In armere wijken zullen

relatief vaak de mogelijkheden en competenties ontbreken. Maar niet alleen daar. We

weten bijvoorbeeld ook dat veel mantelzorgers, meestal vrouwen, overbelast zijn. Inzet

voor anderen moet niet ten koste gaan van de eigen kwaliteit van leven, anders schiet

de samenleving er niet veel mee op.

Er zijn in Vlaanderen structureel kwetsbare mensen die geen netwerk van mensen heb-

ben die voor hen zorgen. Zij hebben het vangnet van de overheid nodig. Bijvoorbeeld

omdat ze uitgesloten worden, of omdat ze zo lang mogelijk zichzelf willen kunnen

redden, niet afhankelijk willen zijn van anderen, juist niet van mensen die dicht bij hen

staan. En er zijn ook veel mensen met zodanig complexe problemen dat professionele

zorg onontkoombaar is. Zo zijn er vele redenen waarom ‘zorgen voor elkaar’ en soli-

dair zijn met medeburgers niet vanzelfsprekend zijn. Solidariteit, ook in het laatste

Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting een centraal begrip, verdient daarom een

genuanceerde en zorgvuldige invulling. Het begrip kan bijvoorbeeld onmogelijk

enkel op de relaties tussen burgers onderling slaan. De Raad voor Maatschappelijke

Ontwikkeling in Nederland heeft onlangs (rmo 2013) getracht richting te geven aan het

denken over solidariteit.

De raad schetst een beeld van solidariteit aan de hand van vier dimensies.

Solidariteit zal in de toekomst tot stand komen door voortdurende en wisse-

lende afwegingen omtrent:

identiteit (met wie ben ik solidair?),

belangen (wat heb ik aan solidariteit?),

kennis (hoeveel risico’s wil ik delen op basis van wat ik van de ander en

van mijzelf weet?) en

organisatie (leggen we de uitvoering in handen van de samenleving of van

de overheid?).

Kortom, er zal zorgvuldig gekeken moeten worden naar de mogelijkheden en de gren-

zen van de burgers, kwetsbaar of niet, hoeveel en welke solidariteit er van hen ver-

wacht mag worden.

De tweede beweging betreft de rol van het lokale armoedebeleid. We zien vandaag

verschillende steden en gemeenten van armoedebestrijding en van kinderarmoede

bijvoorbeeld een prioriteit maken. Op zich valt dit natuurlijk toe te juichen, maar we

zien op dit ogenblik wel grote verschillen tussen steden en gemeenten ontstaan. En

dan dringt de vraag zich meteen op: hoe verhouden we ons ten aanzien van deze grote

verschillen? En ook: wat betekent dit voor de verhouding tussen de centrale overheden

en de lokale overheden? Hoe zeker is de burger nog van zijn zorg? Hoe ver mag de

gemeente ingrijpen in het persoonlijk leven van de burgers? Dat zijn niet onbelangrijke

vragen gegeven het feit dat het hier een aantal internationaal verankerde sociale

grondrechten van burgers betreft, bijvoorbeeld op zorg, die progressief van aard zijn.

Dat wil zeggen, bij veranderingen in beleid zou de situatie van burgers op die terreinen

er niet slechter op mogen worden. Als zorg en steun door steden en gemeenten sterk

gaat verschillen, dreigen er nieuwe scheidslijnen in de samenleving te ontstaan. Een

moeilijke maar belangrijke maatschappelijke opgave zal de komende jaren zijn om

helderheid te brengen over de vraag wat gerechtvaardigde en niet-gerechtvaardigde

verschillen zijn in rechten en plichten van hulpbehoevenden vanwege lokale omstan-

digheden. Want dat er verschillen zullen zijn, staat buiten kijf. We zien deze nu al dui-

delijk verschijnen. Burgers, en het gaat hier vooral over de meest kwetsbare groepen,

moeten echter wel op hun rechten aanspraak kunnen maken. Het zou slecht zijn indien

zij na elke nieuwe gemeenteraadsverkiezing in onzekerheid verkeren over wat er door

de gemeente van hen verwacht wordt qua zelfredzaamheid. Daarnaast is er ook onze-

kerheid bij burgers over de mate waarin gemeenten kunnen ingrijpen in hun persoon-

lijk leven en welke rechten ze dan hebben. Grondrechten zijn ontwikkeld om de over-

heid op gezonde afstand te houden: binnen de kaders van de wet mogen burgers

doen, denken en zeggen wat hen goeddunkt. Grondrechten zoals privacy zijn buffer-

zones: vrije ruimte rondom elke burger, die de overheid alleen op gedegen gronden

3

mag betreden. We zien vandaag lokale overheden deze grondrechten met de voeten

treden. Willem Schinkel gebruikt hiervoor de term ‘prepressie’. In de zoektocht naar de

echte luiwammesen, is iedereen luiwammes tot het tegendeel bewezen is. Een vorm

van monitoring door de centrale overheden lijkt hier echt aangewezen.

Aansluitend op het vorige, wil ik hier graag kort nog iets kwijt over het begrip ‘ver-

antwoordelijkheid’ in het actuele armoedebeleid. “Iedereen moet vandaag zijn ver-

antwoordelijkheid nemen”, het is een zin waarmee we tot vervelens toe om de oren

worden geslagen. De zin suggereert alvast dat we dat vandaag niet of te weinig doen.

Het begrip ‘meer eigen verantwoordelijkheid van de burger’ wordt door de overheid

ook selectief gebruikt. Er zijn ook vormen van eigen verantwoordelijkheid die groepen

burgers claimen, maar die de overheid nadrukkelijk ontmoedigt, vanuit de gedachte

dat dit collectieve belangen (goed onderwijs, volksgezondheid, enz.) zou schaden. Te

denken valt aan ouders die hun kinderen thuis willen onderwijzen, of niet willen dat

hun jonge dochters preventief tegen baarmoederhalskanker worden ingeënt. Tegelijk

zien we vanuit een grote focus op preventie om risico’s uit te bannen, een sterk contro-

lerende overheid aan het werk die de burger met wantrouwen tegemoet treedt. Deze

vorm van overheidscontrole herkennen we bijvoorbeeld in verantwoordelijkheid voor

de persoonlijke levenssfeer die het gezin wordt toegekend: bij opvoedproblemen of

mogelijke misstanden wordt sneller ingegrepen dan voorheen. GAS zijn “een stok ach-

ter de deur”, ouders die hun schoolrekeningen niet betalen pakt men best aan via een

“voet tussen de deur”-beleid. We zouden in dit verband kunnen spreken van een ‘res-

ponsabilisering’ van de burger op voorwaarden van de overheid. De overheid definieert

een maatschappelijk probleem en formuleert voor de oplossing daarvan een duidelijke

rol voor de burger. Wie niet wil, wordt gedwongen (of soms zelfs gestraft); en wie niet

kan, wordt geholpen.

Het perspectief van kinderen en jonge-

ren en de toekomst van onze economie

Op de vraag ‘wat is de ideale ouder’? kruisen ‘modale’ kinderen en jongeren nauwe-

lijks antwoorden aan als: een ouder ’die alles goed vindt’, een ouder die hen verwent,

veel zakgeld geeft of een ouder die hen met rust laat. De meeste kinderen en jongeren

omschrijven de ideale ouder als iemand die nauw betrokken is en tijd geeft en neemt

voor hen. De ideale ouder is “iemand die er is voor mij en met wie ik een goede relatie

heb, bij wie ik me veilig voel en samen leuke dingen doe”. 60 tot 80% bevestigen items

als: ‘dat is iemand die met me praat, ook over dingen die ik belangrijk vind’, ‘dat is

iemand die leuke dingen met me doet’, ‘dat is iemand die veel tijd voor mij heeft’.

Recent onderzoek van Kind & Samenleving (2011) vertelt hoe kinderen en ouders die

‘tijd voor elkaar’ ervaren. In tegenstelling tot hun ouders spreken kinderen niet in ter-

men van ‘quality time’, begrepen als speciaal vrijgemaakte tijd voor elkaar, los van de

economische tijdsdruk van de werkweek. Kinderen spreken eerder over fijne momen-

ten doorheen de dag. Nu eens zijn dat momenten samen met de ouder(s), dan weer

zijn dat momenten alleen of met broer en/of zus met de ouder in de buurt. Ook staan

die fijne momenten niet haaks op ‘nuttige’ tijd. Een goed gesprek tijdens een autorit of

tijdens het avondeten zorgt ook voor fijne momenten.

Wat kinderen wel dwars zit, is dat de arbeidstijd van de ouder soms overloopt in en

vreet aan de gezinstijd. Rechtstreeks, omdat de ouder pas laat thuis is, of ook nog

thuis met het werk bezig is. Onrechtstreeks, omdat ouders moe zijn van het werk of

omdat ze door de lange werkuren nog veel huishoudelijk werk te doen hebben. Het feit

dat hun ouder werkt, stellen ze niet rechtstreeks in vraag. Wel vinden ze het jammer

dat de drukbezette ouder dan soms ‘niet meedoet’. Als een ouder of één van de ou-

ders vaak afwezig is, laat thuis komt, maaltijden mist of thuis nog veel met het werk

bezig is, wordt dit als een gemis ervaren.

4

Kwalitatief onderzoek bij kinderen en jongeren in armoede, door Unicef en Kind &

Samenleving, leert ons dat kinderen en jongeren in armoede hun gezin associëren met:

respect, warmte, loyaliteit, betrokkenheid en je geliefd voelen. Kinderen spreken over

een sterk ‘wij’-gevoel. De ouder, de broers, de zussen, stiefbroers of zussen, de huis-

dieren zijn degene die het dichts bij hen staan en hen een veilige haven bieden (Van

Gils, Willekens, 2012).

Als we deze onderzoeksresultaten met daarin het perspectief van kinderen en jongeren

samenleggen en we plaatsen dit tegenover actuele discussies over activering en re-

activering, ziet het er naar uit dat kinderen en jongeren niet vragen naar wat schaaf-

werk in de marge. Eerder vragen ze naar een meer structurele aanpak.

Op basis van het aangehaalde tijdsbelevingsonderzoek kun je concluderen dat ze naar

maatschappelijke afspraken vragen op het vlak van arbeidsparticipatie: ‘een job heb-

ben is oké zolang het de gezinstijd of het ‘wij’ gevoel niet onder druk zet’. Het liefst is

het een goede job, met ‘mooie’ uren’. De ouder mag niet te moe zijn als hij terug

thuiskomt.

Het onderzoek bij kinderen en ouders in armoede legt een diepgaander probleem

bloot. Het ‘wij’-gevoel wordt niet alleen bedreigd door de tijd die een job opslorpt,

maar ook door stress en onzekerheid over de toekomst en materiële kopzorgen. De

sociale en emotionele deprivatie bezorgt hen het zwaarste leed.

Alleenstaande ouders in armoede en hun kinderen zijn afhankelijk van de kansen die

ze in hun context vinden. Anticipeert hun context te weinig op hun noden, dan komen

hun basisrechten in het gedrang. Schuift men te snel de individuele verantwoordelijk-

heid als oorzaak van maatschappelijke kwetsbaarheid naar voor, of zoekt men enkel

naar oplossingen die het individu en niet de samenleving responsabiliseert, dan ne-

geert men de reële impact van de context op de ontwikkeling van het kind en op het

welzijn van alleenstaande ouders en hun kinderen.

Vertaald naar het Vlaamse beleid betekent dit dat Vlaanderen moet kiezen voor een

integrale aanpak met oog voor de drempels die alleenstaande ouders en hun kinderen

in hun context ervaren. Concreet kan dit betekenen:

Werk maken van een automatische rechtentoekenning. Het recht op financiële

tegemoetkomingen en ondersteuning mag niet belemmerd worden door bijvoor-

beeld een onoverzichtelijk kluwen van administratieve eisen en diensten.

Zie de overheveling van de kinderbijslag als een opportuniteit: het moet de kosten

van kinderen compenseren, en voor gezinnen die in armoede leven, moet het meer

compenseren.

Blijf bouwen aan een kwaliteitsvolle kinderopvang als basisvoorziening.

Vernauw gezinsondersteuning niet tot opvoedingsondersteuning of, in het slecht-

ste geval, tot jeugdhulpverlening. Gezinsondersteuning is werken aan een kind-

vriendelijke context die de ouder, als eerste opvoedingsverantwoordelijke, onder-

steunt.

Een uitsmijter

Minderjarigen genieten weinig wezenlijk democratische rechten om het beleid te

beïnvloeden, wetten en decreten vorm te geven of hun vertegenwoordigers in parle-

menten te kiezen. Ze zijn nochtans met veel. Zo leven in Vlaanderen meer dan 1 mil-

joen minderjarigen en in heel België ruim 2 miljoen.

Voorstellen tot het invoeren van het stemrecht in ons land voor jongeren vanaf 16 jaar,

zijn erop gericht aan dit democratisch tekort tegemoet te komen. Deze discussie leeft

niet alleen in ons land. Recent hebben bijvoorbeeld Brazilië, Joegoslavië, Bosnië-

Herzegovina en Nicaragua beslist om stemrecht te verlenen aan jongeren vanaf 16

jaar. Deze voorstellen en beslissingen sluiten aan bij een bredere maatschappelijke

beweging die kinderen en jongeren als actieve burgers gaat zien. Kinderen worden

5

geen burger, maar zijn burger vanaf het prille begin. En het is dan ook maar normaal

dat hun ervaringen, inzichten en (toekomst)perspectieven een plek krijgen in maat-

schappelijke en politieke discussies. Deze beweging sluit op haar beurt aan bij een

kernpeiler van het Internationale Kinderrechtenverdrag. In het Kinderrechtenverdrag is

het stemrecht niet opgenomen, maar de zogenoemde ‘participatierechten’ kwamen bij

de goedkeuring van het Verdrag wel op gelijke voet te staan met de rechten op be-

scherming en de rechten op passende voorzieningen.

De discussie rond de leeftijdsverlaging is interessant, maar ze blijft wel steken in een

sterk klassieke opvatting van democratie. We gaan stemrecht verlenen aan diegenen

van wie we denken dat ze even autonoom en onafhankelijk kunnen denken als wij,

volwassenen. Het probleem met dit voorstel is dat het kinderen en jongeren probeert

in te passen in een op volwassen normen gebaseerde politieke constructie. Minderjari-

gen krijgen pas een stem op het ogenblik dat het verschil met de volwassene tot een

minimum is gereduceerd. Op die manier krijgt het verschil in de vertegenwoordiging

geen of nauwelijks een plek. Een discussie over stemrecht aan minderjarigen kan met

andere woorden niet alleen maar gaan om het toekennen van ‘volwassen’ privileges

aan kinderen. De meer fundamentele vraag is hoe een democratie ook kinderen en

jongeren en dus ook hun verschillende levenservaring ten volle kan representeren.

Stemrecht is het meest krachtige middel om de verkozenen van het volk rekening te

laten houden met grote diversiteit tussen burgers. Het is daarom zinvol na te denken

over het veralgemenen van het stemrecht naar alle kinderen en jongeren in ons land.

Ook recente (wets)voorstellen in Nederland en Duitsland pleiten hier sterk voor. Dat

klinkt op het eerste gezicht wat naïef en misschien zelfs belachelijk, maar op een

ogenblik dat we onze kop breken over de toekomst van onze samenleving, lijkt het

aangewezen hierin ook toekomstige generaties een stem te geven. Het zou de steun

aan dringende maatregelen op het vlak van kinderopvang, scholenbouw en de wacht-

lijsten in de jeugdzorg een noodzakelijke duw in de rug kunnen geven. Het kan er

politici ook toe bewegen de impact van de huidige financiële crisis op kinderen en

gezinnen sterker te erkennen en aan te pakken.

Natuurlijk kan je kinderen van 5 niet naar de stembusgang sturen. In de Nederlandse

en Duitse voorstellen vangt men dat op door kinderen hun stemrecht via hun ouders te

laten uitoefenen. Dat lijkt me een interessante piste. We kunnen ervan uitgaan dat de

meerderheid van de ouders de extra stem die ze krijgen zullen gebruiken om te stem-

men in het belang van het kind. Vanaf de leeftijd van 16 jaar kunnen kinderen dan zelf

naar de stembus trekken.