de woestijn van de bedoeïenen · planten, jachtwild, sporen, sociale structuren, herinneringen,...

www.ethnographicnature.org

De Woestijn van deBedoeïenen

Traditionele bestaansbronnen van de Jabalya en Ma’aza

een project van Ethnographic Nature

Koen H Alefs

2006

www.ethnographicnature.org1

Inhoud

Inleiding .....p.2Classificatie en taboe’s .....p.3Zoogdieren .....p.3

jachtwildkatachtigenhondachtigenoverig

Vogels .....p.7gevolgelteoverig

Reptielen .....p.8Viperaeoverig

Crytozoologisch .....p.10Overige wezens .....p.10Genezers .....p.11Medicatie bij beten steken ... p.11Flora .....p.12Hemellichamen .....p.21Literatuur .....p.22

Afkortingen

Bis Bischarin: Bedoeïenen uit hetzuidelijk deel van de ArabischeWoestijn, behorend tot de Beja.

B Batanouny, KH 1999 Wildmedicinal plants in Egypt: aninventory to support conservationand sustainable use. Cairo:Academy of Scientific Research andTechnology & International Unionfor Conservation (IUCN).

D Danin, Avinoam 1979 Plants usefulto the Bedouin. In: Rothenberg &Weyer (eds) Sinai p. 82.

Dd Danin, Avinoam 1983 Desertvegetation of Israel and Sinai.Jerusalem: Cana.

H Hobbs, Joseph, J 1989 Bedouin lifein the Egyptian wilderness. Austin:University of Texas Press.

Hh Hobbs, Joseph, J 1995 Mount Sinai.Austin: University of Texas Press.

GH Goodman, Steven M & Hobbs,Joseph J 1988 The ethnobotany ofthe Egyptian eastern desert: acomparison of common plant usagebetween two culturally distinctbedouin groups. Journal ofEthnopharmacology 23 pp. 73-89.

Khu Khushmaan: Bedouinen uit denoordelijke Arabische Woestijn,behorend tot de Ma’aza.


Inleiding

Wie de woestijn niet kent ziet slechts leegte: de afwezigheid van neerslag, vegetatie,beschutting, drinkwater, mensen. Het Engelse desert verwijst naar het verlaten karakter,het Nederlandse woestijn naar afwezigheid van beschaving. Misdadigers zochten erwetteloosheid, monniken vacare Deo, leegte voor God.

Bewoners van woestijnen kijken met andere ogen. Ze zien een wereld vol nuttigeplanten, jachtwild, sporen, sociale structuren, herinneringen, kansen. De woestijn isvoor hen niet leeg, maar vol van de hulpbronnen en tekenen die het leven mogelijk enaangenaam maken.

Deze studie gaat over de woestijn van de bedoeïenen uit Oost-Egypte. Het woordbedoeïen komt van het Arabische badawai en betekent letterlijk ‘woestijnbewoner’. Totbedoeïenen worden diverse etnische groepen gerekend uit de Magreb, het Arabischschiereiland, Jordanië, Syrië en Irak. Door druk van overheden en sociaal-economischefactoren verruilen veel bedoeïenen een nomadisch bestaan als herder, handelsreiziger ofrover voor een sedentair leven in nederzettingen of stadswijken. Voor het onderscheidmet de hadr, ‘stadsmensen’, worden dialecten, klasse of genealogie daarom steedsbelangrijker.

In Oost-Egypte zijn veel bedoeïenen, vooralsnog, afhankelijk van de woestijn. Zeweiden er hun geiten, verzamelen medicinale kruiden en brandhout en jagen opgazelles, hoenen en hazen. Het etnografisch materiaal over deze levenswijze isbijzonder rijk ten aanzien van de Jabalya uit de Sinaï en de Ma’aza uit de ArabischeWoestijn. Dit is deels een verdienste van de Britse antropoloog Joseph Hobbs, deels eengevolg van de grote biodiversiteit die samenhangt met de bergachtigheid van dezewoestijnen en hun ligging op het raakvlak van verschillende biogeografische regio’s vanAzië en Afrika.

Het onderzoek bestond uit twee delen. Eerst heb ik etnografisch, antropologisch,historisch en etnobiologisch materiaal geselecteerd en toegankelijk gemaakt op eenfenomenaal niveau, dat wil zeggen, geordend naar concrete zaken die je tegen kankomen tijdens een bezoek aan de woestijn: dieren, planten en hemellichamen.Aanvullend op dit literatuuronderzoek ben ik door de Sinaï getrokken met Jabalya- enMazina-informanten, mannen van tussen de zestien en tachtig. Dat heeft vooralbijgedragen aan inzicht in praktische vaardigheden zoals voedselbereiding, navigatie,het vinden en keuren van drinkwater en de omgang met lastdieren.

Oost-Egypte is niet alleen het gebied van bedoeïenen, maar ook van een bloeiendetoeristische sector. De etnografische beschrijvingen zijn interessant voor dezebezoekers. Door iets te onthullen van de betekenis van de woestijn, van de rijkdomachter haar façade van leegte, kunnen ze een excursie naar de woestijn tot een heelenerverende belevenis maken. Dit onderzoeksverslag biedt daartoe een handreiking.


CLASSIFICATIE en TABOE’S

Islamitische teksten schrijven voor dat herkauwers(mits ritueel geslacht), sprinkhanen en zwemmendeschepsel eetbaar zijn. Een taboe rust op het eten vanniet-herkauwende schepsels, vogels met klauwen enschepsels met hoektanden en alle overige schepselsdie dood worden aangetroffen (H 91).

Jabaliya voedseltaboes passen in deze Islamitischetraditie op twee uitzonderingen na:1. het eten voor medicinale doeleinden van rotsklipdas(Procavia capensis), vos (Vulpes Rueppelli), derechter helft van hyena’s (Hyaena haeyna) en addersen schorpioenen (Hh 23, 190-1).2. het eten van klipdassen als voedsel. De klipdasdankt zijn plek op het menu vanwege zijn vermeendestatus als herkauwer, een status die zowel binnen alsbuiten de gemeenschap betwist wordt (Hh 24).

De Ma'aza delen de fauna in zes categorieën in:1. zwijnen (khanziir): de mens, menselijke zwijnen(chimpansee’s en gorilla’s: schepsels die religie encultuur kennen maar soms mensen eten) en echtezwijnen (ezels, varkens, paarden, overige apen en allecarnivoren).2. menselijke niet-zwijnen: rotsklipdas endoornstaartagame (Uromastyx spp).3. (echte) dieren (hayawaanaat): haas (Lepuscapensis), steenbok (Capra nubiana), gazelle (Gazellad o r c a s ), manenschaap (Ammotragus lervia) ,dromedaris, schaap en geit.4. vliegende schepsels (t a y r ): alle vogels,vleermuizen, vliegende insecten inclusief sprinkhanenen krekels.5. kruipende schepsels (duud).6. zwemmende schepsels (samaak).

De Ma'aza hanteren een aantal voorschriften tenaanzien van het eten van dieren (H 128-137):1. zwijnen en menselijke niet-zwijnen zijn nieteetbaar.2. andere dieren zijn eetbaar mist ze ritueel geslachtzijn. Ritueel slachten houdt hier in dat het dier levendde keel moet worden doorgesneden onder hetuitspreken van de tekst: "in naam van God, deGenadige".3. sommige vliegende schepsels zijn eetbaar (zieVogels: gevogelte) en worden ritueel geslacht.Vliegende schepsels die expliciet als taboe wordengenoemd zijn vleermuizen. Sporadisch eten de Ma'azaooievaar en kraanvogel (omnivoren). Ze ontkennendat het taboe is om roofvogel, uil en raaf te eten, aleten ze ze niet.4. kruipende schepsels zijn eetbaar. Adder enschorpioen wordt om medicinale redenen gegeten.5. zwemmende schepsels en sprinkhanen zijn eetbaaren hoeven niet ritueel geslacht te worden (H 128-137).

ZOOGDIERENjachtwild

Ammotragus lerviaE: barbary sheepN: manenschaapMa'aza: kabsh al-khala'avoorkomen O Egypte, maar uitgestorven in Ma'aza-gebied in 1955.overbejaging De Ma'aza benadrukken dat hetuitsterven ze bewust heeft gemaakt van deconsequenties van overbejaging (H 100-1, 104, 107).waterbuidel De Ma'aza gebruikten de huid ondermeervoor de swaykniyya-waterbuidel: zie Capra nubiana.

Capra NubianaE: nubian ibexN: nubische steenbokJabaliya: badanMa'aza: badanvoorkomen ‘s Winters op lagere hoogte, de bronsttijdin november geeft de beste waarnemingskans. Sinaï:eind 1970's schatten Israëlische biologen het aantal optwee tot driehonderd exemplaren (waarvan de helft inJabaliya-gebied), nu zijn er ongetwijfeld veel mindermet de grooste waarnemingskans bij Jebel Mizna enJebel ad-Dayz. O Egypte: in Ma'aza-gebied vooralrond het Z Galala Plateau, het Gattaar Massief, JebelShaayib, Bir Shatuun, Jebel Daara (Hh 24; H 97).domesticatie De Ma'aza houden steenbok en gazellesporadisch als huisdier (H 89). Soms voegt eensteenbok zich voor meerdere jaren bij een kuddehuisgeiten (Hh 24).observatie De Ma'aza observeren een typische gedragbij geiten die het kadaver van een steenbok aantreffen:ze gedragen zich plotseling vermoeid en lusteloos (Hh25).voedsel De Ma'aza eten alle delen behalve huid, bot(wel de merg) en maaginhoud (H 90). Steenbokvleesgeldt als uitzonderlijk versterkend. Een bijzonderMa'aza-product is ash-shaham: "boiled with salt, suetis packed into the ibex stomach, which is rolled inflour and kept shaded. This food is kept cool and isedible upto four months" (H 52).waterbuidel De Ma'aza gebruiken de huid vansteenbok, gazelle en geit voor de swaykniyya-waterbuidel. De huid wordt gelooid en ingevet en metde haren naar binnen gekeerd tot een zak verwerkt. Dewaterbuidel gaat twee tot drie jaar mee. Van jongedieren wordt een soortgelijke buidel gemaakt voor hetbewaren van melk. De meeste waterbuidels wordenvan ongekeerde geitenhuid gemaakt (H 51).overig gebruik De Ma'aza gebruiken de huid voordraagtassen en de hoorns voor dolkheften (H 45). Insouvenirwinkels kromzwaarden te koop met eensteenbokhoornschede.


jacht Ma'aza-jachtmethoden voor steenbok engaze l le : 1 . Gecombineerde dr i j f - enachtervolgingsjacht met honden en het werpen vanstenen. Dit komt overeen met jachttaferelen inneolithische rotstekeningen. Een derde van deserieuze pogingen is succesvol; 2. Wielval (ook sindsjongste steentijd): een wiel van palmvezel van 15 cmdoorsnee wordt van de binnen zijde voorzien vandoorns of stekels van palmblad, acacia of Rhamnus-soorten. Op een wissel of bij een drinkplaats graaft dejager een kuil met een doorsnee van 10 cm doorsneeen een diepte van 30 cm. Het wiel legt hij op dekuilopening en op het wiel komt een strik met eeneenvoudige slipsteek te rusten. Het andere uiteindevan het touw is aan een boom of rots bevestigd of aaneen zwart geblakerd tak die sporen achterlaat enuiteindelijk ergens achter zal blijven haken. De valmoet met een dun laagje zand gemaskeerd worden (H42-3).Jabaliya-jachtmethoden voor steenbok: 1. kruisboog(nabla) van haar en hout van granaatappel enkweeboom; 2. strik: "simply nooses placed around anopen watersource...in the summertime" terwijl aan hetuiteinde een zwart geblakerde tak gebonden wordt diesporen nalaat en uiteindelijk ergens zal blijven haken(Hh 193-4).

Gazella dorcasE: dorcas gazelleN: dorcasgazelleMa'aza: dhabivoorkomen Sinaï (kennelijk niet in Jabaliya-gebied),O Egypte (vooral in Het Labyrinth en rond Wadi at-Tarfa) (H 80).-De Ma'aza noemen de gazelle ook wel "deonbehoedzame" (jaazy) omdat ze nooit water drinkt(H 38).domesticatie De Ma'aza houden steenbok en gazellesporadisch als huisdier (H 89).voedsel De Ma'aza eten alle delen behalve huid, bot(wel het merg) en maaginhoud (H 90).sandalen De Ma'aza gebruiken de huid voor sandalen(H 54).waterbuidel De Ma'aza gebruiken de huid vansteenbok, gazelle en geit voor de swaykniyya-waterbuidel (Capra nubiana).jacht Een Ma'aza-jachtmethode specifiek voor gazellebestaat een uitputtingsjacht met een pickup met jagersen ongeveer 200 vuistgrote stenen die de door deachtervolging uitgeputte gazelles stenigen vanaf delaadbak (H 44).Ma'aza-jachtmethoden voor steenbok en gazelle: zieCapra nubiana.Gazelle wordt gejaagd door Egyptische militairen enjagers uit de Kuweit en de Golfstaten (alleinformanten en H 101-2, 108).

Lepus capensisE: egyptian hareN: kaapse haasJabaliya: arnabMa'aza: arnabvoorkomen Sinaï, O Egypte.

ZOOGDIERENkatachtigen

Panthera pardus jarvisiE: leopardN: Sinaï-luipaardJabaliya: nimrMa'aza: nimrvoorkomen Sinai: mogelijk nog aanwezig in deomgeving van Jebel Umm Shumar in het Jabaliya-gebied, Z Negev. In O Egypte, maar afwezig inMa'aza-gebied (Hh 25-26; H 88).jacht De Jabaliya gebruikten tot de 1950's eensteenval (nusrit an-nimr) voor de panterjacht. De valbestaat uit een 2 meter lange, langwerpige en holleheuvel van grote stenen. Boven de ingang aan eensmalle zijde leunt een sluitsteen op een verticale stokdie met een touw verbonden is met het aas aan deandere zijde in de steenval en valt zodra de panter hetaas beroert (Hh 25-26).orale traditie Een natuurverklarende mythe van deJabaliya verhaalt hoe een man door God tot panterwerd veranderd als straf voor het feit dat hij voor deablutie melk gebruikte in plaats van water (Hh 27).Een Jabaliya-legende verhaalt hoe een panter deverloofde van een jonge man opat terwijl hij op reiswas. De ongelukkige man wist na een langewraaktocht zijn verdriet in het bloed van de panter telessen (Hh 27).landschap In het Jabaliya-gebied op de Farsh UmmSilla bevindt zich de Panterrots (Hajarit an-nimr),berucht om de vele panters die er kwamen rusten (Hh27).

Felis caracalE: caracalN: caracalJabaliya: labwaMa'aza guttvoorkomen Sinaï, O Egypte.observatie Voedt zich volgens Bedoeinen onderandere met steenbok, vaak alleen het hart en deingewanden (H 95-6; Hh 28).

Felis margaritaE: sandcatN: woestijnkatJabaliya: gatt barri (waarschijnlijk)Ma'aza: geen naamvoorkomen Sinaï, O Egypte (H 69; Hh 23).


ZOOGDIERENhondachtigen

Canis aureusE: jackalN: jakhalsJabaliya: dhiibMa'aza: dhiibvoorkomen algemeen in woestijngebieden.Eet onder meer steenbok (H 95, 141; Hh 29).gevaarlijk De aanwezigheid van hyena en jakhalsweerhouden de Ma'aza ervan om in Het Labyrinth hunvee te weiden (H 141).

Canis LupusE: wolfN: wolfJabaliya: dhiib (mogelijk)Ma'aza: shiih (mogelijk)voorkomen mogelijk Sinaï, mogelijk O Egypte,Negev, ZW Azie (H 141; Hh 29).

Vulpes RueppelliE: Rueppell's sand foxN: zandvosJabaliya: abul husaynMa'aza: abul husaynvoorkomen Sinaï (zeldzaam in Jabaliya-gebied,algemeen in O Sinaï, zeer algemeen in RasMohammed NP), O Egypte (H 27, 69; Hh 24).ondeugd Ma'aza informanten getuigen dat de vossamen met de raaf en de muis "the most mischievous[of all] animals" is en bovendien de allerslimste omdatzijn hersenen bijna hetzelfde zijn als die van mensen(H 92).medisch Het eten van vossenvlees is een Jabaliya-medcijn voor het sterken van zwakke kinderen enouderen met artritis (Hh 190).Een Jabaliya-medicijn tegen vermoeidheid bijdromedarissen bestaat uit het gieten van een hetebouillon van vossenvlees over de spieren en in de bekvan de dromedaris (Hh 190).Een Jabaliya-medicijn tegen vermoeidheid of reumabestaat uit een zweethut van tentdoek of steen (ariiga).Binnen brandt een vuur waarop een grote pan staat tepruttelen met bouillon van het vlees en de botten. Dein dekens gewikkelde patiënt moet van de bouillonblijven drinken zolang tot het zweten stopt ofgedurende een etmaal. Vervolgens moet de patiëntnog in de zweethut blijven tot de volgende ochtendwaarbij geleidelijk buitenlucht wordt toegelaten. Bijvoorkeur wordt hyena gebruikt, anders vos of klipdas(Hh 190-1).

ZOOGDIERENoverig

Acomys cahirinusE: Egyptian spiny mouseN: Egyptische stekelmuisMa'aza: abu shawkvoorkomen O Egypte.

Acomys russatusE: golden spiny mouseN: gouden stekelmuisvoorkomen Sinaï, in Jabaliya-gebied vooral opgrotere hoogte (Hh 24).

Dipodillus dasyurusE: rough-tailed dipodilN: renmuisJabaliya: geen naamvoorkomen Sinaï, maar in Jabaliya-gebied, tot 1800meter (Hh 24).

Dipodillus henleyiE: pygmy dipodilN: renmuisMa'aza: faar.voorkomen O Egypte.

Eliomys quercinusE: garden doormouseN: eikelmuisvoorkomen Sinaï.

Gerbillus gerbillusE: lesser gerbilN: kleine gerbilMa'aza: faar.voorkomen O Egypte.

Hyaena hyaenaE: striped hyenaN: gestreepte hyenaJabaliya: dhab'aMa'aza: dab'voorkomen Sinaï: meest afgelegen delen, in Jabaliya-gebied op in de lager gelegen gebied en dan met namerond Shayhk 'Awaad en Wadi Asba'iyya. O Egypte: inde wintermaanden in het Khushmaan-deel van hetMa'za-gebied en in Het Labyrinth (H 33, 141; Hh 27).gevaarlijk De Ma'aza worden door de aanwezigheidvan hyena en jakhals ervan weerhouden om in HetLabyrinth hun vee te weiden (H 141).selectieve rover Rooft onder vee uitsluitend schapen(H 33).


observatie Doodt in een nacht zoveel mogelijk van deschapen en komt de volgende nachten terug om vande kadavers te eten, dit in tegenstelling tot de wolf dieslechts doodt wat hij ter plekke kan opeten (Mazina-informant Selmi).medisch Een Jabaliya-medicijn tegen vermoeidheidof reuma bestaat uit het drinken van een bouillon ineen zweethut. Bij voorkeur wordt hyena gebruikt,anders vos of klipdas: zie Vulpus rueppelli enProcavia capensis.taboe Islamitische wetten verbieden het eten vanhyena. Om toch van de medicinale kwaliteiten tekunnen profiteren geldt voor de Jabaliya dat derechterhelft gebruikt mag worden terwijl de linkerhelfttaboe is (Hh 190-1).kerkgeschiedenis Een monasticische vertelling uit hetJabaliya-gebied verhaalt hoe in de zesde eeuw eenhyena Johannes de Sabaïst een blinde welp aan zijnvoeten legde. De monnik wist de welp te genezendoor zijn sputum vermengd met aarde in de oogjesvan de welp te wrijven. De moeder bracht hem uitdankbaarheid een gigantische maar geroofde kool.Glimlachend beschuldigde hij de hyena van diefstalen beval haar de kool terug te brengen, hetgeen zedeed (Hh 27).orale traditie Een Jabaliya vertelling verhaalt hoe eenschipbreukeling uit de Straat van Suez op slinksewijze misbruik maakte van de gewoonte van hyenaom haar buit naar een dichtstbijzijnde waterbron teslepen alvorens aan het maal te beginnen. Toen deschipbreukeling de hyena zag naderen bond hij eenstuk touw om zijn middel waarvan het uiteinde eruitzag als een staart en veinsde dood te zijn. De hyenasleepte hem aan het touw naar de dichtstbijzijndedrinkplaats waar de schipbreukeling testond de keelvan de hyena doorsneedt (Hh 27-8).

Jaculus jaculusE: lesser jerboaN: woestijnspringmuisMa'aza: sibaahi.voorkomen O Egypte.

Meriones crassusE: silky jirdN: sundevall gerbilJabaliya: geen naamMa'aza: jiirdhivoorkomen Sinaï, O Egypte.

Pathyros sp; Rhinopoma spE: batN: vleermuis; klapneus vleermuisMa'aza: witwaat

Procavia capensisE: rock hyraxN: rotsklipdasJabaliya: wabrMa'aza: wabrvorkomen Sinaï, alleen op grotere hoogte; O Egypte.taboe Volgens sommige Jabaliya-informanten magklipdas niet gegeten worden vanwege zijnantropomorfe handen en het gebrek aan een staart.Bovendien wordt zijn status als herkauwer betwist(Hh 24).voedsel Voor de Ma'aza neemt de klipdas als eenmenselijk niet-zwijn een classificatorischetussenpositie in die hij alleen deelt met dedoornstaartagame (Uromast ix spp) en waarbijgerefereerd wordt aan enkele antropomorfischekenmerken: klipdas-kolonies hebben een wachter diemet grote opofferingsbereidheid de kolonie alarmeertdoor luidt te roepen, klipdas wordt aangetrokken doorhet geluid van luit en radio, de holen worden met'homes' ipv met 'holes' aangeduid (H 84).medisch Een Jabaliya-medicijn tegen vermoeidheidof reuma bestaat uit het drinken van een bouillon ineen zweethut. Bij voorkeur wordt hyena gebruikt,anders vos of klipdas: zie Vulpus rueppelli. Bij hetgebruik van klipdas eet de patiënt ook de maag (Hh190-1).

Sekeetamys calurusE: bushy-tailed dipodilN: pluimstaartgerbilMa'aza: faarvoorkomen Sinaï, vooral in Jabaliya-gebied. OEgypte (Hh 24). 's Nachts te observeren.


VOGELSgevogelte

Alectoris chukarE: chukarN: Aziatische steenpatrijsJabaliya: shinaar.voorkomen Sinaï; O Egypte.voedsel Gegeten door de Jabaliya (Hh 22).Ritueel geslacht en gegeten door de Ma'aza (H 91).domesticatie De Jabaliya houden de chukar soms netuitgekomen kuikens als huisdier (H 22).

Ammaperodix heyiE: sand partridgeN: Arabische woestijnpatrijsJabaliya: hajalMa'aza: hajalvoorkomen Sinaï; O Egypte.voedsel Gegeten door de Jabaliya (Hh 22).Ritueel geslacht en gegeten door de Ma'aza (H 91).observatie Ma'aza-informanten melden dat ze dezaden eten van de Lotononis platycarpa en de Zillaspinosa (H 93).jacht De Ma'aza en de Mazina jagen met een valkuil.Met 4 stenen maakt de jager een vierkant gat in hetzand van 30 cm per zijde en 15 cm diep. Twee takkenworden in een V-vorm over de open bovenkant gelegdwaarbij ze in de punt op elkaar liggen. Op de bovenstevan deze takken wordt een verticale tak geplaatst dieeen boven de opening balancerende sluitsteen draagt.Als lokmiddel worden graankorrels of linzen gebruiktdie op de bodem van de valkuil liggen. De patrijswordt levend begraven zodra deze een tak beroert omerbij te kunnen en kan dus geslacht worden (H 41;Mazina-informant uit de Wadi Gazella).

Coturnix coturnixE: quailN: kwartelMa'aza: firravoorkomen Sinaï als voor- en najaarsmigrant langskusten; O Egypte.voedsel Ritueel geslacht en gegeten door de Ma'aza(H 91).bijbelse traditie het Oude testament meldt dat deJoden door God gevoed werden met kwartels enmanna (zie Tamarix nilotica) (Exodus 16:13-4;Numeri 11:31; Hh 36, 47).

Chlamydotis undulataE: houbara bustardN: kraagtrapMa'aza: hubaaraavoorkomen O Egypte.

voedsel Ritueel geslacht en gegeten door de Ma'aza(H 91).

Pterocles coronetted / senegalusE: cornetted / spotted sandgrouseN: kroon- / SahelzandhoenMa'aza: gataavoorkomen O Egypte.voedsel Ritueel geslacht en gegeten door de Ma'aza(H 91).observatie Ma'aza-informanten melden dat ze dezaden eten van de Lotononis platycarpa, deAstragalus vogelii, de A. eremophilus en de Arnebiahispidissima (H 93).jacht Een Ma'aza-informant noemt een zelf-ontwikkelde jachtmethode waarbij een waterbassinomheind moet worden met takken of stammetjes vande Moringa peregrina. De omheining moet zodaniggeconstrueerd zijn dat de zandhoenen erop omheiningmoeten gaan zitten om water te kunnen drinken.Enkele zandhoenen zullen door de gladde bast van demoringa in het water vallen en er niet meer uit kunnenontvluchten (H 41-2).

VOGELSoverig

Athena noctuaE: little owlN: steenuilMa'aza: buumavoorkomen O Egypte.demonen De Ma'aza associeren het zien of horen vaneen steenuil met de aanwezigheid van demonen(afariit) (H 92).

Budo budoE: eagle owlN: oehoeJabaliya: hud hudMa'aza: hid-hid.voorkomen Sinaï; O Egypte.demonen De Ma'aza associeren het zien of horen vaneen oehoe met de aanwezigheid van demonen (afariit)(H 92).

Corvus ruficollisE: brown-necked ravenN: bruinekraafJabaliya: ghuraabMa'aza: ghuraabvoorkomen Sinaï; O Egypte.jaloezie De raaf roept bij de Ma'aza afgunst op (‘itinvites envy’, H 92), het is onduidelijk wat daarmeebedoeld wordt.


Neophron percuopterusE: egyptian vultureN: aasgierMa'aza: rakhaanvoorkomen O Egypte.medisch Een Ma'aza-medicijn bij steken of beten vaninsecten, schorpioenen, slangen en spinnen bestaat uithet leggen van het vlees van deze gier op de wond (H63).analogie Een Ma'aza-informant refereert aan deaasgier om aan tegeven gier hoe smerig de mens is:"No animal [than man] has more putrid feces; it sobad that only the Egyptian Vulture and other swine -the donkey and the dog- will eat it" (H 88).

Oenanthe spp E: wheatearN: tapuitMa'aza: slaygawwaarschuwers De Ma'aza waarderen de tapuiten alswaarschuwer voor adders: "Wheatear...is a good bird;one reason is its habit of fluttering over any viper itsees and calling loudly, thus warning people ofdanger" (H 91-2).

Oenanthe leucopygaJabaliya: umm sawwayd

Oenanthe lugensJabaliya: bug'aa

Oenanthe monacha Jabaliya: abu al-'ala

Strix butleriE: Hume's tawny owlN: Palestijnse bosuilJabaliya: buumavoorkomen Sinaï, vooral in Jabaliya-gebied.angstaanjagend Jabaliya-informanten getuigen dathij "often alights near a person and begins a sharpclicking call, sometimes unnerving that person" (Hh22).

Struthio camelusE: ostrichN: struisvogelMa'aza: na'aamarcheologisch In Ma'aza-gebied ligt een "complex ofcircular ostrich 'beds'" (H 98).

REPTIELENViperae

observatie Jabaliya-informanten stellen dat "camelsthat have the opportunity to do so kill vipersdeliberately with a quick backward strike of a fronthoof" (Hh 23).onvoorwaardelijk gedood De Ma'aza doden addersbij elke kans die ze krijgen, een behandeling die geenenkel ander dier krijgt (H 90). waarschuwer De Ma'aza waarderen de tapuiten(slaygaw: Oenanthe spp) als waarschuwer vooradders: zie aldaar.

Cerastes cerastesE: greater cerastes viperN: hoornadderJabaliya: hanashMa'aza: hanashvoorkomen Sinaï; O Egypte.gehaat Voor de Ma'aza zijn de Echis coloratus en deCerastes cerastes veruit de meeste gehate dieren enbeschimpen ze met termen als 'landmijn' en 'schoft'(prick) (H 90).

Echis coloratusE: burton's carpet viperN: geen naamJabaliya: hayyaMa'aza: hidhif (hayya is de Ma'aza naam voormierenleeuwen (Myrmeleon spp)).voorkomen Sinaï; O Egypte.observatie In het Jabaliya-gebied zijn de adders dieop een grotere hoogte leven (in overeenstemming metde kleur van het graniet) roze van kleur terwijl op deadders van lagere hoogtes bleker zijn (Hh 23).onvoorwaardelijk gedood De Jabaliya doden dezeadder bij elke kans die ze krijgen, een behandeling diegeen enkel ander dier krijgt (Hh 23).gehaat Voor de Ma'aza zijn de Echis coloratus en deCerastes cerastes veruit de meeste gehate dieren enbeschimpen ze met termen als 'landmijn' en 'schoft'(prick) (H 90).medisch Een Jabaliya-medicijn tegen vermoeidheiden reuma bestaat uit het eten van: "The decapitatedcorpse…fried in olive oil" (Hh 191).

Vipera persica fieldiE: Field's horned viperN: geen naamJabaliya: turayshavoorkomen Sinaï.observatie De Jabaliya stellen dat deze adder de enemaand blind en de andere doof is (Hh 23).medisch Ongespecificeerde Jabaliya-medicijnen:"Jabaliya shamans traditionally derived some of their


medicines from the venom of this snake, reportedlyafter extracting the fangs and venom sacs andreleasing the then-harmless snake alive" (Hh 23).

REPTIELENoverig

Naja hajeE: Egyptian cobraN: Egyptische cobraMa'aza: aafvoorkomen O Egypte.orale traditie Een Ma'aza-vertelling verhaalt hoeontdekt werd dat de Reumuria hirtella de effectenverminderd van een gifslangbeet: "Long ago, a manwitnessed a battle between a cobra …[Naja haje] anda monitor lizard …[Varanus griseus]. Each time itwas bitten the monitor ran to a nearby [Reumuriahirtella-] bush, and rubbed itself in it, then returned toresume battle with the snake. The witness finallyuprooted this plant. The lizard, finding it missing,could not 'recharge', and was quickly dispatched bythe snake" (H 63).

Uromastyx sppE: dabb-lizardN: doornstaartagameJabaliya: dhabbMa'aza: dhabbmense l i jk Voor de Ma'aza neemt dedoornstaartagame als een menselijk niet-zwijn eenclassificatorische tussenpositie in die hij alleen deeltmet de rotsklipdas (Procavia capensis) en waarbijgerefereerd wordt aan enkele antropomorfischekenmerken: de holen worden met 'homes' ipv met'holes' aangeduid, zijn poten hebben vijf vingers, als jeeen steen naar hem gooit beschermt hij zijn hoofd metzijn poten, zoals een mens zou doen.redder van de Profeet Een doornstaartagame reddehet leven van de Profeet door diens sporen met zijnstaart uit te wissen toen Hij in een grot was gevluchtvoor een moorddadige achtervolger.observatie Wanneer een kadaver van eendoornstaartagame in het vuur wordt gelegd gaat hetbewegen en schudden (H 88-9).

Uromastyx aegyptiusE: Egyptian dabb-lizardN: Egyptische doornstaartagameJabaliya: dhabbMa'aza: dhabb.voorkomen Sinaï; O Egypte

Uromastyx ocellatusE: eyed dabb-lizardN: pauwoog doornstaartagameMa'aza: dhabbvoorkomen O Egypte.

Uromastyx ornatusE: Egyptian/ eyed dabb-lizardN: bonte doornstaartagameJabaliya: dhabbvoorkomen Sinaï.


CRYPTOZOOLOGISCH

Jabaliya: dhiibEen hondachtig nachtdier dat alleen of in kleinegroepen leeft en soms ezels, geiten of schapenverslindt. Geen overeenstemming onder informantenof het dier rond 1950 is uitgestorven of nog steedsrondwaart. Mogelijk een wilde hond, jakhals of wolf(Hh 28-9).

Jabaliya: namaseEen solitaire hond- of katachtige, mogelijk zwart-witen/of gestreept. Wordt ervan verdacht schapen teroven. Geiten eet het dier niet maar het komt 's nachtsaan hun uiers drinken. Dat blijkt uit de beet enkrabwonden op de uiers. Het dier is voor het laatst in1969 vernomen en er is geen overeenstemming onderinformanten of het dier nog steeds rondwaart.Mogelijk een honigdas (komt voor in de Negev), eenmangoest of wezel (in Egypte nimsa genoemd), eenViverridae-soort zoals de gestreepte bunzing (Ictonyxstriatus) en de genetkat (Genetta genetta) beidevoorkomend in ZO Egypte en N Israel (Hh 29-30).

Jabaliya: shiibEen beer of een kruising tussen een leeuw en eenhondachtige. Een mensendoder. Waarnemingen tot1947. In NW Arabië wordt de shiih beschreven alseen kruising tussen een wolf en hyenateef. In dearchieven van het St. Katerina klooster wordtveelvuldig melding gemaakt van beren. Mogelijk eenSyrische beer (Ursus arctos syriacus) (Hh 30).

Ma'aza: shiihEen mysterieuze hondachtige die schapen, geiten enzelfs kamelen verslindt, maar in tegenstelling tothyena's ezels en honden mijdt. Mogelijk een wolf (H141).

N: eenhoornDe pelgrim Felix Fabri meldt in 1483 in Jabaliya-gebied een eenhoorn of neushoorn te hebbenwaargenomen die 24 keer per etmaal balkt met alsgevolg dat de lokale bevolking dag en nacht weet hoelaat het is (Hh 31).

OVERIGE WEZENS

afriit (mv: afariit) bij de Jabaliya: "spirits of thedeceased who inhabit [people]" (Hh 203). Bij deMa'aza: "mischievous demons who taunt men", somsop specifieke plaatsen, soms als een anderszinsonverklaarbaar geluid (zoals het slaan van metaaltegen steen bij de verlaten goudmijn van Abu Zawal),soms als een dier (zoals het dier, dat het formaat hadvan een waterbuffel, sneller dan een mens kan lopenWadi Guurdhi overstak maar geen enkele spoor bleekte hebben achtergelaten), soms als het gehuil van eenkind (zoals in Wadi Umm Anfiia) (H 60).jinn bij de Jabaliya: "a type of spirit which canassume a corpereal form to taunt and even killpeople." De meest recente melding komt uit 1980 toeneen man een erg oud kinderbroekje vond in Wadi AbuTuwayta. Hij moest er overnachten en stookte eenvuur waar hij dicht bij ging liggen om warm teblijven. De kinderbroek kwam van pas alshoofdkussen. In de gloed van het vuur verscheen eendriejarig jongetje dat ijzingwekkend schreeuwde ennaar het broekje leek te willen grijpen. Hij droeg eenbovenstuk van dierenhuid maar was vanaf zijn middelnaakt. De man vluchtte. Hij beschreef het jochie als''iets uit het het diepe verleden en niet-Arabisch [maarlijkend op een Bedoeïnen-kind]'' (Hh 203).jinn bij Ma'aza: "seems exclusively to take on ahuman form". Relaas van een reiziger door het ZGalala Plateau een afgelegen huis naderde waaruit eenoude man verscheen met een wilde, witte haardos. Deoude man gooide een steen naar de reiziger die daaropde benen nam maar desondanks spoedig stierf (H 60).


GENEZERS

haawi (m) / haawiyya (v) gensset bij de Ma'aza betenvan gifslangen: "The haawi does not administermedicine but breathes upon the bite, sometimesapplying his spit to the wound, mouth, eyes, hands, orfeet while reciting incantations. After five of six daysmost patients recover, say the Arabs. Only certainpersons are eligible to become haawis. As an infantthe haawi-to-be is visited early in the morning onthyre successive days by a practicing haawi, whogives the candidate a special drink and bestows thepower upon him. As if not to risk all on the haawi, orif no shaman is nearby, the Arabs also administer 'firstaid'…" (H 62-3).

hak i im (m) bij Jabaliya: lett. 'De Wijze', eenvoorouderlijke medicijnman "who 'knew the world' inall its dimensions –including its spiritual ones".Er doen diverse verhalen over genzingen de ronde. In1983 genas hakiim Saalih Umbaarak een Amerikaansediabetespatiënte. Hij stelde een diagnose door aanhaar hand te likken en behandelde haar vervolgensmet ondermeer medicijnen met adderbestanddelen enschedelbloedingen.Een ander verhaal betreft de wonderlijke verrichtingenvan een kraal (kharaza) die ooit het bezit was geweestvan de beroemde hakiim 'Awaad Musa, en nu, viergeneraties later, nog altijd in handen was van zijnclan-leden. Om te genezen moet de kraal in een komworden gelegd waaruit de patiënt drinkt. De kraalkomt bij verlies uit zichzelf terug, zoals een clanlidondervond. Toen hij op reis was van At-Tur naarKaterina kwam hij er achter dat hij twee dagen eerderde kraal ergens had laten liggen. De volgendeochtend, zich voorbereidend voor de vermoeiendeterugreis vond hij de kraal onder zijn hoofdkussen.Eens lag de kraal op een vensterbank van een huis datlangs een wadi stond. Na een hevige regenval spoeldeeen vloedgolf door de wadi die het huis volledig inpuin legde. Het enige dat nog overeind stond was hetstukje muur met de vensterbank. De kraal was geenmillimeter van zijn plaats bewogen (Hh 202).

waliyya (v) bij Jabaliya: lett. 'heilige', in Hobbs 1995alleen gebruikt in referentie aan de (toen) 110-jarigeShaaykha Sahla. Ze zwerft als een kluizenaar met eenkleine kudde geiten door de bergen, ook in de winterwanneer de andere Jabaliya naar lagere delen wonen.Elke vrijdag komt ze in een trance en spreekt metGod. Op dat moment kan ze benaderd worden doorBedoeïenen met lichamelijke of geestelijkeproblemen. Ze geneest door tijdens de trance haarhanden over het gezicht en het lichaam van de patiëntte wrijven. Ze behandeld geen slechte mensen ofmensen die slechte dingen hebben gedaan (Hh 202-3).

tahdiir (mv) bij Jabaliya: exorceert afariit. D ebehandeling bestaat uit het aanspreken enidentificeren, uitdagen en uiteindelijk verdrijven vande afriit in kwestie. De tahdiir vraagt de afri i tondermeer waar en wanneer deze als mens leefde,waarom hij (of zij) de patiënt lastigvalt en waarom hijniet wil verdwijnen. De tahdiir heeft geenzeggenschap over jinn's (Hh 203).

MEDICATIE BIJ STEKEN ENBETEN

Ma'aza-behandelingen:

1. De Ma'aza kennen de functie van een hieringespecialiseerde medicijnman (haawi) of –vrouw(haawiyya): zie aldaar.2. het wegsnijden van vlees rond de wond (H 63).3. het dichtschroeien van de wond met eenroodgloeiende spijker (H 63).4. bloeden (hiijaaba): een door een lucifer verhit kopjewordt met de rand rond de wond geplaatst waarna hetafkoelen bloed naar buiten zuigt. De wond wordtvervolgens verder opengesneden om het bloeden testimuleren.5. het aanbrengen van het vlees van de Egyptischegier (Neophron percuopterus) op de wond (H 63).6. het aanbrengen van een kompres van de gekooktebladeren van de Reaumuria hirtella op de wond. Dezebehandeling wordt vooral toegepast bij geiten enschapen en soms bij mensen (H 63).7. specifiek tegen de effecten van schorpioenenstekenkrijgen kinderen oraal een profylaxe toegediendbestaande uit een gefrituurde of gebakken schorpioendie fijngestampt wordt met de zaden van de tuinkers(Lepidium sativum, verkrijgbaar in de Nijlvallei) (H63).


FLORA

AcaciaLeguminosae > Mimocaceae > FABACEAEE: acaciaN: acaciaJabaliya: sayaal

Acacia raddianavuur houtskool (Sinaï) (GH).voeding sap drinbaar (GH); (rode) gom eetbaar: breekeen kleine tak, sap laten harden en afschrapen (Khu)(GH).overig touw van bast (GH); zaaddoos als diervoer,vooral tijdens zomerdroogte (GH); blad als diervoer,tenzij dit heldergroen van kleur (en soms giftig) is(Khu) (GH); takken voor tentstok en fruitoogst; houtvoor zadels (Khu) (GH); leerlooien (1): kleine takkenen zaadozen plukken en laten drogen, blad, bast enzaadozen in een doek gewikkeld enkele dagen latenliggen op de bodem van een basin met water endaarna de huid meerdere keren onderdompelen enlaten drogen tot deze in droge toestand soepel blijft(Bis) (GH); leerlooien (2) voor waterbuidels vansteenbokhuid: geschaafde schors in water koken en aflaten koelen, de huid opspannen met de harige zijdenaar beneden, het afkooksel enkele dagen meermaalper dag over de huid gieten (Khu) (GH).

Acacia ehrenbergianaoverig mirkaad (wandel)staf van takhout (Khu) (GH);‘alam staf van wortelhout (Bis) (GH).

Acacia etbaicaoverig geprefereerd voor leerlooien boven A .raddiana (Bis) (GH).

Acacia tortilis Bedu: samrah

Achillea fragrantissimaASTERACEAEE: lavender cottonJabaliya: gaysuumOpm: door Mazina-gids 'tafra' genoemd hetgeen lijktop 'tarfa' (voor Tamarix spp.)medisch tegen ooginfectie een infusie van het blad inhet oog druppelen (Hh 190).

Aerva persicaAMARANTHACEAEE: arveavuur aanmaakmateriaal: oude droge bloem kanontvlamd worden met vonken of geconcentreerdzonlicht (Dd 127).

Algaevoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).

Alhagi maurorumFABACEAEE: camel thornJabaliya: 'aguulvoeding indiceert water met een drinkbaar lage (danmeestal alleen jonge planten) of ondrinkbaar hogezoutconcentratie (Dd 121-2).medisch tegen kiespijn spoelen met een decoctie vanblad (Hh 190).

Allium ampeloprasumLILIACEAEE: wild leek Jabaliya: kurraatvoeding het zaad is eetbaar (Hh 188).

ArtemisiaCompositae > ASTERACEAEE: wormwoodN: alsem

Artemisia inculataJabaliya: shiihmedisch tegen hoofdpijn een kompres van versfijngestampt blad op het voorhoofd binden (Hh 190).

Artemisia judaicaBedu: ba'aytharaanmedisch tegen buikklachten een handvol blad metwater innemen.

Artemisia herba-albaBedu: shihvuur aanmaakmateriaal: de gallen kunnen ontvlamdworden met vonken of geconcentreerd zonlicht (Dd127).voeding blad koken als spinazie (D).

Arundo donaxPOACEAEE: giant reedN: pijlrietvoeding indiceert drinkbaar water met een laagzoutgehalte (Dd 121-2).

Asclepia sinaicaASCLEPIDACEAEE: argelJabaliya: harjal


medisch ter voorkoming van infectie: open wondenafdekken met een kompres van gedroogd en gemalenblad (Hh 190, als Gomphocarpus sinaicus).

Asphodelus fistulosusLILIACEAEE: onion-leaved asphodelN: affodilvoeding blad en stengel eetbaar; jong blad gegeten alstuinkruid (Bis) (GH).medisch zaden als vochtafdrijvend middel terstimulering van de urineproductie (Bis) (GH).

Asphodelus microcarpusvoeding wortel voor thee mits de wortel van binnenoranje of geel en niet bruin is (Dd 125).

AtriplexCHENOPODIACEAEE: orachesN: melde

Atriplex halimusvoeding blad en stengel rauw eetbaar in kleinehoeveelheden, maar smaakt en voedt gekookt beter(D, Dd 124).

Atriplex leucocladavoeding blad koken als spinazie (D).

Balotta undulataLAMINACEAEE: horehoundJabaliya: ghaasamedisch blad als middel tegen zonnebrand over degezichtshuid wrijven (Hh 191).

Blepharis cilarisACANTHACEAEE: geen naamMa’aza shok e dhabJabaliya: shawk adh-dhabboverig de zaden zijn een kinderspeeltje: wanneer jeeen zaadje onder je tong legt springt deze met eenknalletje open (Hh 18).

Calotropis proceraAsclepiadaceae > APOCYNACEAEE: apple of Sodomvuur houtskool vormt een ingrediënt van Ma’zabuskruid (GH).medisch latex is sterk blaartrekkend (GH) enveroorzaakt blindheid; latex tegen jeuk op jeukendeplek aanbrengen (Khu) (GH).

overig latex als fermenteermiddel bij de productie vanmarissa (dadel-bier) (Bis) (GH); zijde-achtige vezelsals vulling voor (zadel)kussens (Bis) (GH); wortelvoor mitir’as hoofdsteun (Bis) (GH).

CapparisCapparidaceae > BRASSICACEAEE: caper bushN: kapperstruikOpm: Mazina-gids Selmi noemde de Pergulariatomentosa 'lisoef'.voeding bloem, jonge vrucht en jong blad van deC.aegyptica en de C.cartilaginea voor 'kappertjes'weken in met zout verzadigd water tot de bitteresmaak verdwenen is (tenminste 3 weken waarbijwekelijks het water ververst moet worden) envervolgens tenminste 1 week in een oplossing van 2/3azijn en 1/3 water eventueel gekruid met Foeniculumvulgare en Ridolfia segetum (Dd 125).

Capparis aegyptiacaE: common caper bushJabaliya: laysuufvoeding vrucht rauw eetbaar (D).

Capparis cartilagineaJabaliya: lassafvoeding rijpe vrucht(pulp) rauw eetbaar (D; GH);gedroogde vruchten vormen het hoofdbestanddeel vaneen voedzame, pittige en langhoudbare (tot 2 maandenin een leren waterbuidel) drank (Khu) (GH).medisch vrucht tegen koorts en hoofdpijn (Bis) (GH);kompres tegen reuma: vruchten met zout enplantaardige olie koken, de brij af laten koelen enaanbrengen op pijnlijke lichaamsdelen (Khu) (GH);blad tegen verkoudheid (Khu) (GH).

Capparis deciduavoeding rijpe vrucht eetbaar (GH); na verwijderenvan zaden (deze veroorzaken braakneigingen) gekooktgegeten (Khu) (GH).o v e r i g hout voor het d a l f a deel van basuurdromedaris-zadels (Khu) (GH).

CassiaLeguminosae > FABACEAEE: shower tree

Cassia italicamedisch infusie van blad als purgatief (Bis) (GH);plant en zaden verzameld voor verkoop aan apothekenin de Nijlvallei als purgatief tegen chronischeverstopping (Khu) (GH).


Cassia senna Jabaliya: salla makki.medisch blad en vrucht als laxatief (Hh 190).

CentaureaASTERACEAEE: knapweedN: centaurievoeding blad gekookt eetbaar (Dd 124).

Cichorium pumilumASTERACEAEE: chicoryN: cichoreivoeding blad gekookt eetbaar (Dd 124).

Citrullus colocynthisCUCURBITACEAE E: colocynthN: meloenJabaliya: handhalvuur as van verbrande schil wordt verwerkt in detondel van de az-zinaad aanmaak-methode (Khu)(GH, zie ook Tregenza (1955) The Red Sea mountainsof Egypt).voeding geen eigentijds gebruik (GH).medisch tegen constipatie 2 zaden inslikken (Hh190); zaden als drastisch purgatief en anthelminticum(Bis) (GH); vruchtpulp als purgatief: waterigeontlasting volgt binnen 5 minuten na het eten vankleine hoeveelheid pulp (K h u ) (GH); anti-reumamiddel (1): een gehalveerde groene meloen omop de hielen te plaatsen tot de patient een bitteresmaak in de mond krijgt; anti-reumamiddel (2):gehalveerde groene meloen aan de binnenzijdenverhitten op sintels, heet om de hielen de plaatsen omze ‘de pijn uit te laten zuigen’ (GH); anti-reumamiddel (3): hak 1-2 meloenen in stukken,bakken in spijsolie, het mengsel 10 minuten koken enals kompres aanbrengen op de huid (GH).overig zaden als insectenrepellent, vooral voorkleding tegen motten (B i s) (GH); teer-achtigeextractie van zaden tegen huid-ziekten, vooral tegenschurft bij dromedarissen (Bis) (GH); leerlooien (GH).

Cleome droserifoliaCLEOMACEAEE: spider flowerN: kattensnormedisch infusie tegen gebarsten huid (Bis) (GH);infusie tegen hoestprikkel (Khu) (GH); tegen botfly-larven (Oestrus ovis), maar niet tegen larven in hetoog (Khu) (GH); blad als insectenrepellent, tegenteken in het bijzonder, ook voor dromedarissen diehun hoofd graag rossen in bladerde takken en aanwelk gedrag de lokale naam masht (‘borstel’) ontleend

(Khu) (GH); blad in haar en snor gewreven vooraangename geur (Khu) (GH).

Colutea istriaPapilionaceae > FABACEAEE: bladder sennaN: blazenstruikoverig voor touw of draad (D).

Cotula cineraCompositae > ASTERACEAEE: buttonweedN: goudknopjevoeding blad als (of bij in de) thee (D).

Crataegus Sinaïca ROSACEAEE: hawthornN: meidoornJabaliya: za'ruurvoeding vrucht rauw eetbaar (D).

Cyperus distachyusCYPERACEAEE: galingaleN: cypergrasvoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).

Diplotaxis harraBRASSICACEAEE: wall-rocketN: zandkoolvoeding blad gekookt eetbaar (Dd 124).

Emex spinosaPOLYGONACEAEE: spiny threecornerjackvoeding wortel rauw eetbaar en goede bron van vocht(Dd 124).

Erodium hirtumGERANIACEAEE: stork’s billN: reigersbekvoeding wortel van jonge plant is smakelijk en rauweetbaar en goede bron van vocht in het droge seizoen(Dd 124; D).

Eryngium cretcumAPIACEAEE: sea-hollyN: kruisdistelvoeding wortel rauw eetbaar; blad gekookt eetbaar(Dd 124).


Eruca sativaBRASSICACEAEE: garden rocketN: zwaardherikvoeding uitlopers rauw eetbaar (Dd 124).

Erucaria boveanaBRASSICACEAEE: geen naamvoeding uitlopers rauw eetbaar (Dd 124).

Ficus pseudosycomorusMORACEAEE: wild figN: wilde vijgJabaliya: hammaatvoeding vijg rauw eetbaar (GH;D); na het plukkenwachten met eten tot de irriterende latexgeneutraliseerd is (30 tot 60 minuten) (Khu) (GH);alleen vrouwelijke vruchten gegeten al etensteenbokken (Capra ibex) ook de mannelijke vijgen(Khu) (GH); vrucht rauw eetbaar.overig dunne uitgeholde tak als steel voor stenenpi jpekop (B i s ); tentstok (K h u ) (GH);‘vogelverschrikker’ tegen steenbokken bijdrinkplaatsen (Khu) (GH).

Foeniculum vulgareAPIACEAEE: roquetteN: venkelJabaliya: shumaarvoeding jong blad en bloemen door salade; spijskruid;grondstof voor het distilaat 'araki' (Hh 189); blad enstengel voor kruidenazijn voor kappertjes (Dd 125).

Gundelia tournifortiiASTERACEAEE: Tourneforts gundeliavoeding bladsteel en centrale bladnerf van jong bladzijn rauw of gekookt eetbaar; gekookte ongeopendebloem smaakt als artichok (Dd 124).

Hammada salicornicaCHENOPODIACEAEE: geen naamBedu: rimthvoeding zomers verschijnen witte en zoete manna-druppels aan de stengels, waarschijnlijk een insecten-excreet (Dd 95).overig voer voor dromedaris en ander vee.Opm: vooral in zand van zandsteen in Z Sinaï, DodeZee vallei.

Helianthemum ledifolium / sessiliflorumCISTACEAEE: rock-roseN: zonneroosjevoeding in het zand of löss onder deze plant zijn inhet voorjaar truffels (kama of kmama) te vinden (Dd).

HyoscyamusSOLANACEAEE: henbaneN: bilzekruidJabaliya: saykraanOpm: de Jabaliya-gids noemde een veel ingrindbeddingen voorkomende gentiaceae (Centauriumsp?) ook (?) 'saykraan'.overig “tourist promised a cheap drug trip havesuffered injuries to their health as a result, and someof them were robbed into the bargain” (D).

Hyoscyamus boveanus / muticusmedisch bewustzijnsveranderend middel: rook eenmengsel van de bloemen en tabak of kruiden (GH).o v e r i g steenbokken eten het blad (zonderbijverschijnselen) (GH).

Hyphaene thebaicaPalmae > ARECACEAEE: doum palmoverig hout en palmblad voor diverse constructies(GH).

Imperata cylindricaPOACEAEE: cogongrassvoeding indiceert water met een drinkbaar lage (danmeestal alleen jonge planten) of ondrinkbaar hogezoutconcentratie (Dd 121-2).

JuncusCYPERACEAEE: rushN: rus

Juncus arabicusvoeding indiceert water met een drinkbaar lage(meestal alleen jonge plantensoorten) of ondrinkbaarhoge zoutconcentratie (Dd 121-2).

Juncus maritimusoverig voor touw of draad (D).

Juncus rigidusJabaliya: summaar


Launaea nudicaulisCompositae > ASTERACEAEE: launaeavoeding jong blad gegeten als tuinkruid (GH).

Lavandula pubenscensLabiatae > LAMIACEAEE: lavenderN: lavendelJabaliya: zayta

Leptadenia pyrotechnicaASCLEPIADACEAEE: geen naamvuur brandhout.voeding glanzende vrucht, jonge twijg, zaad enpenwortel "are often eaten by nomads"(http://archive.idrc.ca/library/document/108310/chap2_e.html).overig vezels voor touw (ibid)Opm: stemassimilant.

MalvaMALVACEAEE: mallowN: kaasjeskruidvoeding blad en stengel rauw eetbaar in kleinehoeveelheden, maar smaakt of voedt gekookt beter(Dd 124).

Malva nicaensisvoeding blad koken als spinazie (D).

Malva parvifloravoeding blad koken als spinazie (D).

MenthaLAMIACEAEE: mintN: muntvoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).

Mentha longifoliaE: horsemintN: hertsmuntJabaliya: habbakvoeding toevoeging aan thee (Hh 189).medisch tegen oorinfectie een kompres op het oorbinden van hete gekookt blad en stengel gewikkeld ineen zakdoek (Hh 190).

Moricandia nitensBRASSICACEAEE: geen naam

voeding blad gekookt eetbaar (Dd 124).

Moringa peregrinaMORINGACEAEE: ben-oil treevoeding spijolie (semna) uit de rijpe zaden (GH).medisch laxerend bij het eten van meer dan 8 zaden(GH); in najaar zaadozen verzameld voor verkoop aanapotheken in de Nijlvallei (Khu) (GH).overig hardhouten delen voor schoffel (Khu) (GH);watervaste verf (rood) uit bast (Khu) (GH).

Nitraria retusaZygophyllaceae > NITRARIACEAEE: geen naamvoeding vrucht rauw eetbaar (D); indiceert water meteen drinkbaar lage (meestal alleen jonge planten) ofondrinkbaar hoge zoutconcentratie (Dd 121-2).

Notobasis syricaASTERACEAEE: Syrian thistlevoeding jonge stengels en de centrale nerf van jongblad zijn rauw eetbaar en bron van vocht (Dd 124);jonge stengel goede bron van vocht (Dd 125).

Ochradenus baccatusRESEDACEAEE: geen naamJabaliya: guurdhivoeding vrucht rauw eetbaar (D).overig tegen constipatie bij een dromedaris: hetvastgebonden dier moet de rook van houtskoolinademen en gedurende een half uur moet de rook inde vacht kunnen trekken (Hh 189).

Origanum isthmicumLAMIACEAEE: majoramN: marjoleinvoeding spijskruid (D).

Origanum syriacumE: bible hyssopJabaliya: za'tarvoeding spijskruid (Hh 189; D, als Majoranasyriaca).

Peganum harmalaNITRARIACEAEE: wild rue; harmalJabaliya: harmalamedisch als tandenborstel: voor het poetsen de wortelin water dopen; als (bittere) tandpasta: wortel opkoken(Hh 191).


Pergularia tomentosaAsclepiadaceae > APOCYNACEAEE: pergulariamedisch opgegeten blad veroorzaakt braken endiarree (GH); gebruikt bij de behandeling vanaambeien (Khu) (GH).

PhagnalonCompositae > ASTERACEAEE: geen naamvuur aanmaakmateriaal: bast kan ontvlamd wordenmet vonken of geconcentreerd zonlicht (Dd 127).overig levert wol-achtig materiaal (D).

Phagnalon nitidumJabaliya: ikhnaanit an-na'ja voeding blad als kauwgom (Hh 188).

Phoenix dactyliferaPalmae > ARECACEAEE: dateN: dadelvoeding vrucht eetbaar (GH); indiceert drinkbaarwater met een lage zoutconcentratie (Dd 121-2).overig hout en palmblad voor diverse constructies(GH); palmvezel voor koord voor halster en de‘voetenboei’ voor dromedaris (Khu) (GH); rachis voorversteviging van naad van waterbuidel (Khu) (GH);vezel van bladschede voor koffiefilter (Bis) (GH).

Phragmites australisPOACEAEE: reedN: rietvoeding indiceert drinkbaar water met een lagezoutconcentratie (Dd 121-2).overig voor schutting, dakisolatie en bonenstaak(Jabaliya).

PistaciaANACARDIACEAEE: pistachioN: pistacheOpm: zeer lokale restpopulatie uit koude natte periodetot 13.000 BP waarna de plant zich heeftteruggetrokken naar het herkomstgebied in C.Azie.

Pistacia Atlantiavoorkomen Negev. (Dd 102).voeding rijpe vrucht rauw of gefrituurd eetbaar; in destam wordt de commerciele P.Vera geent. Dd 104.

Pistacia khinjuk ANACARDIACEAE

Jabaliya: butmvoeding rijpe vrucht rauw of gefrituurd eetbaar (Dd104).Opm: in Jabaliya-gebied alleen in met grondgevuldescheuren op de roodgranieten noordwanden van deJebel Naja (Hh 18).

Pituranthos tomentosaAPAIACEAEE: geen naamvoeding blad en stengel eetbaar; spijskruid metselderie-smaak voor soep (Dd 124).

Pituranthos tortuosusE: geen naamJabaliya: zaguuhmedisch tegen nierklachten gekookt en als soepgegeten (Hh 191).

Polypogon monspeliensisPOACEAEE: annual rabbitsfoot grassN: baardgrasvoeding indiceert drinkbaar water met een lagezoutconcentratie (Dd 121-2).

Populus euphraticaSALICACEAEE: firat poplarN: populiervoeding indiceert drinkbaar water met een lagezoutconcentratie (Dd 121-2).

Pulicaria undulataCompositae > ASTERACEAEE: 'mountain tea'N: vlooienkruidJabaliya: shaay jabalivoeding als (of bij in de) thee (Hh 189;D); blad alssmaakmaker in water en thee (GH); infusie alssurrogaat-thee (Khu) (GH); ingrediënt van asida pap(Bis) (GH).

Reaumuria hirtellaTAMARICACEAEE: common reaumuriavoeding spijskruid; blad voor het kruiden van geiten-ghee (Hh 188-9)medisch tegen de effecten van een slange- ofspinnebeet of steek van een insect of schorpioen eenkompres van blad aanbrengen.

Reboudia pinnataBRASSICACEAEE: pink mustardvoeding jonge uitlopers rauw eetbaar (Dd 124).


Retama reatamPapilionaceae > FABACEAEE: white broomJabaliya: retamBedu: ratam; ratim.vuur afgevallen 'stengelblad' vormt het voornaamsteaanmaakmateriaal (Mazina-gids van Wadi Gazalla);brandhout dat veel hitte produceert; geschikt voorhoutskoolproductie (Dd 94).overig vrucht en bloem is (in droge perioden dikwijlshet enige) voer voor geiten (Dd 94); niet-houtigedelen als matras door minimaal twee lagen kruislingsop elkaar op de grond te leggen (Dd 127).Opm: gezien het belang als geitenvoer geldt onderveel bedoeinen van de Z Sinaï een verbod op hetgebruik van hout van levende planten (Dd 94).

Rhamnus dispermaRHAMNACEAEE: buckthornN: vuilboomJabaliya: shuhadvoeding vrucht rauw eetbaar (D).

Rheum palaestinumPOLYGONACEAEE: rhubarbN: rabarbermedisch wortel tegen diaree (Dd 125).voeding jonge bloem rauw eetbaar en een goede bronvan vocht; thee van wortel, alleen in kleinehoeveelheden nuttigen want bevat oxaalzuur dat denieren beschadigd (Dd 125).

Rhus tripartitaACERACEAEE: sumacN: sumakvoeding thee van houtige twijgen (Dd 125).

Ridolfia segetumAPIACEAEE: false carawayvoeding blad en stengel voor kruidenazijn voorkappertjes (Dd 125).

Rubus sanctusROSACEAEE: burning bushN: braamJabaliya: 'illaygvoeding vrucht rauw eetbaar (Hh 188).overig het exemplaar dat Jaweh liet branden bevindtvolgens veel Christenen in het St. Katerina-klooster.

Rumex vesicariusPOLYGONACEAEE: sorrelN: zuringJabaliya: himaadhvoeding vrucht, blad en stengel rauw eetbaar in kleinehoeveelheden; het blad bevat oxaalzuur dat schadelijkis voor de nieren (Dd 124); alleen vers jong bladgegeten als tuinkruid (Bis) (GH).

Saccharum ravenaePOACEAEE: ravennagrassvoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).

SalixSALICACEAEE: williowN: wilgvoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).

Salvia multicaulisLAMIACEAEE: sageN: salieJabaliya: mardaguush

Salvadora persicaSALVADORACEAEE: toothbrush treevoeding vrucht en blad eetbaar, het blad heeft eenscherpe kruidige smaak (GH).medisch twijg als miswaak (tandenborstel) (GH);infusie van blad tegen vasthouden van urine (Khu)(GH); infusie van blad voor het reinigen van deurineweg: drinken in de namiddag zonder suiker(Khu) (GH); infusie [van blad?] tegen bilharzia (Khu)(GH).overig siroop van rijpe vruchten voor het invetten enwaterdicht maken van waterbuidels (Bis) (GH); heldergroene olie gextraheerd uit zaden als vernis voorhouten werktuigen (Bis) (GH).

Scirpus holoschoenusCYPERACEAEE: bulrushN: kogelbiesJabaliya: dissavoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2 als Holoschoenus vulgaris)overig voor touw of draad (D).


Scolymus maculatusASTERACEAEE: spotted golden thistlevoeding jonge stengel goede bron van vocht (Dd125).

ScorzoneraASTERACEAEE: scorzoneraN: schorseneervoeding wortel gekookt of geroosterd eetbaar (D).

Scorzonera judaicavoeding wortel geroosterd eetbaar (Dd 124).

Scorzonera papposavoeding bloem, blad en jonge stengel rauw eetbaar enwortel rauw of geroosterd eetbaar (Dd 124).

Silybum marianumASTERACEAEE: blessed milkthistleN: mariadistelvoeding jonge stengels en de centrale nerf van jongblad zijn rauw eetbaar en bron van vocht (Dd 124);jonge stengel goede bron van vocht (Dd 125).

SisymbriumCruciferae > BRASSICACEAEE: rocketN: raket

Sisymbrium erysimoidesvoeding blad koken als spinazie (D).

Sisymbrium iriovoeding blad gekookt eetbaar (Dd 124;D).

Solanum nigrumSOLANACEAEE: black nightshadeN: zwarte nachtschadevoeding vrucht mogelijk eetbaar (Khu) (GH).medisch tegen hart- en leverklachten: waarschijnlijkeen infusie van blad (Bis) (GH); vruchten zijn sterkpurgatief (GH).

Solanum unguiculatumoverig gif tegen roofdieren (van vee), vooral tegen deoorgier (Torgos tracheliotus): verstop 20-30 vruchtenin een karkas (Bis) (GH).

Solenostemma arghelAsclepiadaceae > APOCYNACEAEE: argel

vuur houtskool gebruikt in a z - z i n a a daanmaakmethode (Khu) (zie Citrullus colocynthis)(GH).medisch infusie van blad als purgatief, vooral bijbehandeling van kolieken (GH); infusie van bladtegen maagklachten (Khu) (GH).overig afknippen van blad (ipv lostrekken) voorkomtbeschadiging van de boom (GH).

TamarixTAMARICACEAEE: tamariskN: tamariskBedu: tarfavoeding manna (insekten-excreet); indiceert watermet een drinkbaar lage (meestal alleen jongeplantensoorten) of ondrinkbaar hoge zoutconcentratie(Dd 121-2).

TeucriumLAMIACEAEE: germanderN: gamanderJabaliya: ja'ada

Teucrium pilosumvoeding als (of bij in de) thee (D).

Teucrium poliumvoeding als (of bij in de) thee (D).

Thymelaea hirsutaTHYMELAEACEAEE: mezereonN: peperboompjeoverig voor touw of draad (D).

Thymus boveiLAMIACEAEE: thymeN: tijmvoeding spijskruid (D).

Thymus decussatusE: wild thymeN: tijmJabaliya: zaaytaraanvoeding spijskruid (D).medisch infusie tegen misselijkheid (Hh 189).

Typha australisE: cattailN: lisdoddevoeding indiceert aanwezigheid van drinkbaar zoetwater (Dd 121-2).


Varthemia montanacompositae > ASTERACEAEE: geen naamJabaliya: hinaydaBedu: hinedee; sleemaneevoorkomen Z.Sinaï; op zandsteen en magmatisch enmetamorfisch gesteente.voeding als thee; de V. iphionoides (in Israel vooralin "crevices and fissures of smooth-faced limestoneand dolomit outcrops") is te bitter voor gebruik (Dd97).medisch tegen buikpijn een bloemhoofd met wat bladin warm water weken en deze digestie opdrinken (Hh189, als Jasonia montana).

Verbascum sinaiticum ()SCROPHULARIACEAEE: mulleinN: toortsJabaliya: khurmaa

Zilla spinosaCRUCIFERAEE: roquetteBedu sillah; sillivoorkomen Sinaï en Negev (behalve N.delen), vooralin wadi's.Opm: 'prikkeldraadplant', stemassimilant.overig "excellent fodder for camels" (Dd 115-6).

Ziziphus spina-christiRHAMNACEAEE: Christ’s thornvoeding vrucht eetbaar (GH).


HEMELLICHAMEN

Clinton Bailey inventariseerde de sterrenkunde van deBedoeïnen uit de Sinaï. Een belangrijk aspect van hetonderzoek is de associatie tussen het verschijnen enverdwijnen van hemelichamen en weerspatronen,groeicycli en diergedrag (Bailey 1974).

half oktoberteken Canopus verschijnt ’s ochtends aan dezuidelijke horizonbetekenis 1. Voorbode van de regenperiode, deuitdrukking “als Canpus verschijnt bedriegt hetwassen van het water” duidt op de dodelijke snelheidwaarmee het water in valleiën kan stijgen als hetstroomopwaarts geregent heeft.2. Aankondiging van de koude zuidelijke wind (“alsCanopus verschijnt komt de nacht koud aan haareind”); dromedarissen gaan verliggen als ze met hunneus in zuidelijke richting zijn neergelegd.3. De dadels zijn rijp in de noordelijke Sinaï(“Canopus brengt rijpe dadels”).4. Canopus staat in het zuiden en wordt dankbaargebruikt als baken tot ze eind februari verdwijnt.

derde week van oktoberteken Antares gaat ’s avonds in het westen onderterwijl de Pleiaden in het oosten verschijnen.betekenis 1. Gewelddadige regens en ‘flash-floods’ inde zuidelijke Sinaï.2. Het gras dat na deze regens ontspruit veroorzaaktbij geieten en schapen diaree en soms zelfs sterfte.

eind oktoberteken de Pleiaden verschijnen ’s avonds aan deoostelijke horizionbetekenis 1. “het Teken” van de wasm, het begin vanhet regenseizoen dat 75 dagen telt.2. De zaaimaand is aangebroken. November is debeste maand mits voor het zaaien van granen mits dePeiaden genoeg regen hebben gebracht.

eind novemberteken Aldebaran verschijnt ’s avondes aan deoostelijke horizon.betekenis Een teken van hoop: Alderbaran brengtregen als de Peiaden geen regen hebben gebracht.

half decemberteken Betelgeuse verschijnt ’s avonds aan deoostelijke horizon.betekenis Een teken van de laatste hoop: Betelgeusebrengt regen als de Pleiaden noch Alderbaran regenhebben gebracht.

half januariteken Sirius verschijnt ’s avonds aan de oostelijkehorizon.betekenis 1. Begin van de winter die 40 dagen telt.

2. Er kan niet langer op regen gewacht worden methet inzaaien van graan.

eind februariteken Sirius “hangt als een emmertouw bovenCanopus en laat haar onder de horizon zakken: hetlaatste sprankje winter dooft in het pril van de lente.”betekenis Aankondiging van de lente die 50 dagentelt.

begin meiteken de Pleiaden verdwijnen.betekenis Aankondiging van de Khamsin, de hetewind die dagenlang verderf zaait. Mensen die geenbeschutting vinden “vallen uit elkaar”, graan hadgeoogst moeten zijn want alles op het land verdord,het vlees van dieren die nu geslacht worden issmakeloos. Dadels ontbotten pas nadat de Khamsin isgaan liggen.

rond 10 juniteken Aldebaran verschijnt.betekenis Dadels kleuren van groen naar geel of rood.

half juliteken Betelgeuse verschijnt ’s ochtends aan deoostelijke horizon.betekenis Dadels kleuren bruin.

begin augustusteken Sirius verschijnt ’s ochtends.betekenis Dadels kunnen in de Sinaï geoost worden,behalve in het noorden. De associatie van sterren metde groeicyclus van dadels komt tot uitdrukking in hetvolgende versje:

onder de Pleiaden: de tak is zwaaronder Aldebaran: de dadel glimtonder Betelgeuse: de dadel bronst

onder Sirius: de dadel is rijp

mei tot half oktoberteken De maan passeert maandelijks de sterren-beelden Libra, Scorpio en Saggitarius op zevenachtereenvolgende nachten.betekenis Deze week van de maand, de smayyih, iseen periode van ongeluk: reizen leidt tot berovingen,rooftochten tot de dood en seks tot een krankzinnigkind. De andere helft van het jaar, die preciessamenvalt met de draagtijd van de steenbok engazelle, kent geen ongelukzalige conjuncties.


literatuur

Abu-Lughod, L 1988 Veiled Sentiments, Honor and Poetry in a Bedouin Society. Berkeley: Universityof California Press.

Abu-Rabia, A 2005 The Evil Eye and Cultural Beliefs among the Bedouin Tribes of the Negev,Middle East. Folklore 116 pp. 241-254.

Azaizeh, H, S Fulder, K Khalil & O Said 2003 Ehnobotanical Knowledge of Local Arab Practitionersin the Middle Eastern Region. Fitoterapia 74 pp. 98-108.

Bailey, C 1974 Bedouin Star-Lore in Sinai and the Negev Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies 37 (3) pp. 580-96.

Batanouny, KH 1999 Wild Medicinal Plants in Egypt: an Inventory to Support Conservation andSustainable Use. Cairo: Academy of Scientific Research and Technology & International Union forConservation (IUCN).

Boneh, D 1987 Mystical Powers of Hyenas: Interpretating a Bedouin Belief. Folklore 98 (1) pp. 57-64.

Cole, DP 2003 Where Have the Bedouin Gone? Anthropological Quarterly 76 (2) pp. 235-67.

Danin, A 1979 Plants Useful to the Bedouin. In: Rothenberg & Weyer (eds) Sinai p.82.

Danin, A 1983 Desert Vegetation of Israel and Sinai. Jerusalem: Cana.

Ginguld, M, A Perevolotsky & ED Ungar 1997 Living on the Margins: Livelihood Strategies ofBedouin Herd-Owners in the Northern Negev, Israel. Human Ecology 25 (4) pp. 567-91.

Glassner, ME 1974 The Bedouin of Southern Sinai under Israeli Administration. The GeographicalReview 64 (1) pp. 31-60.

Goodman, SM & JJ Hobbs 1988 The Ethnobotany of the Egyptian Eastern Desert: a Comparison ofCommon Plant Usage between Two Culturally Distinct Bedouin Groups. Journal ofEthnopharmacology 23 pp. 73-89.

Henniger, J 1981 Pre-Islamic Bedouin Religion. In: Swartz, Merlin L (ed) Studies on Islam NewYork: Oxford University Press pp. 3-23.

Hobbs, JJ 1989 Bedouin Life in the Egyptian Wilderness. Austin: University of Texas Press.

Hobbs, JJ 1995 Mount Sinai. Austin: University of Texas Press.

Hobbs, JJ 1996 Speaking with People in Egypt’s St. Katherine National Park. The GeographicalReview 86 pp. 2-21.

Homa, D 2002 The Bedouin of the South Sinai, Egypt. In: Hitchcock, K Robert K & AJ Osborn (eds)Endagered Peoples of Africa and the Middle East: struggles to survive and thrive. Westport:Greenwood Press.

Rabinowitz, D 1985 Themes in the Economy of the Bedouin of South Sinai in the Nineteenth andTwentieth Centuries. International Journal of Middle East Studies 17 pp. 211-228.

de woestijn van de bedoeïenen · planten, jachtwild, sporen, sociale structuren, herinneringen,...

Documents