de saint-pierre paûlo kaj virginioi-espero.info/files/elibroj/eo - saint pierre, henri... · 2011....

1

eLIBROPAÛLO KAJ VIRGINIO eLIBRO

I N K O

Henri Bernardinde Saint-Pierre

Paûlokaj

Virginio

2

eLIBROPAÛLO KAJ VIRGINIO

Henri Bernardin de Saint-Pierre (1737–1814)PAÛLO KAJ VIRGINIOEl la franca tradukis Hector HodlerLingve reviziita en 2002

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected]://www.omnibus.se/inko DECEMBRO 2002

3


Sur la orienta flanko de la monto staranta post laurbo Port-Louis de la Ile-de France, oni vidas, en iamkulturita kampo, ruinon de du malgrandaj kabanoj. Iliestas preskaû en la mezo de ebenaîo çirkaûata de gran-daj ÿtonegoj kaj kiu havas nur unu malfermi¸on al lanordo. Oni vidas maldekstre la monton nomatan Mor-ne de la Découverte, de kiu oni signalas la ÿipojn albordi-¸antajn al la insulo — kaj, sub tiu monto, la urbon no-mata Port-Louis; dekstre, la vojon kondukanta al la kvar-talo Pamplemousses; poste la samnoman pre¸ejon, kiustaras kun siaj bambuejoj meze de granda ebenaîo; kaj,pli malproksime, arbaron etendi¸anta ¸is la limo de lainsulo. Oni distingas antaû si, sur la marbordo, la golfonTombo; iom dekstre la promontoron Malfeliça, kaj trans¸i la solan maron, kie aperas akvosupre kelkaj nelo¸atajinsuletoj, interalie le Coin de Mire, kiu similas bastiononinter la ondaro.

Çe la eniro al tiu ebenaîo, de kiu oni vidas tiom daobjektoj, la e˛oj de la monto sençese ripetas la murmu-ron de la ventoj skuantaj la apudan arbaron kaj la brue-gon de la ondoj frakasi¸antaj malproksime sur la rifoj;

4


sed çe la kabanoj mem oni ne plu aûdas ian bruon, kajçirkaû si oni jam vidas nur grandajn ÿtonegojn, krutajnkiel murojn. Arboj kreskas çe ilia malsupro, en iliaj fen-doj kaj eç sur ilia supro, kie haltas la nuboj.

Pluvoj, altiritaj de iliaj pintoj, ofte aperigas la kolorojnde çielarko sur iliaj verdaj kaj brunaj flankoj, kaj provi-zas malsupre la fontojn, el kiuj formi¸as la rivereto La-tania. Granda silento regas en tiu zono, kie kvieta estasçio, aero, akvaro kaj lumo. Apenaû e˛o tie ripetas lamurmuradon de la palmoj kreskantaj sur la altaj plataîojkaj kies longajn pintojn oni vidas çiam balancatajn de laventoj. Dolça heleco lumigas la fundon de tiu ebenaîo,kie suno brilas nur tagmeze; sed jam en la matenru¸o¸iaj radioj atingas ¸ian çirkaûaîon, kies pintoj, starantesuper la ombroj de la monto, ÿajnas oraj kaj purpuraj surla çiela bluaîo.

Mi ÿatas iri al tiu loko, kie oni ¸uas samtempe vaste-gan vidaîon kaj profundan solecon. Iun tagon, kiam misidis apud la kabanoj kaj rigardis ilian ruinaîon, viro jammaljuneta okaze preteriris. Laû la kutimo de la malno-vaj insulanoj, li estis vestita per mallonga brustumo kajlonga pantalono. Li marÿis nudpiede kaj apogis sin surebonligna bastono. Liaj haroj estis tute blankaj, lia fizio-nomio estis nobla kaj simpla. Mi respekte salutis lin. Lirespondis mian saluton kaj, konsiderinte min dum kel-ka tempo, li proksimi¸is al mi kaj ekripozis sur la altaîe-

5


to, kie mi sidis. — Instigita de tiu konfida signo, mi ek-parolis al li:

”Patro,” mi diris, ”çu vi povus min sciigi pri la pose-dintoj de tiuj du kabanoj?” Li respondis: ”Filo, en tiuj ka-banoj kaj la senkultura kampo antaû dudek jaroj lo¸isdu familioj, kiuj tie vivis feliçe. Ilia historio estas kortuÿa;sed sur çi tiu insulo, situanta survoje al Hindujo, kiueûropano povas interesi¸i pri la sorto de kelkaj senfamajprivatuloj? La homoj volas scii nur pri la historio de alt-ranguloj kaj re¸oj, kiu servas por neniu.”

”Patro,” mi diris, ”laû via ÿajno kaj parolo mi facilekonstatas, ke vi akiris grandan sperton. Se vi havas lanecesan tempon, rakontu, mi petas, kion vi scias pri lahomoj lo¸intaj en çi tiu dezertaîo, kaj kredu, ke eç homoplej malbonigita de la komunaj antaûju¸oj, ÿatas aûdipri feliço liverita de la naturo kaj de la virto.” Tiam, klo-podante rememori pri diversaj okazintaîoj, apogintedum kelka tempo siajn manojn sur sian frunton, la mal-junulo jene rakontis:

En jaro 1726-a, normanda junulo nomata sinjoro de LaTour, vane petinte militistan oficon en Francujo kaj hel-pon de sia familio, decidis veturi sur çi tiun insulon porriçi¸i. Li havis kun si tre amatan kaj amantan edzinon.Ÿi estis el malnova kaj riça familio de lia provinco, sed likaÿe kaj sendote edzi¸is kun ÿi, çar la gepatroj de lia

6


edzino kontraûis al tiu edzi¸o, çar li ne estis nobela. Lilasis ÿin en Port-Louis, sur çi tiu insulo, kaj ÿipveturis alMadagaskaro, celante tie açeti kelkajn negrojn kaj tuj re-veni por konstrui lo¸ejon. Li elÿipi¸is en Madagaskarodum la malfavora sezono komenci¸anta en la mezo deoktobro; kaj baldaû post la alveno li mortis pro la pes-tecaj febroj, kiuj tie regas dum ses monatoj en çiu jarokaj çiam malhelpos la tiean starigon de daûraj eûropajkolonioj. La kunportitaj pakaîoj estis disigitaj post liamorto, kiel ordinare okazas, kiam oni mortas ekster lapatrujo. Lia edzino, restinta sur franca insulo, trovi¸isvidvino, graveda, havanta nur unu negrinon kiel solanposedaîon en lando, kie ÿi havis nek influon, nek reko-mendon.

Volante nenion peti de iu ajn viro, post la morto detiu, kiun sole ÿi amis, ÿi çerpis kura¸on el sia malfeliço.Ÿi decidis kulturi kun sia sklavino malgrandan teraîonpor trovi tion, kio estas necesa por la vivo.

Sur preskaû dezerta insulo, kies tero estis laûvole oku-pebla, ÿi elektis la parton nek plej fruktodonan nek plejfavoran por la komercado; sed, serçante montaran ka-vaîon, kaÿan rifu¸ejon, kie ÿi povos vivi sola kaj nekona-ta, ÿi iris de la urbo al çi tiuj ÿtonegoj, por izoli¸i kvazaûen nesto. Rifu¸i en la plej sova¸ajn kaj dezertajn lokojn,tio estas instinkto komuna al çiuj estaîoj sentemaj kajsuferantaj, kvazaû ÿtonegoj estus bariloj kontraû mal-

7


feliço, kvazaû la kvieteco de la naturo povus pacigi lamalfeliçajn animajn konfuzojn. Sed la Providenco, kiuhelpas al ni, kiam ni bezonas nur necesaîojn, difinis alsinjorino de La Tour bienon, kian povas doni nek riçe-co, nek altrangeco: tio estas amikinon.

En tiu loko de unu jaro lo¸is vigla, bona, sentema viri-no; ÿia nomo estis Margarito. Ÿi naski¸is en Britujo, elsimpla vila¸ana familio, kiu ÿin amegis kaj estus farintaÿin feliça, se ÿi ne estus fidinta al najbara nobelo, kiu alÿi promesis edzini¸on. Sed li, satiginte sian pasion, fori-¸is de ÿi kaj eç rifuzis certigi nutraîon por la infano, jekiu li gravedigis ÿin. Ÿi tiam decidis forlasi por çiam sianvila¸on kaj kaÿi sian kulpaîon en koloniojn, for de siapatrolando, kie ÿi perdis la solan doton de malriça kajhonesta fraûlino, la bonfamon. Maljuna negro, kiun ÿiaçetis per iom da prunteprenita mono, kulturis kun ÿianguleton en çi tiu insula parto.

Sinjorino de La Tour, akompanata de sia negrino, tro-vis en tiu loko Margariton, kiu mamnutris sian filon. Ÿi¸ojis renkonti virinon en stato, kiun ÿi opiniis simila alsia. Per malmultaj vortoj ÿi rakontis pri sia estinta statokaj estantaj bezonoj. Margarito estis kortuÿita de la ra-konto de sinjorino de La Tour; kaj dezirante meriti ÿiankonfidon pli ol ÿian estimon, konfesis senkaÿe sian kul-pan nesingardemon. ”Mi,” ÿi diris, ”mi meritis mian sor-ton; sed vi sinjorino … vi, sa¸a kaj malfeliça!” kaj ploran-

8


te, ÿi proponis sian kabanon kaj amikecon. Sinjorino deLa Tour, kortuÿita de tiel amema bonakcepto, diris, çir-kaûpremante ÿin en siaj brakoj: ”Ha! Dio volas fini miançagrenon, çar ¸i inspiras al vi pli multe da boneco ol miiam mi trovis çe miaj parencoj.”

Mi konis Margariton; kaj kvankam mi lo¸as je mejlokaj duono de çi tie, en la arbaro, post Longa monto, mitamen konsideris min ÿia najbaro. En la eûropaj urbojstrato aû simpla muro malhelpas samfamilianojn kun-veni dum tutaj jaroj; sed en la novaj kolonioj oni konsi-deras najbaroj homojn, de kiuj oni estas apartigata nurper arbaroj aû montoj. Precipe en la tiama tempo, kiamçi tiu insulo malmulte komercis kun Hindujo, simplanajbareco estis kaûzo por amiki¸o, kaj gastado al frem-duloj estis devo kaj plezuro. Kiam mi eksciis, ke mia naj-barino havas kunulinon, mi vizitis ÿin, por laûeble utilial ambaû. Mi trovis, ke sinjorino de La Tour estas inte-resa, nobla kaj melankolia persono. Ÿi estis tiam baldaûakuÿonta. Mi diris al tiuj du sinjorinoj, ke konvenas, porla bono de iliaj infanoj kaj precipe por malhelpi la en-lo¸i¸on de iu alia, ke ili dividu inter si la fundon de çi tiuebenaîo, kiu konsistas el proksimume dudek ”arpenoj”da tero. Ili fidis al mi por tiu divido. Mi formis du pre-skaû egalajn partojn: unu enhavis la supran parton detiu zono, komence de tiu ÿtona pintego kovrata de nu-boj, el kiu eliras la rivero Latania, ¸is tiu krutega malfer-

9


maîo en la supro de la monto, kaj kiun oni nomas laPafejo, çar ¸i efektive similas paffenestron por pafilego.La fundo de tiu tero estas tiel plena de ÿtonoj kaj sul-kaîoj, ke oni apenaû povas marÿi; tamen ¸i produktasgrandajn arbojn kaj estas kovrata de fontoj kaj mal-grandaj riveretoj.

En la alian parton mi enmetis la tutan malsupran par-ton sterni¸antan laû la rivero Latania ¸is çi tiu malfer-maîo, kie ni staras, kaj kie la rivero komencas flui interdu montetoj ¸is la maro. Vi tie vidas kelkajn herbejran-dojn kaj teron sufiçe ebenan, sed ne pli bonan ol la alia;çar dum la pluva sezono ¸i fari¸as marça — kaj dum laseka tempo ¸i estas malmola kvazaû plumbo: kiam onivolas fosi, oni estas devigata ¸in hakiltrançi.

Farinte tiun dividon, mi admonis ambaû sinjorinojn,ke ili lotu. La supran parton havis sinjorino de La Tourkaj la malsupran Margarito. Ambaû estis kontentaj prisia lotaîo; sed ili petis, ke mi ne disapartigu iliajn lo¸-ejojn, por ke, ili diris, ”ni povu çiam vidi kaj helpi unu laalian.”

Tamen çiu el ili devis havi privatan hejmon. La dome-to de Margarito sidis meze de la ebenaîo, ¸uste sur lalimo de ÿia terparto. Mi konstruis tute apude, sur la te-raîo de sinjorino de La Tour alian dometon; tiamaniereambaû amikinoj estis samtempe najbaraj kaj restis sursia posedaîo. Mi mem hakis palisarojn sur la monto; mi

10


alportis lataniajn foliojn de la marrando por konstruitiujn du kabanojn, kie vi nun vidas nek pordon, nek teg-menton. Ve! tro multe restas ankoraû por mia memoro.La tempo, kiu tiel rapide detruas la monumentojn de laimperiestroj, ÿajnas respekti en çi tiu dezerto la konstru-aîojn de amikeco, por daûrigi miajn bedaûrojn ¸is la finode mia vivo. Apenaû la dua kabano estis finita, sinjori-no de La Tour naskis filinon. Mi estis baptopatro de lafilo de Margarito, nomata Paûlo. Sinjorino de La Tourpetis ankaû, ke mi nomu ÿian filinon kune kun ÿia ami-kino. Tiu çi nomis ÿin Virginio: ”Ÿi estos virta,” ÿi diris,”kaj ÿi estos feliça. Mi estis malfeliça, nur kiam mi mal-zorgis la virton.”

Kiam sinjorino de La Tour restari¸is, tiuj du bienetojkomencis iom fruktodoni pro mia zorgetado kaj preci-pe dank’al la diligentaj laboroj de la gesklavoj: la negrode Margarito, nomata Domingo, estis jolovo, ankoraûforta, kvankam jam maljuneta. Li estis sperta kaj natu-re bonju¸ema. Li kulturis sen diferenco sur la du bienojla terojn ÿajne plej fruktodonajn kaj enmetis la plej taû-gajn semojn. Li metis milion kaj maizon en la malbone-taj lokoj, iom da tritiko en la bonaj teroj, rizon en la mar-çaj malaltaîoj, kaj apud la ÿtonegoj diversajn kukurbojnkaj kukumojn, kiuj sin ligas al ili. En la sekaj lokoj liplantis patatojn, kiuj fari¸as tie tre sukeraj; kotonarbojnsur la altaîoj, sukerkanojn en la fortaj teroj, kafarbojn sur

11


la montetoj, kie la grajno estas malgranda, sed bonega;laûlonge de la rivero kaj çirkaû la dometoj bananarbojn,kiuj liveras dum la tuta jaro longajn fruktarojn kaj belanombron; kaj fine kelkajn tabakÿtipojn por distri la zor-gojn de si mem kaj de la bonaj mastrinoj. Li hakis brul-lignon sur la monto kaj disrompis ÿtonojn tie çi kaj tiepor ebenigi la vojojn. Li faris çiujn laborojn vigle kaj taû-ge, çar li faris ilin fervore.

Li estis tre korligita al Margarito kaj ankaû al sinjori-no de La Tour, kun kies negrino li edzi¸is post la naski¸ode Virginio. Li pasie amis sian edzinon, nomatan Mario;ÿi naski¸is en Madagaskaro, kie ÿi estis iom edukita prilaborado, precipe pri farado de korboj kaj teksado deÿtofoj per herboj kreskantaj en arbaroj; ÿi estis lerta,pura kaj tre fidela; ÿia tasko estis preparado de man¸aîoj,zorgo pri kelkaj kokinoj kaj de tempo al tempo ÿi iris alPort-Louis por vendi la malgrandan superfluaîon de am-baû lo¸ejoj. Aldonu al tio du kaprinojn vivantaj kunekun la infanoj kaj dikan hundon, kiu atentis ekstere prila domoj dum la nokto, — kaj vi havos ideon pri la tutaproduktaîo kaj mastraîo de tiuj du bienetoj.

La amikinoj ÿpinis kotonon dum la tago. Tiu laboroliveris sufiçe por la bezonoj de ili kaj iliaj familioj, — sedcetere al ili tiel mankis çiuj flankaj oportunaîoj, ke ilimarÿis nudpiede en sia lo¸ejo kaj vestis ÿuojn nur di-mançe frumatene por iri al la meso en la pre¸ejo de

12


Pamplemousses, kiun vi povas vidi tie malproksime. Ta-men ¸i estas multe pli malnajbara ol Port-Louis, sed lasinjorinoj malofte iris en tiun urbon, timante, ke onimalÿatos ilin, çar ili estas vestitaj per dikaj bluaj bengalajtolaîoj, kvazaû sklavinoj. Cetere, çu la publika estimoegalvaloras hejman feliçon? Se tiuj sinjorinoj iom sufe-ris ekstere, ili revenis hejmen kun des pli granda plezu-ro. Apenaû Mario kaj Domingo ilin ekvidis de tiu altaîe-to, sur la vojo al Pamplemousses, ili alkuris malsupren porilin helpi dum la suprenirado. Ili vidis en la okuloj de siajsklavoj, kiom tiuj çi ¸ojas pro ilia reveno. Hejme ili tro-vis purecon, liberecon, posedaîon akiritan nur per siapropra laboro, kaj fervorajn, amemajn servistojn. Ilimem, kunigitaj de samaj bezonoj, suferinte preskaû lasamajn malfeliçojn, nomis unu la alian per la dolçaj no-moj amikino, kunulino, fratino, kaj havis nur unu volon,unu intereson, unu tablon. Inter ili çio estis komuna. Sedse malnovaj sentoj, pli vivaj ol la sentoj de la amikeco,reveki¸is en ilia animo, tiam pura religio, helpata de ça-staj moroj, gvidis ilin al alia vivado, same kiel flamo levi-¸as al la çielo, kiam ¸i ne havas plu ian nutrilon sur latero.

La naturaj devoj ankaû pliigis la feliçon de ilia kun-estado. Ilia reciproka amikeco plivarmi¸is je la vido deiliaj infanoj, fruktoj de amo same malfeliça. Plezurigisilin meti ilin en la saman banon, kaj kuÿigi en la saman

13


lulilon. Ofte ili mamÿan¸is ilin. ”Amikino,” diris sinjorinode La Tour, ”çiu el ni havos du infanojn kaj çiu el niajinfanoj havos du patrinojn.” Kiel du bur¸onoj restantajsur du samspecaj arboj, kies çiujn brançojn rompis ven-tego, produktas pli dolçajn fruktojn, se çiu el ili, disigi-ta de la patra trunko, estas enÿovita en la najbaran trun-kon: tiel same tiuj infanetoj, senigitaj de çiuj parencoj,fari¸is pli amplenaj ol gefiloj, ol gefratoj, kiam la naskin-taj amikinoj ilin mamÿan¸is. Jam iliaj patrinoj priparo-lis ilian geedzi¸on, apud iliaj luliloj, kaj tiu antaûrigardoal geedza feliço, per kiu ili distris sian propran mal¸ojon,tre ofte elvokis poste iliajn larmojn, çar unu memoris, keÿia malfeliço devenis de la needzini¸o, kaj la alia, de laedzini¸o; unu, çar ÿi volis superi sian rangon, la alia, çarÿi delasi¸is. Sed ili konsolis sin, pensante ke iam iliajinfanoj, pli feliçaj, ¸uos for de la kruelaj eûropaj antaû-ju¸oj samtempe la plezurojn de amo kaj la feliçon deegaleco.

Nenio ja estis komparebla kun ilia jama amikeco. SePaûlo ekplendis, oni montris al li Virginion; ÿin vidante,li ridetis kaj kvieti¸is. Se Virginio suferis, la krioj de Paû-lo sciigis pri tio; sed tiu amindulino tuj malmontris siansuferon, por ke li ne çagreni¸u pro ÿia doloro. Kiam mialvenis, mi çiam vidis ilin ambaû, tute nudajn, laû la lan-da kutimo; ili kapablis apenaû paÿi, kaj tenis unu la alianper la manoj kaj sub la brakoj, kiel oni prezentas la ste-

14


laron de la ¯emeloj. Eç dum nokto ili ne disi¸is, oni oftetrovis ilin kuÿantaj en la sama lulilo, vango çe vango,brusto çe brusto, kun la manoj reciproke çirkaûpre-nantaj iliajn kolojn: ili dormis inter la brakoj unu de laalia.

Kiam ili komencis paroli, la unuaj nomoj, kiujn ili uzis,estis ”frato”kaj ”fratino.” La infaneco, kiu konas pli ame-majn karesojn, ne konas pli dolçajn nomojn. La eduka-do pliigis ilian amikecon, ¸in utiligante por iliaj recipro-kaj bezonoj. Baldaû çio rilatanta la mastrumadon, pure-con, preparadon de modesta man¸o, estis la laborkam-po de Virginio, kaj ÿiaj laboroj çiam elvokis la laûdojnkaj kisojn de ÿia frato. Li sençese agis; li fosis en la ¸ar-deno kun Domingo aû, kun hakileto en la mano, li sek-vis lin en la arbarojn; kaj, se dum tiuj iroj, bela floro,bona frukto aû birdnesto aperis antaû li, por ilin alpor-ti al sia fratino li tuj surrampis la arbon, eç se ili estis sur¸ia supro.

Kiam oni renkontis unu el ili en iu loko, oni estis certa,ke la alia ne estas malproksima. Iun tagon, kiam mi mal-supreniris de la pinto de çi tiu monto, mi ekvidis çe la¸ardenlimo Virginion kuranta hejmen, kun la kapo kov-rita per sia jupo, kiun ÿi levis malantaûe por sin ÿirmikontraû pluvego.

Estante malproksime, mi kredis, ke ÿi estas sola, sedalirinte por helpi al ÿi, mi vidis, ke per la brako ÿi tenas

15


Paûlon, preskaû tute envolvitan en la sama ÿirmilo,ridante ambaû pro la elpenso de tiu nova pluvombrelo.Tiuj du çarmaj kapoj, sub tiu ÿvelblovata jupo, rememo-rigis min pri la infanoj de Leda, enfermitaj en la samakonko.

Ilia sola zorgo estis plaçi unu la alian kaj sin interhelpi.Cetere ili estis malkleraj kiel kreoloj kaj sciis nek legi,nek skribi. Ili ne okupis sin pri tio, kio okazis en la anti-kva kaj malproksima tempo: ilia scivolemo ne celis transtiun çi monton. Ili kredis, ke la mondo fini¸as tie, kielimi¸as ilia insulo, kaj ili ne imagis ion ameblan en loko,kie ili ne estas. Ilia reciproka amo kaj la amo al la patri-noj sole okupis ilian animan agemon. Neniam senutilajsciencoj ilin plorigis; neniam lecionoj de malgaja moraloilin enuigis. Ili ne sciis, ke oni ne rajtas ÿteli, çar çio interili estis komuna; nek ke oni ne rajtas esti malsobra, çarili havis laûvole simplajn nutraîojn; nek esti mensogema,çar ili bezonis nenion kaÿi. Neniam oni terurigis ilin, dir-ante, ke Dio severege punos la sendankajn infanojn; çeili la filan amon naskis la amo patrina. Oni instruis al ilipri religio nur tion, kio faras ¸in aminda, — kaj se ili nepre¸is longtempe en la pre¸ejo, çie kie ili estis, en ladomo, sur la kampoj, en la arbaroj, ili levis al la çielosenkulpajn manojn kaj prezentis koron plenan de amoal siaj patrinoj.

16


Tiel forpasis ilia plej juna infaneco, kiel bela tagi¸oanoncanta belan tagon. Jam ili kun siaj patrinoj parto-prenis en la mastrumaîoj. Tuj kiam la koka krio anoncisla revenon de la matenru¸o, Virginio levi¸is, çerpisakvon el proksima fonto kaj reiris hejmen por prepari lamatenman¸on. Poste, kiam la suno ornamis la pintojnde tiu montozono, Margarito kaj ÿia filo iris al sinjorinode La Tour; tiam ili çiam kune komencis pre¸on sekva-tan de matenman¸o; ofte ili faris tion sidante antaû lapordo, sur herbo, sub laûbo de bananarboj, kiuj liverisal ili samtempe tute pretan man¸aîon per siaj nutremajfruktoj, kaj tablotukojn per siaj longaj, lar¸aj, glataj fo-lioj. Saniga kaj malmanka nutraîo rapide kreskigis lakorpojn de tiuj gejunuloj, kaj dolça edukado montris enilia fizionomio la purecon kaj kontentecon de ilia animo.Virginio estis nur dekdujara; ÿia talio jam estis pli ol du-one formita; grandaj blondaj haroj ombris ÿian kapon;ÿiaj bluaj okuloj kaj kvazaû koralaj lipoj plej agrable bri-lis sur ÿia juneca viza¸o; ili çiam akordi¸e ridetis, kiamÿi parolis; sed kiam ÿi silentis, ilia natura klineco al laçielo faris ilin tre sentesprimaj kaj eç iom melankoliaj. Lavira karaktero de Paûlo montri¸is jam en la fraûli¸aj çar-moj. Lia talio estis pli alta ol la talio de Virginio; lia viza-¸a koloro pli bruna, lia nazo pli agleca kaj liaj nigraj oku-loj estus estintaj iom fieremaj, se la kvazaû penikaj for-radiantaj okulharoj ne farus ilin plej dolçegaj. Kvankam

17


li çiam movis sin, tuj kiam lia fratino aperis, li trankvi-li¸is kaj sidi¸is apude. Ofte ili nenion diris dum la tutaman¸o. Pro ilia silentado, pro la naiveco de ilia sinteno,pro la beleco de iliaj nudaj piedoj, oni kredus vidi antik-van statuaron el blanka marmoro, prezentanta kelkajnel la infanoj de Niobo; sed laû iliaj renkonti¸emaj rigar-doj, iliaj ridetoj respondataj per pli amaj ridetoj, oni po-vus ilin konsideri kiel tiujn infanojn de la çielo, kiel tiujnfeliçajn spiritojn, kies esenco estas amo, kaj kiuj ne be-zonas esprimi la senton per pensoj kaj la amikecon pervortoj.

Tamen sinjorino de La Tour, vidante ke ÿia filino tielçarmoplene kreskas, sentis, ke ÿia malkvieteco plii¸askun ÿia amemo; ÿi diris al mi kelkfoje: ”Se mi mortus, kiookazus al la malriça Virginio?”

Ÿi havis en Francujo onklinon, nobelan, riçan, malju-nan kaj pieman, kiu tiel malkompate rifuzis helpon,kiam ÿi edzini¸is kun sinjoro de La Tour, ke ÿi promesisnenion plu peti de ÿi, en kia ajn okazo. Sed i¸inte patri-no, ÿi ne timis plu honton de forrifuzoj. Ÿi skribis al siaonklino pri la neatendita morto de ÿia edzo kaj la emba-raso, en kiu ÿi estas, senhelpa, for de sia patrujo kaj ÿar-¸ata de infano. Ÿi ne ricevis respondon. Antaûe fierani-ma, ÿi ne ÿanceli¸is humiligi sin kaj maltimis la riproçojnde sia parencino, kiu neniam estis pardoninta ÿian edzi-ni¸on kun viro nenobela, kvankam virta. Ÿi do skribis al

18


ÿi, uzante çiujn okazojn por veki ÿian kompaton al Vir-ginio. Sed multaj jaroj pasis, kaj ÿi ne ricevis ian memor-signon de ÿi.

Fine, en 1738, tri jarojn post la alveno de sinjoro de LaBourdonnais sur çi tiun insulon, sinjorino de La Toureksciis, ke tiu insulestro havas leteron de ÿia onklino portransdoni al ÿi. Tuj ÿi kuris al Port-Louis, ne timante nunsin montri en malbona vestaîo, çar la patrina ¸ojo mal-timigas la mokon. — Sinjoro de La Bourdonnais efekti-ve donis al ÿi leteron de ÿia onklino. Tiu çi sciigis al sianevino, ke ÿi tute meritas sian sorton, çar ÿi edzini¸iskun aventuristo, diboçulo; ke la pasioj entenas sian pro-pran punon, ke la frutempa morto de ÿia edzo estis justapuno de Dio; ke ÿi pli bone agis, forirante en koloniojnol se ÿi estus restinta en Francujo por tie senhonorigisian familion; ke ÿi entute estas en taûga lando, kie çiujriçi¸as, escepte la maldiligentuloj. Tiel riproçante, ÿi finelaûdis sin mem: por eviti, ÿi diris, la ofte malfeliçajn sek-vojn de geedzeco, ÿi çiam rifuzis edzini¸i. La vera aferoestis, ke, ambiciema, ÿi volis edzini¸i nur kun nobelego;sed kvankam en la kortego oni indiferentas pri çio, es-cepte de la mono, neniu volis ligi¸i kun tiel malbela kajsenkora fraûlino, malgraû ÿia riçegeco. Ÿi aldonis enpostskribo, ke tamen ÿi forte rekomendis ÿin al sinjorode La Bourdonnais. Efektive ÿi rekomendis ÿin, sed, laûla nuna ofta kutimo, kiu faras la protektanton pli timin-

19


da ol estus vera malamiko: por pravigi antaû la insules-tro sian malbonkorecon por sia nevino, ÿi kalumniis ÿin,ÿajnante ÿin kompati.

Sinjorino de La Tour, kiun neniu indiferentulo povisvidi seninterese aû senrespekte, estis severe akceptita desinjoro de La Bourdonnais antaûavertita kontraû ÿi. Lirespondis nur per malafablaj vortetoj al ÿia klarigo pri lastato de ÿia familio: ”Mi vidos … ni vidos … post ia tem-po … multaj malfeliçuloj estas … kial kolerigi tiel respek-tindan onklinon? … Vi estas la malpravulino.”

Sinjorino de La Tour reiris hejmen kun la koro plenade doloro kaj maldolçeco. Alveninte, ÿi sidi¸is, sur la ta-blon îetis la leteron de sia onklino kaj diris al la amiki-no: ”Jen la sekvo de dek unu jaroj da paciencado!” Sed,çar en la aro nur sinjorino de La Tour sciis legi, ÿi repre-nis la leteron kaj legis ¸in antaû la tuta kunveninta fami-lio. Apenaû ÿi finis, Margarito tuj ekkriis: ”Çu ni bezonasviajn parencojn? Çu Dio nin forlasis? ¯i sola estas niapatro. Çu ni ne vivis feliçe ¸is nun? Kial do çagreni¸i? Vine havas kura¸on.” — Kaj vidante, ke sinjorino de LaTour ploras, ÿi çirkaûprenis ÿin en siaj brakoj: ”Kara ami-kino!” ÿi kriis, ”kara amikino!” — Sed ÿiaj propraj ekplo-roj konfuzis ÿian voçon. Vidante tion, Virginio, ekplore-gante, premis alterne la manojn de sia patrino kaj deMargarito kontraû sian buÿon kaj bruston; kaj Paûlo,kun koleregaj okuloj, kriis, krispis la pugnojn, piedbatis,

20


ne sciante kiun ataki. Je tiu bruado, Domingo kaj Marioalkuris, kaj en la dometo oni aûdis nur tiujn dolorkriojn:”Ha! … sinjorino! … bona mastrino! … patrino! … ne plo-ru!” Tiel dolçaj amikaîoj forigis la çagrenon de sinjorinode La Tour; ÿi çirkaûprenis Paûlon kaj Virginion kaj diriskontente: ”Infanoj miaj, vi estas la kaûzo de mia çagre-no; sed vi estas mia ¸ojo. Ho! karaj infanoj, la malfeliçovenis al mi nur de malproksime; la feliço estas tute apudmi.” Paûlo kaj Virginio ne komprenis; sed kiam ili vidisÿin trankvila, ili ridetis kaj karesis ÿin. Tiel ili daûrigis lafeliçan vivadon kaj tio çi restis nur kvazaû fulmotondrodum bela sezono.

La bonaj emoj de tiuj infanoj çiutage plii¸is. Iun di-mançon, je matenru¸o, kiam la patrinoj estis foririntaj alla pre¸ejo Pamplemousses por la unua meso, forkurintanegrino aperis sub la bananarbojn çirkaû la lo¸ejo; ÿiestis malgrasega kvazaû skeleto, kaj estis vestita nur deviÿtuka peco metita çirkaû la lumboj. Ÿi îetis sin al la pie-doj de Virginio, kiu preparis la familian matenman¸on,kaj diris: ”Juna fraûlino, kompatu al mizera forkurintasklavino; de unu monato mi vagas sur tiuj montoj, tur-mentata de malsato, ofte persekutata de çasistoj kaj iliajhundoj. Mi forkuris de mia mastro, riça lo¸anto çe laNigra rivero; li agis kun mi, kiel vi povas vidi.” Kaj sam-tempe ÿi montris sian korpon strekita de profundaj cika-troj kaûzitaj de skur¸obatoj. Poste ÿi aldonis: ”Mi volis

21


dronigi min; sed eksciinte, ke vi lo¸as çi tie, mi diris: çarekzistas ankoraû bonaj blankuloj en çi tiu lando, mi nebezonas ankoraû morti.” Virginio, tute kortuÿita, res-pondis: ”Rekura¸i¸u, malfeliçulino! Man¸u, man¸u!”Kaj ÿi donis la preparitan matenman¸on. En kelkaj mo-mentoj la sklavino ¸in tute englutis. Virginio, vidante, keÿi estas satigita, diris: ”Malfeliça virino! Mi intencas petipardonon de via mastro; vidante vin, li kompatos; çu vivolas, ke mi konduku vin al li?”

”An¸elo de Dio,” respondis la negrino, ”mi sekvos vinkien ajn.” Virginio vokis sian fraton kaj petis, ke li ÿinakompanu. La forkurinta sklavino kondukis ilin laû me-zarbaraj vojetoj, tra altaj montoj, kiujn ili malfacile sur-iris kaj lar¸aj riveroj, kiujn ili trairis.

Fine, en la tagmezo, ili alvenis malsupren de monte-to, çe la rando de Nigra rivero. Ili tie vidis bone konstru-itan domon, grandegajn plantejojn kaj multajn sklavojnokupatajn per çiuspecaj laboroj. Ilia mastro promenisinter ili, kun pipo en la buÿo kaj stangeto en la mano. Liestis altkreska, malgrasa, olivkolora kun kavaj okuloj kajnigraj unui¸antaj brovoj. Virginio, kortuÿata, tenantePaûlon çe la mano, alproksimi¸is al la mastro kaj petis,ke li pardonu al sia sklavino, kiu staras kelkajn paÿojnposte. La mastro unue ne multe atentis tiujn malriçe ve-stitajn infanojn; sed, kiam li rimarkis la elegantan talionde Virginio, ÿian belan blondan kapon sub blua çapelo

22


kaj aûdis la dolçan sonon de ÿia voço, tremanta, kiel ÿiatuta korpo, kaj petanta tiun pardonon, li deprenis sianpipon el la buÿo kaj, levante sian bastonon al la çielo, liîuris, kun terura blasfemo, ke li pardonas sian sklavinon,ne pro amo al Dio, sed pro amo al ÿi. Virginio tuj signalisal la sklavino, ke ÿi aliru sian mastron, kaj ÿi forkuris,sekvata de Paûlo.

Ili kune resupreniris la flankon de la monteto, de kiuili venis, çe ¸ia supro ili sidi¸is sub arbon, premitaj delaceco, soifo kaj malsato. Ili marÿis, ne ekman¸inte, pliol kvin leûkojn* de la sunlevi¸o. Paûlo diris al Virginio:”Fratino mia, estas pli ol tagmeze: vi malsatas kaj soifas;ni ne trovos nutraîon tie çi; ni remalsupreniru la mon-ton kaj petu man¸aîon de la mastro de la sklavino.”

”Ho! ne! amiko,” respondis Virginio, ”li tro timigismin. Rememoru tion, kion diras kelkfoje nia patrino: Lapano de la malbonulo plenigas la buÿon per ÿtonaîo.”

”Kion do ni faru,” diris Paûlo; ”tiuj çi arboj produktasnur malbonajn fruktojn; ne estas eç tamarindo-citronopor vin sensoifigi.”

”Dio kompatos al ni,” diris Virginio; ”li aûdas la bir-detojn, kiuj petas nutraîon.” Apenaû ÿi diris tiujn vor-tojn, ili aûdis bruon de fonto falanta el najbara ÿtonego.Ili kuris al ¸i kaj, sensoifiginte sin per ¸ia kristalklara

* Çirkaû 20 kilometroj; leûko estas malnova spacmezuro.

23


akvo, ili kolektis kaj man¸is iom da kreso kreskanta sur¸iaj bordoj.

Rigardante çi tien kaj tien, çu ili trovos ian pli nutranman¸aîon, Virginio ekvidis junan palmon inter la arboj.La brasiko, kiun entenas la supro de tiu arbo inter siajfolioj, estas tre bona man¸aîo; sed kvankam la arbotrun-ko ne estis pli dika ol kruro, tamen ¸i estis alta pli ol ses-dek futojn. Vere, la ligno de tiu arbo konsistas nur el fa-denaîaro; sed ¸ia alburno estas tiel malmola, ke ¸i mal-akrigas la plej bonajn hakilojn, kaj Paûlo eç ne havistrançilon. Li pensis ekbruligi la malsupron de tiu palmo:alia embaraso; li ne havis fajroÿtonon, kaj cetere en tiutiel ÿtonplena insulo, oni apenaû povus trovi fajroÿto-non. Neceso kreas lertecon kaj ofte la plej utilajn eltro-vaîojn ni ÿuldas al la plej mizeraj homoj. Paûlo decidisbruligi fajron laû la negra maniero; per ÿtonkojno li faristrueton en tre sekan brançon, kiun li metis sub siaj pie-doj; poste, per la trançrando de tiu ÿtono, li pintigis aliansekan sed alilignan brançaîon; li poste metis tiun pintanlignaîon en la trueton de lia subpieda branço, kaj ¸inrapide turnis en siaj manoj, tute kiel oni ruligas turnkru-con por ÿaûmigi çokoladon; post malmulte da tempofumo kaj fajreroj eliris el la kuntuÿa punkto. Li kolektissekajn herbojn kaj aliajn brançojn kaj ekbruligis la mal-supron de la palmo, kiu baldaû frakase falis. La fajroankaû utilis al li por senigi la brasikon de ¸iaj longaj, lig-

24


necaj kaj pikemaj folioj. Virginio kaj li man¸is parton detiu brasiko krude kaj la alian post kuiro sur cindro, kajili trovis ambaû same tre bongustajn. Ili faris tiun simp-legan man¸on, ¸ojigitaj de la memoro pri la bona agomatene farita; sed tiun ¸ojon konfuzis la nedubebla mal-kvieteco de iliaj patrinoj pro tiu longa foresto. Virginioofte parolis pri tio. Tamen Paûlo, kiu sin sentis denoveforta, certigis, ke ili tuj trankviligos siajn familiojn.

Post la tagman¸o ili estis tre embarasitaj, çar ili nehavis plu gvidanton por ilin rekonduki hejmen. Paûlo,kiu miris pro nenio, diris al Virginio: ”Nia dometo sidasçe la flanko de la tagmeza suno, same kiel hodiaû ma-tene, ni devas suriri la tripintan monton, kiun vi povasvidi tie. Nu, ni marÿu, amikino.” Tiun monton oni no-mas la Tri mamoj*, çar ¸iaj pintoj estas mamformaj. Ili domalsupreniris la monteton de la Nigra rivero norde, kajalvenis post unu horo sur la randon de lar¸a rivero, bar-anta la vojon. Tiu insula parto, tute kovrata de arbaroj,estas tiel malmulte konata, eç nuntempe, ke multaj el¸iaj riveroj kaj montoj eç ne havas ankoraû nomon. La

* Ekzistas multaj montoj, kies supro estas ronde mamforma, kajestas tiamaniere nomataj en çiuj lingvoj. Ili ja estas verajmamoj, çar el ili elfluas multe da riveroj kaj riveretoj alportan-taj fruktadon sur la teron. Ili estas deirejo de la çefaj riveregojbanantaj la teron, kaj sençese liveras la necesan akvokvanton,altirante nubojn çirkaû la ÿtonegan pintegon, kiu superas iliancentron, kvazaû mampinto. Mi jam montris tiajn admirindajnantaûaran¸ojn de la naturo en antaûa libro.

25


rivero, sur kies bordo ili estis, ÿaûme fluis sur ÿtonoj. Labruo de la akvo timigis Virginion; ÿi ne kura¸is trairi pie-de la riveron. Tiam Paûlo prenis Virginion sur sian dor-son kaj, tiel ÿar¸ita, paÿis sur la glitigaj riveraj ÿtonegoj,malgraû la bruego de la akvo.

”Ne timu,” li diris, ”kun vi, mi sentas min forta. Se lalo¸anto de la Nigra rivero estus al vi rifuzinta pardononal sia sklavino, mi estus bati¸inta kun li.”

”Kiel,” diris Virginio, ”kun tiel alta kaj malbona viro?Al kia dan¸ero mi vin elmetis! Dio mia! Kiel malfacileestas fari la bonon! Nur la malbono estas facile farebla.”

Kiam Paûlo alvenis sur la riveran bordon, li volis daû-rigi la iradon, ÿar¸ita de sia fratino, kaj li esperis supren-iri la monton Trimaman, kiun li vidis je duona mejloantaû si; sed baldaû la fortoj mankis kaj li devis ÿin metiteren kaj ripozi apude. Virginio tiam diris: ”Frato, la tagomallumi¸as; vi havas ankoraû forton, dum la mia ek-mankas; lasu do min çi tie kaj reiru sola hejmen portrankviligi niajn patrinojn.”

”Ho! ne,” diris Paûlo, ”mi ne lasos vin. Se nokti¸as,dum ni estas en çi tiu arbaro, mi ekbruligos fajron, mifaligos palmon, vi man¸os ¸ian brasikon kaj per ¸iaj fo-lioj mi faros al vi rifu¸ejon.” Tamen Virginio, iom ripo-zinte, kolektis sur trunko de maljuna arbo, klininta surla riverbordo, longajn skolopendrajn (cervlangajn) fo-liojn, kiuj kreskis el ¸ia trunko; ÿi faris el tio kvazaû-

26


ÿuetojn, per kiuj ÿi çirkaûis siajn piedojn, vunditajn de lavojÿtonoj; çar, pro sia rapidemo esti utila al la sklavino,ÿi forgesis vesti la piedojn. Sentante, ke la malvarmete-co de tiuj folioj refortigas ÿin, ÿi rompis bambuan bran-çon kaj ekmarÿis, sin apogante per unu mano sur tiunkanon kaj per la alia sur sian fraton.

Tiamaniere ili malrapide vojiris tra la arbaro; sed laalteco de la arboj kaj la denseco de la foliaro baldaûkaÿis al iliaj okuloj la monton Trimaman, al kiu ili celis,kaj eç la subirantan sunon. Post kelka tempo ili senri-marke forlasis la surmarÿitan vojeton, kiun ili ¸is tiamsekvis kaj ili trovi¸is en senelireja kvazaûlabirinto daarboj, lianoj kaj ÿtonegoj. Paûlo, tre ekscitita, sidigis Vir-ginion kaj serçis çi tie kaj tie vojon el tiu dika densaîo;sed li vane laci¸is. Li supreniris altan arbon, por alme-naû ekscii, kie estas la monto Trimama, sed li vidis çir-kaû si nur arbopintojn, de kiuj kelkaj estis lumigataj dela lastaj radioj de la subiranta suno. La ombro de lamontoj jam kovris la arbaron en la valoj; la vento kvie-ti¸is, kiel okazas çe la subiro de la suno; mallaûta silen-to regas en tiuj izolejoj kaj oni aûdis nur blekojn de cer-voj, serçantaj rifu¸ejon en tiuj senhomaj lokoj. Paûlo,esperante, ke iu çasisto povos lin aûdi, kriis laû sia tutaforto: ”Venu, helpu al Virginio!” Sed nur e˛oj de la ar-baro respondis lian voçon kaj multfoje ripetis: ”Virginio!… Virginio!”

27


Premita de laceco kaj çagreno, Paûlo tiam malsupren-iris la arbon: li serçis rimedon por tie pasigi la nokton;sed estis nek fonto, nek palmo, eç ne seka ligna brançaîotaûga por ekbruligi fajron. Li tiam spertis la nesufiçeconde sia kapablo kaj li ekploris. Virginio diris: ”Ne ploru,amiko, se vi ne volas min çagreni. Mi estas kaûzo de çiujviaj malfeliçoj kaj de la malkvieteco de niaj patrinoj. Onidevas nenion fari, eç bonon, ne petinte konsilon de siajgepatroj. Ho! mi ja estis malsa¸a!” Kaj ÿi ekploris. Tamenÿi diris al Paûlo: ”Ni pre¸u Dion, frato mia, kaj li kom-patos al ni.”

Apenaû ili finis sian pre¸on, ili aûdis bojon. ”Tio çiestas la hundo de iu çasisto, kiu venas vespere por mor-tigi cervojn en embusko,” diris Paûlo. Iom poste, la bo-jado plii¸is. ”Al mi ÿajnas, diris Virginio, ke tio çi estasFidela, la hundo de nia dometo: jes, mi rekonas ¸ianvoçon; çu ni estus tiel proksime al nia hejmo kaj jam çenia monto?”

Efektive iom poste Fidela aperis çe iliajn piedojn, boj-ante, blekante, ¸emante kaj ilin çirkaûkaresante. Ili neankoraû sensurprizi¸is, kiam ili ekvidis Domingon alku-ranta. Je la alveno de tiu bona negro, ploranta pro ¸ojo,ili ankaû ekploris, ne kapablante diri eç unu vorton.Kiam Domingo rekonsciis: ”Ho, junaj gemastroj,” lidiris, ”kiel malkvietaj estas viaj patrinoj! kiel ili miris, nerevidante vin post la reveno el la pre¸ejo, al kiu mi

28


akompanis ilin! Mario, kiu laboris ie en la lo¸ejo, nepovis diri, kien vi iris. Mi iris kaj reiris çirkaû la domo,ne sciante, kie serçi. Fine mi prenis viajn malnovajnvestojn, mi flarigis ilin al Fidela kaj tuj, kvazaû tiu bestokomprenus min, li ekserçis viajn paÿojn; li kondukismin, çiam movante la voston, ¸is la Nigra rivero. Tie, mieksciis de iu lo¸anto, ke vi rekondukis al li forkurintannegrinon kaj ke li konsentis pardoni al ÿi! Sed kia pardo-no! Li montris ÿin al mi, ligita al ligna ÿtipo, kun çeno çela piedoj kaj fera trikroça çirkaûkolo. De tie Fidela, çiamflaresplorante, kondukis min sur la Nigran riveron, kieli ankoraû haltis bojante: tio okazis sur la vindo de fon-to, apud renversita palmo kaj ankoraû fumanta fajro.Fine li kondukis min tien çi: ni estas sub la monto Tri-mama kaj ni devas marÿi ankoraû kvar mejlojn ¸is niahejmo. Nu, man¸u kaj reforti¸u.” Li prezentis al ili ku-kon, fruktojn kaj grandan nuksbotelon, plenan de trin-kaîo konsistanta el akvo, vino, citronsuko, sukero, mus-kato; iliaj patrinoj ¸in preparis por ilin refortigi kaj sen-soifigi.

Virginio sopiris, rememorante pri la malfeliça skla-vino kaj la maltrankvileco de iliaj patrinoj. Multfoje ÿiripetis: ”Ho! kiel malfacile estas fari la bonon.” DumPaûlo kaj ÿi refortigis sin, Domingo ekbruligis fajron kaj,serçinte inter la ÿtonoj tordecan lignon, kiu brulas mal-velka, îetante grandan flamon, li faris per ¸i torçon, kiun

29


li bruligis, çar jam estis nokto. Sed li estis multe pli em-barasita, kiam ili volis ekiri: Paûlo kaj Virginio ne povisplu marÿi; iliaj piedoj estis ÿvelintaj kaj tute ru¸aj. Do-mingo ne sciis, çu li devas iri malproksimen por peti hel-pon aû pasigi la nokton kun ili en tiu loko.

”Kie estas la tempo,” li diris, ”kiam mi portis vin am-baû samtempe en miaj brakoj? Sed nun vi estas altaj kajmi estas maljuna.”

Dum lia ÿanceli¸o, aro da förkurintaj negroj aperis jedudeko da paÿoj. La estro de tiu bando, proksimi¸anteal Paûlo kaj Virginio, diris: ”Bonaj geblankulidoj, netimu; hodiaû matene ni vidis vin preterirantajn kun ne-grino de la Nigra rivero; vi iris por peti pardonon por ÿide ÿia malbona mastro: ni danke reportos vin hejmensur niaj ÿultroj.”

Li tiam signalis kaj kvar fortikaj forkuruloj tuj farisportilon per brançoj kaj lianoj, sur ¸in metis Paûlon kajVirginion, levis ilin sur siajn ÿultrojn kaj ekvojiris, dumla tuta bando ¸oje benis ilin kaj Domingo paÿis antaûekun sia torço. Virginio, kortuÿita, diris al Paûlo: ”Ho,amiko! Neniam Dio lasas bonfaron sen rekompenco.”

Ili alvenis noktomeze çe la malsupro de sia monto,kies deklivojn lumigis kelkaj fajroj. Apenaû ili eksupren-iris, ili aûdis voçojn kriantajn: ”Çu vi, infanoj miaj?”

30


Ili respondis kun la negroj: ”Jes, jen estas ni!” kaj ilibaldaû ekvidis siajn patrinojn kaj Marion alvenantaj kunflamantaj brulbrançoj.

”Malsa¸aj infanoj,” diris sinjorino de La Tour, ”de kievi venas? Kiel multe vi maltrankviligis nin!”

”Ni venas,” diris Virginio, ”de la Nigra rivero, kie nipetis la mastran pardonon por kompatinda forkurintasklavino, al kiu mi donis la familian matenman¸on, çarÿi estis mortanta pro malsato; kaj jen tiuj vagistaj negrojrekondukis nin.”

Sinjorino de La Tour, ne povante paroli, kisis sian fili-non; kaj Virginio, sentante sian viza¸on malsekigatan dela patrinaj larmoj, diris: ”Vi pagas al mi por çiuj miajsuferoj.”

Margarito, ¸ojega, çirkaûpremis Paûlon kaj diris: ”Kajvi ankaû, filo mia, vi bone agis!”

Kiam ili alvenis en siajn dometojn, ili donis nutraîonal la vagistaj negroj, kiuj reiris en la arbaron, deziranteal ili çiaspecajn sukcesojn.

Por tiuj familioj çiu tago estis feliça kaj paca. Nek envio,nek gloramo ilin turmentis. Ili ne deziris ekstere vananfamon, akiratan per intrigado kaj perdeblan per kalum-nio; ili kontenti¸is, estante siaj propraj atestantoj kaj ju¸-antoj. En tiu insulo, kiel en çiuj eûropaj kolonioj, oniavidas nur pri malicaj anekdotoj, kaj iliaj virtoj, eç iliaj

31


nomoj estis nekonataj. Nur kiam preteriranto, pasantesur la vojo al Pamplemousses, demandis al kelkaj lo¸antojsur la ebenaîo: ”Kiu lo¸as tie supre en tiuj dometoj?” onirespondis, ne konante ilin: ”Ili estas bonaj homoj.” Tiella violoj, sub domaîoj, malproksimen dissendas siandolçan odoron, kvankam ili estas ne vidataj. Ili tute neparolis pri la malbonaîoj de la aliaj homoj, çar tio çi,kvankam ÿajne justema, nepre inklinas la koron al mal-amo aû al hipokriteco; estas ja neeble ne malami la ho-mojn, se oni kredas ilin malbonaj kaj vivi kun la mal-bonuloj, ne kaÿante sian malamon al ili sub ÿajna afable-co. Tiel la mallaûdo de aliaj devigas nin malami aû laaliajn aû nin mem. Sed ne opiniante pri homoj aparte,ili nur parolis pri la rimedoj bone agi por çiuj ¸enerale,kaj, kvankam ili tion ne povis, ili tamen tion sençese de-ziris, kaj tio çi faris ilin çiam bonfaremaj.

Vivante en izoleco, anstataû fari¸i homevitemaj, ili dofari¸is pli homamaj. Se skandala anekdotaro de la socie-to ne estis temo por iliaj interparoloj, la naturo ilin ple-nigis per çarmo kaj ¸ojo. Ili rave admiris la potencon dela Providenco, kiu, per iliaj manoj, naskis inter tiuj sen-fruktaj ÿtonegoj la malmankon, çarmojn kaj plezurojnpurajn, simplajn kaj çiam renovi¸antajn.

Paûlo, dekdujare, estis pli fortika kaj pli inteligenta oldekkvinjara eûropano; li plibeligis tion, kion nur kultu-ris Domingo. Li iris kun li en la proksiman arbaron por

32


elradikigi junajn plantojn de citron- kaj oran¸arboj, detamarindarboj, kies ronda kapo estas tiel bele verda; dedaktilarboj, kies frukto estas plena de dolça kremo odo-ranta kvazaû oran¸floro. Li plantis tiujn jam grandajnarbojn çirkaû la ÿtonega zono. Li tie semis arbograjnojn,kiuj havas florojn aû fruktojn jam en la dua jaro, nomeagatio, de kiu çirkaûpendas kvazaû lustraj kristaloj, lon-gaj blankaj floraroj; persa siringo, kiu rekte altigas al laçielo siajn lingrizajn girlandojn; papajo, kies senbrançatrunko, formita kiel kolono ornamita de verdaj melonoj,portas kapitelon el lar¸aj folioj, similaj al la figarbaj.

Li ankaû plantis grajnojn kaj kernojn de terminalioj,mangarboj, avokadoj, psidioj, iakoj, kaj jambozioj. Laplimulto de tiuj arboj liveris al sia juna mastro ombronkaj fruktojn. Lia laborema mano fruktodonigis eç la plejsenproduktemajn lokojn de tiu korto. Diversaj alooj, kunraketformaj brançoj ÿar¸ataj de flavru¸e striataj floroj,dornaj kaktoj superis la nigrajn kapojn de la ÿtonegoj kajÿajnis atingi ¸is la longaj lianoj, ÿar¸ataj de bluaj aû skar-lataj floroj, pendantaj çi tie kaj tie sur la montaj krute-gaîoj.

Li aran¸is tiujn vegetaîojn tiel, ke oni povis ¸ui ilianvidaîon unurigarde. Meze de tiu loko li plantis malaltajnherbojn, poste arbetojn kaj mezaltajn arbojn kaj finegrandajn arbojn, kiuj borderis la çirkaûon: tiamanieretiu vasta enfermaîo ÿajnis, el sia centro, kvazaû verda,

33


flora kaj frukta amfiteatro, enhavanta legomajn kres-kaîojn, herbejlimojn, riz- kaj tritik-kampojn. Sed aran-¸ante tiujn vegetaîojn laû sia plano, li ne disi¸is de ladifinoj de la naturo: gvidata de ¸iaj montroj, li metis enla altaj lokoj la kreskaîojn, kies semoj estas flugemaj, kajsur la rando de la akvo la kreskaîojn, kies grajnoj emasflosi. Tiel çiu vegetaîo kreskis en sia taûga sidejo kaj çiuloko ricevis naturan ornamaîon per sia vegetaîo.

La akvo, fluanta de la supro de tiuj ÿtonegoj, formis enla fundo de la valo jen fontojn jen lar¸ajn kvazaûspe-gulojn, kiuj rebrilis inter la verdaîaro la florajn arbojn, laÿtonegojn kaj la çielan bluon.

Malgraû la malebeneco de tiu terajo, çiuj plantejojestis kaj tuÿeblaj kaj videblaj. Ni ja helpis al li per niajkonsiloj kaj subtenoj por tion efektivigi. Li aran¸is voje-ton, kondukanta çirkaû tiu çi enfermaîo kaj kies kelkajbrançoj atingis la centron. Li uzis la plej malglatajnlokojn kaj akordigis, laû la plej lerta harmonio, la pro-meneblecon kun la termalebeneco, la dornajn arbojnkun la sova¸aj. El tiu grandega kvanto da rulantaj ÿtonoj,kiuj nun embarasas tiujn vojojn kaj multajn lokojn de lainsulo, li formis, çi tie kaj tie, piramidojn, en kies ÿtupojli miksis teron kaj radikojn de rozujoj, poincianoj kajaliajn arbetojn, kreskantaj sur la ÿtonegoj. En malmul-te da tempo tiuj malhelaj kaj krudaj piramidoj tegi¸isper verdaîoj aû plej belaj floroj. Sulkegoj, borderataj de

34


malnovaj klini¸antaj arboj, formis arkefleksitajn, nevar-migeblajn kavojn, kie oni refreÿi¸is dum la tago. Vojetokondukis al sova¸a arbareto, en kies mezo kreskisfruktoÿar¸ita kulturarbo, ÿirmata kontraû la ventoj. Tieestis grenejo, çi tie fruktejo. Trans tiu aleo oni vidis ladornetojn; trans tiu alia oni vidis la neatingeblajnmontosuprojn.

Sub densa arbareto de tatamakoj kunplektitaj kun lia-noj oni ne distingis plu ian objekton dum la tagmezo;sur la pinto de çi tiu najbara ÿtonego, elflanki¸anta el lamonto, oni vidis çiujn aîojn de tiu korto kaj, malproksi-me, la maron, kie aperis kelkfoje ÿipo alvenanta aû reve-turanta Eûropon. Sur tiu ÿtonego la familioj vesperekunvenis, silente ¸uante la aeran freÿecon, la floran odo-ron, la fontan murmuron kaj la lastajn harmoniojn de lalumo kaj de la ombroj.

Nenio estis pli agrabla ol la nomoj donitaj al la plejçarmaj rifu¸ejoj de tiu labirinto. La ÿtonego, pri kiu miîus parolis, de kie oni vidis min venanta tre malproksi-me, estis nomata la Eltrovejo de amikeco. En siaj ludoj,Paûlo kaj Virginio plantis tie bambuon, sur kies supronili levis blankan tuketon por signali mian alvenon, samekiel oni altigas flagon sur la najbara monto, kiam oniekvidas ÿipon sur la maro. Venis al mi la ideo gravuriskribaîon sur la trunkon de tiu arbeto. Se mi havis ple-zuron en miaj voja¸oj, vidante statuon aû antikvan mo-

35


numenton, mi havas ankoraû pli grandan legante boneverkitan surskribaîon: ÿajnas al mi tiam, ke homa voçoeliras el la ÿtono, aûdi¸as tra la jarcentoj kaj, alparolantela homon meze de la dezertoj, diras, ke li ne estas sola,ke aliaj homoj en tiuj samaj lokoj sentis, pensis, suferissame kiel li. Se tiu surskribo estas farita de ia antikva, neplu ekzistanta nacio, ¸i vagigas nian animon tra la senfi-naîo kaj pruvas ¸ian senmortecon, montrante, ke pen-so postvivis eç la ruinon de imperio.

Mi do skribis sur la flagmasto de Paûlo kaj Virginio çitiujn Horaciajn versojn:

Fratres Helenæ, lucida sideraVentorumque regat paterObstrictis aliis, præter Iapyga!

Fratoj Helenaj, brilantaj stelaroj,Kaj ventpatro vin direktu,Kaj neniu blovu vento krom Zefiro!

Mi gravuris tiun Virgilian verson en la ÿelon de tata-mako, çe kies ombraîo Paûlo kelkfoje sidis por rigardi lamalproksime movi¸antan maron:

Fortunas at ille deos qui novit agrestes!Kaj feliça kiu konas kampajn diaîojn!

Kaj tiun alian super la pordo de la dometo de sinjori-no de La Tour, en kiu okazis la kunvenoj:

36


At secura quies, et nescia fallere vita.Tie kvieta sa¸ec’ kaj vivo ne scias trompadi.

Sed Virginio ne aprobis miajn latinaîojn; ÿi diris ke tio,kion mi metis sur ÿian montrilstangon, estas tro longakaj tro klera. ”Mi pli amus, ÿi diris: çiam agitata, sed kon-stanta.”

”Tiu çi devizo, mi respondis, pli bone konvenus por lavirto.” Mia penso ÿin ru¸igis.

Tiuj feliçaj familioj alsignis siajn sentemajn animojn alçio ilin çirkaûanta. Ili plej ameme nomis la objektojnÿajne plej indiferentajn. Rondo da oran¸-, bananarbojkaj jambozioj plantitaj çirkaû herbejo, en kies mezo Vir-ginio kaj Paûlo kelkfoje dancis, estis nomata Kunakor-di¸o. Malnovan arbon, sub kies ombro sinjorino de LaTour kaj Margarito estis reciproke rakontintaj siajn mal-feliçaîojn, oni nomis Viÿitaj ploroj. Ili nomis Britujo kajNormandujo malgrandajn teraîojn, en kiuj ili semis gre-non, fragojn kaj pizojn. Domingo kaj Mario, laû la ek-zemplo de siaj mastrinoj, rememorante pri siaj naskolo-koj en Afriko, nomis Angolo kaj Fujpinto du lokojn, kiekreskis la herbo, per kiu ili faris korbojn kaj kie ili plantiskrescencion. Tiel per tiuj produktaîoj de sia klimato, laelpatruji¸intaj familioj konservis la dolçajn iluziojn desia lando kaj kvietigis la bedaûrojn al ¸i en fremda tero.Ho ve! vivplenaj estis tiuj çarme nomataj arboj, fontoj,

37


ÿtonegoj, en tiu nun renversita loko kiu, simila al grekakampo, prezentas nur ruinaîojn kaj kortuÿajn nomojn.

Sed, el çio enfermita en tiu enmontaîo, nenio estis pliagrabla ol la Ripozejo de Virginio. Malsupre de la ÿtone-go Eltrovejo de amikeco, estas sulkaîo, el kiu eliras fonto,kiu formas tuj çe sia fonto marçaîeton, en delikata her-bejo. Kiam Margarito naskis Paûlon, mi donacis al ÿihindan kokosnukson, kiun oni iam donis al mi; ÿi plan-tis tiun frukton sur la bordon de tiu marçaîeto, por ke ladevenonta arbo iam estu kvazaû kalkulsigno pri la a¸ode ÿia filo. Sinjorino de La Tour, laû ÿia ekzemplo, plantisalian, en simila celo, tuj kiam ÿi naskis Virginion. El tiujdu fruktoj kreskis du kokosarboj, kiuj estis la solaj arki-voj de ambaû familioj: unu estis nomata arbo de Paûlokaj la alia arbo de Virginio. Ambaû kreskis en sama pro-porcio, kiel iliaj junaj gemastroj; ili estis iom malegalealtaj, sed superis post dekdu jaroj la altecon de la dome-toj. Jam ili interligis siajn brançojn kaj iliaj kokosarojpendis super la fonto. Escepte de tiu plantejo, oni lasistiun ÿtonegan sulkaîon en la stato kiel la naturo ¸inornamis. Sur ¸iaj brunaj kaj malsekaj flankoj radiis, kva-zaû verdaj kaj nigraj steloj, lar¸aj adiantoj kaj blovis alla vento skolopendraj tufoj, pendantaj kvazaû longajpurpurverdaj rubandoj. Apude kreskis vinkoj, kies florojpreskaû similas la ru¸an levkojon, kaj kapsikoj, kies san-gokoloraj ÿeloj pli brilas ol koralo. En la çirkaûaîo, ¸en-

38


tilmentoj kun siaj korformaj folioj kaj kariofilodoraj ba-zilikoj elsendis la plej dolçajn parfumojn. El la suprakrutaîo de la monto pendis lianoj similaj al plenblovajdrapiraîoj, kiuj formis sur la flankoj de la ÿtonego gran-dajn verdaîajn kurtenojn. La marbirdoj, allogitaj de tiujtrankvilaj ripozejoj, venis tien por pasigi la nokton. Je lasunsubiro, oni vidis flugantajn laûlonge de la maro lakorvon kaj la maralaûdon kaj supre en la aero la nigrantakipeton kun la tropika blankbirdo, kiuj forlasis, kiel lataga astro, la solaîojn de la Hinda oceano. Virginio ÿatisripozi çe la rando de tiu fonto, samtempe belege kajsova¸e ornamita. Ofte ÿi venis tien por lavi la tolaîojn dela familio çe la ombro de la du kokosarboj. Kelkfoje ÿialkondukis siajn kaprinojn por ilin paÿti. Dum ÿi prepa-ris froma¸on el ilia lakto, ÿi plezuris vidi ilin man¸antajnla adiantojn sur la krutaj flankoj de la ÿtonego kaj sta-rantajn sur kornico kvazaû sur piedestalo. Paûlo, vidan-te, ke tiun lokon ÿatas Virginio, alportis nestojn de çiu-specaj birdoj el la najbara arbaro. La gepatroj sekvis si-ajn idojn kaj lo¸i¸is en tiun novan kolonion. Virginiodisîetis al ili de tempo al tempo grajnojn de rizo, maizokaj milio. Tuj kiam ÿi aperis, la fajfemaj merloj, la ben-galfringoj, kies pepado estas tiel dolça, la fajrokolorajru¸birdoj, forlasis siajn arbetaîojn; konuroj, verdaj kielsmeraldoj, malsuprenflugis de la najbaraj latanioj; per-drikoj alkuris inter la herbo; çiuj intermiksitaj antaûen-

39


venis kvazaû kokinoj ¸is ÿiaj piedoj. Paûlo kaj ÿi ¸ojegesin amuzis per iliaj ludoj, apetitoj kaj amoj.

Amindaj infanoj, vi tiel pasigis en simpleco viajnunuajn tagojn, vin ekzercante pri la bonfaroj! Kiom dafojoj en çi tiu loko viaj patrinoj, premante vin en siajbrakoj, laûdegis al la çielo, ke vi estas ilia konsolo, çar vitiam ekvivis sub tiel favoraj aûspicioj! Kiom da fojoj, çela ombro de çi tiuj ÿtonegoj, mi partoprenis kun ili niajnkampajn man¸ojn, kiuj ne oferigis la vivon de ia ajnbesto! Botelnuksoj plenaj de lakto, freÿaj ovoj, rizkukojsur bananfolioj, korboj ÿar¸itaj per patatoj, mangoj,oran¸oj, granatoj, bananoj, daktiloj, ananasoj, kune pre-zentis la plej sanigajn nutraîojn, la plej gajajn kolorojnkaj la plej agrablajn sukojn.

La interparolo estis tiel malkruela kaj tiel simpla kieltiuj festenoj. Paûlo ofte parolis pri la hodiaûaj kaj mor-gaûaj laboroj; çiam li meditis pri io utila por la familio.Tie çi la vojetoj ne estis sufiçe oportunaj; tie oni sidismalbone; tiuj novaj laûboj ne liveris sufiçe da ombro;Virginio estus pli bone en tiu alia loko.

Dum la pluva sezono ili pasigis la tagon çiuj kune enla dometo, gemastroj kaj geservistoj, okupataj pri fara-do de herbaj matoj kaj bambuaj korboj. Oni vidis, plejorde aran¸itajn kontraû la muroj, rastilojn, hakilojn, fo-silojn; kaj apud tiuj kampaj iloj, la produktaîojn akiritajnper ili: sakojn da rizo, garbojn da greno kaj fruktarojn da

40


bananoj. Delikateco çiam akompanis la malmankecon.Virginio, instruita de Margarito kaj de sia patrino, pre-paris glaciaîojn kaj refortigajn trinkaîojn el la suko desukerkanoj, citronoj kaj cedratoj.

Kiam nokti¸is, ili vesperman¸is je lumo de lampo;poste sinjorino de La Tour aû Margarito rakontis aven-turojn de voja¸antoj nokte perdi¸intaj en eûropaj arba-roj, plenaj de ÿtelistoj, aû la pereon de ÿipo, îetita de ven-tego sur ÿtonegojn de senhoma insulo. Aûdante tiujnrakontojn, la sentemaj animoj de la infanoj eksciti¸is; ilipre¸is Dion, ke li favoru ilin iun tagon, liverante okazonpor gastado al tiaj kompatinduloj. Poste la familioj dis-i¸is por ripozi, senpacience atendante la morgaûan re-vidi¸on. Kelkfoje ili ekdormis je bruo de pluvo falantariverece sur la tegmenton de iliaj dometoj aû je mu¸adode la ventoj alportantaj la malproksiman murmuron demaraj ondoj frakasi¸antaj kontraû la bordo, ili dankegisDion pro sia propra kvieteco, kies sento plii¸is pro lamalproksima dan¸ero.

De tempo al tempo sinjorino de La Tour publike legiskortuÿan rakonton el la Malnova aû Nova Testamentoj.Ili malmulte disputis pri tiuj sanktaj libroj, çar ilia teo-logio konsistis nur en sento kiel la teologio de la naturokaj ilia moralo estis agema kiel la moralo de la evange-lio. Ili ne havis tagojn dediçitajn al ¸ojo kaj aliajn al mal-¸ojo; çiu tago estis por ili festa tago kaj çio çirkaûa dia

41


templo, kie ili sençese admiris la senfinan, çiopovan kajhomaman Inteligenton. Tiu konfido al la supera potencokonsolis ilin por la estinto, kura¸igis por la estanto kajesperigis por la estonto. Jen kiel tiuj virinoj, devigitaj promalfeliço vivi laû la naturo, pliigis çe si kaj çe siaj idoj lasentojn donitajn de la naturo, por ke ni ne falu en mal-feliçon.

Sed kiel konfuzoj okazas kelkfoje en la plej reguligitaanimo, tiel same, kiam iu familiano ÿajnis mal¸oja, çiujaliaj çirkaûvenis kaj forpelis de ¸i la malgajajn pensojn,pli per sento ol per argumentoj; çiu uzis por tio sian spe-cialan karakteron: Margarito vivan gajecon; sinjorino deLa Tour dolçan teologion; Virginio amemajn karesojn;Paûlo sincerecon kaj korecon; eç Mario kaj Domingohelpis al ¸i. Ili malgaji¸is se ¸i estis mal¸oja, ili ploris, se¸i ploris. Tiel same, malfortaj kreskaîoj interligi¸as porkontraûstari al la ventegoj.

Dum la bela sezono ili iris çiudimance al la meso, enla pre¸ejo Pamplemousses, kies sonorilejon vi vidas sur laebenaîo. Tien palankene venis riçuloj, kiuj multfoje de-ziris konati¸i kun tiel kunigitaj familioj kaj invitis ilin alfestoj; sed ili çiam honeste kaj respekte malakceptis ili-ajn proponojn, konvinkitaj, ke la potenculoj konati¸askun la malpotenculoj nur por havi servantojn, kaj ke oniestas servanto nur flatante la pasiojn de la aliaj, bonajnaû malbonajn. Aliflanke, ili ankaû zorge evitis la rilata-

42


don kun la mezaj insulanoj ordinare îaluzaj, kalumnie-maj kaj maldelikataj. Iuj konsideris ilin timemaj, aliajfieraj; sed ilian sa¸an konduton akompanis tiel sindone-maj ¸entilaîoj, precipe al la mizeruloj, ke ili, iom postiom, akiris respekton de la riçuloj kaj konfidon de la ne-riçuloj.

Post la meso oni ofte petis ilin por ia bonservo. Aûmal¸oja persono deziris konsilon, aû infano petis, ke ilivenu al lia malsana patrino en najbara kvartalo. Ili çiamhavis kun si kelkajn utilajn receptojn por la ordinarajmalsanoj de la insulanoj kaj al tio ili aldonis afablecon,kiu faras tiel valoraj la malgrandajn servojn. Ili precipesukcesis forpeli la spiritajn çagrenojn, tiel neelporteblajen soleco kaj en kripla korpo. Sinjorino de La Tour pa-rolis tiel konfide pri Dio, ke la aûskultanta malsanulokredis, ke li çeestas. Virginio tre ofte revenis kun okulojmalsekaj de ploroj, sed çiam kun ¸oja koro, çar ÿi estispovinta fari bonon; ÿi preparis antaûe la sanigilojn ne-cesajn por la malsanuloj kaj prezentis ilin kun nedireblaafableco. Post tiuj homamaj vizitoj ili kelkfoje iris tra lavalo de la Longa monto ¸is mia hejmo, kie mi atendis ilinpor tagman¸i sur la rando de apuda rivereto. En tiujokazoj mi provizis kelkajn botelojn da malnova vino,por pliigi niajn hindajn man¸ojn per tiuj dolçaj kaj ka-raj produktaîoj el Eûropo. Alifoje ni kunvenis çe la mar-bordo, çe la enfluejo de kelkaj aliaj malgrandaj riveroj,

43


kiuj estas tie nur grandaj riveretoj. Ni alportis el la lo¸-ejo vegetajn provizaîojn kaj ni plie havis la multegajnmarproduktojn. El la bordoj ni kaptis platfiÿojn, poli-pojn, ru¸fiÿojn, palinurojn, markankretojn, krabojn,marerinacojn, ostrojn kaj çiuspecajn konkojn. La plejteruraj lokoj ofte liveris la plej trankvilajn plezurojn.Kelkfoje, sidante sur ÿtonego çe ombro de velurarbo, nividis mezmarajn ondegojn frakasi¸antaj sub niaj piedojkun terurega bruego. Paûlo, kiu cetere na¸is kvazaû fiÿo,kelkfoje antaûeni¸is sur la rifojn, renkonte al ondegoj;kaj kiam ili alproksimi¸is, li forna¸is al la bordo antaûiliaj ÿaûmaj, mu¸antaj rulondoj, kiuj lin persekutis ¸is lasablobordo. Vidante tion Virginio kriegis kaj diris, ke tiujludoj ÿin terurigas.

Niajn man¸ojn sekvis kantoj kaj dancoj de la gejunu-loj. Virginio kantis pri la feliço de la kampa vivado kajpri la malfeliço de la maristoj, kiujn avareco instigas ve-turi sur furioza elemento plivole ol kulturi la teron, kiutiel sendan¸ere liveras tiel multajn bonaîojn. Kelkfoje,laû la negra maniero, ÿi faris kun Paûlo pantomimon.Pantomimo estas la unua homa lingvo: ¸in konas çiujnacioj; ¸i estas tiel natura, tiel esprimema, ke la blanku-loj konis ¸in, kiam ili vidis la negridojn ekzerci¸antajn.Virginio, rememorante el la legaîoj de sia patrino la plejtuÿantajn rakontojn, naive reproduktis iliajn çefajn oka-zintaîojn. Jen, je la tamtamo de Domingo, ÿi montri¸is

44


sur la herbejo portante kruçon sur la kapo; ÿi timemeantaûeniris al la najbara fonto por çerpi akvon. Do-mingo kaj Mario, prezentantaj la paÿtistojn de Mediano,malhelpis, ke ÿi antaûenpaÿu kaj ÿajnis ÿin forpeli. Paûloalkuris por helpo, venkis la paÿtistojn, plenigis la kruçonde Virginio kaj metante ¸in sur ÿian kapon, li samtem-pe ornamis ÿin per ru¸a vinkoflora krono, kiu plividigisla blankecon de ÿia viza¸o. Tiam, partoprenante al iliajludoj, mi prezentis Raguelon kaj mi donis al Paûlo mianfilinon Seforon kiel edzinon.

Alifoje ÿi prezentis la malfeliçan Ruton, kiu reiras, vid-vino kaj malriça, en sian landon, kie ÿi trovi¸as preskaûfremda post tiel longa foresto. Domingo kaj Mario imi-tis la rikoltistojn. Virginio ÿajnis postkolekti çi tie kaj tiekelkajn grenspikojn. Paûlo, imitante patriarkan grave-con, demandis ÿin: tremante ÿi respondis liajn deman-dojn. Baldaû, kortuÿita de kompato, li regalis la senkul-pan malfeliçulinon; li plenigis la antaûtukon de Virginioper çiuspecaj provizaîoj kaj kondukis ÿin al ni, kvazaûantaû la urbaj maljunuloj, deklarante, ke li edzi¸os kunÿi, malgraû ÿia malriçeco. Je tiu vido sinjorino de La Tourrememoris pri sia propra forlasi¸o de ÿiaj parencoj, prividvini¸o, la bonakcepto de Margarito, nun sekvata dela espero pri feliça edzi¸o inter iliaj gefiloj kaj ÿi ne po-vis deteni siajn plorojn; kaj je tiu konfuza rememoro pri

45


feliço kaj malfeliço, ni çiuj verÿis larmojn de doloro kaj¸ojo.

Tiuj dramoj estis tiel vere prezentataj, ke oni kredisesti en la siriaj aû palestinaj kampoj. La ornamaîoj, ilu-minoj kaj orkestroj taûgaj por tiu vidaîo, ne mankis. Lascenejo estis ordinare vojkruci¸o de arbaro, kies malfer-maîoj formis çirkaû ni multajn foliarajn arkaîojn. Ni es-tis, en la centro, ÿirmataj kontraû la varmeco dum la tutatago; sed kiam la suno subiris çe la horizonto, ¸iaj radioj,rompitaj de la arbotrunkoj, disi¸is tra la ombroj de laarbaro en longaj lumaj faskoj, kiuj plej majeste elrigar-dis. Kelkfoje ¸ia plena disko aperis çe la fino de aleo kajfaris ¸in lumbrilega. La foliaro de la arboj, sube lumiga-taj de ¸iaj safrankoloraj radioj, brilis kvazaû topazo kajsmeraldo; iliaj muskotegitaj kaj brunaj trunkoj ÿajnisfari¸i kolonoj el antikva bronzo; kaj la birdoj, jam silenteforirintaj sub la malhelan foliaron por pasigi la nokton,mirantaj pro la revido de dua tagi¸o, çiuj kune salutis lalumastron per miloj da kantoj.

Tre ofte la nokto nin surprizis en tiuj kampaj festoj;sed la aera pureco kaj la klimata dolçeco ebligis al nidormi sub brança rifu¸ejo, meze de la arbaroj, sen ia ajntimo pri ÿtelistoj. La morgaûan tagon, çiu reiris en siandometon kaj retrovis ¸in en sama stato, kiel li ¸in lasis.La konfido kaj la simpleco en tiu insulo tiam senkomer-

46


ca estis tiel grandaj, ke oni ne ÿlosis la pordojn de mul-taj domoj kaj seruro estis kuriozaîo por multaj kreoloj.

Sed en la jaro ekzistis por Paûlo kaj Virginio grand-festaj tagoj: tio estis la datrevenoj de iliaj patrinoj. Laantaûan tagon, Virginio ne forgesis knedi kaj baki ku-kojn el tritika faruno, kaj ÿi sendis ilin al malriçaj blan-kaj familioj, naskitaj en la insulo; çi tiuj neniam man¸iseûropan panon kaj sen helpo de la negroj, ili estis devi-gataj sin nutri je manihoto meze de la arbaroj; kaj porelporti la malriçecon, ili havis nek la malspritecon, kiuakompanas sklavecon, nek la kura¸on, kiu venas debonedukiteco. Tiuj kukoj estis la solaj donacoj, kiujnpovis fari Virginio el la superfluo de la lo¸ejo; sed ÿi al-donis al tio afablecon, kiu faris ilin grandvaloraj. UnuePaûlo mem devis porti ilin al tiuj familioj kaj çi tiuj, rice-vante ilin, promesis veni la morgaûan tagon al sinjorinode La Tour kaj Margarito. Oni tiam vidis patrinon alve-nanta kun du aû tri mizeraj, flavaj, malgrasaj filinoj, tieltimemaj, ke ili ne kura¸is levi la okulojn. Virginio baldaûmal¸enis ilin; ÿi servis refreÿigajn trinkaîojn, kies bon-guston ÿi pliigis per ia specialaîo kiu, laû ÿia opinio, fa-ris ilin pli allogaj: tiun likvoron preparis Margarito; çitiun alian ÿia patrino; tiun frukton ÿia frato mem kaptissur arbo; ÿi admonis Paûlon ilin dancigi; ÿi ne forlasisilin, antaû ol ili estis kontentaj kaj ¸ojaj: ÿi volis, ke iliestu ¸ojaj pro ÿia familia ¸ojo. ”Oni feliçi¸as, ÿi diris, nur

47


sin okupante pri la feliçigo de aliaj.” Kiam ili foriris, ÿiadmonis, ke ili forportu çion plezurigan kaj ÿi akcepti-gis siajn donacojn, pretekstante ilian novecon aû strang-econ. Se ÿi rimarkis, ke iliaj vestoj estas disÿiritaj, ÿi elek-tis, kun la konsento de sia patrino, kelkajn el siaj kaj ko-misiis al Paûlo, ke li kaÿe metu ilin antaû la pordon deiliaj dometoj; ÿi tiel bonfaris laû la ekzemplo de Dio: kaÿ-ante la bonfarintinon, montrante la bonfaraîon.

Vi eûropanoj, kies spirito pleni¸as jam en la infanecoper tiom da kontraûfeliçaj antaûju¸oj, vi ne povas kom-preni, ke la naturo povas havigi tiom da klereco kaj tiomda plezuroj. Via animo, enfermita en malgranda nombrode homaj scioj, baldaû atingas la finon de la artefaritaj¸uadoj: sed la naturo kaj la koro estas neelçerpeblaj.

Paûlo kaj Virginio havis nek horlo¸ojn, nek almana-kojn, nek librojn de kronologio, historio aû filozofio. Laperiodojn de la vivo ili kalkulis laû la naturo. Ili konis lahorojn de la tago laû la ombro de la arboj; la sezonojnlaû la tempo de la floroj aû de la fruktoj; la jarojn laû lanombro de la rikoltoj. Tiaj dolçaj komparoj çarmis iliajninterparolojn: ”Jen tempo de tagman¸o,” diris Virginioal la familio, ”la ombro estas çe la malsupro de la banan-arboj;” aû: ”La nokto proksimi¸as, la tamarindarboj fer-mas siajn foliojn.” — ”Kiam vi venos nin viziti?” deman-dis kelkaj najbaraj amikinoj. — ”Je la sukerkanoj,” re-spondis Virginio.” — ”Via vizito estos al ni des pli dol-

48


ça kaj agrabla,” aldonis la junulinoj. Kiam oni demandispri ÿia a¸o aû tiu de Paûlo: ”Frato mia,” ÿi diris, ”havasla a¸on de la granda kokosarbo apud la fonto. Kaj miestas sama¸a kiel la pli malgranda. La mangarboj liverissiajn fruktojn dek du fojojn kaj la oran¸arboj siajn flo-rojn dudek kvar fojojn, de mia naski¸o.” Ilia vivo ÿajnisligita kun la arboj, kiel tiu de faûnoj kaj de driadoj. Alianhistorian epokon ili ne konis ol la vivo de siaj patrinoj;alian kronologion ol tiu de la fruktokampoj; alian filo-zofion ol la bonfarado al çiuj kaj la rezignigo al la Diavolo.

Cetere, kial bezonus tiuj gejunuloj riçecon aû klere-con, kiel ni? La bezonoj kaj la malklereco ankoraû plii-gis ilian feliçon. Ili lernis unu de la alia çiutage helpon aûscion: jes scion; kaj eç, kvankam ¸i okaze estus estintaerara, la purulo ne konas dan¸eran eraron. Tiel kreskistiuj infanoj de la naturo. Neniu timo sulkigis iliajn frun-tojn; neniu trouzo putrigis ilian sangon; neniu malfeli-ça pasio senpravigis ilian koron: amo, senkulpeco, pie-co çiutage pliigis ilian animan belecon en neesprimeblajgraciaîoj en trajtoj, sinteno kaj movoj. En la komenco dela vivo, ili havis kvazaû matenan freÿecon; tiel same, enla Edena ¸ardeno, aperis niaj unuaj prapatroj kiam, elir-inte el la Dia mano, ili vidis unu la alian, alproksimi¸iskaj interparolis, unue kvazaû frato kaj fratino. Virginio,

49


dolça, modesta, konfida, kiel Evo; kaj Paûlo, simila alAdamo, havanta viran talion kun infana simpleco.

Kelkfoje, sola kun ÿi (çi tion li milfoje rakontis al mi),li diris, post la fino de siaj laboroj: ”Kiam mi estas laca,min senlacigas via apero. Kiam de la montosupro mi vi-das vin en la fundo de tiu valo, vi ÿajnas al mi kvazaûrozbur¸ono. Kiam vi marÿas al la domo de niaj patrinoj,perdriko kuranta post siaj idoj havas malpli belan tali-on, malpli gracian iron. Kvankam tra la arboj vi ne estasplu videbla, mi ne bezonas vin vidi por vin retrovi; kva-zaû neesprimebla io el vi restas por mi en la aero, tra kiuvi pasis, sur la herbo, kie vi sidis. Kiam mi proksimi¸asal vi, çiujn miajn sentojn vi ravas. La çiela bluo estasmalpli bela ol viaj bluaj okuloj; la bengalfringa kantomalpli dolça ol la sono de via voço. Se mi nur per miafingro tuÿetas vin, mia tuta korpo tremas de plezuro.Rememoru pri la tago, en kiu ni pasis sur la rulemaj ÿto-noj de la rivero Trimama. Alvenante sur ¸ian bordon, miestis jam tre laca; sed kiam vin mi prenis sur mian dor-son, ÿajnis al mi, ke mi havas birdflugilojn. Diru, per kiaçarmo vi povis min tiel ravi? Per via spirito? Sed niaj pa-trinoj havas tion pli ol ni ambaû. Per viaj karesoj? Sed ilikisas min pli ofte ol vi. Mi kredas, ke per via boneco. Mineniam forgesos, ke vi nudpiede marÿis ¸is la Nigra rive-ro por peti pardonon por mizera forkurinta sklavino.Prenu, kara mia, prenu çi tiun citronfloran brançon, al-

50


portitan de mi el la arbaro; vi ¸in metos, dum la nokto,apud via lito. Man¸u çi tiun çi mielan çelaron: por vi mi¸in prenis el supro de ÿtonego. Sed, antaûe, ripozu surmia brusto kaj mi mallaci¸os.”

Virginio respondis: ”Ho, frato! La matenaj sunradiojsuper tiuj ÿtonegoj malpli ¸ojigas min ol via apudesto.Mi tre amas mian patrinon, mi tre amas vian; sed ilin miankoraû pli multe amas, kiam ili vin nomas ’filo mia’.Iliaj karesoj al vi pli tuÿas ol tiuj, kiujn mi ricevas de ili.Vi demandas, kial vi amas min; sed çio kune edukita sinamas reciproke. Vidu niajn birdojn edukitajn en la samajnestoj, ili amas unu la alian, kiel ni; ili çiam kune estaskiel ni. Aûskultu, kiel ili sin reciproke vokas kaj respon-das de arbo al arbo: same, kiam la e˛o aûdigas al mi laariojn, kiujn vi ludas per fluto, sur la monto, mi rekan-tas iliajn versaîojn çe la fundo de tiu çi valo. Kara vi es-tas al mi, precipe de la tago, kiam por mi vi volis bati¸ikun la mastro de la sklavino. De tiu tempo multfoje mipensis: Ha! mia frato havas bonan koron; sen li, mi estusmortinta de teruro. Mi çiutage pre¸as al Dio por miapatrino, por la via, por vi, por niaj malriçaj geservistoj;sed kiam mi elparolas vian nomon, ÿajnas, ke plii¸as miapieco. Mi tiel insiste petas al Dio, ke nenio malfeliçaokazu al vi! Kial vi iras tiel malproksimen, tiel alten, porserçi por mi fruktojn kaj florojn? Çu ni ne havas sufiçeda ili en la ¸ardeno! Kiel laca vi estas! Vi tute ÿvitas.” Kaj

51


per sia blanka tuketo, ÿi viÿis lian frunton kaj vangojn kajfaris al li kelkajn kisojn.

Sed, de kelka tempo, Virginio sentis, ke nekonata mal-sano agitas ÿin: ÿiaj belaj okuloj çirkaûnigri¸as; ÿia viza¸akoloro flavi¸as; plena konsumi¸o premas ÿian korpon.Sereneco ne vidi¸as plu sur ÿia frunto, nek rideto sur lalipoj. Subite ÿi montri¸is sen ¸ojo kaj malgaja sen çag-reno, forkuris de siaj simplaj ludoj, siaj dolçaj laboroj kajla kunesto kun sia amata familio; ÿi vagis çi tie kaj tie enla plej izolitaj lokoj de la lo¸ejo, çie serçanta ripozon,nenie ¸in trovante. Kelkfoje, vidante Paûlon, ÿi iris al lipetolante; kaj alirante, ÿi subite embarasi¸is; ÿiaj palajvangoj ru¸igis kaj ÿiaj okuloj ne kura¸is plu rigardi liajn.Paûlo diris: ”Verdaîo kovras çi tiujn ÿtonegojn, niaj bir-doj kantas, kiam ili vin vidas; çio çirkaû vi estas gaja; visola estas malgaja.” Kaj li provis refortigi ÿin per siajkisoj; ÿi deturnis la kapon kaj, tremante, forkuris al siapatrino. La malfeliçulino sentis, ke ÿin konfuzas la kare-soj de ÿia frato. Paûlo nenion komprenis pri tiel novaj kajtiel strangaj kapricoj.

Malfeliço neniam sola okazas.Unu el tiuj someroj, kiuj de tempo al tempo ruinigas

la intertropikajn landojn, okazis. Tio estis çirkaû la finode decembro, kiam la suno je Kaprikorno dum tri semaj-noj varmigas Ile-de-France per siaj vertikalaj radioj. Lasudorienta vento, kiu tie regas preskaû dum la tuta jaro,

52


ne blovis plu. Longaj polvturni¸oj alti¸is super la vojojkaj restis pendantaj en la aero. La tero çiaflanke fendi-¸is; la herbo estis brulita; varmaj haladzoj eli¸is el laflanko de la montoj kaj la plimulto de la riveretoj estisseki¸intaj. Neniu nubo venis el la maro. Nur dum la tagoduonru¸aj vaporoj alti¸is super la ebenaîoj kaj je sun-subiro ÿajnis kiel flamoj de ia dombrulo. Eç la nokto ne-niel malvarmigis la bakejecan atmosferon. La lunglobolevi¸is tute ru¸a çe la nebulega horizonto, supermezu-re granda. La brutaroj, duonfalintaj sur la flankoj de lamontetoj, la kolo streçita al la çielo, enspirante aeron,resonigis en la valoj malgajan blekadon. Eç la Kafro kon-dukanta ilin kusi¸is teren por tie trovi freÿecon; sed çiela tero estis varmega kaj la sufoka aero resonis la zuma-don de la insektoj, kiuj provis sensoifi¸i en homa kaj be-sta sango.

En unu el tiuj flamaj noktoj Virginio sentis, ke plii¸asçiuj antaûsignoj de ÿia malsano: ÿi levi¸is, sidi¸is, rekuÿi-¸is, neniel trovante dormon aû ripozon. Je la lunbrilo ÿiekiras al sia fonto; ÿi vidas la fonton, kiu, malgraû la sek-eco, ankoraû fluigis kvazaû ar¸entajn fadenetojn sur labrunaj flankoj de la ÿtonego; ÿi sin subakvigas en la kavo.Unue la malvarmetaîo revigligas ÿiajn sentojn kaj mul-tegaj agrablaj rememoroj prezenti¸as antaû ÿia spirito;ÿi rememoras ke, dum ÿia infaneco, ÿia patrino kaj Mar-garito sin amuzis banante ÿin kun Paûlo en tiu sama

53


loko; ke poste Paûlo, rezervinte por ÿi tiun banejon, pli-kavigis la fluejon, kovris la fundon per sablo kaj semissur la bordoj aromajn herbojn. En la akvo, sur siaj nu-daj brakoj kaj sia brusto, ÿi ekvidas la rebrilojn de la dupalmoj plantitaj okaze de la naski¸o de ÿia frato kaj deÿi mem: ili interplektas super ÿia kapo siajn verdajnbrançojn kaj junajn kokosnuksojn; ÿi pensas pri la ami-keco de Paûlo, pli dolça ol la odoroj, pli pura ol la fon-takvo, pli forta ol la kunigitaj palmoj, kaj ÿi sopiras, ÿirevas pri la nokto, pri la soleco; kaj flama pasio premassin. Subite ÿi eliras, terurigita, el tiuj dan¸eraj ombroj, eltiu akvo pli brulema ol la varmega suno; ÿi kuras al siapatrino por serçi subtenon kontraû si mem. Kelkfoje,volante rakonti al ÿi siajn çagrenojn, ÿi premis ÿiajn ma-nojn en siajn, kelkfoje ÿi estis tuj elparolonta la nomonde Paûlo, sed ÿia premegata koro konfuzis ÿian langon;kaj metante sian kapon sur la patrinan bruston, ÿi povisnur plori.

Sinjorino de la Tour ja bone suspektis la kaûzon de lamalsano de ÿia filino, sed ÿi mem ne kura¸is ekparoli alÿi pri tio. ”Filino mia,” ÿi diris, ”turnu vin al Dio, kiu dis-ponas, laû volo, sanon kaj vivon. Li hodiaû elprovas vin,por morgaû vin rekompenci. Pripensu, ke ni estas sur latero nur por esti virtaj.”

Jen, tiu vetera varmego altigis el la oceano vaporojn,kiuj kovris la insulon, kvazaû vasta sunombrelo. La

54


montosuproj amasigis ilin çirkaû sin kaj longaj fajraj ful-moj eli¸is de tempo al tempo el iliaj nebulkovritaj pin-toj. Baldaû timigaj tondroj resonis en la arbaroj, sur laebenaîoj kaj en la valetoj: teruraj pluvoj, similaj al river-faloj, falis de la çielo; ÿaûmaj torentoj sin îetegis laûlongede la flankoj de tiu monto; la fundo de tiu çi enfermaîofari¸is kvazaû maro; la plataîo, kie situas la kabanoj, fari-¸is insuleto; kaj la enirejo al tiu valeto fari¸is kluzo, dekie eli¸is, intermiksite kun brueganta akvo, tero, arbojkaj ÿtonegoj.

La tuta tremanta familio pre¸is al Dio en la dometo desinjorino de La Tour, kies tegmento terure krakis pro lapenado de la vento. Kvankam la pordo kaj la fenestrajkovriloj estas fermitaj, çiuj objektoj distingi¸is tra lakunligiloj de la çarpentaîo, tiel rapidaj kaj oftaj estis lafulmoj. Paûlo, netimigebla, sekvata de Domingo, iris deunu dometo en la alian, malgraû la furioza ventego, çitie firmigis muron per apogilo, kaj tie enÿovis foston; lireeniris por konsoli la familion, esperigante pri baldaûareveno de bela vetero. Efektive, en la vespero la pluvoçesis; la sudokcidenta kutima vento reblovis kiel ordina-re, kaj la subiranta suno aperis çe la horizonto.

Revidi sian ripozejon estis la unua deziro de Virginio.Paûlo timeme alproksimi¸is al ÿi kaj prezentis sian bra-kon por sin helpi. Ridetante, ÿi akceptis kaj ili kune eli-ris el la dometo. La aero estis freÿa kaj sonora. Blankaj

55


fumoj montri¸is sur la flankoj de la monto, çi tie kaj tiestrekitaj de ÿaûmo de la çiaflanke seki¸antaj torentoj. La¸ardeno estis tute renversita je teruraj kavaîoj; plej mul-taj fruktarboj estis elradikigitaj; grandaj sablamasoj kov-ris la herbejlimojn kaj plenigis la banejon de Virginio.Tamen la du kokosarboj ankoraû staris tute verdaj; seden la çirkaûaîo ne estis plu herbejo, nek laûbo, nek bir-do, escepte de kelkaj bengalfringoj, kiuj sur pinto de naj-baraj ÿtonegoj ploris per plendaj kantoj la perdon de siajidoj.

Vidante tiun ruinegaîon, Virginio diris al Paûlo: ”Vialportis tien çi birdojn; ilin mortigis la ventego. Vi plan-tis tiun ¸ardenon, ¸i estas detruita. Sur la tero çio pere-as; nur la çielo ne ÿan¸i¸as.”

Paûlo respondis: ”Mi povu doni al vi ion el la çielo!sed mi nenion posedas, eç sur la tero.”

Virginio diris ru¸i¸ante: ”Vi posedas la portreton desankta Paûlo.”

Apenaû ÿi parolis pri tio, li kuris al la dometo de siapatrino por ¸in serçi. Tiu portreto estis miniaturo pre-zentanta la ermiton Paûlon: Margarito ¸in respektegis:ÿi longe portis ¸in pendanta çirkaû sia kolo, dum ÿi estisfraûlino; poste, i¸inte patrino, ÿi metis ¸in çirkaû la kolode sia ido. Eç okazis, ke dum sia gravedi¸o, forlasita deçiuj, ÿi tiel admiris la figuron de la feliçega dezertulo, keÿia filo iom similis lin; tio decidis ÿin doni al li la nomon

56


de la sanktulo, kiu pasigis sian vivon for de la homoj,kiuj ÿin mem trompis kaj forlasis.

Virginio, ricevante de Paûlo tiun portreton, diris kor-tuÿe: ”Frato mia, dum mi vivos, ¸i neniam estos forpre-nata de mi kaj neniam mi forgesos, ke vi donis al mi viansolan posedaîon en la mondo.”

Aûdante tiun amikan parolon, tiun neesperitan reve-non al sen¸eneco kaj amemo, Paûlo volis ÿin kisi; sed tuj,vigla kiel birdo, ÿi forkuris, lasante lin mireganta, nenielkomprenanta tiel eksterordinaran konduton.

Dume Margarito diris al sinjorino de La Tour: ”Kial nine geedzi¸u niajn gefilojn? Ili havas unu por la alia eganpasion, kiun mia filo ne ankoraû konscias. Kiam la na-turo lin tuÿos, vane ni gardos ilin, çio estos timinda.”

Sinjorino de La Tour respondis: ”Ili estas tro junaj kajtro malriçaj. Kia çagreno al ni, se Virginio naskus idojnmizerajn, kiujn ÿi eble ne povus nutri! Via negro Do-mingo ja estas lacega; Mario estas kripla. Mi mem, karaamikino, de dek kvin jaroj sentas, ke mi tre malforti¸is.Oni rapide maljuni¸as en varmaj landoj, kaj ankoraû plirapide en çagrenado. Paûlo estas nia sola espero. Niatendu, ke la tempo estu forminta lian temperamentonkaj ke li povu nin subteni per sia laborado. Nun, vi scias,ni havas nur la çiutagan necesaîon. Sed, veturigantePaûlon al Hindujo dum kelka tempo, komercado liverusal li sumon necesan por açeti sklavon; kaj kiam li reve-

57


nos, li edzi¸os kun Virginio, çar mi kredas, ke neniu po-vas fari mian Virginion pli feliça ol via filo Paûlo. Niparolos pri tio al nia najbaro.”

Efektive, tiuj sinjorinoj konsili¸is kun mi kaj mi sameopiniis kiel ili.

”La Hindaj maroj estas belaj,” mi diris. ”Elektante fa-voran sezonon por veturi Hindujon, oni bezonas plejesessemajnan voja¸on kaj tiom same por la reveno. Enmia kvartalo ni aran¸os komercaîaron por Paûlo, çar mihavas najbarojn, kiuj lin tre amas. Eç se ni donos al li nurkrudan kotonon, kiun ni ne uzas pro manko da senÿe-ligiloj, ebonlignon, tiel oftan çi tie, ke oni ¸in uzas porhejtado, kaj kelkajn rezinojn, kiuj perdi¸as en niaj arba-roj: çio çi sufiçe bone vendi¸as en Hindujo kaj estas al nitute senutila tie çi.”

Mi prenis sur min la zorgon peti de sinjoro de LaBourdonnais permeson enÿipi¸i por tiu voja¸o; kaj, an-taû çio, mi volis pri tio sciigi Paûlon. Sed kiel mi mire-gis, kiam tiu junulo diris al mi kun sa¸o tre supera al siajuna a¸o: ”Kial vi volas, ke mi forlasu mian familion poria nekonata projekto de riçi¸o? Çu en la mondo ekzistaskomerco pli profita ol kulturado de kampo, kiu kelkfojeredonas kvindek kaj cent por unu? Se ni volas komerci,çu ni ne povas tion fari, portante nian superfluon de çitie al la urbo, ne bezonante, ke mi kuru tra Hindujo?Niaj patrinoj diras, ke Domingo estas maljuna kaj lace-

58


ga; sed mi estas juna kaj çiutage pliforti¸as. Dum miaforesto povus okazi ia malfeliço, precipe al Virginio, kiujam estas malsaneta. Ho ne, ne, mi ne povos decidi ilinforlasi.”

Lia respondo îetis min en grandan embarason; çarsinjorino de La Tour ne kaÿis al mi la farton de Virginiokaj ÿian deziron atingi profiton de kelkaj jaroj, disigan-te tiujn gejunulojn. Tiujn kaûzojn mi ne kura¸is eç sus-pektigi al Paûlo.

Dume ÿipo alveturinta el Francujo, alportis al sinjori-no de La Tour leteron de ÿia onklino. La timo pri mor-to, sen kiu netuÿeblaj koroj neniam estus sentemaj, ÿinpremis; ÿi îus suferis gravan malsanon longi¸intan kaj neelkuraceblan pro ÿia maljuneco. Al sia nevino ÿi sciigis,ke ÿi veturu Francujon, aû, se ÿia farto malhelpus fari tiellongan voja¸on, ÿi sendu Virginion, al kiu ÿi rezervosbonan edukon, edzi¸on kun kortegulo kaj donacon deçiuj siaj bienoj; ÿi efektivigos siajn promesojn, ÿi diris,nur se ÿiaj ordonoj estos obeitaj.

Apenaû tiu letero estis legita en la familio, çiuj mal-gajegi¸is. Domingo kaj Mario ekploris. Paûlo, senmovade miro, ÿajnis preta ekkoleri. Virginio, insiste rigardanteal sia patrino, ne kura¸is eldiri unu vorton. ”Çu vi povusnin forlasi nuntempe?” diris Margarito al sinjorino deTour.

59


”Ne, amikino mia; ne, infanoj miaj,” respondis sinjo-rino de La Tour, ”mi ne forlasos vin. Mi vivis kun vi kajkun vi mi volas morti. Feliçon mi konis nur per via ami-keco. Se mia farto estas malbona, aliaj çagrenoj estas lakaûzo de tio. Mi estis korvundita de la maldolçeco demiaj parencoj kaj de la perdo de mia kara edzo. Sed detiu tempo, mi konsoli¸is kaj feliçi¸is kun vi, en çi tiuj mi-zeraj kabanoj, pli multe ol mi povis iam esperi el miajfamiliaj riçaîoj en mia patrujo.”

Aûdante tiun parolon, çiuj verÿis larmojn de ¸ojo.Paûlo, premante sinjorinon de La Tour en siaj brakoj,diris al ÿi: ”Mi ankaû ne forlasos vin; mi ne veturos Hin-dujon. Ni çiuj laboros por vi, kara patrineto; nenio iammankos al vi kun ni.”

Sed el la tuta societo, Virginio estis plej ¸oja, kvankamÿi tion ne montris. Dum la fino de la tago, ÿi ÿajnis dolçegaja kaj la reveno de ÿia trankvileco plej grandigis la ¸e-neralan kontentecon.

La morgaûan tagon je sunlevi¸o, kiam ili îus kune pre-¸is laû kutimo antaû la matenman¸o, Domingo sciigisilin, ke rajdanta sinjoro sekvata de du sklavoj venas al lalo¸ejo. Tio estis sinjoro de La Bourdonnais. Li eniris ladometon, en kiu la tuta familio sidis çirkaû la tablo. Laûla tiea kutimo, Virginio îus servis kafon kaj rizon akvekuiritan. Al tio ÿi aldonis varmajn patatojn kaj freÿajnbananojn. La tuta teleraro konsistis el duonaj botelnu-

60


ksoj kaj la tolaîaro estis nur folioj de bananarbo. La in-sulestro miris pro la malriçeco de tiu dometo. Poste, al-parolante sinjorinon de La Tour, li diris, ke la ¸eneralajaferoj kelkfoje malhelpas, ke li pensu pri la privatuloj,sed ke ÿi havas multajn rajtojn kontraû li. ”Vi havas,” lialdonis, ”sinjorino, en Parizo nobelan kaj tre riçan on-klinon, kiu konservas por vi siajn riçaîojn kaj atendasvin.”

Sinjorino de La Tour respondis, ke ÿia malbona fartone ebligas al ÿi fari tiel longan voja¸on.

”Almenaû,” diris sinjoro de LaBourdonnais, ”vi ne po-vus senigi vian filinon je tiel granda heredaîo sen malju-steco. Mi ne kaÿas al vi, ke via onklino petis la aûtorita-ton, ke oni venigu ÿin al ÿi. La oficistoj pri tio skribis, kemi uzu mian potencon, se necese; sed çar mi ¸in uzasnur por feliçigi la kolonianojn, mi esperas de via proprabonvolo kelkjaran oferon, de kiu dependas la establi¸ode via filino kaj la bonstato de via tuta vivo. Kial onivenas en tiun insulon? Çu ne por riçi¸i? Çu ne estas pliagrable trovi la riçecon en sia patrujo?”

Dirante tiujn vortojn, li metis sur la tablon dikansakon da piastroj, portitan de unu el liaj negroj. ”Jen,” likromdiris, ”la preparaîoj de via onklino por la voja¸o devia filino.”

Fine li afable riproçis sinjorinon de La Tour, ke ÿi neturnis sin al li, kiam ÿi bezonis ion kaj li tamen laûdis ÿin

61


pro ÿia nobla kura¸o. Paûlo tuj ekparolis kaj diris al lainsulestro: ”Sinjoro, mia patrino sin turnis al vi kaj vi ÿinmalbone akceptis.”

”Çu vi havas alian idon, sinjorino?” demandis sinjorode La Bourdonnais sinjorinon de La Tour.

”Ne, sinjoro,” ÿi respondis, ”tiu çi estas filo de miaamikino, sed li kaj Virginio estas komunaj inter ni kajsame karaj.”

”Junulo,” diris la insulestro al Paûlo, ”kiam vi ekspe-rimentos pri la societo, vi konos la malfeliçon de la re-gistoj; vi scios, kiel senpene oni povas ilin antaûaverti;kiel facile ili donas al intrigemaj malvirtuloj, tion ÿulda-tan al tro modestaj merituloj.”

Invitita de sinjorino de La Tour, sinjoro de La Bour-donnais sidi¸is çe la tablo apud ÿi. Li matenman¸is laûkreola maniero, kafon miksitan kun akve kuirita rizo. Liestis çarmita de la ordo kaj pureco de la malgranda do-meto, de la agordo de tiuj ambaû çarmaj familioj, eç dela fervoro de iliaj maljunaj geservistoj. ”Estas tie çi,” lidiris, ”nur lignaj mebloj; sed oni trovas ankaû kvietajnviza¸ojn kaj bonegajn korojn.” Paûlo, çarmita de la po-polamo de la insulestro, diris: ”Mi deziras esti via ami-ko, çar vi estas honesta homo.” Sinjoro de La Bourdon-nais plezure akceptis tiun insulanan amikaîon. Li premisla manon de Paûlo kaj certigis, ke li povos konfidi al li.

62


Post la man¸o li parolis aparte kun sinjorino de LaTour kaj diris, ke estos baldaûa okazo por sendi ÿian fili-non en Francujon sur tuj forveturonta ÿipo; ke li reko-mendos ÿin al sia parencino kunvoja¸anta; ke ÿi ne raj-tas forlasi tian grandegan riçaîon por kelkjara kontenti-¸o. ”Via onklino,” li diris, ”ne povos viveti pli ol dujarojn, ÿiaj amikoj sciigis min pri tio. Pripensu bone; riçe-co ne venas çiutage. Konsili¸u kun vi mem; çiuj sa¸ulujopinios kiel mi.”

Al li ÿi respondis, ke, çar ÿi ne deziras en la mondoalian feliçon ol feliçon de sia filino, ÿia forveturo enFran

de saint-pierre paûlo kaj virginioi-espero.info/files/elibroj/eo - saint pierre, henri... · 2011....

Documents