Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli

Araştırma Merkezi

o

Araştırma !Dergisi Research Quarterly

ALEVf İSLAM İNANCI İÇERİSİNDE HZ. HIZIR

Doğan TÜRKDOGAN

ÖZET

Bu yazıda, Hz. Hızır'ın İslam dini içindeki yeri ve onun et~afında gelişen inanış, adet ve uygula­

malara yer verilmektedir.

ABSTRACT

The importance of Saint Hızır (who is the representative of an immorta/ being reputed to come to

the rescue of those in deep distress) in lslam, beliefs, customs and pracfices that have flourished around

him are told in this writing.

Anahtar Kelimeler: Hz. Hızır, Alevilik, Hızır Orucu

Key Words: Saint Hızır, Alevism, Fast of Hızır

Hz. Hızır denildiği zaman; İslam inancı içerisinde darda, sıkıntıda, zorlukta,

çaresizlikte kalanlara, çağırdıkları zaman hemen yardımcı olan; onların bütün

müşkülatlarını çözen; yer, zaman, mekan, uzaklık, yakınlık gibi ölçülerin dışında

olan; yardımcı ve kurtarıcı melek olarak tasvir edilir.

Özellikle Doğu yörelerimizde kış aylarının zorluğu ile; ambarlarda unun azal­

maya yüz tuttuğu; peynirin, çayın, şekerin, yağın, odunun, tezeğin, yakacağın,

otun, samanın yavaş, yavaş bitmeye başladığı günler kış aylarının en sıkıntı lı gün­

leridir. Bu günlerde Hz. Hızır bütün bereketi ve yardımları ile çağrılır. Alevi İslam

inancı içerisinde, tutulan Hz. Hızır orucunun bu aylara denk gelmesi de sanırım

onun en çok ihtiyaç duyulduğu bu sıkıntı dolu aylardaki yardımlarından kaynak­

lanmaktadır. Alevi İslam inancında olduğu gibi Sünni İslam inancında' da Hz. Hı­zır önemli bir yer tutar. Sünni canlar da zaman zaman sıkıntı ve darlıklarında Hz.

Hızır'dan yardım beklerler. Ancak Sünni İslam inancında; Alevi İslam inancında

olduğu gibi dini bir motif haline getirilmemiş, Hz. Hızır için belli bir günde oruç

tutulmuyor ve Hz. Hızır için yapılan lokma da bilinmiyor. Sadece, Hz. Hızır, Al­

lah'ın diğer melekleri gibi tasvir ediliyor.

Alevi İslam inancı içerisinde Hz. Hızır, inanç sisteminin önemli bir bölümünü

teşkil eder, hatta her aşiretin ve ocağın kendine özgün bir Hızır'ı ve Hz. Hızır için tuttukları oruç ve lokma günleri bulunmaktadır. Bu sebeple özellikle Doğu yörele-

Hacı Bektaş Veli/ 2004-29 --------------------- 19

Doğan TÜRKDOGAN -----------------------

rimizdeki Alevl insanlar, Hz. Hızır'ı; Boz Atlı Hızır, Kır Atlı Hızır, Dor Atlı Hızır,

hatta Hozatlı Hızır şeklindeki isimlerle de çağırmaktadırlar. Ocak ayının son haf­

tasından başlamak üzere şubat ayının 16, 17 ve 18. gün !erine kadar her aşiret ve

ocak üçer günlük belli dönemlerde oruç tutarak, lokma yaparak bu dini inanç

geleneğini yerine getirirler. Bu gelenek halen Doğudaki Alevl insanları arasında

devam etmektedir. Ancak şehirlere göçten sonra, Alevl dernek ve vakıflarının da

etkisiyle hemen hemen her büyük kentte bu dini gelenek, Şubat ayının 16, 17 ve

18. günleri yerine getirilmeye ve o günün sonunda da Hz. Hızır cemi yapılarak

oruç tamamlanmaya başlamıştır. Ayrıca her oruç tutan can da kendi evinde Hz.

Hızır lokması yaparak çe~resindekilere dağıtır.

Hz. Hızır orucunun sözlü olarak günümüze kadar gelen ana kaynağı şöyledir:

Bir gün Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ateşli bir hastalığa yakalanırlar ve günlerce ya­

tarlar, Hz. Ali ve Hz. Fatıma bu duruma çok üzülür, ağlarlar. Hz. Ali Allah'a yal­

vararak: "Ya Hızır! Çocuklarımın imdadına yetiş, onlara sağlık ve sıhhat ver, has­

talıktan kurtar, senin için ahdim olsun üç gün oruç tutacağım." diyerek yalvarır.

Bu duası kabul olur, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin hastalıktan kurtulurlar. Hz Ali, Hz.

Hızır'ın bu yardımından dolayı ailesiyle birlikte oruç tutmaya başlar, akşam iftar

edecekleri zaman kapıya bir fakir gelerek kaç gündür aç olduğunu söyler ve Hz.

Hızır aşkına lokma ister, onlar da o akşamki iftar edecekleri yiyeceklerinden bir

kısmını verirler, ikinci günü gene iftar edecekleri zaman bir fukara gelerek Hz. Hı­

zır için lokma ister gene iftarlıklarından bir kısmını verirler ve üçüncü gün gene if­

tar edecekleri zaman kapıya gelen fukaraya Hz. Hızır aşkına lokma vererek yolcu

ederler. Daha sonra durumdan Peygamberimiz Hz. Muhammed, haberdar olur ve

onların ne güzel bir hayır yaptıklarını, oruçlarının ve dileklerinin Allah katında ka­

bul olunduğunu müjde eder ve bu ibadetlere delil olarak da kendilerine Kur'an-ı

Kerim'den şu ayetleri gösterir:

MÜ'MİNÜN 8. Yine onlar ki, emanetlerine ve verdikleri sözlere riayet ederler.

İNSAN 7. O kullar adaklarını yerine getirirler. Kötülüğü her yanı kuşatm.ış bir

günden korkarlar.

İNSAN 8. Onlar, seve seve yiyeceği yoksula, yetime ve esire yedirirler.

İNSAN 9. (Yedirdikleri kimselere şöyle derler:) "Biz size sırf Allah rızası için

yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve bir teşekkür beklemiyoruz."

İNSAN 1 O. "Çünkü biz, as ık suratlı, çetin bir günden (o günün azabından do­

layı) Rabbimizden korkarız."1

20 -------------------- Hacı Bektaş Veli/ 2004-29

Alevi İslam inancı İçerisinde Hz. Hızır

Yukarıdaki ayetlerden de anlaşıldığı ve teyid edildiği gibi Allah yolunda oruç

tutma, Hz. Hızır orucu tutma, Hz. Hızır lokması dağıtma ve bu orucun son günün­

de yapılan Hızır cemi önemli bir kutsiyet teşkil eder. Ancak bu arada bir konuya

değinmekte yarar görmekteyim. Alev'i' inancına mensup bazı dedelerimiz ya da bü­

yüklerimiz bu orucu anlatırken; Hz. Ali'nin kapıya gelip lokma isteyen kişiye bü­

tün yiyeceklerini verdiğini, kendisi ve ailesinin onlçlarını sadece suyla açarak üç

gün aç kaldıklarını; üçüncü gün ken'dilerine Hakk'tan bir sofra geldiğini ve bu kud­

ret yiyecekleriyle iftar ettiklerini anlatmaktadırlar. Hatta bu durum Hz. Muham­

med'e anlatılırken orada Sahabelerle birlikte Hz. Ebubekir, Hz. Ömer ve Hz. Os­

man'ın da bulunduklarını, gökten gelen bu kudret sofratarının kendilerine gelme­

si için onların da oruç tuttuklarını, uzun bir zaman oruÇ tuttukları halde böyle bir

güzelliğe erişemediklerini de anlatmaktadırlar. Ancak olayın bu şekilde anlatılma­

sı sanırım Alevi insanının Hz. Ali'ye olan bağlılığından ve ona verilen değerden

kaynaklanmaktadır. Fakat bu söyleyişle, Hz. Ali'yi üç gün aç bırakarak ona yok­

sulluk elbisesi giydirmenin de onurlu bir davranış olduğuna katılmamaktayım. Hz.

Ali'yi son derece ekonomik sıkıntılar içinde göstermek, fakirlik ve yoksullukla ade­

ta boğuşur vaziyette nakletmek, yanlış olacaktır. Çünkü Hz. Ali gibi her konuda

üstün meziyetlerle donanmış, bütün güzellikleri kendinde toplamış, bütün toplum­

da her yönüyle örnek bir insanın böyle fukaralık süsleriyle tasvir edilmesi, ona üs­

tün dereceler vereceği yere; gelecek günleri için hiçbir çaba ve azim sarfetmeyen

güçsüz ve gün bulup gün yiyen bir konuma sokar ki, bu durum Hz. Ali'ye uygun

bir mizaç olamaz; zira o, her zaman çalışmadan ve üretmeden yana olduğu gibi

yarınki günlerin neler getireceğini çok iyi bilen üstün niteliklere sahip bir Allah

dostu idi. Sanırım bu yoksulluk içinde göstermenin nedeni; fakir, fukara yoksulluk

içinde olduğu halde bir dilim ekmeğini başkalarıyla bölüşen, hatta elinde ne var­

sa Allah yolunda vererek aç kalmayı bile göze alan kişilere daha kutsal bir g0zle

bakılması, onların dini ve insani yönden ilahi mertebelere yükseltilmel~rindendir.

Ancak Hz. Ali bu derece yoksul ve perişan bir halde olamaz. Zira çocuklarının de­

desi Hz. Muhammed hem koca bir devletin başkanı, bütün ümmetin peygamberi­

dir, kendisi de koca devlete halifelik yapmış, ordularda. komutanlık görevi üstlen­

miştir, bu kadar fukaralık kendisine yakıştırılamaz.

Alevi İslam inancında Hızır orucu tutulan günlerde özelfikle köy yerlerinde ha­

mur tekneleri akşamdan unla doldurulur ve Hz. Hızır'ın gelip bir işaret bırakması

beklenir; zaman zaman böyle işaretler görerek kurbanlar kesenler de olmuşlardır.

Özellikle un teknesinin üzerinde Hz. Hızır'ın el ve parmak işaretleri aranır.

Hacı Bektaş Veli/ 2004-29 ---- ---- ---- - - ------ 21

Doğan TÜRKDOCAN ------- ------- ------- - -

Hz. Hızır hakkında muhabbet meydanlarında bir çok söylence anlatılır bu gü­

zellikler muhabbet meydanlarının mezesi olur, bunlardan bir iki tanesini anlatmak

istiyorum fakat bu söylencelerden de ders almak gerekmektedir:

Adamın birisi Hz. Hızır'ı çok severmiş, her yıl onun için bir öküz kurban eder,

fakir fukaraya dağıtırmış; sonra da: "Ya Hızır bana bu öküzün gücünü ver." der­

miş. Bu şekilde tam altı öküz kurban etmiş fakat gene dileği yerine gelmemiş. Ar­

tık yedinci öküzü yere yatırıp kurban etmeden şöyle demiş: "Ya Hızır! Ben sana

altı öküz kurban ettim, s~n benim dileğimi yerine getirmedin bu da kurban edece­

ğim yedinci öküzdür, eğer bu kurban ettiğim öküzlerin gücünü bana verirsen de

önemli değil, vermezsen de önemli değil." Böyle dedikten sonra öküzü kesmiş ve

dağıtmış. O gece rüyasında Hz. Hızır'ı görmüş; Hz. Hızır: '~Sen bana altı öküz ke­

sip dileğinin kabulü için dağıttın ve yedinci öküzde de dileğin kabulü içinde bun­

ları dedin, şimdi ben de senin bütün dileklerini kabul ederek yedi öküzün gücünü

vereceğim, çekebilirsen çek." diyerek kayıp olmuş. Adam uykudan uyandığında

ne görsün; gözleri elma kadar olmuş, kulak deliklerinden ve burun deliklerinden

adeta ateş fışkırmakta, göğsü davul gibi dum dum inip kalkmakta. Zavallı adam,

adeta bir balon gibi şişerek, patlayarak can vermiş. Bu söylencedeki mana, insan­

ların tamahkar olmamalarını ve yetinmeyi bilmelerini salık vermektedir.

İslam inancı içerisinde Hz. Hızır'a baktığımızda, onun gelecekten haberdar ol­

duğu, bazen de olayların meydana gelmesinden de önce insanlara yardımcı oldu­

ğu görülmektedir. Bu durum Kur'an-ı Kerim'de Hz. Hızır ile Hz. Musa'nın arka­

daşlığında da görülmektedir:

Kehf Suresi 61 - 82. Ayetler:2

61. Onlar iki denizin birleştiği yere varınca balıklarını unuttular. Bal ık denizde

yolunu tutup kayıp gitti.

62. Oradan uzaklaştıklarında MOsa beraberindeki gence "Öğle yemeğimizi ge­

tir, bu yolculuğumuzdan dolayı çok yorgun düştük" dedi.

63. Genç, "Gördün mü! Kayaya sığındığımız sırada balığı unutmuşum. -Doğ­

rusu onu sana söylememi bana ancak şeytan unutturdu- Balık şaşılacak bir şekilde

denizde yolunu tutup gitmişti" dedi.

64. Musa: "İşte aradığımız bu idi" dedi. Bunun üzerine tekrar izlerini takip ede­

rek gerisin geri döndüler.

22 --- --- ------- --- - --- Hacı Bekraş Veli/ 2004-29

Alevi İslam inancı ir;erisinde Hz. Hızır

65. Derken kullarımızdan bir kul buldular ki, biz ona katımızdan bir rahmet

vermiş, kendisine tarafımızdan bir ilim öğretmiştik.?

66. MOsa ona, "Sana ·öğretilen bilgilerden bana, doğruya iletici bir bilgi öğret-

men için sana tabi olayım mı?" dedi.

67. Adam şöyle dedi: "Doğrusu sen benimle beıaberliğe asla sabredemezsin."

68. "İç yüzünü kavrayamadığın bir şeye nasıl sabredebilirsin?"

69. MOsa, "İnŞaallah beni sabırlı bulacaksın. Hiçbir işte de sana karşı gelmeye­

ceğim" dedi.

70. O da şöyle dedi: "O halde eğer bana tabi olacaksan, ben sana söylemedik­

çe hiçbir şey hakkında bana soru sormayacaksın."

71. Derken yola koyuldular. Nihayet, bir gemiye bindiklerinde (adam) gemiyi

deldi. MGsa, "Sen onu içindekileri boğmak için mi deldin? Doğrusu, şaşılacak bir

iş yaptın." dedi.

72. Adam, "Sen benimle beraberliğe asla sabredemezsin, demedim mi?" dedi.

73. MGsa, "Unuttuğum için bana çıkışma ve bu işimde bana güçlük çıkarma!"

dedi.

74. Yine yola koyuldular. Nihayet.bir erkek çocukla karşılaştıklarında adam

(hemen) onu öldürdü. MOsa, "Bir cana karşılık olmaksızın suçsuz birini mi öldür­

dün? Andolsun çok kötü bir iş yaptın!" dedi.

75. Adam, "Sana, benimle beraberliğe asla sabredemezsin demedim mi?" dedi.

76. MGsa, "Eğer bundan sonra sana bir şey hakkında soru sorarsam, artık be­

nimle arkadaşlık etme. Doğrusu, tarafımdan (dilenecek son) özre ulaştın (bu son

özür dileyişim)" dedi. ·

77. Yine yola koyuldular. Nihayet bir şehir halkına varıp onlardan ·yiyecek is­

tediler. Halk onları konuk etmek istemedi. Derken orada yıkılmaya yüz tutmuş bir

duvar gördüler. Adam hemen o duvarı doğrulttu. MOsa, "İsteseydin bu iş için bir

ücret alırdın" dedi.

78. Adam, "İşte bu birbirimizden ayrılmamız demektir" dedi. "Şimdi sana sab­

redemediğin şeylerin içyüzünü anlatacağım."

79. "O gemi, denizde çalışan bir takım yoksul kimselere ait idi. Onu yaralamak

istedim, çünkü onların ilerisinde, her gemiyi zorla ele geçiren bir kral vardı."

Hacı Bektaş Veli/ 2004-29 - ------------------- 23

80. "Çocuğa gelince, anası babası mü'min insanlardı. Onları azgınlığa ve küf­

re sürüklemesinden korktuk."

81. "Böylece, Rabblerinin onlara, bu çocuğun yerine daha hayırlı ve daha mer­

hametli bir çocuk vermesini diledik."

82. "Duvar ise şehirdeki iki yetim çocuğa ait idi. Altında onlara ait bir define

vardı. Babaları da iyi bir insandı. Rabbin, onların olgunluk çağına ulaşmalarını ve

Rabbinden bir rahmet olarak definelerini çıkarmalarını istedi. Bunları ben kendi

görüşüme göre yapmadım. İşte senin, sabredemediğin şeylerin içyüzü budur."

Yukarıdaki ayetlerde de görüldüğü gibi Hz. Hızır, sadece darda kalanlara de­

ğil, sonradan meydana gelecek olaylara da Allah'ın emirleri doğrultusunda müda­

hale etmekte; kimsesizlere, yetim ve yoksula yardımcı olmaktadır. Allah'ın bu gü­

zellikleriyle donanmış bir meleğine oruç tutmak, lokma dağıtmak inancımızın bir

güzelliğini vurgulamaktadır.

Hz. Hızır hakkında yazdığım ve Hızır cemlerinde de söylediğim iki deyişimi

buraya almayı uygun gördüm.

BOZ ATLI HIZIR

Senin için niyet ettim Hüda'ya

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

El atarsın yetmiş iki gedaya

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Darda kalan senden bekler el eman

Musa ile kardeş oldun bir zaman

Yusuf'u çıkardın derin kuyudan

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Sabır oldun şu Eyyub'un derdine

Koç getirdin İsmail'in yerine

İsa ile çıktım Hak seferine

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Yoldaş oldun Hz. Muhammed'in göçüne

Perde saldın mağaranın içine

Yardım ettin yaşlısına gencine

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

24 ------.,....-~------------ Hacı Bektaş Veli/ 2004-29

Al-i Aba Fatıma hep ağlamakta Hasanla Hüseyin hasta yatakta

Hakka niyaz edip niyet tutmakta

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Ali'm niyet etti üç gün oruca

Hasan'la Hüseyin şifa bulunca

Boz Atlı Hızır'dı gelen o gece

Gel yetiş imdada Boz Atl ı Hızır

İki gün iftarda sofra serdiler

Yemediler lokma diye verdiler

Hasan'la Hüseyin açız dediler

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Üçüncü gün yine sofra serildi

Taamın bir kısmı lokma verildi

Şahım Hak bizlere himmet eyledi

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

Gönül perdemizi açıp bakalım

Şahın sofrasından nasip alalım

Hızır'dan gayrısı değil bilelim

Gel yetiş imdada Boz Atl ı Hızır

Doğancan daima çağırır seni

Hem darda, efkarda koyma dost bizi

Lokmam pişirip dağıttık yeni

Gel yetiş imdada Boz Atlı Hızır

HIZIR, HIZIR PiRiM HIZIR

Hızır, H ızır pirim Hızır

Her tarafta hazır u nazır

Ahu zarda kaldık darda

Carımıza yetiş Hızır

ıssız dağların başında

Poyraz eserken kışında

Gece gündüz çağrışımda

Carımıza yetiş H ızır

Alevi İslam İnancı İçerisinde Hz. Hızır

Hacı Bektaş Vell / 2004-29 -------- --- --------- 25

Doğan TÜRKOOGAN ------------------------

Gelir ise bir boz atlı

Kayan yıldızdan suratlı

Nur yüzlüdür ak sakallı

Carımıza yetiş Hızır

Darda kalanın eşisin

Yetim, yoksulun düşüsün

Doğancan, der erenler başısın

Carımıza yetiş Hızır.

DIPNOTlAR

1 httpi/www.diyanet.gov.tr/kurarı/meal

2 httpi/www.diyanet.gov.tr/kurarı/meal

26 --------------------- Hacı Bektaş Veli/ 2004-29