DE MANILIO ET TIBERIO CAESARE

Si vera est quam de Manilii codicibus recte aestimandisprotulerunt novam sententiam Fr. Vollmer Hebdom. philol. Berol.XXIV (1904) 001. 103 SB. et P. Thielsoher Philol. LXVI (1907)p. 85 SB. nec non L. Traube apud Thielscherum p. 122, dignis­sima est quae retractetur quaestio de aetate Manilii et deCaesare, ad quem Manilius carmen suum miserit. ea enimquaestio apta pendet tota a locis quibusdam operis Manilianiprobe intellectis, quibus tamen locis codices Maniliani secumpugnant. etiamsi vero omnem condioionem memoriae Manilianaequae diem tulit, rationesYe omnes inter singulos codices :Manilianosinteroedentes in apricum proferre ne nunc quidem contigerit,tarnen hoc, ducem fidelissimum in Manilio restituendo esse co­dicem Matritensem, librum Poggii nomine nobilem, oertum videtureffectum esse ex ouris reoentissimis memoriae Manilii pernoscendaedicatis. quem oodicem Poggianum et Soaligero et Bentleio, edi­toribus summis Manilii ignoturn remansisse, facile tibi persuRserisinfortunio magno fuisse poetae emendando. illoa autem editoresManilii, qui nuperrime eum foras dederunt M. Bechert in Corp.Poet. Lat. Postgateo Lond. 1900 fasc. Irr p. 6 ss. et Th. BreiterLips. 1907, lectiones libri Poggiani iusto plus sprevisse, equidemnon despero probari posse oum aliis locis plurimis, tum Hs, quiad aetatem Manilii definiendam spectant et ad Caesarem nun­oupandum apoeta celebratum. hosoe igitur 1000s deinoeps per­traotare in animo est.

I

verSU8 4, 773 ss. primum percenseo utpote quibus aper­tissimum videatur prodi, quooum Caes8re Manilio res fuerit,oodicibus varie traditos:

234 B ickel

Hespe1'iam sua Libra tenet, qua condita Romaorbis et imperium 1 retinet, discrimina t'erum,

775 lancib.us et positas 2 gentes tollitque premitque,qua genitus Oaesarque meus nunc possidet orbem 3

·et propriis (renal pendentem nutibus orbem.1 imper'ittm M(atritensis) L(ipsiensis) V(osBianus): imperia G(em·blaoensis) 2 positas MLV: positis G' 3 sie M: qua genitusOaesarque meus nune eondidit orbem V: qua genitus . . meusnunc condidit orbem LI; qua genitus cum fratre Remus haneeondidit urbem G

his versibus Manilius quo iure Romam eonditam eum LibraeOllsociarit, JlelUo anxie quaeret, modu memor futurus sit Cioeronisde natali die urbis disserentis De divin. 2,98 L. quidem TamtiusFirmamts, familiaris noster in primis Chaldaicis rationibus eruditus,urbis etiam nostrae natalem diem 1'epetebat ab iis ParUibus, quibuseam a Romulo conditam accepimus, Romamque in iugo eum essetluna natam esse dicebaf, nec eius fata canere dubifabat. verummagno eum stupore legi debent quae unus codex G tradit deRemo et Romulo thema idem eum urbe habentibus v. 776 quagenitus cum f1'att'e Remus hane condidit urbem. nimirum eundemTarutium quem de genitura urbis egisse Cioero testis est, etiamRomuli genituram traotasse PlutarollUs Rom. 12 refert. quamvisautem multus Bit Plutarohus in narrandis somniis Tarutii mathe­matiois, tarnen oompar thema oonditori urbis oum urbe ipsa fuissenon ourat indioare. oorruit igitur quam oodex G Manilio impertitdootrina de Romulo Librae tntela uso veterum scriptori diserteprobata nulli. neo deest pmeter aBtrologiam aHnd argumentumgravissimum, quo G versum 776 illterpolatione foedatum offeneintellegitur. nempe etiamsi tihi tolerabile videatur Remum proRomulo quasi primarium urbis oonditorem vocari, tamen nullopaoto aocipi poterit, nec tulit editor uUus, sequentem versum 777et prop1'iis frellal pendentem nutibus orbem insuper addi ad laudesRemi. explorato igitur quam misere turbetur oratio leotionecum {ratre Remus, id sane premendum, in codice LaG proximedistante, quin a P. Thielsohero quidem (Philol. LXVI p. 110)pro fonte unico libri G habito, meus legi pro Remus, aute meuslacullam hiare. inde medio aevo scriptio libri G exorta videtur,putaveris oonsutam ex flosculis Vergilianis Georg. 2,533 haneRemus et frater, Aen. 1,292 Remo cum {rafre Qui1·inus.

refugiendum est Si codice Gernblacensi ad librum post 80a­ligerum et Bentleium nova subsidia Manilio recensendo allaturum

De Manilio et Tiberio Cl\esare 235

PQggii recens retectum. verum ne Poggianus quidam codex versuqua genitus Caesar'lue meus nunc possidet O1'bem ab omni offensionevaeat aut leetionem tufam ab ambiguitate quaviR offar.t. quamquamin eo praesertim haereo quo nemo aHus antea, eum serupulosnullos mihi iniciant quae iniecerunt plerisque qui ad loeum ae­eesserunt priores. proximum autem est, ut verbum fiat de par­tieula que tertio 10co posita ut boc versn in M, ita in omnibusIibris 1,8t7 praecipites steUae passimque volare videntur, et for­tasse etiam 1,270. qua de liberiore positura eoniunetionis queManilio aut abnegantes aut tribuentes multi egerullt, A. Cmmer'Oe Manilii qui dieitur elocutione (Diss. Argent. 1882) p. 34,Ed. Tappertz' Oe coniunetionum usu apud Manilium quaestionesseleetae' (Diss. Monast. 1892) p. 9, A. E. Housman ed. Man. I(Lond. 1903) p. 75, H. lUeinguenther 'Qnaestiones ad Astro-nomicon libros' (Diss. Jen. 1905) p. 24 et 'Textluitisehe... Beiträge (Lips. 1907) p. 14 ss. quas disputationesobiter indieo, unum monere magIli aastimo, id quod fugit stndiososManilii omnes, perseeutos esse etiam F. Leonem Nunt. Gotting.1895 p. 429,3 et Ed. Nordenum Comment. in Verg. Aen. VI p. 395partieulam que tertio vocabulo adnexam apud poetas AugusteoR;euius usus Vergilianum egregium est exemplurn Aen. 6, 818ultoris Br'uU fascesque videre receptos. sententia igitur a vel:su 773exorsa enuntiati relativi bimembris partibus amhabus qua cOl1dilaRoma ... et qua genitus Oaesarque .. . in M per que beneiunctis proeedit. atque sensus horum VerSlltlm recensiQne M. V. 776Il.ccepta praeclarus deprehenditur. tene animo interrogasse Mani·lium coloreoratorio sermoni infuso v. 769 ss. qttOd potius colatItaliam, si seligis astrum, quam quod cuncta regit, quod rerumpondera novit, designat stemmas et iniquum separat aequo? sollertispoetae fuit et eius qui miserit carmen sUIl.m Caesari, ad haecrespondentis non modo Romae memorem esse, ltaliae capitis natiiniugo cum esset luna, verum etiarn, si modo Caesar tune tem­poris princeps dominusque terrarum fuit Libra genituB, CaesariRmentionern inicere quasi assereIltis Italiam in tutelam sui siderill.in id igitur potissimum de praestalltia lihri 1\1 dubitantibus in­quirendum est, num prinripis genituram ad Libram referre licueritManilio. non autem licuit ei Octaviani genituram ":!ld Librarnrevocare. nam nil boe 10eo no bis est cum Suetonii testimoniout hilltorieo potius quam astrologico Aug. 5 natus est AugustusM. Tullio Cicerone O. Antonio, C01l8S. VIIII kalo Ootob.; nequeomnino videndum quo mense Octavianus natus sit, nedum eum

236 Biekel

M. Becherto 'De M. Manilio Astroß. poete.' (Lips. 1891) p. 11merito irriso ab A. E. Housmano ed. Man. I praef. p. LXXIconceptus quando eit Octavianus curare fae sit. quo meusevolu­erint mathematici boni Augustum natum esse refert seire, nonquo natus sit reapse. atque de iHa r6 nuHus dissensus inter veteres;nimirum de hora Oetaviani faciliue oonvenit inter mathematicosquam inter historieos. Caprioornum divi Augusti astrum fuissetestes diserti Bunt oum Germanious Phaen. 558 BS., tum SuetoniusAug. 94 Augustum natum mense decimo ... ibid. quo natusest die . . . nota ac vulgata res est P. Nigidium . . . ut horamquogue partus arceperit, affirmasse dominum terrarum orbi natum... ibid. tantam mom fiduciam fati AugusttlS habuit ut themaS1ttlm vulgave1'it nummumque a1'genteum nota sideris Oapricorniquo flatus est, percusserit. praeterea gemma Augustea Vindobonaeasservata nobilissima non pote lueulentius quam ostendit quodastrum sibi elegerit divus Augustus (cf. A. Baumeister Monum.ant. p. 1108). denique Manilius ipse a reliquis matbematicis stat2, 507 SB. contra Oapricornus in ipsum convertit visus " (luid enimmirabitur Ute maius, in Augusti felim ct,m julserit ortum? ahsurdumigitur est credere spreto themate Augusti vulgato ab eo ipsoManilium uspiam de Augusto Libra genito verba feeisse. indev. 776 aut fides deneganda est codici M testanti ex genituraprincipis deduxisse Librae vim in ltaliam poetam, aut post divumAugustum alter Augustus Libram genitale 8.strum babuit. neeverovirtutis suae M spem fefellit. quamvis 6ditores Manilii dissi­mulaverint M. Beehert et Th. Breiter, natum est eadem ratione quaOotavianum nota Caprioorni peroussisse nummum nota LibraeTiberium Caesarem (cf. W. v. Voigt, Pbilo1. LVI1l1899 p. 175).

ideo autem versum libri M 4, 776 indioem praeolarum Astro­nomieon ad Tiberium missorum post alios fusius tra.cto, quia neilIi quidem, qui merito negabant ad AugustulII versum speetare,neo tamen 8purium ut reHqui de eo agentes ducebant B. Freiel··'Oe M. Manilii quae feruntur Astronomioon aetate' (Diss. Gotting.1880) p. 79 ss. et Housman ed. Man. I praef. p. XXIX s. etLXX SB. in modum probabilem eum eonstituerunt. quorum Hous­man quibus rationibus eonieeturam melius pro (lue meus temerearreptam commendavel·it" mitto persequi. Freier autem aute Minventum loeum aggressus pro M codiee V usus est, propinquoilIo quidam <'odiel M, sed contaminato ex L G (cf. P. Thielscher1. 1. p. 118). nnde pro possidet libri M quandoquidem codex Vcondidit Qum L G exhibet, Heuit Freiero versum 776 addere ad

De Manilio et Tiberio Caellare 237

alios versus ab 00 sio enarratoll, ut Gormanioum Caesarem Maniliisooium ao fautorem fuisse probaret. sed possidet pro condidifreposito de Germanico non iam deliberari potest, et insuper hodieconstat de Tiberio Libra genito. ipse autem quomodo versumcODstittitum velim librum M presse aecutus aooipe. ct roe quidemmaxime offendit quamvis totum probantem libri M memoriamRummatim, Manilius de Tiberio locutus diotione quae eRt Caesar... meus, nimis familiare quiddam et oome quippe quae sapiat.nusquam apud Manilium aut soriptores dioendi genere simili usosCaesaris mentione interposita buio nomini prouomen possessivum ap­ponitur adorandi gratia aut adulandi. apud Cioeronem eum amicissermooinantem Cotta meus (Nat. deor. 1,47), talia trita. sed!eorum qui Caesaribus !ihros dedioaverunt seriptores aut poetae,eum eis Domen Caesaris venerat in bucoam, nullus non adaptabatloquelam maiestati saori Dominis. lubet oculis perlustrare, quo­modo in scriptis buiusmodi, ubicumque Caesar invocatnr, nomennon nisi nude ponatur aut cognomine tantnmmodo adiecto: Vitr. 1praef. 1 cum divina tua mens et numen, imperator CaesUt'. 4 praef. 1itaque, Caesar, prima 1'oZumine. 6 praef. 5. Val. Max. 1 praef,saZus patriae, Caesar, invoco. Sen. olem. 1,1,1. 2,1, 1. Ov. fast.1,3. Vell. 2,107,2. at appellatio qualis obvia est Sen. epist. 1,1mi LuciZi familiarem potius sermonem deoet. unus Plinius SeoundusVespusiano Caesari suo opus misit, idemque solus ut oontubernalemoastrensem allooutus est Caesarem diotione Nat. bist. praef. 1iucundissime imperator. oontra Martialis poeta vel formula epistu­laris stili sollemni immutata epigrammaton lihro VIII titulumpraefixit imperatot'i Domitiano Caesari Augusto ... Mm·tialis s.acoedit quod in sententia qua dominum terrarum Tiberinm cele­braturus esset ostentatione rhetorica, Manilium longissime afuissecredas, ut sibi indulgeret looutionem familiare redolentem. igitllrmeus in M corl'uptum; medela faoillima: Caesarque deu.s soriben­dum oollatis 1, 7 ss. Caesar .. " deus. Anthol. 242, 10 plus fatispossunt Cae.~a1·is om dei. cf. etiam MartiaI. 4, 1, 10 similia.

relinquitur, antequam ad alios looos de aetate Maniliicertiores nOR faoturos aooedamus, ut etiam huiuR looi ceterae leo­tiones variae absolvantur. perperam occurrit v. 776 in MLVorbem pro urbem, ut identidem permutatae erant in arcbetypoManiliano ttrbis vocis formae oum orbis (2,772 urbes edd. :orbesoodd. 4, 903. 5,739 urbem edd.: orbem oodd.). looutione possidetttrbem et . frenat ... orbem praelusit Manilius ut similiteretiam 3, 24 8. formulis posthao increbresoentibu8 Carm. epigr.

238 Bickel

1254·,7 twbem decoravit et orbem, Anthol. 863, 4pate1' u1'bis etorbis, ceterum cOllfer etiam Velleium de Tiberio 2, 100, I sensittermn/'m orbis digressum a cu.stodia Net'onem w·bis. - porrov. 774, recenllio fluctuat, MLV impet'ium, G impel'ia, libris editisfere omnibusimperio babentibus. ubi quae MLV Manilio tribuunt,ea eo omni numero digna Bunt. t;erblt discriminat'erum perappositionem adduntur ad antecedontia orbis impet'ium i cf. 1, 1 ss.divinas artes et ... sidel'a ..., caeleslis rationis opus. 4,664 s,angues llabitataque membl'a venena et mortis pastu viventia, C?'iminaterme, cf. etiam 1, 338. 5,616 s. tleniqlle v. 775 lectio libriG positis postponenda est oi quam MLV praebent posUas; ablativllslaneibus pendet averbo ponendi praepositione in de more poetal'umomissa. - postremo dubito an ntile sit, qui est usus particulaeet sequentibus que . , . gue v. 775, eius usus exempla dare 1, 146.2,2 et quinquaginta l'egum l'egemque patt'emq1te. ()v, trist. 2, 154et spem placandi dantque negantque ttti.

Il

oum uno 1000 Hbri quarti Tiberium Caesarem possidereul'hem a Manilio dioi tune oum carmen soriberet ipse perspicuumsit, ratio postulat, ut etiam aHos versus, ubi minus pateat quinamCacsar nominetur, velut totius oarminis exordium 1, 7 ss. adTiberium referamus. quamquam non defuerunt qui sub OetavianoAugullto rarmen incohatum esse, sub Tiberio perfeetum sibipersull.sissent ut F. Jaoob ed. (Bero!. 1846) praef. p. XVI, A.Kraemer '1)e Manilii qui fertur Astronomieis' (Diss. Marp. 1890)p. 63, alii, sed isti qllOqne senelloente admodum Augusto se ao­oinxiase Manilinm ad opus eondendum non potnerunt non eoneedere,quandoquidem 1, 899 1;. dades Variana commemoratur. vernmvero pereommode aecidit, ut etiam primi Iibri tocns se ohviamdet quo sobrie constituto enarratoque vel huno librum post patrerna Tiberio conseeratnm provenisse evincatur 1, 798 sa.:

, Venerisque ab (wigine pt'oleaIulia descendit caelo eaelumque l'eplevit.

800 quod regit Augustus soeio per signa TOl~ante

eet'nit ct .in coetu DivU'ln magnwnque Quirinum 1

altiu-s aetherii quam candet circulus orbis.1 Qtdrinum MI.: Q~ti,.ini G

ab hoc 10eo Lachmannus (cf. Script. m:n. cd, ab 1. VahlenBero!. 1876 II p. 42 S8.) fem'rat initium evenmrus sententiamScaligeri de Augustei aevi poeta Manilio, sed Lachmanno interim

De Manilio et Tiberio CaeBare 239

multi obstiterunt aut emendatore clamantes egere hune Ioeum,aut qualis traditus esset, talem referri posse ad Oetavianumvivum; nempe versibus aliis 1,384 ss. et 1,922 S8. se eoaetosputabant aetati Augusti earmen ascribere. et illis de versibusnos infra, nuno hi expediendi. nam diffieuItales quibus obstringunturhiee, na Lachmannus quidem omnes penlpexit, nedum removerit;qui verba divttm magm6mgue epithelorum viee fungi ratus estappositorum ad nomen Quirini, duplicem 8eilioet rationem p08terisdaturns obloquendi primum enim 8upersedit indicare quidnamad eoetum suppleret; inde utrum deorum eoetus an coelus signorumintellegendus esset, suo iure hael'ehat IÜaemer I. 1. p. 35, caelopro caetu tradito temptabat j alii divum esse genetivum declarave­ruut ut F. Ramorino ~Quo aunorum spatio Man. Astr. libroseomposuerit' (Stud. HaI. filol. eIass. VI 1898 p. 331) et Th.Breiter ed. vol. II p. 32, nova diffieultate subinde nata partieulaeque voei magnum frustra adnexae. nee non et ideo Laebmanni inter­pretatio verborum divum magnumq1le pro epithetis habendornmad Quirintlm pertinentium vacillat, quill. Iulium Caesarem patiturabesse a eoetu divorum prognatorum e gr lte Iulia fieto a Manilio.

.oum plane inoredibile flit Augustum oum Quirino soeiari negleetodivo Iulio parente Augusti qui O'uvvaoc; Quirini (cf. A. v. Doma­.szewski, Philol. LXVII 1908 p. 2) et insuper deus eluet in ear­mine Maniliano 1, 794 et 4, 57, tum nemo fere Lachmannoasseßl'lUS est anteeedentem sententiam Venerisq1tC ab origine pl'olesIulia desccndil caelo caelumque 1'eplevit ad Iulium Caesarem solumspectare. aHter autem Iulii Caesaris mentionem non posse reeuperari.eonatibus priorum spretis eensuit nupel' Housmau ed. p. 71 nisilibri G Iectione Quirini anepta ae pone QuÜ'ini ]aeuna uniusversus statuta sie fere replenda: mimen el illius quem divis ad­didit ipse:; enius strneturae versu addito etiam id effeeit Housman,ut ad coetum genetivus divum accederet. sed ab optimis librisreeedere utique perieulosum;. igitur Quirinum codieum ML teneo,verba divum magnumque Qttirinum sie interpretatus, ut IuliumCaesarem commemorari apoeta per nomen Divi nude dictumeum F. Iaeobo (ed 1846) sentiam. etenim Iicuit poetis RomanisVergilianum imilari Aen. 6, 79~ Divi genus, vox Divi per seposita significat Iulium Caesarem etiam Anthol. 423,3 s. cl lua,Dive, luo sacrata potentia caelo e'l.~tl'emum citra constitit Oceanum.loeutio vero in coelu neqne geneth-o neque attributo uUo exornataeaque ömnino praeter morem poetarum Iatinorum usurpata esRe visa(cf. e. g. Cat. 64, 385. 66, 37 caelesti redclita coetu. Verg. Aen.l, 398.

240 Bickel

1,735. !S,43. Oarm. epigr. 767,6 Paul. No). oarm. 19,520 pios.•. coetus. !lim.), qua ratione defendi possit, subtiliull reeognitisopinionibus Manilii de luliis in oaelum receptis pa.tefaotum iri spero.

non igitllt' oontentull Manilius praedicasse in universumprolem Aeneae a eaelo profeetam in oaelum reverti, oertos quos­da.m. Iuliol! segregat ab heroibus galaxiam quidem babitantibusillil! (of. v. 758 ss.) oollocaudos in altioro sede deorum divo­rumve. vide v. 803 8. illa deum !~edes, kaec ilUs promima. divumqui virt1de sua similes vestigia tangunt. quos ad versus adnotan':'dum eilt nomina dei ao divi SYDonymorum instar Manilium ad­hibere item a.tque Verg. buo. 4, 15 Hor. a.rs 8S Gra.t.96. altiora.utem quam ga.laxias quae fingitnr 8ede8 apoeta deorum, hanehoo 1000 zodiaoum potillsimnm deolaraveril!. Dam Angustus socioper signa Tonante oaelum regere dioitur, Iovis vero l!tella utorratioa in zodiaco oursum oxplicat. quo iure Manilins orbemIligniforum et planeta.s altiorell esse quam orbem laoteum dixerit,vel Pytbagorioa. valent illustra.re plllcita obvia. et apud aUol! (cf.E. Rohde Psyohe 1[8 p. 94, 1. 213, 2) ot apud Maorobinm Bomn. 1,12, 3 Pgtkagoras putat a laeteo circulo deorsum incipere Ditisimperium, quia ltnimae inde lapsae videntur iam a superis reces­sisse .,. ibid. 5 a confinio quo se sodiacus lacteusque contingunt,anima descendens . . . 1, 17, 7 sodiacus ..• in summa caeZo.deinde aetbere quae oonlltant regional! mumli. iis laoteum orbeminesse ManiliuR diserte dioit v. 761 aetherios vivunt amIos. 774aetheriu.sque Platon. 802 altius aethe,'ii quam candet circulus Qt·bis.vertit igilur dootrinam pbYl!ioll.m da aetbere elementornm Ilphaerll.quarta distll.nte a oael0 summa et e:x:timo, qua de dootriDll. cf. A.Boericlre <Quaestiones Cleomedeao' (Lpa. 1905) p. 25,2 et 58, sioin uaum 1!l1Um, ut sidera laotoi orbis, qUll.mvia inerrantia et quaeut tll.lia oroderes liberll. ab ooniunotione aetberill. (of. Oie. Nat.deor. 2, 55), aethere oonteutll. infimll. siderum eSl!e sumpserit. quininter iplla meteorologioll. fieri potest, nt orbem lacteum Maniliushis versibus habuerit Aristotelem secutns et P08idonium (of. H.Diels Mus. Rben. XXXIV 1819 p. 487 IlS.), quamqua.m aHo loeode elementorum quattuor sphaeris looutull 1, 149 ss. taeet deoonßnio igneo aeris et aetherill, quod illi voluerunt ab &ere sur­sum verSUl! uaque ad LUDae sphaeram patere. atque etiamLachmannull signa v. 800 duodecim zodiaoi signa. intellegebat,frnitnr vax signißoatione propria eadem qua. hic 1, 699 signaferentem. 3,212 mundum per signa '/Jolantem. utrum autem eodemenm La.ehmanno verba "egit et per signa in unam looutio~em

De Manilio et Tiberio Caesäre 241

iungas a qua. eaelum pendeat, an item ut v. 791 socio per bellaNerone ad nomen Li'/Ji, sio socio per signa Tonante ad Augustinomen revoces, minus refert. modo id tene Manilium animisheroum galaxiam tribuentem AugustiIm oum love in zodiacoourrentem faoere. et simili imagine usus similibusque aliquatenusopinionibns etiam OIalldianus intimae ille quidem aetatis poeta,sed imitator veterum planetam in zodiaco summo deprehensum,stellam salubrem comparat ouro Augusto et quidem oum HonorioAugusto vivo, oonsulatum sexturn ineunte oontra. consuetudinemin urbe ipsa (cf. 'rh. Birt OIaud. ed. praef. p. LVI); quasi 001­locatum esse Claudianus olamat Honorium in sede propria Signi­feri aulae Latiae, vooans Signiferum audaci translatione imperiumRomanum (cf. Birt in ind. I p. 456): carm. 28, 18 ss. p. 236 B.namque '/Jelut steUas Babylonia cura salubres optima tIme spondetmortaUbus edel'e fata, caeUcolae cum eelsa tenent summoque ferunturca,'dine nec radios kumili statione recondunt: haut aUter Latiaesublimis Signifer aulae imperii sidus propriacum sede loca'IJit,auget spes Italas. deindo confer cum opinione Manilio tribuendaOotaviani Augusti reoepti post mortem f" "Ila Iovis Lucanum 1,45 ss. vaticinantem Phoebi currum consctlnsurum esse NeronemCaesarem vita defunctum. neque satis habet Manilius Augustumoum Tonante sociasse, Divum I1l1ium et Quirinum cum Augustoeandem altiorem regionem caeli habit!lontes ab eo oerni in eoetuquem dicit ohsourius, vuIt. nuUus autem voreor ne sim in poetamathematico interpres nimis mathematious, quae sit imago illaManiliana Augusti oernentis it~ eoetu Divum Quirinumque, eam admaximorulll planetarum ooetum, Iovis Mal-tis Yeneris (of. Gemin. 17,38 p. 194 M. Sen. Nat. 7, 12, 1 ss.Gell. 14,1,·8 et 14. Chaloid.Comm. 87 p. 158 W.) speotare ratus. nimirum ultro Quirin'Q.s ad MartissteUam aooedit (of. Hor. carm. 3, 3, 15 s. Ov. Met.. 14, 805 SB. fast. 2,491 ss.), ad Yeneris Divus IuliuB quamvis Venere reliota oometafaotus apud Ovidium (Met. 15,843 ss.); de oometis Manilius quidsentiat vide 1, 876 ss. atque coetum per se dictum non invenis inlitteris latinis nisi conoursum steUarum, solis lunae significantem;of. e. g. Chalcid. Comm. 87 veniemus ad demonstrationem coetuumquos etiam aJio nomine concursus solemus '/Jocare. Plin. Nat. 2, 46(lunam) in coittt non cerni. denique utmunita sit ab omni dubi­tatione ratio, qua locutionem in coetu (ev O"uvoblV) absolutediotam probaverim, sphaerarum novem ordo deorsum desoenden­tium Sole tenente locum medium inter Martern et Venerem astro­logis plurimis notus a Manilio abest; nempe tam 1, 811 s. Sa-

Rhein. Mus. f. Philol. N. F. LXV. 16

242 Dickel

turni Iovis cf. Martis SoUsque, sub iltis Mercurius Venerem interagit Lunamque volatus, quam 5, 6 s. Saturni lovis et MartisSolisque, sub illis post Venerem ef Maia nafum te, Luna, vagantemversus 8ubditivos esse certis causis evicit Bentleium (cf. ed. p. 58 s.)8ecutus Breiter (ed. II p, 33. Philol. LXIV 1905 p. 154 ss.). aManilio planetae universi supra solem collocantur (cf. e. g. 5, 2 s.),ut in ipso purissimo aethere ferantur (Macrob. Somn; 1, 19, 9).igitur nil sane est, cur poetam in mundi regione altiore qnamorbis laetens 8it Augustum eum love et Quirinum Divumqueponere aegre feras tamquam ordine spbaerarum turbato (cf. suprap. 240 s.). dein eave detrabas lle poeticis, litigans eum ManilioQuirinum in deorum sede altiore locante v. 801 8., regibu8 Ro­manis praeter Tarquinium v. 778 (Tarquinioque minus reges)galsxiae tributis.

eoneur8us, discessiones, val'ji motus iidemque seterni eteon8tantes earum quinque 8tellarum quae falso voeentur errante8,stoiei8, ut Cicero inter Romanoa testis praeclaru8 est Nat. deor.2,51 ss., maxime admirabiles visi sunt exque illis potissimumdivinam earum stellarum mentem et naturam intellegebant. quodsi recte 8uspieatus sum Manilium divos IulioEl aatris redditoscelebraturum regentes mundum per signa ratione et consilio,delspsum eo esse, ut etiam eoetu8 nobilis8imorum planetarummentionem inieeret, certe tamen non nisi de mortuis consecratisluliis talia de caelesti eorum vita plaoent diota. igitur condiditetiam primum librum Manilius 8ub Tiberio.

III

superest ut lustrentur loci qui male intellecti aBis auctoresfuernnt earminis aevo Augusti tribuendi. quorum loeornm gravis'simus legitur 1,384 ss., ubi spbaera quali8 se visui offerat interra habitabili australi a Manilio sumpta eomparatur cum huiusorbis:

cetm'a non cedunt, uno vineuntur in as(ro385 augusro, sidus nosf1'o quod contigit orbi

Oaesar nUlle tet'ris post caelo ma.-cimus auctor.quos versus ad Caesarem vivum speetare eorum ostendit

tertiua. pauca igitur diei debeot de Caesaribus vivi8 nominesideris auetis, simulque qua hoc Ioeo ista adulatio cesserit poetae,nee non de adiectivo augltsti in Tiberio adhibito. oecasionemve-'o dedit Manilio a descriptione mundi ad Tiberium Caesaremdetlectendi doctrina geogl'apbiea, qua alter orbi8 terrarum sub

De Manilio et Tiberio Caesa.re 248

austris positus antiethonum huie scptentrionali respondeat adamussim. qull. de doetrina. obiter mODendum unde sueeurrerit:Manilio adbuo ineertum esse. Posidonius quidem numerum satismagnum neque definiendum eerta ratione terrarum babitabiUumPlatonem (Phaed. 109 Ass.) seotatus videtur p08uisse (ef. B.Berger Hist. doetr. geogr. Graee. Lps. 1908 2 p. 574 I!l.). nee vero:Manilius ab iis philosophis stat qui omnem terram quadrißdamdividentes quattuor orbes oeeano undique nireumfusos fingebant(ef. e. g. Maerob.8omn. 2,9, 1 ss.). eum Aristotele De naelo 2,14p. 298 a 9 ss. atque etiam oum 8eneca Nat. 1 prae!. 13 oonsentitin eo quod inter oras Bispaniae atque Indiae nunam obwUIlEVTlValteram septentrionalem intereedere eogitat perioeeorum. sed quausus eonfidentia Manilius orbem antipodarum unieum tantummodoeumque numeris omnibus oODsimilem septentriona1is esse asseritv. 236 BS. et v. 377 ss., ea eonfidentia maxime decet hominemilIum mathematieum Manilii auetorem enndem, a quo aceepisseiudicandull est etiam v. 451 ss. binas ursas australes distinetaselausasqne dracone australi in cardine munili eurrentes septen­trionali opposito. et insuper ubi verba facit de sole in orbe sep­tentrionali oooidente eodem temporis r .mento atque surgenteapud antipodas v. 2428S. hanc ubi ad oocasus nostros sol aspicitortus, inic Orta dies sopitas emcitat urbes . • ., faoile tibi per­sUll.seris poetam pendere a sehola rhetorum loeum eommunemtraotantem, of. Verg. Georg. 1,250 s. nosque tim primus equisOriens adftQ,vit anhelis, illie sera t'ubens accendit lumina Vesper.cf. etiam Lucr. 1,1065 ss. Sen. SUllS. 1,1 ss. similia. igiturmathematicis et rhetoribus debet Manilins hoc loco sua, Posidonionon item. piget autem mentionem iniecisse versuum 242 s. mendanon sublata quae verbo orta post ortus prava iterato subessevisa ost Bentleio a1iisj ubi prorsa (/Jrsa) legendum. nempe anti­podis Ot·tus demtros quos dioit v. 381 poeta spectantibus oritursol tamquam in ocoidente, in ,oriente oeoidit; atque limites quidirigebant in orientem, si Frontinus tibi testis loouples Grom.p. 29, 9 s. L. dicebant prorsos Iatini proprie. neque tibi dispIioe­bunt fortasse equi SoHa in oeeanum dati praecipites, nascituri inaltero orbe pt·ors;' antictbonum (Varr. Gell. 16, 16, 4. Avian.fab. 3, 8). denique de syllaba pro per eompendium soripta inarchetypo Maniliano a lihrariis perverse intellecta cf. 2, 542 per­ft-,m oodd.: protulil edd. - quo felicius autem Manilius locumagitavarit tractatum etiam aliis de antipodis, eorum urbibus ctvita penitus aequantibus hune orbem septentrionalem, eo facHitis

244 Diokel

adduci poterat, nt exsnltare in Caesaris pracsentia gentes nnllasnisi septentrionales adulatorem Ile gereret iactantem. simul pro­vocatum videsll.d sphaeras comparandas amborum orbium. exhac igitnr comparatione quod deinceps digressus est ad siduspraesens Tiberii, modo tu fac memor sis quiritium in salutaudisCaesaribus ipsum sideris nomen inter acclamationes habentium,quod quidem novatum' esse in Gaio de quo refert SuetoniusCal. 13 neqnaquam credas. certe iam ab Horatio carm. 1, 12,47gens Iulia. nuncupatur IuUttm sidus. de Tiberio cf. Val. Max. 1praef. Vell. 2, 99, 1 s., de Claudio Sen. cons. ad Pol. 13, 1 sidushoc ... semper luceat. Curt. 10, 9, 3. sic bellissime cessit Ma­nilio homini de prosapia rhetorum transitus a sphaera ad Caesarem.

tamen ars qua struatur tota sententia v. 384 ss. praeterside1'is vocem adhibita etiam astri voce in Tiberio vivo, ut per­spicua fiat, porro necesse est inquirere sideris et ast"i vocabulaquemadmodum usu inter se differant apud latinos. et sidus qui­dem protinus usurpari translate de hominibus viventibus cummodo probatum sit, tum exemplis plurimis illustravit A. Kraemer<De Man. qui fertur 8stronomicis' (Diss. Marp. 1890) p. 32/54,<Ort und Zeit der Abfassung der Astronomica des Manilius'(Progr. Francof. ad M. 1904) p. 18 ss., <De locis quibusdam ...

.ManilW ... (Francof. ad M. 1906) p. 35 ss. <Bericht über dieLiteratur zu Manilius 1902-1908' (Ann. Burs. CXXXIX 1908)p. 238 ss. quamquam quae congesta sunt a Kraemero exemplahominum viventium quasi ad astra sublatorum vel sideris appel·latione auctorum ex variis variarum gentium litteris etiam recen­tissimis, eil. haud scio an magis delectent similibus poetal'Umimaginibus sponte natis identidem per cursum saeculorum, quamusui sint philologis ad differentiam vocum astri et sideris enu­oleaudam. ut synonymon pro a,stro v. 384 primum obvio adhiberiiterum v. 385 sidus coniectabat Kraemer <De loeis quibuBdam'. .. p. 12, vocis variatae eaUBam in neeeBBitate metri positameSBe ratus simulque v. 385 quod pronomen relativum eBse opinatusac non coniunctionem eausaJem. Bed eum sidus inplenam per­fectamque tranBlationem abierit i. q. decus, columen sim. valensnon modo de hominibus uBurpatum, de CaesaribuB, de dllcibus(Curt. 9, 6, 8. Amm. 21, 10, 2. Ov. Trist. 2, 167. Pont. 3, 3,2.Damas. epigr. 26, 7), verum etiam de rebus cum eorporeis turnineorporalibus (Ov. Met. 3, 420. 15, 385. Stat. Theb. 2, 159.Silv. 3, 4, 26. Carm. epigr. 1300, 8. cf. F. Vollmer ed. Stat.Silv. p. 424), astrum metaphoriee rion adhibetur vax doctorum

De Mll.nilio et Tiberio Caeeare 245

in Jingua latina nisi pluraliter coniuncta cum verbis !lertis inphrallibus, of. G. Dittmann Thes. 1. 1. II p. 972, 75 ss. 978, {) 88.ubi autem Kraemer velut <De Man. ll.stron: p. 48 Olaud. carm.min. 30, 47 s. p. 321 B. <:Um te Luc'ina beaUs adderet astrorumradiis translate astra i. q. familia imperatoria signifioare puta.t, ibioonvinoitur falli una oU,m Th. Birtio ed. Olaud. praef. p. CXXVIIIa Dittmanno Thes. p. 975, 13 ss.; quo loeo Olaudianus de puellaIoquitur infante modo genita suum thema habente. item 8tat.Bilv. 1, 1, 55 (equus Domitiani) uni serviet astro Kraemerumeontendentem ibid. p. 49 pro Domitiano vivo diei translate astrumfngit imago in qua versatur StaUns Castornm, Geminorum, memorastrornm et Cyllari eqni eorum, cf. Dittmann p. 972, 57 s. atquediversum va,Iere vel in poetarum sermone astra et sidera com'modissime intellegitur etiam ex Mart. 9, 101,21 s., nbi Domi­tianum Martialis pörentem et agnatos oonseOl'antem oelebrat verbisdedit • . . astra suis, caelo sidera. sed nihi! attinet fusius per8e­qui astrum ad vivos speotans homines non nisi in imagine acou­ratius adumbrata latinis aooeptum, utpote cuius voois historiaDittmanni traotatu egregie expedita sit. meoum ab imagine sentiesv. 384 ,ss. Manilium sollerter progressum eSS6 ad vooem trans­latam. - aee non augusti epitheton as' 0 additum, quo de adextremum loquendum est, in hoc orationis ductu Buum locumtuetuf, cf. epitheta astrorum Stat. Theb. 12,48 dulcibzts. Avien.Arat. 1515 pulchro. Manil. 3, 551 Zaefi'us. eum istis autem eer­tare dedignor, si quos Augusti nomen aut adieetivum offendat inTiberio adhibitum; de nomine adeant Mommsenum De iure pubtRom. II 8 p.773, de epitheto potissimum Iuvene.Iem Bat. 10,93 s.principis augusta Oaprearum in rupe sedentis cum grege Ohaldaeo.quamquam hio L. Friedlaender ed. luv. p. 464 recepit angustoparte eodieum tre.ditum, lumen sententiae pessum dedit miser­rime. cf. etiam Manil. 1, 8 qui regis augustis parentem legibusorbem. - denique v. 886 de voee auctoris iunote. eum dativo of.Th. Boegel Tbes. 1. 1. 11 p. 1198, 38 8S.

!III

etiam altero loeo Lacbmanno obsistitur, negant versus quibnsclauditur liber primus 922 ss. ad Tiberium referri posse, ubiprotinus a memoratis bellis Aetiaeo et Sicilienili poet.. prinoipatumlandat, qui Iledaverit arms. eivilis.:

sM satis Me· fatis tuerit. iam bella guiescantatque adamanteis Discordia vineta MteniB

246 Bickel

aeternos habeat frenos in carcere clausa.925 sit pater invictus patriae; sit Roma sub illo;

cumque deum caelo dederit, non quaerat in orbe.quibus versibus una eum iis qui proxime praecedllnt dili·

gentius inspeetis Manilius id potissimum agere videtur, ut liberaerei publieae motibus civilibus dirutae opponat principatum con­cordiae vindicem. ut ipsius Octaviani facta ex ordine narret,minus videtur curare, siquidem demum post bellum Actiacum(cf. v. 914 "estabant ...) Siciliense profert (cf. v. 919 restabant...) consulibus multis gestum ante. moneo autem etiam Lucanumin prooemio carminis sui 1, 42 ss. praepostero ordine bellumActiacum atque Siciliense percensere, eundemque Lucanum simi­liter atque Manilium protinus ab armis civilibus ad Caesaremtune temporis principem transitum facere efferentem laudibusaevum ilHus prae libera re publica seditionibus agitata, cf. v. 44 ss.multum Roma tamen debet civiUbus armis, quod tibi (Neroni) resacta est. nec vero ullo iure a Manilio postulaveris, ut ideo quiaconcordiae vindicem principatum celebraturus sit, in unum utiqueOctavianum incumbat. praesertim quod Octaviano Augusto parentiTiberius natus et heres eius nulla seditione intercedente successit,faoillime sub unum conspectum venire poterant vatis imperiaAugustorum. accedit quod Octaviano Augusto etiamtunc interns degente Tiberius concordiae gravissimul! auctor factus estaedem Coneordiae dedieans; cf. Suet. Tib. 20, praeterea Roscher,Lex. myth. I p. 916 ss. sie quadrant versus 923 s. Discordiaequidem precantes diras ad Tiberium praecipue. porro versumultimum in Octaviano receDB eomplorato maxime soriptum videriLachmannus perspexit 1. 1. p. 44; CUiUB manes ne iratos habeam,non tango amplius aut huno verBum aut antecedentem 925 patrispatriae nomine Tiberium invocantem.

neque omnino eo inclinat animuB, ut quaeoumque post Lach­manDum de aetate Manilii disputata sunt parum probabilia, eil.omnia referam, pro virili parte refellam. immo quae supplenilavisa arant relegenti mibi commentationem Lachmanni praesertimpost codicem Matritensem Manilii reteotum et recte ponderatum,in SUPl)lendis versatus sum; Ilubsisto in fine eodem quo substititille. ao ne ratus quidem sum multum adeo interesse ad artemet indolem carminis Maniliani probe censendas, utrum paucisannis ante exceBsum divi Augusti poeta scripsisse inveniretur, anpost illum. sad Tiberius CaeBar et grex eius ChaldaeuB obser­vandi mibi sunt, qui quo nomine in hiBtoria litterarum anti-

De Manilio et Tiberio CaeBare 247

quarum, si quid viderim, dioendi Ilint pauoill narrandum eilt.quorum Thrasullus quem Rhodi iam ciroa Tiberium exulantemfuisse Taoitull Änn. 6, 20 ss. refert, in Platone operam insumpsit,dialogorum eius per tetralogias novern a se dispositorum rumoreaugetur, qui destitutus non fuit aoumine Anterastall a Platoneabiudioans, of. Diog. Laert. 9,37. atque etiam de Demooriti,philosophi physioi memoria loontull Diogenes Thrasulli men­tionem inioit 9, 45. aocedit Manilius oarmine astrologioo Tiberiumasseotatus, in quo quamvis in homine Romano et rhetore, ipsoquoqlle .eum oontreotaverit praeter dilloiplinam Chaldaeioam etiamalias res astrologioas, item geographioas neo non morales, dubitoan oognoscantur studia graviora philosopborum quibus Tiberiusfavebat. veluti doctrinam de anticthonis et de cardine caeliaustrali ex enchiridio quodam astrologico Manilius petivisse suprap. 243 nobill visus est. atque enchiridion aliquod astrologioum inaliis quoque rebus atque mathematicis pro fonte primario Ma­nilii habendum esse nuper oonieotabat etiam M. Pohlenz Hebdom.philol. Berol. XXII (1902) co1. 106 ss., cum pugnaret oontra E.Muellerum '·De Posidonio Manilii auetore' disserentem (1901),oontemplatus denno placita Posidonii de orbe laoteo an itltegrarecurrerent apud Manilium 1, 684 ss. ubi quod Posidonius ipseprobaverit dogma post enarrata aHa sib. parum arridentia dog­mata de orbe laoteo (cf. Maorob. 80mn. 1, 15, 7), id quidem apudManilium desiderari aegre fert. quod si minus veri simile essePoblenz quoque iudioat in manibus habuisse Manilium Posidoniilibros ipsos materia soribendi petita ex variis operibus huiusphilosophi perquisitis ouriosius, vide ne uno obtutu deprehendassimul Manilii auotores ab eo evolutos et in oarmen versos, simulphilosophos Chaldaeos quales oiroa Tiberium fuerint. Thrasulloslioebit opinari, quamvis Thrasulli caput tibi Ilponte condonem,homines matbeeeos peritillllimoll eOlldemque probatos in litterillultro Iluppeditasse Manilio mjssuro oarmen mathematicum adTiberium materiam ~oribendi. neo metuo ne mihi de enobiridioastrologieo fo.nte Maniliano astipulatus neges idem de Tbrasullis,aut obicias Aegypti atque Alexandriae, ubi fioruerint praeoipuestudia astrologiea, quaarendos potius eSBe Manilii 3uotores. nimi­rum mathematici, quos iusto iure pro auotoribus poetae habiturus sis,postulandum est, ut pendeant a stoicorum philosophorum scholaRhodia. nam ut obstrepam una eum Pohlenzio iill qui ex ipllillPosidonii libris sadulo perscrutatis Manilium hausiss6 iactent,non tamen fontem rerum non video rivulol CODseotatull. de POli·

248 Biekel De Manilio et Tiberio Caesare

donio igitur philoeopho etoieo et Rhodio Manilii fonte eum certeeummatim eonetet (cf. H. Diele Doxogr. Graee. p. 196, 3. Mus.Rhen. XXXIV 1879 p. 487 ss., alios), revertor ad Thrasullos inipsa Rhodo eongregatos circa Tiberium, civitatem eum Posidonioaut saltem hospitium commune habentes. item philosophi ehal­daei studiis iunguntur eum Timaei Platoniei interprete nobi­lissimo 1.

Kiliae. Ernestus Biekel.

1 De Posidonio Manilii auctore muItum nOVISSlmlS annis actumest, raro factum, ut arehetypo Manilii mandoso petaratur medela exPosidonii doetrina. veluti quae da oometis at da ignibus eaelestibus1,813 ss. leguntur, ea saepius ad verbnm eonsentire eum Sanaea in Nat.Quaest. pendente a Posidonio nota ras est. quid mirum, si ex Anuaeolueem afferamus versibus 842 ss. qui eorrupti eireumferuntur eodieibussie traditi: qtÜn etiam t1~midis exaequat dolia flammis pl'ocere distentautet·os, partosque (sie vel pal·tasqt~e codd.) capellas mentitur parvos ignisglomemtur (sie ML: glomeratus G) in orbes hirta {igwrantis tremulo sublumine menta, lampadas et fissas ramosos fundit in ignes. quibus inversibus nomen desideratur ad quod verba v. 842 exaequat 844 mentitur846 fundit referas. nam si interpolati libri G leetionem quae est ignisglomeratus non dedignaris arreptam iungere eum exaequat mentitul'tundit, vide ne sententia Manilio prorsus indigoa evadat ignis . . .fundit in ignes. praeterea labes in voee v. 843 partos vel partas aperta.servata autem seriptione glomeratur eodicnm ML facillime sumpseristotam sententiam pal'vos ignis glomeratur in O1'bes hirta {igurantistremulo sub lumine menta per parenthesin a Manilio positam esse sinepartieula reliquae orationi insertam, euius generis parenthesin Maniliusidentidem praebet ut 2, 405. 424 8S. 826 8S, 3, 160 SS. 4,75 s. 2278. deindeex ipsa depravata leetione purtos id nomen elieare temptabilllus, quodad verba iHa exaequat mentitur funclit arro KOIVOO eolloeatulll sit acces·surum. nimirum rem quae modo quasi dolium, modo quasi capeZla autlampada {issa in eaelo se offert, a latinis propria ardo1'(m~ vocari Seneesprodit Nat. Quaest. 1,14,1 ardores . . ,horum plum genel'a ... pithiae•.. (cf. etiam 1, 1,5. 1,15,1). pro partas igitur aI'aar substituendum.