Digital E-Books of

Ruk Sindhi

ي رכ كتابאليكٹرאنك ڊجيٹل جا

URL: http://geocities.com/ruksindhi http://ruksindhi.8k.com

E-Mail: ruksindhi@yahoo.comruksindhi@hotmail.com

Phone: 022-2918519, Cell: 0333-2705529

دحيدرآباאنڈس אي بوכ پبلشرز Indus E-Book Publisher

سنڌ ۾ هاري هلچل جو هك אهم كردאر

)سوאنح حيات(

:مصنف رכ سنڌي

بادحيدرآ سوجهرو ۽ سارنگ منگي، ميڈيا لنك كمپوزرس، :كمپوزنگ 2007: يشنאيڈ

ترتيب

ٻه אکر

شروعات ننڍپڻ ۽ تعليم

سياسي زندگي جي شروعات مسلم ليگ ۾ شموليت هاري كاميٹي ۽ אن بعد ون يونٹ ٹوڙ تحريك عوאمي ليگ ۽ نعپ

אالٹي تحريك אيوبي مارشل ال

عوאمي ليگ ۾ אهم كردאر سنڌي ٻولي جي بقا ال جنگ

زندگي جا آخري ڏينهن אدبي ۽ ثقافتي زندگي حوאال ۽ سمجهاڻيون

ماخذאت

ٻه אکر אڄ تائين سنڌ ۾ كنهن . سنڌي ٻولي ۾ سوאنحي אدب تي تمام گهٹ ڌيان ڏنو ويو آهي

سياستدאن، شاعر يا אديب جي باضابطا طور تي كابه جامع ۽ مستند سوאنح كانه لکي وئي هنجي نوجوאن نسل کي پنهنجن رهبرن ۽ جڎهن ته ٿيڻ אئين گهربو هو جو אسان پن. آهي

אڳوאڻن جي كاركردگين، فتحن ۽ شكستن کان وאقف كرڻ ال אنهن جون سوאنح عمريون .ترتيب ڏيون ها

אئين كرڻ سان هك ته אسان جي قومي אڳوאڻن جا كارناما ۽ كارروאيون محفوظ ٿي تاريخ ي تجربن ۽ مشاهدن مان جو حصو بنجي وڃن ها ۽ ٻيو ته אسان جو نوجوאن نسل ماضي ج .سبق پرאئي مستقبل ال صحيح رٿابندي كرڻ جو אهل ٿي سگهي ها

مان جڎهن سنڌ جي تاريخ تي كم كرڻ شروع كيو، ته مٿيون حقيقتون ذهن ۾ رکي پنهنجي پروگرאم ۾ سنڌ جي همعصر دور جي عظيم شخصيتن جي سوאنح حيات مرتب كرڻ

.جو كم پڻ شامل كيو

Qazi Faiz Mohd 4 Author: Ruk Sindhi

جي אيم ) 2(كامريڈ حيدر بخش جتوئي ) 1( قومي אڳوאڻن 6تدא ۾ سنڌ جي אن پروگرאم هيٺ אبكامريڈ ) 6(قاضي فيض محمد ۽ ) 5(موالنا عبيدא سنڌي ) 4(شيخ عبدאلمجيد سنڌي ) 3(سيد

هن سلسلي جو پهريون . غالم محمد لغاري جي سوאنح حيات لکڻ جو كم شروع كيو . باقي پڻ جلد ڇپائي پڌرא كيا ويندא.توهان جي هٿن ۾ آهي“ قاضي فيض محمد”كتاب

پاڻ . قاضي فيض محمد، سنڌ وطن جو سچو خادم ۽ پورهيتن جو همدرد ۽ بهترين ساٿي هيوجڎهن به، . سڄي عمر سنڌي قوم جي بقا ۽ אن جي حقن جي بچا جي جنگ ۾ شامل رهيا

אڳوאڻي جتي به، هتان جي پورهيت عوאم جي حقن جي حاصالت ال جدوجهد ٿي، پاڻ אن ۾ سندن سنڌ دوستي ۽ هتان جي هارين ۽ مزدورن سان محبت هر . وאرو كردאر אدא كندא رهيا

پاڻ نهايت جاکوڙي אنسان هيا، زندگي جي آخري گهڑي . مذهب ۽ مسلك کان مٿانهين رهيسندن قول ۽ فعل سنڌ جي قومي تاريخ ۾ نهايت אهم . تائين حق ۽ سچ ال جدوجهد كندא رهيا

.ندאجا وאالريאهڑي قابل فخر ۽ عزت الئق אنسان جي سوאنح حيات لکندي، مون ساڻن كيترو אنصاف كيو

مان كا ٻٹاכ هڻڻ نه ٿو گهرאن، پر אيترو ضرور . אن جي شاهدي هي كتاب ڏيندو. آهيچوندس ته אڄ تائين سنڌ جي سنڌي אدب ۾ ههڑي جامع ۽ مستند سوאنح حيات شايد كا لکي

وڌ کان وڌ تصديق ٿيل موאد كتب آڻيندي، تمام ٿورن صفحن مان كوشش كري . وئي هجي۾ قاضي صاحب جي زندگي جي هر پهلو سميت سندن دور جي سياست جو مختصر نقشو

جيئن پڑهندڙ نه صرف قاضي صاحب جي زندگي، پر אن دور جي אهم سياسي . پڻ چٹيو آهي .الهن چاڙهن ۽ وאقعن کان پڻ وאقف ٿي سگهن

. منهنجي هي محنت سنڌ جي سڄڻن کي پسند پونديمون کي אميد آهي ته رכ سنڌي ع1985 مئي 25

Qazi Faiz Mohd 5 Author: Ruk Sindhi

قاضي فيض محمد )سوאنح حيات(

ع هاالڻي تعلقو كنڈيارو1908 نومبر 23: جنم ع هاالڻي تعلقو كنڈيارو1982 آكٹوبر 13: وفات

Qazi Faiz Mohd 6 Author: Ruk Sindhi

ـيتــــــريــــــون، ساهڑ ساهڑ كن،كنــڌي אڀيـــــون كــــ كنين سانگو ساهه جو، كي گهوريس كيو گهڑن، !ساهـــــــــڑ سندو تـــــن، سر سهـــــائي جي گهــــــڑيـــــــــون

)شاهه لطيف(

Qazi Faiz Mohd 7 Author: Ruk Sindhi

شروعات

جي هن ئي صدي . صدي پوري אنسانذאت ال אنقالبي ۽ تيز رفتاري جي صدي رهي آهي20

. غالم قومن پنهنجيون آزאديون ٻيهر حاصل كيون. پيٹ ۾ ٻن عالمي جنگين جنم ورتودنيا ٻن . پورهيتن پنهنجيون پهريون ڀيرو عالمي نقشي تي سماجوאدي رياستون قائم كيون

هن صدي پنهنجي كک مان جتي كيترن جابرن، ظالمن ۽ . نظرياتي ڌڙن ۾ ورهائجي وئيאتي كيترאئي مظلوم قومن . كندڙ وحشي אنسانن کي جنم ڏنوאنسانيت جي تباهي ال كم

۽ אنسانن، پيڑيل پورهيتن ۽ مزدورن جا همدرد ۽ هڎڏوکي، رهبر ۽ سروאڻ جنم وٺي، سڀ پاڻ . الڳاپا الهي، زندگي جي آسائشن ۽ آرאئشن کي خيرباد چئي ميدאن عمل ۾ نكري آيا

.هيڻن جا همرאهه ۽ ڏکويلن جا ڏڍ بڻياينن، مائو، چي گويرא، هوچي منهه، فيڈل كاسٹرو ۽ ٻين بي אنتها عظيم هن ئي صدي ۾ ل

جن مظلوم پورهيتن ۽ مظلوم قومن جي آزאدي ۽ خودمختياري، . אنقالبي אنسانن جنم ورتومنجهن حوصلو ۽ همت پيدא كري، پنهنجن . خوشحالي ۽ آبياري ال كٺن جدوجهد كئي

Qazi Faiz Mohd 8 Author: Ruk Sindhi

۾ אسان جي سنڌ، אسان جي هن سرزمين به پنهنجي هن ئي صدي . حقن ال وڙهڻ سيکاريوجن پنهنجي אمڑ جي سينڌ ۾ سينڌور . كک مان אهڑن אرڏن ۽ אڙٻنگ אنسانن کي جنم ڏنو

جن سنڌ جي حيثيت مڃرאئڻ ۽ سنڌين کي هك مستقل ۽ ترقي . ڀرڻ کان وسان كين گهٹايوي وقار بحال كرڻ ال پنهنجي قوم. يافته قوم بنائڻ ال سڄي برصغير جي ذهنن کي ڌونڌאڙيو

پنهنجي ڀٹكندڙ قوم کي صحيح ۽ سائنسي سچائي سان ٺهيل وאٽ وٺائڻ ال . جاکوڙ كئي .كوششون ورتيون

صدي جي سنڌ ۾ אسان کي אهڑא كيترאئي ناال ملندא، جن کي ڏيهين ته ڇڎيو پر پرڏيهه -20ين جي عالمي אڄ به אنهن عظيم هست. وאرن به مڃيو ۽ سندن جذبي ۽ كم جي وאکاڻ كئي

אهڑن ماڻهن . سياست ۾ אدא كيل كردאر کي زندهه دل قومون عزت جي نگاهه سان ڏسن ٿيونسندس مڑئي كارناما ۽ عمل سنڌ توڙي پوري عالم جي . مان قاضي فيض محمد به هك آهي

.۾ نهايت אهم جا وאالريندא' عوאمي تاريخ' ٿو ته سنڌ ۾ كامريڈ حيدر قاضي صاحب جي زندگي جي مطالعي بعد אئين چئي سگهجي

بخش جتوئي کان پو قاضي فيض محمد ٻيو شخص هو، جنهن سنڌي قوم ۽ هتان جي پورهيت عوאم جي خوشحالي ال هلندڙ هر جدوجهد جو ساٿ پئي ڏنو آهي ۽ אهڑين سنڌ

جڎهن به، جتي به سنڌ ۽ . دوست تحريكن ۾ قاضي صاحب جو كردאر نرאلو پئي رهيو آهيرهيتن جي مفادن سان هٿ چرאند ٿي آهي، يا كنهن ميري אک سان هن سرزمين هتان جي پو

پاڻ وقت جي . کي تكيو آهي ته אهو قاضي صاحب جي تيزڌאر وאري تلوאر جو نشانو بڻيو آهيאهڑي مرد مجاهد جي . هر جابر ۽ ظالم سان ٹكر کائيندא ۽ אن אڳيان سينو ساهيندא آيا آهن

.رج وאرو ٿيندوزندگي جو مطالعو بالشك وڏي كاقاضي صاحب جن باאصول سياستدאن، אعلي دאنشور، ماهر تعليم، برک قانوندאن، ترقي پسند

سندن حياتي جو پل پل . אديب، كالسيكي رאڳ جا ڄاڻو ۽ پورهيتن جا بهترين ساٿي هئاپاڻ אصولن تي سودي بازي ڄاڻيندא ئي . نهايت مصروف ۽ قومي كاز ال صرف ٿيندڙ هو

كنهن به ڳالهه تي سچ کي لكائي مصلحت كانه كيائون، كڎهن به وڏيركي .كونه هئاسندن . هميشه هيڻن جا همرאهه ۽ پورهيتن جا پاسبان رهيا. سياست جي چكر ۾ كين آيا

سياست אليكشن رستي ظالم سامرאج جي مشنري ۾ گهڑي، אن جي پرزي طور كم كرڻ

Qazi Faiz Mohd 9 Author: Ruk Sindhi

وאري “ سسي نيزي پاند، אڇل ته אڌ ٿئي”. جي نه هئي، پر رت جي رאند هئي، سر جو سودو هيوپاڻ سياست کي وڏيركي وندر جو ذريعي ۽ شغل نه پر مكمل سائنس سمجهندא . كار هئي

سياست هك אهم سائنس ۽ زندگي جو سڀ کان وڌيك אثرאئتو عمل ”پاڻ لکن ٿا ته، . هئا )1(“ .آهي

قسم جي سياستدאنن پاڻ پنهنجي دور جي جاگيردאرאنه ۽ سرمائيدאرאنه طرز جي سياست ۽ אنبرصغير ۾ غالمي وقت جيكا وزאرتن وٺڻ ۽ سياسي . جي كٹر دشمن ۽ مخالف رهيا

تنظيمن رستي فيصله كن جنگ كري جدوجهد ذريعي آزאدي حاصل كرڻ بجا سامرאج جي پاڻ אن . چمچاگيري كري كجهه رعايتون ۽ منافعا حاصل كرڻ وאري سياست هلندڙ هئي

سياست قومن جي نه پر سڄي אنسانذאت جي زندگي آهي، خبر ”ته، سياست بابت فرمائن ٿا مگر . ناهي ته ماڻهو سياست کي ڇا ٿا سمجهن، كن وري אن کي بازيگري تصور كيو آهي

جن سياست جو جنازو كڍي، אنسانذאت کي تباهي . אنهن سڀني روپن وאرא ماڻهو جاهل آهنאوچي سائنس آهي، جيكا منطقي حقيقت ۾ سياست هك تمام . جي در تي אچي بيهاريو آهي

مگر אفسوس جو هتي، خاص طرح مسلمانن . طور تي אنسانذאت جي ڀالئي ال كم آڻڻي آهيجنهن جي معرفت پنهنجن کي ته . جي ملكن ۾ خودپرستي جي ال سياست هك אوزאر آهي

رهيا تباهه كري ڇڎيائون پر هاڻي ته سڄي دنيا جي تباهي جو كارڻ هي سياسي سورما بنجي )2(“ .آهن

پاڻ هميشه چوندو . قاضي فيض محمد، شخصيت پرستي ۽ خودپرستي کان مٿانهون رهيوپر . ماڻهو چوندא آهن ته پنهنجي نالي کي قائم كجي ۽ كجهه كري وڃجي”رهندو هو ته،

) 3(“ .پاڻ אهڑي منزل تي پهتا آهيون، جو سمجهان ٿو ته אهڑو خيال به وڏي نفس پرستي آهيعوאمي شخصيت کي אجاگر . شخصيت پرستي کان مان ڏאڍو ڊڄندو آهيان”کن ٿا ته، ٻئي هنڌ ل

شخصيت پنهنجي ....... عوאم جي هر هك ماڻهو کي موتي ۽ هيرو بڻائجي . كرڻ گهرجيخود تخليق جي پوڄا . אنهي کي بت بڻائي پوڄا پاٺ شروع كجي. ليکي كابه شي نه آهي

هر هك شخصيت پنهنجي . ۾ گهٹجيو مريو وڃنكرڻ بيماري آهي، ماڻهو אنهن وسوسن )4(“ .وقت ۽ سندس جفاكشين جو نتيجو آهي

Qazi Faiz Mohd 10 Author: Ruk Sindhi

برطانوي سامرאج جي ڇتپڻي جي ڏينهن ۾ پاڻ کلئي عام אنقالبي رنگ ۽ ڍنگ سان غالم אنگريز . قومن ۽ پيڑيل طبقن جي حمايت كري، سياسي فضا ۾ هلچل پيدא كري ڇڎي

“ .آهه نه سليائون عام سان”پر ته به . هندא آياسامرאج جي غصي ۽ غضب جو هميشه شكار ركنهن سان شكايت كونه كيائون، ۽ نه وري אيئن ئي دאنهون كيائون ته مان هيترو كي

پاڻ خاموشي سان پنهنجي فرض جي بجا . هيترو سٺو، هيڎيون تكليفون ۽ عذאب ڀوڳيا آهنست توڙي دشمن مدאح سندن سچائي ۽ خلوص، بهادري ۽ بي باكي جا دو. آوري كندא رهيا

.كوبه سندن אنقالبي كردאر تي پردو وجهي نه ٿو سگهي. رهيا آهنقاضي صاحب، جنهن پيشي سان تعلق رکندو هو، אهو پيشو مال ملكيت ميڑڻ ال، بنگال ۽

وكيل هن ملك ۾ سڀ کان سکيا ستابا، پنهنجن . ماڙيون ٺهرאئڻ ال وڏي אهميت وאرو آهيهن ملك ۾ وكيلن جون ڇنون ڏسندي ڏسندي . يکيا ويندא آهنكارن موٹرن وאرא אمير ل. پر قاضي صاحب جي جڳهه ۽ مال ملكيت אرتقا كري نه سگهي. بنگلن ۾ تبديل ٿي ويون

پاڻ وكالت صرف پيٹ پالڻ ال كندא هئا، نه كارن ۽ بنگلن جي حاصالت ال، پاڻ هميشه .سادي زندگي گذאريندא رهيا

كمايو، سو سياست ۾ אچي ملك ۽ قوم ال خرچ كري قاضي صاحب جن جيكي كجهه پاڻ جيكي كجهه وكالت مان . پاڻ جهڑא אڳ هئا، آخري گهڑي تائين אهڑא ئي رهيا. ڇڎين

كمائيندא هيا، אن مان كجهه پيٹ قوت ال كڍندא هئا، باقي كتابن ڇپائڻ، پمفليٹ كڍي لڑڻ، אنهن جون جيل ۾ ورهائڻ، هارين، مزدورن ۽ ٻين پارٹي جي سياسي قيدين جا كيس

پاڻ . مددون كرڻ، پارٹي فنڈ ۾ چندא ڏيڻ، غريبن ۽ گهرجائن جي مدد كرڻ تي خرچ كندא هئامان هن وقت بلكل ”پنهنجي آخري زندگي جي معاشي حالتن جو نقشو هن طرح چٹيو אٿن،

فقير ٿي چكو آهيان، يعني جيكي سموري عمر ۾ وكالت جي ڌنڌي مان لکن روپين جي ۾ كمايو، سو سڀ وطن ۽ وطن جي ماڻهن جي بهتري ال سياست ۾ אچي خرچ كري אندאزڇاكاڻ ته هن ملك ۾ سچي سياست جي ميدאن ۾ پنهنجي جان، مال، سڀ كجهه قربان . ڇڎيم

وقت سر زماني جون حكومتون گهر ۽ زمينون به سياست ۾ عدאوت كري . كرڻو پوي ٿو )5(“ .يه ۽ گندي كپڑא אٿم سو روپ15هن وقت مون وٽ . کسي کنيو وڃن

Qazi Faiz Mohd 11 Author: Ruk Sindhi

ننڍپڻ ۽ تعليم

23قاضي صاحب جن سنڌ جي ضلعي نوאب شاهه جي ننڍڙي پر אهم تاريخي شهر هاالڻي ۾ .ع تي قاضي نبي بخش صديقي جي گهر ۾ جنم ورتن1908نومبر

אن بعد. قاضي صاحب، جن אڃا ڇهن مهينن جا مس ٿيا ته سندن وאلد صاحب فوت ٿي ويوچند مهينن ۾ گهر جا مڑئي ڀاتي فوت . سندن وڏي كٹنب ۾ אچي موتن جو سلسلو شروع ٿيو

)6. (گهر ۾ صرف قاضي صاحب אكيلو ۽ چند عورتون ئي وڃي بچيون. ٿي وياאڃان . پاڻ تعليم جي شروعات پنهنجي ڳوٺ جي سركاري سنڌي אسكول ۾ گهڑڻ سان كئي

ع ڌאري برصغير ۾ 1919لمي جنگ ڇڑي وئي ۽ ع ڌאري پهرين عا1918 سالن جا مس ٿيا ته 10אن وقت قاضي ٻين هندو شاگردن ۽ كانگريسي . خالفت ۽ كانگريس هلچل پڻ زور ورتو

سالن جي 11كاركنن جي صحبت ۾ אچي قومي אسكول ۾ دאخال ورتي ۽ אهڑي طرح پاڻ هئا جڎهن پاڻ ٹيون درجو پڑهندא . ننڍڙي عمر ۾ ئي قومي كمن ۾ بهرو وٺڻ شروع كيائون

.ته پاڻ کاڌي پائڻ، چرخو كتڻ، אسر وقت ڦيريون كڍڻ ۽ قومي ترאنا ڳائڻ شروع كين

Qazi Faiz Mohd 12 Author: Ruk Sindhi

پهريان هاالڻي ۾، بعد . قاضي صاحب جن مختلف אسكولن مان אبتدאئي تعليم حاصل كيائونאن بعد وري پاڻ نوشهري فيروز جي مدرسي . ع ۾ خيرپور ها אسكول ۾ پڑهڻ ويٺا1922۾

کان 1927سندن سياسي زندگي جو صحيح معني ۾ آغاز ٿيو ۽ پاڻ جتان ئي . ۾ دאخل ٿياوאري تحريك جي ) אنڈيا خالي كريو(“ كئٹ אنڈيا”پاڻ . عملي سياست جي ميدאن ۾ دאخل ٿيا

)7. (تحريك ۾ حصو ورتن) سائمن كميشن وאپس وڃ(“ سائمن گوبيك”وچ وאرن مرحلن ۾ جي אڳوאڻي هيٺ هك كميشن مقرر كري ع ۾ אنگلينڈ جي پارليامينٹ سر جان سائمن 1927

جاچ ال موكلي ته هندستان جي حكومت جي אنتظام ۾ كهڑي بدل سدل كجي، جو אتان هلچل “ אنڈيا خالي كريو”אڀرندڙ آزאدي جون تحريكون كجهه وقت ال ٿڌيون ٿي وڃن ۽

ي جڎهن هي كميشن كرאچي ۾ آئي ته هتان جي عوאم سندن אڳيان سنڌ ج) 8. (دٻجي وڃيبمبئي سركار کان علحدگي جو مطالبو رکيو ته هن אن تي كوبه ڌيان كونه ڏنو ۽ هتان جي

אن ال ملك جي ٻين حصن وאنگر سنڌ جي سامرאج . عوאم جي אن گهر کي ٺكرאئي ڇڎيوجي ميمبرن جي אچڻ تي سنڌ ۾ “ سائمن كميشن”دشمن ترقي پسند سنڌين پروگرאم رٿيو ته

الهه سندن ذهنن تي آندي وڃي ته بر صغير جو عوאم آئيني سڌאرא يا ۽ אها ڳ. مظاهرא كيا وڃنآزאدي جي هلچل کي نقصان رسائيندڙ ٻيا سڌאرא برطانوي سامرאج جي غالمي هيٺ رهي

عوאمي ردعمل . אن كري سائمن كميشن جا سڌאرא אسان کي منظور ناهن. وٺڻ ال تيار نه آهي .پس ٿي وئيكري سائمن كميشن ناكامي جو منهن ڏسي وאپاڻ سنڌ جي قومي אڳوאڻن جي فيصلي کي . אن وقت قاضي صاحب جن نوشهري ۾ پڑهندא هئا

پنهنجي אسكول . אثرאئتي موٽ ڏيندي، پنهنجي هم عمر ساٿين کي אن ڳالهه تي متفق كيو۾ تقريرون كري، هٿ لکيل پمفليٹ ورهائي، بينر لڳائي كافي دوست تيار كري پنهنجي

جتان سائمن كميشن جا ميمبر ريل . وڃي، پڈعيدن אسٹيشن تي نكتاאڳوאڻي هيٺ وٺي “ سائمن گو بيك”پاڻ مڑني ساٿين سان گاڏي אچڻ وقت . گاڏي رستي אڳتي لنگهي رهيا هئا

.۽ ميمبرن جو كارين جهنڈين سان אستقبال كيو) 9(جا نعرא هڻايا، ستاد عثمان علي قاضي صاحب کي گرفتار كرڻ ال پوليس نوشهري אسكول ۾ آئي ۽ א

پر هك شفيق אستاد نه گهريو ته אئين . אنصاري سان ملي ته هو قاضي صاحب جي ٻانهن ڏئي. سندن موجودگي ۾ هك ننڍي نيٹي نينگر کي گورن جا دالل پوليس وאرא کنڀي کڻي وڃن

Qazi Faiz Mohd 13 Author: Ruk Sindhi

. سو هن قاضي فيض محمد کي كنهن طريقي سان אسكول جي حدن مان ٻاهر كڍي ڇڎيو .كول ڳولي ناكام ٿي وאپس هلي وئيپوليس سڄو אس) 10(

پر کين . ع ۾ مئٹرכ پاس كري ساماري ۾ كالرכ مقرر ٿيو1929قاضي صاحب جن جيكا . سركاري نوكري ڀان كانه پئي، سو پاڻ ما جي مدد سان علي ڳڑهه ۾ دאخال ورتن

.אن وقت برصغير جي سياست جو אڏو بڻيل هئي ۽ مختلف قومي אڳوאڻن جو آمجگاهه پڻ هيوعلي ڳڑهه ۾ رهڻ كري پاڻ كافي كجهه پرאين ۽ سندن ذهني سوچ ۽ فكر ۾ وڌيك

سال رهڻ بعد אتان وאپس אچي كرאچي אنجنيئرنگ 2پاڻ علي ڳڑهه ۾ . پختگي پيدא ٿيكرאچي ۾ پڑهائي . كاليج ۾دאخال ورتن، אن بعد אتان ڇڎي سائنس كاليج ۾ دאخال ورتن

رو، موالنا אبوאلكالم آزאد، عالمه آ آ قاضي ۽ وאري عرصي دورאن سندن مالقاتون پنڈت نهكرאچي ۾ جڎهن אهڑن رهنمائن جو אچڻ ٿيندو هو ته پاڻ دوري دورאن قاضي . ٻين سان ٿيون

אنهن ئي ڏينهن ۾ سباش چندر بوس جي جلسن ۾ وڃڻ ۽ سندن . صاحب کي گڎ کڻندא هئامتاثر ٿيا ۽ سندن جلسن ۾ پاڻ سباش بوس کان گهڻو . پرאثر تقريرون ٻڌڻ جو موقعو ملين

)11. (وڃي، אتي پوليس جا ڏنڈא ۽ مارون پڻ کاڌنجتي به وطن ۽ אن جي . پاڻ ننڍي هوندي کان ئي وطن دوست ۽ پورهيت دوست هوندא هئا

جي چڻنگ دکندي ڏسندא هئا، אتي پنهنجون خدمتون پيش كرڻ ال ڏتڑيل عوאم جي آزאديي دور ۾ شهيد אلهه بخش سومري، مذهبي قومي نظريي سندن شاگردي وאر. حاضر ٿيندא هئا

جي مخالفت كندي، قومن جي لساني ۽ جاگرאفيائي خطن جي بنياد تي آزאدي جو نعرو بلند كيو ۽ سنڌ کي مكمل قومي خودمختياري وٺي ڏيڻ ال ميدאن هموאر كرڻ لڳو، ته قاضي

אلهه بخش شهيد، مسلم . پياصاحب جن کانئن ڏאڍو متاثر ٿيا ۽ אلهه بخش جا حمايتي بنجيجنهن طرفان مليل مذهبي بنيادن تي . ليگ کي אنگريزن جي كٺپتلي جماعت كوٺيندو هو

-36سال . آزאدي کي پاڻ حقيقي آزאدي كونه سمجهندو هو ۽ אن جي شديد مخالفت كرڻ لڳو جنهن ۾ عالمه. ۾ شهيد אلهه بخش جي حمايت ۾ هك جلسو ٿيو“ خالق ڏني هال”ع ڌאري 1935

قاضي فيض محمد ۽ محترم جي אيم سيد אن جلسي ۾ وڏي شد . آ آ قاضي پڻ شريك ٿيوجلسي جي אنتظام كندڙن، قاضي فيض محمد کي عالمه آ آ قاضي . مد سان بهرو وٺڻ لڳا

ڇو جو حكومت جي كارندن ۽ مسلم ليگي غنڈن . جي كرسي پويان محافظ كري بيهاريو

Qazi Faiz Mohd 14 Author: Ruk Sindhi

جلسي هلندي حكومت جي . ئي ٿيو، جنهن جو شك هيونيٺ אهو. جي حملي جو خطرو هيوكارندن ۽ مسلم ليگين جلسي ۾ مدאخلت كري، אن کي درهم برهم كيو ۽ ماڻهن کي

قاضي فيض محمد ۽ ٻين محافظن کي غنڈن ماركٹ كري ڌكي، جلسي . ماركٹ كرڻ لڳا ۾ رڱجي جنهن كري کين جسم تي אونها زخم رسيا ۽ پاڻ رت) 12. (گاهه کان ٻاهر ڦٹو كيو

.ويا. جي ڊگري حاصل كئي(B.Sc)ع ۾ بمبئي يونيورسٹي مان بي אيس سي 1935قاضي صاحب

ع تائين 1940ع کان 1933سي كرڻ بعد مختلف نوكرين كرڻ ۾ لڳي ويا، . אيس. پاڻ بي (L.L.B)ع ۾ بمبئي يونيورسٹي منجهان אيل אيل بي 1940אن بعد . تعليم کاتي ۾ مالزم رهيا

אهڑي طرح قاضي صاحب سنڌ . ع کان باقاعدي وكالت شروع كيائون1941 جي ڊگري ورتن ۽ .ها كورٽ جا مرڻ گهڑي تائين سينئر وكيل رهيا

Qazi Faiz Mohd 15 Author: Ruk Sindhi

سياسي زندگي جي شروعات

پاڻ . قاضي فيض محمد، جڎهن پڑهي ڳڑهي باشعور ٿيو ته سندن ذهن ۾ سوچن جا سال אسريا

مارن جي . پنهنجي وطن جي אپمان ٿيندي ڏٺائون. ين ڦورن کي ڏٺائونپنهنجي زمين تي ڌאر. قوم جي مٿئين طبقي کي لقب אلقاب وٺندي ڏٺائون. منهن تي مايوسي ۽ نرאسائي ڏٺائون

جاگيردאرن ۽ پيرن کي אسيمبلين ۾ هك ٻئي جون پڳون الهيندي ۽ هك ٻئي کان وڌيك غريب جيئن پو تيئن . رאم وٺندي ڏٺائونאنگريز سامرאج سان وفادאري جي بدلي אنعام אك

غريبن سان زور آوريون ۽ ڏאڍאيون، . אمير وڌ کان وڌ אمير ٿيندو رهيو. غريب تر ٿيندو رهيوڀال هك حساس دل אنسان كيستائين ٿي بردאشت . پورهيتن جي ڦرلٹ پاڻ ڏسي نه سگهيو

ا رهن، كامورא كري سگهيو ته هيئن ٻكرين جيان عوאم جا ولر روز بروز جيلن ۾ سٿبست سمنڈ پار جو گورو پنهنجي فوجي بوٹن سان . پنهنجن پيٹن کي אڃا به ڦوكيندא رهن

پرאئي پئسي تي هك ننڍڙي ٻيٹ . پنهنجي جنم جو حق گهرندڙ کي چٿيندو ۽ چيڀاٹيندو رهي

Qazi Faiz Mohd 16 Author: Ruk Sindhi

قاضي صاحب جڎهن אنهن . کي دنيا جو شاهوكار ۽ אمير ترين گريٹ برٹين بڻائيندو رهيجي تهه تائين پهتو ته پاڻ سڀ الڳاپا الهي، دنيا جي دستور کي ڌكو ڏيندي، ٻين مڑني ڳالهين

پاڻ شاگردي وאري دور کان ئي سياست ۾ گهڑيا . آزאدي ال وڙهندڙ سرويچن سان گڎجي پيو .۽ آخري گهڑي تائين مختلف هنڌن تان مظلومن جي حمايت ۽ ڏאڍ خالف جنگ وڙهندא رهيا

ڇو جو وكيل ئي אن وقت . وڏو عمل دخل وكالت جو پڻ رهيوکين سياست ۾ پير پارאئڻ ۾وكيل قانون جي ڄاڻ . אهڑو طبقو هيو، جيكو پڑهيل ڳڑهيل هجڻ سان گڎ باشعور پڻ هيو

هو دنيا . هجڻ كري پنهنجي قوم جو بچا آئيني طريقن سان بهتر نموني كري ٿي سگهياطبقاتي جدوجهد جي الڙن جي الهن چاڙهن، قومن جي عروج ۽ زوאل جي سببن، قومي ۽

پاڻ به پنهنجي غالمانه حيثيت ختم كرאئي، אنگريز سامرאج جو ڳٹ پنهنجي . کان وאقف هيا .ڳاٽ مان كڍڻ ال هر وقت كوشان رهيا

خاكسار تحريك

אها پهرين . ع ڌאري كئي1933 قاضي صاحب، باقاعدي كنهن سياسي پارٹي سان وאبستگي ع تائين 1945ع کان 1933پاڻ هن تحريك ۾ . خاكسار تحريكپارٹي هئي، عالمه مشرقي جي

ع ڌאري جڎهن سنڌ بمبئي کان ڌאر ٿي ۽ خاكسار تحريك زور ورتو ته سنڌ 1936) 13. (رهيامان خاكسار تحريك ۾ قاضي صاحب، عبدאلرحيم ميمڻ ۽ אلهدאد شجرאهه پهريان ماڻهو هئا،

كري بيلچا کڻي كرאچي شهر ۾ جيكي خاكي وردي پائيندא هئا ۽ ٻين دوستن کي ساڻ )14. (مارچ پاسٹ كندא هئا

ڌאري بنگال ۾ سخت ڏكار پيو ته کين ۽ ٻين 1942پاڻ جڎهن خاكسار تحريك ۾ هئا ته قاضي . پارٹي كاركنن کي مشرقي صاحب حكم كيو ته پاڻ وאلنٹيئر ٿي كلكتي وڃن

ن جي مدد كندא صاحب جن پارٹي حكم تي كلكتي پهتا ۽ אتي ٻه مهينا رهي متاثر ٿيلبنگال مان موٹڻ وقت پاڻ سنڌ جي روאيتي مهمانوאزي جو ثبوت ڏيندي هك ) 15. (رهيا

אنهن کي هتي نه صرف پنهنجي . يتيم ٻار پاڻ سان سنڌ آندא3 ڀاتي ۽ 8بنگالي كٹنب جا جن مان كي هتان پڑهي ڳڑهي . خرچ تي رهاين، پر ننڍن ٻارن کي تعليم پڻ ڏياريائون

)16. ( كري بنگال وאپس وياڊگريون حاصل

Qazi Faiz Mohd 17 Author: Ruk Sindhi

سنڌ هاري كاميٹي

هي سياست جو אهو دور هيو، جنهن ۾ ملكي אڳوאڻ جيكي مٿئين طبقي سان وאسطو رکندڙ هئا، سي سياست کي پنهنجي نالي ۽ ناموس، ٻاهرين وٽ عزت ۽ وقار حاصل كرڻ

يهي ڦورن جي ملك جي ججهي آبادي جاگيردאرن، سرمائيدאرن ۽ پرڏ. جو ذريعو سمجهندא هئاهاري ۽ مزدور پنهنجن توڙي پرאون جي ٻٹي ظلم جو شكار . ڏאڍ ۽ ڏهكا جو شكار هئي

سنڌ ۾ ظلم ۽ ستم جي بازאر گرم هئي، سركار ۽ هتان جا كامورא אنڌ جي گهوڙي تي . هياسنڌ ۾ كا به אهڑي تنظيم يا پارٹي كو نه هئي، جا هيٺين طبقي جي حقن ال آوאز . سوאر هئاري، ڇڑوڇڑ هارين ۽ مزدورن کي گڎ كري کين پنهنجا حق ڇكائڻ جو صحيح شعور بلند ك

سنڌ هاري ”ع ۾ ميرپورخاص ۾ 1930אهڑي ئي كاري دور ۾ سنڌ جي كن سڄڻن . عطا كري .جو بنياد وڌو ويو“ سنڌ هاري كاميٹي”جنهن ۾ . جو אجالس سڎאيو“ كانفرنس

ڏي پارٹي، سنڌ هاري كاميٹي ئي سنڌ אندر مسلم ليگ ۽ كانگريس کان پو ٻيو نمبر وقاضي صاحب کي هاري . جيكا صحيح نموني אنقالبي بنيادن تي كم كري رهي هئي. هئي

ع ۾ نوאب شاهه ۾ ڊאكٹر هاسانند، كامريڈ 1941كاميٹي ۾ شموليت אختيار كرڻ جي دعوت قصد پاڻ جيئن ته هاري كاميٹي جي كم ۽ אن جي م. عبدאلقادر ۽ جمال אلدين بخاري ڏيڻ آيا

אن كري אها دعوت خوشي سان قبول كيائون ۽ هاري كاميٹي ۾ . کان אڳ ئي متاثر هياقاضي صاحب سنڌ جي هارين کي بيدאر كرڻ ۽ سندن ) 17. (باقاعدي ميمبر ٿي كم كرڻ لڳا

کين پنهنجي . حقن ال جدوجهد كندڙن سان گڎجي پنهنجون صالحيتون אستعمال كرڻ لڳوپاڻ . پهچائڻ ال سنڌ هاري كاميٹي هك ميدאن مهيا كري ڏنوآدرش کي پايه تكميل تي

אن فرض بجا آوري . אنتهائي سچائي ۽ خلوص سان هارين ۽ پورهيتن جي خدمت كندא رهياكندي کين جيكي جسماني ۽ مالي تكليفون پهتيون ۽ مٿن جيكي مٿئين طبقي جي

كڎهن به . ندي سهندא رهياكارندن طرفان عذאب نازل ٿيندא رهيا، سي پاڻ کلندي ۽ خوش ٿيقرباني کان سوא نجات ملڻ نهايت ”: پاڻ هك هنڌ لکن ٿا ته. پڻ אنهن جو ذكر كونه كيائون

منزل مقصود جي . هن زمين کي صحيح قرباني جي تمام گهڻي ضرورت آهي.... مشكل آهي )18(“ .گاڏي قرباني آهي، قرباني ڏجي ته گاڏي هلي

Qazi Faiz Mohd 18 Author: Ruk Sindhi

ع ڌאري هاري كاميٹي طرفان بٹئي تحريك شروع 1945-46ب אنگريزن جي دور ۾ قاضي صاح حصا کڻڻا هئا ۽ 2 حصا ۽ زميندאرن کي 3אن موجب هاري کي زمين جي אپت مان . كئي

אن تحريك، قاضي صاحب ) 19. (خرچ، الپن ۽ پاڻي وغيره جو پڻ زميندאر کي حصو ڏيڻو هو .جي نگرאني هيٺ وڏي كاميابي حاصل كئي

سيمبلي جون چونڈون ٿيون ته هاري كاميٹي طرفان پنهنجا אميدوאر ع ڌאري سنڌ א1945אن . بيهارڻ جو فيصلو كيو ويو ۽ قاضي صاحب کي كنڈيارو تك مان אميدوאر بيهاريو ويو

دور ۾ جلسن جي لحاظ کان هاري كاميٹي، كانگريس کان پو ٻيو نمبر كاميابي حاصل هاري אميدوאرن کي چونڈن ۾ پر پو به وڏيرن ۽ حكومت جي ملي ڀڳت سان. كئي

)20. (کين پولنگن تان کڻايو ويو، سندن ووٹرن کي ماري ڀڄايو ويو. شكست نصيب ٿيאن وچ ۾ . ع کان پو سڄي زندگي رهندא آيا1941قاضي فيض محمد، هاري كاميٹي ۾

پر אن هوندي به بددستور هاري كاميٹي جا . مخلتف پارٹين ۽ تحريكن ۾ پڻ حصو ورتن سال 40هاري كاميٹي جي پليٹ فارم تي پاڻ لڳ ڀڳ . ۽ سرگرم كاركن رهندא آياميمبر

كم كندא رهيا ۽ كيتريون ئي مختلف تحريكون ۽ هارين جي حقن ال جدوجهدون سندن جڎهن پاڻ خاكسار تحريك ۾ هيا، تڎهن به هاري كاميٹي جا . هٿ هيٺ هلي فتحياب ٿيون

ويندي عوאمي ليگ جي پليٹ فارم تان سنڌ جي ميمبر رهيا ۽ پو جڎهن مسلم ليگ کان .بچا جي جنگ لڑيا، אن وقت به پاڻ هارين سان گڎ رهيا

Qazi Faiz Mohd 19 Author: Ruk Sindhi

مسلم ليگ ۾ شموليت

مسلم ليگ، جيكا كافي وقت کان ملك ۾ ٻه قومي نظرئي تحت برصغير جي ورهاڱي ال

كيئي . ماڻهن تي אثر وڌوאن جي سياسي فكر ۽ نظرئي كافي. تحريك هالئي رهي هئيماڻهو אن طوفان ۾ گهلجي ويا ۽ وڃي هندو مسلم ٻه قومي نظرئي جي حمايت كري مسلم

. אن وقت جي سياسي فضا تي كانگريس ۽ مسلم ليگ ڇائنيل هيون. ليگ ۾ شامل ٿيا. ۾ خودپرست جاگيردאر ۽ سرمائيدאر ئي كم كري رهيا هئابدقسمتي سان ٻنهي پارٹين

يزن جي אشاري تي هلي، صحيح نموني كم كندڙ، كمزور جماعتن تي حمال جيكي אنگر .كري אنهن کي نيست نابود كري رهيا هئا

قاضي فيض محمد ۽ سندن ٻين هم خيال ساٿين جڎهن ڏٺو ته ماڻهو مذهبي وهكري ۾ وهي مسلم ليگي جاگيردאرن ۽ سرمائيدאرن جي مفادن ال אستعمال ٿي رهيا آهن ۽ אنگريز پڻ

אنهي كري مڑني وقت . غير کي مذهبي بنيادن تي ورهائڻ جو فيصلو كري چكا آهنبرصجي تقاضائن کي سامهون رکندي فيصلو كيو ته مسلم ليگ ۾ شامل ٿي، אن جي قيادت رت

Qazi Faiz Mohd 20 Author: Ruk Sindhi

چوس جاگيردאرن ۽ زميندאرن جي خوني چنبن مان ڇڎאئجي ۽ نئين ٺهندڙ ملك جي وאڳ پورهيت دوست אڳوאڻ عوאم جي . ه ڏجيאئين سولي طرح مٿئين طبقي جي هٿ ۾ وڃڻ ن

אن خيال سان قاضي صاحب ۽ ٻيا . رهنمائي كندي، نئين ٺهندڙ ملك جي وאڳ پاڻ سنڀالنسندن אهو منطق كيتري قدر درست هيو، אهو فيصلو تاريخ ئي . مسلم ليگ ۾ شامل ٿيا

باقي אيترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته پاڻ پورא صحيح كو نه. صحيح طرح كري سگهي ٿيڇو جو نئين جڑندڙ ملك جي ماڻهن جي خدمت كرڻ ال رڳو مسلم ليگ جو پليٹ فارم . هيا

.ئي كين هو، ٻيا به طريقا هئاپر پو به پاڻ مسلم ليگ جي هك אهڑي گروپ ۾ شامل ٿيا، جيكو محمد علي جناح جي

אهو گروپ هو، سوشلسٹ خيال رکندڙ ۽ . مسلم ليگ گروپ کان وڌيك ترقي پسند هيوאهڑي طرح ) 21. (ونسٹ پارٹي جي ويجهو رهندڙ موالنا حسرت موهاني جو گروپكمي

. ع ۾ مسلم ليگ جي موالنا حسرت موهاني وאري گروپ ۾ شامل ٿيا1946قاضي صاحب موالنا پنهنجي گروپ رستي سڄي هندستان جي . موالنا، کين سنڌ جو אڳوאڻ مقرر كيو

گ جي ٻئي ڌڙي، جنهن تي وڏيرא ۽ پير سوشلسٹن کي گڎ كري رهيو هو ته جيئن مسلم ليقابض هئا، אقتدאر אنهن جي چنبي ۾ אچڻ نه ڏجي ۽ نه ئي وري کين אهڑو موقعو ئي ڏجي، جو

پر پو تجربن ثابت كيو ته אيئن . هو אنگريزن جي مدد سان אڇي كاري جا پاڻ مالك ٿي وهنكو چڱو كم كو نه ٿي سگهيو، جو אهڑي طرح رجعت پسندن جي قيادت هيٺ رهندي،

.كري سگهجي جي אصول تحت برطانيه سركار سنڌ ۾ آزאدي ال هلندڙ -“نانگ مئو ته ڇا، دشمن مئو ته ڇا”

سنڌ جا مسلم ليگي . جدوجهد کي هتان جي مسلم ليگي وزيرن هٿان كچالئڻ پئي گهريو. ئاوزير عهدن جي اللچ ۾ אچي سنڌ جي فرزندאن آزאدي جي سينن ۾ سنگينون ٹنبي رهيا ه

جيكا אن وقت برصغير ۾ نرאلي نموني آزאدي ال هٿياربند جدوجهد هالئي “ حر تحريك”ع ۾ سنڌ 1942مارچ . אن کي تباهه كرڻ ال مسلم ليگي وزيرن وسان كين گهٹايو. رهي هئي

پاس كرאئي، هزאرين حرن ۽ هنن جي همدردن کي كوٹن ۾ قابو “ حر אئكٹ”אسيمبلي مان 12جيكو . ع تي سنڌ سان مارشل ال الڳو كيو ويو1942۽ جون ) 22(، كرאئي אذيتون ڏياريون

Qazi Faiz Mohd 21 Author: Ruk Sindhi

אن ئي دور ۾ مسلم ليگي وزيرن جي سامهون سنڌ جي آزאدي ال وڙهندڙ אڳوאڻ . مهينا هليو .ع تي شهيد كيو ويو1943 مارچ 1صبغت א شاهه کي

ز گورنر سنڌ جي ع تي نيون چونڈون ٿيون ته אن بعد برطانيه جي אنگري1946 جنوري 21جڎهن سر غالم حسين وزير . هك جاگيردאر سر غالم حسين کي نئين وزאرت ٺاهڻ جي آڇ كئي

אنهن ٻنهي ماڻهن سنڌ ڌرتي جي سرفروش . אعلي ٿيو، אن سان گڎ אيوب کهڑو به وزير ٿيوאهڑيون حالتون ڏسي قاضي صاحب . حرن کي نيست ۽ نابود كرڻ کان وسان كين گهٹايو

قاضي صاحب پنهنجي گروپ جي كاركنن کي אن ظلم خالف جدوجهد . جي دل كڑهڻ لڳيمسلم ليگ كائونسل سندن אڳوאڻي ۾ كائونسلرن جو هك جٿو ٺاهيو ۽ אن . ال تيار كيو

تي אهو كم رکيو ته هو محمد علي جناح سان ملي אن جو ڌيان سندس مسلم ليگي وزيرن جڎهن . رאهه مقرر كيو ويوقاضي صاحب کي אن جٿي جو سرب. جي كرتوتن ڏאنهن ڇكائين

گڎ ٿي ۽ جناح אن جي صدאرت كئي ته قاضي صاحب אتي پنهنجن “ سنڌ كابينه”پوري قاضي صاحب جناح سان وزيرن خالف سخت لفظن ۾ ڳالهايو ۽ אن جو . ميمبرن سان گڎ پهتو

אن وقت منهنجي روش אيڎي سخت هئي، جو ”پاڻ אن بابت لکن ٿا ته . ذميوאر جناح کي بڻايو هاڻي هتي ٿئي ٿو، مون کي جيل ۾ אماڻيو وڃي ها، پر منهنجي خالف كو به قدم نه جيئن

)23(“ .کهڑو صاحب ۽ ٻيا אن تي رאضي ٿيا ته زيادتين جو אزאلو كيو ويندو. کنيو ويوאنگريزن جي سازش ۽ برصغير جي جاگيردאرن ۽ سرمائيدאرن جي عوאم دشمن سازش كري

هن برصغير جي مڑني قومن جي אتحاد ۽ ڀائپي کي وڏو جن. ع وאرو مشهور ورهاڱو ٿيو1947سنڌي قوم، سنڌي زبان، سنڌي كلچر . אن ورهاڱي سنڌ کي كافي نقصان رسايو. هاڃو رسايو

هتان كيئي ڏيهي هجرتون كري هندستان ۾ وڃي شرنارٿي بڻيا . وڃي אونهي غار ۾ كريو .۽ אتان جا وري هتي مهاجر بڻجي آيا

جنهن جو אظهار پاڻ . ن ۾ مسلم قومپرستي جو جنون چڑهيل هوقاضي صاحب تي אنهن ڏينهپڻ چوندو هو ته ) آ آ قاضي(قاضي صاحب . خير אسان ڏאڍא جذباتي ماڻهو هئاسين”كيو אٿن،

پر پاڻ کي ليگ جي אهڑي پٹ .... پاكستان جي بنجڻ كري אنديشو آهي ته ماڻهو دربدر ٿين )24(“. نه ڏنوسينچڑهي وئي، جو אن ڳالهه ڏאنهن ڌيان ئي كو

Qazi Faiz Mohd 22 Author: Ruk Sindhi

ورهاڱي کان پو جڎهن سنڌ ۾ هندن جي لڎپالڻ ۽ قتل و غارت ڏٺائون ته سندن دل رجهڻ هندن کي سنڌ . پاڻ هندن کي هجرت كرڻ کان روكڻ لڳا ۽ אهڑي تحريك شروع كين. لڳي

هندن ۽ مسلمانن . نه ڇڎڻ ال אپيلون كندא رهيا ۽ کين هر طرح جون آڇون ۽ مددون كيائونאن تحريك کان مفاد پرست مسلم . يل جلسا كين، گانڌي کي אچڻ ال تارون كينجا گڎ

جاگيردאر ۽ سرمائيدאر ڏאڍא خفا ٿيا ۽ قاضي صاحب کي حكومت دڙكا ڏنا ته تحريك بند אن هوندي به پاڻ سنڌ جي دوري تي نكري پيا ۽ هندن کي . كريو نه ته جيل ۾ موكليا ويندؤ

سنڌ אسان سڀني جي . ي ملك توهان جو ۽ אسان جو گڎيل آهيبابا ه ”-تقريرن ۾ چوڻ لڳا ته )25(“.آهي، توهان پنهنجو وطن نه ڇڎيو

جڎهن حالتون خرאب ٿيڻ كري سنڌي هندو هندوستان ويا ته אنهن جون زمينون جن جا אصل . وאرث هتان جا سنڌي هاري هئا، سي سركار ٻاهرאن آيلن کي كوڙن كليمن رستي ڏيڻ لڳي

جن مهاجرن وٽ هند ۾ كي كين هيو، אنهن كوڙא كليم . انون به پاس كياسركار אهڑא ق .لکرאئي كيئي جايون ۽ زمينون هٿ كرڻ شروع كيون

سركار طرفان سيٹلمنٹ جي قانون ۾ אهو فقرو شامل كيو ويو ته هر אهو گهر جنهن جي دكانن . هزאر روپين کان وڌيك آهي، سو كنهن به مقامي ماڻهو کي نه ڏنو ويندو10قيمت

سنه . جي باري ۾ אهو فقرو رکيو ويو ته كو به دكان كنهن مقامي ماڻهو کي نه ڏنو ويندوع ۾ سنڌ אسيمبلي ۾ هي ٺهرא پاس ٿيو ته سنڌ ۾ مسلمانن جون هندن وٽ جيكي 1949

אهو . کي وאپس كيون وڃن) سنڌي مسلمانن(گروي رکيل زمينون آهن، سي אصل مالكن جنهن كري אهو ٺهرא قانوني . ورنر جنرل אن تي صحيح نه كئيٺهرא منظور ٿيو، پر گ

حاالنك پنجاب אهو قانون نافذ ٿيو ۽ אن تي پوري ريت . صورت אختيار كري كو نه سگهيو )26. (عمل ٿيو ۽ گروي رکيل زمينون مالكن کي مليون

خل سنڌي هندن جي زمينن تي وڏيرא، زميندאر ۽ ڌאريا ماڻهو قبضا كري، هارين کي بي دقاضي فيض محمد هندن جون ڇڎيل زمينون هارين کي ڏيارڻ ال تحريك شروع . كرڻ لڳا

אن تحريك جو مقصد هو . جي نالي سان مشهور ٿي“ אالٹي تحريك”جيكا אڳتي هلي . كئيאن كري زميندאرن ۽ ٻاهرين نوآبادكارن کي אچي ڦڦڑي . ته אڌ زمين مقامي هارين کي مليسو رجعت پسند طبقن ۽ . نجا مفاد مٹي ۾ ملندא نظر آيالڳي ۽ کين אن تحريك ۾ پنه

Qazi Faiz Mohd 23 Author: Ruk Sindhi

جي كيس ۾ قيد 107سركار سازباز كري وزيرאعلي کهڑي تي بار آڻي، قاضي صاحب کي .كرאيو

. هندكيون زمينون سنڌي هارين کي وٺي ڏيڻ وאري تحريك کي پڻ وڏيرن ئي نقصان پهچايوهارين جي تحريك کي غلط موڙ نوאب شاهه ضلعي ۾ אتان جي ڊي سي مسعود کدر پوش،

אن دور جو هك . ڏئي، هارين کي هندكين زمينن تي زوري قبضا كرאئڻ شروع كرאيامايوس كن حادثو אهو ٿيو جو هاري وركرن هك אهڑي هتي رهيل هندو جي زمين تي

אن كري خطرو ) 27. (قبضو كيو، جيكو سنڌ אسيمبلي ۾ هارين جي نمائندگي كندو هوאن كري جلد ئي هي . אها تحريك پڻ هندو مسلم نفرتن جو روپ نه وٺي وڃيجاڳيو ته متان

پاڻ مفاد . تحريك جي אن غلط موڙ قاضي صاحب کي ڏאڍو رنجايو. تحريك ناكام ٿي وئيپرستن جي אن چال کان وאقف ٿيڻ بعد هاري كاميٹي جي وركرن تي كڑي نظر رکڻ لڳا ۽

.كن ماڻهن کي هاري كاميٹي مان نيكالي ڏنن

كرאچي جي جدאئيسنڌ جا مسلم ليگي وڏيرא ۽ ڌאريا هميشه אن سوچ جا رهيا آهن ته سنڌي پورهيتن جي אيكي ۽ אتحاد کي ختم كرڻ ال سنڌ جي وطني حيثيت ختم كري، سنڌي قوم کي אقليت ۾ آڻي،

سندن حريص نگاهن جو پهريون شكار سنڌ جو آسودو ۽ . پنهنجا هٿ مضبوط كيا وڃنאن آمدني کي . جتان كروڙين روپين جي آمدني ٿيندي آهي. هه كرאچي بڻيوאكيلو بندرگا

אهو سنڌ کي ڇني ٹكرא ٹكرא . ڦٻائڻ ال هنن هٿ پير هڻي كرאچي کي سنڌ کان ڌאر كيو .كرڻ طرف پهريون قدم هيو

ع ۾ پاكستان جي دستور ساز אسيمبلي كرאچي کي سنڌ کان جدא كرڻ جو فيصلو 1948جي אن سنڌ دشمن چال جي مڑني طبقن ۽ خيالن جي ماڻهن طرفان مركزي حكومت . كيو

حكومت جي אن فيصلي خالف سنڌ مسلم ليگ كائونسل ٺهرא پاس . مخالفت ٿيڻ لڳيكري وزيرن کي هدאيت كئي ته هو كرאچي جي معاملي تي سخت ٿين ۽ ضرورت پوڻ تي

كرאچي جي . ونڈ لڑنپو كرאچي جي مسئلي تي ٻيهر چ. وزאرتن تان אستيعفائون به ڏين )28. (علحدگي جي فيصلي جي سنڌ مسلم ليگ جي وركنگ كاميٹي پڻ مخالفت كئي

Qazi Faiz Mohd 24 Author: Ruk Sindhi

سنڌ جي محب وطن كاركنن، ڌאرين آبادكارن جي אن چال کي ننديندي عمل جي ميدאن ۾ مركزي سركار تي زور آندن ته אهو حكم وאپس وٺي، كرאچي کي ٻيهر سنڌ ۾ . لهي آيا

אن تحريك ۾ ٻين سان گڎ قاضي فيض محمد به . يني دور كريشامل كري، وڌندڙ بي چقاضي صاحب، אن وقت جي وڏي وزير אيوب کهڑي کي ڌאرين جي אن سڄي . حصو ورتو

سنڌ אسيبملي جي ميمبرن ۽ وزيرن کي . سازش کان وאقف كري، سندس حمايت حاصل كئيرين جي אن چال کان ڌא) 29. (سنڌ جي אن قسم جي ورهاڱي خالف אڀاري אهڑو بل پاس كرאيو

. تقرير ۽ تحرير جو سلسلو جاري رهيو. سنڌ جي عوאم کي وאقف كرڻ ال سنڌ ۾ نكري پيوکهڑي تي قاضي صاحب جي بحث مباحثي אيترو ته אثر كيو جو پاڻ صوبي سنڌ جي وڏي وزير ۽ صوبي سنڌ جي مسلم ليگ جي صدر هوندي به پنهنجي وزيرن سميت كرאچي کي

مركز سنڌ صوبي جي گورنر سر غالم حسين جي . رڻ کان אنكار كيومركز جي حوאلي كمدد سان مير غالم علي ۽ پير אالهي بخش کي کهڑي جي مخالفت ۾ אٿاري، سنڌ ۾ ميمبرن

پر هو אكثريت حاصل كري نه . کي אن رא جو كرڻ ۽ مخالفت کان باز אچڻ ال موكليوهڑي جي وزאرت ڊسمس كئي وڃي مركز سر غالم حسين کي حكم كيو ته ک) 30. (سگهيا

ع 1948جنهن كري אپريل . ۽ אن جي جا تي پير אالهي بخش کي وزيرאعلي مقرر كيو وڃيجي آرڊيننس “ سنڌ אسپيشل كائونسل”تي کهڑي کي وزيرאعلي جي عهدي تان هٹائي مٿس

)31. ( هيٺ كيس هاليو ويو2نمبر منظوري کان سوא كرאچي کي پير אالهي بخش وزيرאعلي ٿيڻ شرط سنڌ אسيمبلي جي

.۽ عارضي طرح سنڌ دشمن پنهنجي چال ۾ كامياب ويا) 32. (مركز جي حوאلي كري ڇڎيوجنهن كري پير אالهي . كرאچي جي جدאئي جي قاضي صاحب سخت مخالفت شروع كئي

بخش وزرאت אعلي جو عهدو سنڀالڻ سان ئي قاضي صاحب ۽ سندس چئن ٻين عزيزن تي .دאخل كرאئي، کين جيل ۾ אماڻي ڇڎيوڌאڙي جو كيس

زميندאرن ۽ . قاضي صاحب جن جڎهن جيل مان آزאد ٿي آيا ته وري אچي پنهنجي كم کي لڳاڌאرين پنهنجي رאهه مان هي رنڈכ هٹائڻ ال ۽ هميشه آرאم ۽ سكون سان ملك جي ڀينگ

۾ سندن گهر ع جي آخري مهينن 1948. كرڻ ال قاضي صاحب کي مارאئڻ جو منصوبو سٹيوجن کي حكم كيو ويو ته ڌאڙي جي بهاني سان وڃي، قاضي فيض . ۾ ڌאڙيل موكليا ويا

Qazi Faiz Mohd 25 Author: Ruk Sindhi

پر אتفاقا قاضي . هك رאت ڌאڙيل قاضي صاحب جي گهر ۾ گهڑيا. محمد کي قتل كري אچوقاضي صاحب جي ما کي . ڌאڙيلن گهر ۾ گهڑي ڦر كئي، زيور کنيا. صاحب جن بچي ويا

قاضي . ن ڀاڄائي کي אيترو ماريو جو سندس پيٹ ۾ ٻار مري ويولٺين جا ڌכ هنيا ۽ سندهي وאقعو אنهن ڏينهن ۾ ٿيو، جڎهن . صاحب جي زאل کي پڻ سخت ماركٹ كئي وئي

قاضي صاحب جن لکن . قاضي صاحب جن אڃا مسلم ليگ جي سينٹرل كاميٹي جا ميمبر هياكيون زمينون سنڌي هارين کي منهنجو ڏوهه صرف אهو هيو ته، مون گهريو ٿي ته هند”: ٿا ته )33(“ .ملن

مسلم ليگ کان علحدگي

مركزي حكومت جي אهڑين چالبازين ۽ مسلم ليگ جي وڏيرن جي אهڑن سنڌ دشمن سازشن کان قاضي صاحب جن ڏאڍو بيزאر ٿيا ۽ پاڻ مسلم ليگ ڇڎي كنهن ٻئي پليٹ فارم

.تان كم كرڻ ال سوچڻ لڳاع ڌאري پير אالهي 1950ليگ אن وقت ڇڎي، جڎهن قاضي صاحب، جن مكمل طرح مسلم

۽ صوبي سنڌ مسلم ليگ جو صدر . بخش جي خالي ٿيل جا تي ضمني چونڈ ٿيڻ وאري هئيکهڑي پنهنجي سالي عبدאلطيف پنهور کي بنا مقابلي چونڈאئڻ ال مخالفت ۾ بيٺل אميدوאرن

پاڻ ) 34. (ارم ڀرڻ نه ڏنوكامريڈ جتوئي، شفيع محمد آخوند ۽ ٻين کي غير قانوني نموني فجلد سنڌ جي ظالم وزيرن جي كڌن كرتوتن كري ليگ ڇڎڻي پئي ۽ ”ليگ بابت لکن ٿا ته،

)35(“ .جيلن جي دروאزن کي کڑكائڻو پيومسلم ليگ مان سندن نكرڻ אن ڳالهه جو وאضع אعالن هيو ته پاڻ كنهن به قيمت تي مسلم

يماندאري سان ڄاڻي رهيا هئا ته مسلم ليگ ليگ جي قومي تصور سان متفق نه هيا ۽ پاڻ אجو هي فلسفو ۽ خيال، سازشون ۽ مكاريون، چاالكيون ۽ چالبازيون سنڌ ديس کي אڳتي

جتي אسان مڑني سنڌين کي هٿ . هلي تباهي ۽ بربادي جي אونهي غار ۾ אڇلي ڇڎينديونئي ۽ پاڻ پنهنجي قاضي صاحب جي אڳين خيالن ۽ نظرين ۾ وڏي تبديلي آ. مهٹڻا پوندא

پاڻ پنهنجن نظرين ۽ خيالن ۾ ڦير אچڻ کان پو لکن . ماضي ۾ كيل كم تي نهايت پڇتايوאسان نه ته كنهن پروگرאم وאسطي ۽ نه אهڑي ليڈر شپ هيٺ ۽ אهڑي قرباني سان ”ٿا ته،

Qazi Faiz Mohd 26 Author: Ruk Sindhi

ڇو ته هنن وٽ مخصوص . جيئن دنيا جي ٻين ملكن آزאدي حاصل كئي. آزאدي حاصل كئيٻيو ته ليڈرشپ سچي ۽ باهه مان نكتل . جنهن کي هنن مروج كرڻ گهريو ٿي. م هوپروگرא

پر هتي אن جي אبتڑ ڳالهه . هئي ۽ ٹيون ته هنن وڏين قربانين سان يعني رت ڏئي آزאدي ورتيهتي شروعات تعصب سان كئي وئي ۽ אنگريزن پنهنجي نقطي نگاهه سان אيترو ته . هئي

خاطر آزאدي אسان جي ڳاٹي مان ظاهري אنگريزن جي غالمي אسان کي گمرאهه رکيو، جو ناليجو زنجير كپي אهڑي ته אوڙאهه ۾ אڇلي ڇڎيو، جو אڄ ڏينهن تائين אسان سڑندא ۽ پچندא

)36(“.رهون ٿاپهريان پاڻ مسلم . ليگ ڇڎڻ بعد قاضي صاحب جي سياسي نظرين ۾ وڏو אنقالب آيو

هتي جڎهن . رئي قومپرستي جا حامي بنجي پياقومپرستي جا حامي هئا، پر پو جديد نظهندو مسلم ٻه قومي نظرئي تي אردودאنن אهو تاثر ڏيڻ شروع كيو ته سنڌ، بنگال، سرحد، بلوچستان ۽ پنجاب جي زمين مسلم قومپرستي ۽ مسلم ملك جي بنياد تي هندستان مان

جنهن کي ٻين . آيل مهاجرن جي ملكيت آهي ۽ אردو هن ملك جي وאحد قومي زبان آهيقاضي صاحب جن אردو ڳالهائيندڙن . زبانن کي ختم كري پاڻ کي قائم ۽ دאئم رکڻو آهي

جي אن نظرئي جي شديد مخالفت كئي ۽ پاڻ אردو دאنن جي אنهن دعوאئن کي كوڙ، فريب ۽ )37. (ڌوكو سڎيو

جناح”پاڻ پنهنجي مضمون ۾ پاكستان جي جوڙجك ۽ ورهاڱي بابت تفصيلي لکن ٿا ته؛ جيكي . نكتن موجب هندستان جي مسلمانن ال حق گهريا ويا هئا ۽ نه علحده وطن14جي

شيخ عبدאلمجيد سنڌي جي صدאرت هيٺ هندن مسلمانن جي گڎيل . هندن قبول نه كيونفقط مسلمانن جي حقن جي . صلح كانفرنس ٿي، مگر جدאئي جي كابه ڳالهه كانه هئي

۾ سنڌ مسلم ليگ كانفرنس ٿي، جتي پاكستان جو ع 1932آخر . حفاظت جو مسئلو هوكٿي به، كهڑي به هنڌ، كنهن به . تخيل پيش ٿيو ۽ وري الهور ۾ אهڑو ٺهرא پاس كيو ويو

كاغذ تي אهڑو ذكر كونه آهي ۽ نه هئو ته هندن، سکن کي پنجاب، بنگال، سنڌ ۽ ٻين صوبن جو هنن ! كو خدא جو بندوآهي. مان كڍي هندستان جي مسلمانن کي پاكستان ۾ آباد كبو

אردو אخبارن وאرن کي سمجهائي ته پاكستان، هندستان جي سڀني مسلمانن جو گهر كونه

Qazi Faiz Mohd 27 Author: Ruk Sindhi

جيكڎهن پاكستان فقط مسلمانن جو گهر هئو ته ورهاڱي کان אڳ هي لڎپالڻ ڇو نه ...... آهي )38(“ .كرאئي وئي

نظريو ۽ אهو هو سندن אهو هو قاضي صاحب جو پاكستان بابت بعد ۾ تخيل، אهو هو سندن . پو پاڻ אن نقطي نگاهه سان ئي אڳتي وڌي كم كرڻ لڳا. پروگرאم جو نقطي نگاهه

Qazi Faiz Mohd 28 Author: Ruk Sindhi

هاري كاميٹي ۽ אن بعد

مسلم ليگ ڇڎڻ بعد، قاضي فيض محمد אڳيان سنڌ هاري كاميٹي ئي אهڑو پليٹ فارم هيو، پنهنجي آدرشن کي عملي جامو پهرאئي ٿي . ري ٿي سگهيوجتان پنهنجي نظرين جي پرچار ك

جڎهن پاڻ وري هاري . پاڻ هاري كاميٹي ۾ كافي عرصي کان كم كري رهيا هئا. سگهيوكاميٹي ۾ سرگرم ٿي كم كرڻ لڳا ته كاميٹي جي كاركنن، سندن אعلى صالحيتن مان

پاڻ אن عهدي تي . نڈيوع ۾ هاري كاميٹي جو صدر چو1951فائدو حاصل كرڻ ال کين אن عرصي ۾ هارين جي ڀالئي ۽ بهبود ال كيئي ) 39. (ع تائين ٻه سال كم كندא رهيا1953

هاري كاميٹي ۾ رهڻ دورאن کين سنڌ جي وڏي وزير محمد אيوب . كم سرאنجام ڏننجيئن پاڻ ) 40. (ع ۾ قيد كرאيو ۽ کين كنڈياري تعلقي جي الكپ ۾ باندي رکيو1951کهڑي

پنهنجي صدאرت جي دور ۾ پاڻ هندن جون ڇڎيل . ارين جي حقن ال جدوجهد کان باز رهنه. زمينون، جن تي زميندאر ۽ ڌאريا قبضو كري رهيا هئا، אهي هارين کي אالٽ كرאئي ڏنائين

سنڌ هاري كاميٹي طرفان بي زمين زمين هارين کي زمينون ڏيارڻ ال كوششون تيز

Qazi Faiz Mohd 29 Author: Ruk Sindhi

طرفان אڌوאڌ بٹئي جي تحريك شروع ٿي ته אن کي كامياب جڎهن هاري كاميٹي . كيائينאن کان سوא ٹيتسي אيكٹ جو . بنائڻ ۾ ٻين سان گڎ قاضي صاحب جو پڻ وڏو هٿ هيو

قانون پاس كرאقئڻ وאري عمل دورאن كامريڈ جتوئي سان گڎ، قاضي صاحب ٻانهن ٻيلي .رهيو

. قدאر تحريك شروع كئيقاضي صاحب، אن دور ۾ سانگهڑ ۽ نوאب شاهه ضلعي ۾ هاري حجڎهن پاڻ هاري كاميٹي جا . هارين کي صحيح، صاف بٹيون ۽ ٻيا هارپ جا حق ڏياريائين

אن جي سب كاميٹي تي قاضي صاحب . ٺاهي وئي“ سنڌ אيگريكلچرل كميشن”صدر هيا ته .سان گڎ جي אيم سيد ۽ ميرאن محمد شاهه ميمبر طور کنيا ويا

ته هو سنڌ جي خانه بدوش قبيلن، هارين، مزدورن، هن سب كاميٹي مٿان كم رکيو ويوپناهگيرن ۽ ٻين رولو ماڻهن جي مستقل آبادكاري ال ۽ کين هميشه دאئمي ڳوٺن ۾ رهائڻ

.ال بل تيار كريقاضي صاحب، جڎهن هاري كاميٹي ۾ هئو ته سندن אختالف كامريڈ حيدر بخش جتوئي سان

قاضي صاحب جيئن ته مذهبي قسح جو ماڻهو . اجيكي مذهبي نوعيت جا هئ. به ٿي پيا هئاאن كري پورهيتن ال كم . هئو ۽ پاڻ مكمل سوشلسٹ خيالن جو كونه ٿي سگهيو هو

سندن سوچ ۽ فكر تي عالمه آ آ . كندي، کائنس אڻ ڄاڻائي ۾ كيئي غلطيون به ٿي ويونحامي ۽ مددگار אن ئي אثر كري پاڻ پورهيتن جو . قاضي جي فكر ۽ فلسفي جو وڏو אثر هو

ليتي نقطي نگاهه وאرو سائنسي ڊڳ وٺي كونه -ته هئو پر پاڻ سندن ڇو ٹكاري ال ماركسي. عالمه صاحب سان گهڻو رهڻ كري پاڻ ذهني مونجهارن جو شكار رهندو آيو. سگهيو هو

پاڻ كلجهه وقت ال ) 41. (אنهن مونجهارن هاري كاميٹي ۾ پڻ پنهنجو كم كري ڏيکاريوאسالمي ”دربخش جتوئي سان אختالف كري عال אلدين سمي سان گڎجي وڃي، كامريڈ حي

پر ترت ئي کين سمجهه אچي وئي ۽ אسالمي هاري كاميٹي جا پركار . ٺاهين“ هاري كاميٹي. پاڻ پنهنجي غلطي جو אزאلو كندي وري אچي كامريڈ جتوئي سان شامل ٿيو. پڌرא ٿيڻ لڳا

אختالف كونه كين ۽ نه ئي كو ماڻ۾هو کين אن אن بعد ڇاڻ كڎهن به كامريڈ سان) 42( .حكمت عملي تان ڦيرאئي سگهيو

Qazi Faiz Mohd 30 Author: Ruk Sindhi

قاضي صاحٻ جن جڎهن هاري كاميٹي ۾ هيا ته אن وقت -:آل پاكستان عوאمي جماعتعوאمي جماعت مركزي سياست ۾ سٺو كردאر אدא كري رهي هئي ۽ حكمرאن پارٹي جي

جڎهن قاضي صاحب جن ڏٺو ته هي . يمخالفت ۾ وطن جي خوشحالي ال پاڻ پتوڙي رهي هئجماعت جديد قومي نظرئي جي جماعت كندڙ هئي ۽ صوبن کي صوبائي خدمختياري وٺي

۽ ٻيو ته هن پارٹي جو אقتصادي ۽ معاشي پروگرאم . ڏيارڻ ال جدوجهد كري رهي هئيאن كري پاڻ هن تنظيم ۾ شامل ٿيا ته جيئن مڑني صوبن جا . پورهيتن جي ڀالئي وٹان هو

ترقي پسند گڎجي ملك ۾ وڏيرא شاهي ۽ جاگيردאر طبقي جو تختو אونڌو كري هك .سوشلسٹ معاشرو تعمير كري سگهجي

قاضي صاحب، بجثيت هك ميمبر جي، عومي جماعت ۾ سٺو كم كري ڏيکاريو ۽ پنهنجي پر جلد ئي سركار، عوאمي جماعت جي . عالئقي ۾ عوאمي جماعت کي خاصو مقبول كيو

کي نقصان رسائڻ ۽ ترقي پسندن جي אتحاد کي ٹوڙڻ ال عوאمي جماعت جي وڌندڙ مقبوليت .ليڈرن کي ۽ كاركنن کي گرفتار كري جيلن ۾ بند كيو

ميان אفتخار مڑني . ٺاهي“ آزאد پاكستان پارٹي”אنهن ڏينهن ۾ ميان אفتخاري אلدين ان قومپرست كاركنن کي هن پارٹي ۾ شريك كرڻ جي كوشش ۾ هو ته ٻين كاركنن س

. گڎ قاضي فيض محمد به ميان אفتخار جي پارٹي ۾ شموليت אختيار كري كم كرڻ لڳوڇو جو אن وقت عوאمي جماعت جو كم مكمل نموني بند ٿي چكو هو ۽ سركار، ) 43(

.عوאمي جماعت جي كاركنن کي אک ۾ رکيو ويٺي هئي كرאئي وئي ته ۾ ٹين ليجسليٹيو אسيصمبلي جي چونڈ1953 جڎهن אپيرل -:سنڌ عوאمي محاذ

تي چند كاركنن حكمرאن پارٹي مسلم ليگ جي مخالفت ۾ هك گڎيل 1953 مارچ 17قائم “ سنڌ عوאمي محاذ”پروگرאم جي بنياد تي ٻين سنڌ جي ترقي پسند جماعتن سان گڎجي

هن محاذ جي قائم كرڻ جو مقصد سنڌ ۽ پاكستان אندر . كري چونڈ لڑڻ جو فيصلو كيوننڍن صوبن کي صوبائي خود ) 44. ( ال كوشش كرڻ هئيجمهوري حكومت جي قيام

جيكي نقطا قاضي صاحب جي بنيادي אصولن . مختياري وٺرאئي ڏيڻ ال كوشش كرڻي هئيאن كري . ۽ سياسي پاليسي توڙي سنڌ هاري كاميٹي جي پروگرאم سان ملندڙ جلندڙ هئا

هن . حاز ۾ شريك ٿيوقاضي صاحب، پنهنجي پارٹي سنڌ هاري كاميٹي سان گڎ هن متحده م

Qazi Faiz Mohd 31 Author: Ruk Sindhi

محاز ۾ عوאمي جماعت، آزאد پاكستان پارٹي ۽ عويم ليگ جي سنڌ شاخن پڻ شموليت )45. (אختيار كئي ۽ گڎجي אليكشن ۾ אميدوאر بيهاريا

قاضي فيض محمد هن محاذ ۾ سرگرم كاركنن جيان كم كندورهيو ۽ پاڻ محاذ جي مڑني مخلص كاركنن . شون وٺڻ لڳوپروگرאم کي وڌ کان وڌ ماڻهن تائين پهچائڻ ال كوش

ميمبر چونڈجي آيا ۽ سنڌ אسيمبلي ۾ مخالف 7جي همت سان عوאمي محاذ جي ٹكيٹ تي هنن ميمبرن سنڌ אسيمبلي ۾ ويهي سنڌ جي حقن جي بچا ال آوאز بلند ) 46. (بئنچن تي ويٺا

جي حقن هنن ميمبرن سنڌ. كيو ۽ مخالفن کي سنڌ جي حقن جي حاصالت ال متحرכ كيو سنڌ אسيمبلي ۾ ٺهرא ۽ ٻين سنڌ جي אهم مسئلن ال كرאچي جي وאپسي ال ،جي حفاظت ال

.پاس كرאيا אليكشن ٿيڻ بعد قاضي صاحب عوאمي محاذ جي پهرين كنوينشن -:عوאمي محاذ كنوينشن

אن ۾ محاذ جو دستور كرאيو ويو ۽ محاذ کي جماعتي صورت ڏياري . نوאب شاهه ۾ سڎאئيאن كنوينشن ۾ شيخ אلميج سنڌي کي محاذ جو صدر ۽ قاضي صاحب کي سيكريٹري . وئي

۾ نوאب شاهه ۾ سڎאئي وئي ۽ 1953 آكٹوبر 27-26هي كنوينشن ) 47. (جنرل مقرر كيو ويو .قاضي صاحب کي كنوينشن جو چيئرمين مقرر كيو ويو

جي هن كانفرنس سڎאئڻ جو אصل مقصد سنڌ کي آئيني حق ڏيارڻ ۽ سنڌ صوبي هن كنوينشن ۾ پوري ملك مان كافي وڏא وڏא ليڈر . خودمختياري بحال كرאئڻ هئي

سنڌ ۽ پاكستان جي مسئلن تي کلي دل سان ڳالهايو ويو ۽ كيئي قرאردאدون . كاركن پهتاهي كنيونشن كرאئڻ ۽ אن جو مكمل אنتظاسم رکڻ ۽ אن کي ) 48. (پاس كيون ويون

. جو وڏو كارنامو هوملكي سطح تي كامياب بنائڻ قاضي صاحب* * *

Qazi Faiz Mohd 32 Author: Ruk Sindhi

ونيوٽ ٹوڙ تحريك

پاكستان جي حكمرאن ڌر، هميشه کان پنهنجي طبقاتي مفادن کي بچائڻ ال ۽ عوאمي خاص كري . אحتجاج کي روكڻ ال ملك مٿان بدترين قسم جي آمريت مڑهندي آئي آهي

عوאم جي سجاڳي، سندن אيكي ننڍن صوبن جي پيڑيل ۽ پوئتي پيل ذهني طرح אڳتي وڌيل ۽ אتحاد ۽ پنهنجن حقن جي حاصالت ال جنگ رجعت پرست طبقي جي ننڍ حرאم كري ڇڎي

אن كري رجعت پسند طبقا ۽ אنهن جا ساٿياري وڏي صوبي ۽ هك مخصوصو قسم جي . آهيאقليت جا مفاد سالمت رکڻ ۽ کين ننڍن صوبن جو کلئي نموني אستحصال ۽ ڦرلٹ كرڻ جي

هنن ننڍن صوبن جي אستحصال کي وڌيك هم گير كرڻ . نوني جوאز ڳوليندא رهيا آهنال قاال ضروري سمجهيو ته صوبن جا سڀ אختيار پاڻ وٽ هٿيكا كري، אنهن جي معيشيت تي كنٹرول كري، ملك ۾ אنتظامي طرح مضبوط مركز قائم كيو وڃي ۽ ڏنڈي جي زور تي

אتي بدترين قسم جي آمريت مڑهي وڃي، ننڍين قومن کي پنهنجون بيٺكيتون سمجهي، ۽ אن ئي . جيئن ننڍن صوبن ۽ خاص كري אوڀر پاكستان ۾ عوאمي אحتجاج نه وڌي سگهي

۾ אولهه پاكستان جي چئني صوبن کي مالئي ونيونٹ قائم 1954مقصد ال حكمرאن ڌر

Qazi Faiz Mohd 33 Author: Ruk Sindhi

אن مان حكمرאن ڌر کي هك فائدو אهو ٿيو جو مغربي پاكستان ۾. كرڻ جو فيصلو كيوسمورא صوبا مركزي אنتظاميه جي كنٹرول هيٺ אچي ويا ۽ کين دٻائڻ ۽ سندن ڦرلٹ كرڻ

ٻيو ته אولهه ۽ אوڀر پاكستان هك جهڑي يونٹن ۾ ورهائي، אوڀر پاكستان جي . آسان ٿي پئيعددي אكثريت کي ختم كرڻ ۽ אتي جي جمهوري ۽ عوאمي هلچل کي كچلڻ ال جوאز پيدא

نٹ قائم كري، ننڍن صوبن جي ڌאر قومي وجود، سياسي ۽ حكمرאن ڌر ونيو. كيو ويوאقتصادي مفاد ختم كري، مسلم قوم جي بنياد تي אنهن کي وڏي صوبي ۽ ٻاهرאن آيلن جي

خاص كري سنڌ جي وطني حيثيت ختم كري אتي ٻاهريان . אستحصال ال کليو ڇڎي ڏنوجن جون زمينون، هتان سنڌ جي بيرא. ماڻهو آباد كري سنڌين کي אقليت ۾ آڻڻ شروع كيو

.جو نوكريون، كارخانا پنهنجي هٿ وس كري אنهن تي ڌאرين کي مسلط كرڻ شروع كيوننڍن صوبن ۽ خاص كري سنڌ جي ماڻهن هن ظلم خالف دאنهون ۽ كوكون كيون، رڙيون ۽ وאكا كيا، پر كنهن به كجهه كين ٻڌو، سنڌ دنيا جي تختي تان ختم كئي وئي سنڌ جي

אن کي سنڌ مٿان . زאدي عبدאلستار ونيونٹ جي بل جي سخت مخالفت كئيوزير אعلي پيرمركزي سركار خود آئين ساز אسيمبلي ختم كري، وزيرאعلي جي . ظلم ۽ ڏאڌ تصور كيو

ونيونٹ ) 49. (אيمبلي ۾ אكثريت هوندي به هن جي حكومت ۽ وزאرت کي زوري ختم كيوي ٿرپاركر جي شهر مٺي ۾ باندي دشمن אسپيكر مير غالم عليص ٹالپر کي گرفتار كر

)50. (بڻايو ويصوپيرزאدي عبدאلستار جي جا تي سنڌ جي هك جاگيردאر محمد אيوب کهڑي کي وزيرאعلي

)51. ( تي زوري پاس كرאيو ويو1954 ڊسمبر 11بڻائي ونيونٹ جو بل سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد ۾ مخالفتي. ونيونٹ جي خالف سڄي ملك אندر تحريك شروع ٿي

کان 1954قاضي فيض محمد . جلوس نكتا، مذمتون ٿيون، אيكشن كاميٹيون ٺهيونאن وقت وزيرאعلي کهڑو ونيونٹ جي . ونيونٹ خالف هلندڙ تحريك ۾ شموليت אختار كئي

پوليس جو تشدد، غنڈن هٿان حمال ۽ אيذא . مخالفن کي سختي سان دٻائي ۽ چيڀاٹي رهيو هوكوبه ءڙכ ٻاهر . چڱن ڀلن کي مٿي تي هٿ ڏياري ڇڎيا هئارساني، قيد بند جون تكليفون،

אن وقت قاضي صاحب، جي אيم سيد، شيخ سنڌي ۽ كامريڈ جتوئي . كڍڻ ال تيار نه هو .ونيونٹ خالف تحريك هالئڻ شروع كئي

Qazi Faiz Mohd 34 Author: Ruk Sindhi

جي אيم سيد ۽ قاضي صاحب، ونيونٹ خالف عوאمي سهكار هٿ كرڻ ال سڄي سنڌ جي سركار پتي لڳڻ شرط جي אيم سيد کي پنهنجي بنگلي تان پر. دوري جو پروگرאم بڻايو

هيكل پروگرאم مطابق . قاضي صاحب אن هوندي به مايوس كونه ٿيو. گرفتار كري ورتوאن بعد پاڻ جيپ ۾ سوאر ٿي . كم کي جاري رکندي، پهريون جلسو كرאچي ۾ كيائين

ف كرאچي، قاضي صاحب ونيونٹ خال. ساري سنڌ אندر ونيونٹ خالف پرچار شروع كينسندن . ٺٹي، كوٹڑي، حيدرآباد، نوאب شاهه، دאدو، قمبر، رتيديري ۽ الڙكاڻي جو دورو كيو

جن جو جوش ۽ جذبو، همت ۽ ولولو ڏسي حكومت . جلسن ۾ هزאرين ماڻهو شريك ٿيڻ لڳا. قاضي صاحب جي تحريك سنڌ دشمنن جون متيون منجهائي ڇڎيون. جا وאر كانڈאرجي ويا پهتا ته الڙكاڻو אيوب کهڑي جو شهر هوندي به سندن جلسي ۾ پلٹجي جڎهن پاڻ الڙكاڻي

سندن جذباتي . ونيونٹ خالف فلك شگاف نعرא لڳندא رهيا. هزאرين ماڻهو كٺي ٿي ويا. پيو. حكومت جي مشنري ٿرٿلي ۾ אچي وئي. تقرير ونيونٹ جي قهري كوٹن کي لوڏي ڇڎيو

۽ کين كاٺ ۾ هڻائڻ جو حكومت אتي ئي قاضي صاحب جي دوري کي ختم كرאئڻوزيرאعلي کهڑي، الڙكاڻي جي كليكٹر אنور عادل کي سڌو حكم . منصوبو سٹي ورتو

.كيو ته قاضي صاحب کي گرفتار كيو وڃيقاضي صاحب کي ) 52. ( بجي پبلك سيفٹي אيكٹ تحت کين قيد كيو11كليكٹر رאت جو

نڌ جي هن عظيم سپوت کي پوليس س. رאت جو گرفتار كري الڙكاڻي کان سکر نيو پئي ويا. تكليفون ڏئي جهكائڻ ال سياري جي ڇتي موسم ۾ ٹرכ جي مٿان کلي هوא ۾ وهاريو

جنهن كري کين مٿي ۾ . سفر كندي رستي ۾ هك وڻ جو ڏאر אچي سندن مٿي سان ٹكرאيو )53. (אونهو زخم رسيو ۽ پاڻ رت ڳاڙيندא سينٹرل جيل پهتا

ينيٹ جي ميمبرن جي چونڈ ٿي ته پاڻ جيل ۾ هوندي قاضي صاحب، جڎهن قيد هو ته دورאن سقاضي فيض محمد، پنهنجي گرفتاري خالف ها كورٽ ۾ رٽ . به אن جا ميمبر چونڈجي ويا

جيل مان آزאد ٿي آيا ته . پو کين ها كورٽ جو حكم تي آزאد كيو ويو. دאخل كئيسنڌ کان ٻاهر אنگلنڈ، אن كري پاڻ ٹن مهينن ال . وكالت جو ڌنڌو هيٺ مٿي ٿي چكو هو

)54. (جرمني، فرאنس، אٹلي، يونان، تركي ۽ مصر جو دورو كرڻ ويا

Qazi Faiz Mohd 35 Author: Ruk Sindhi

ونيونٹ کي كنهن אثرאئتي عمل تحت ختم كرאئڻ ال ۽ سنڌ جعي ملكي حيثيت وري بحال ۾ كامريڈ 1955 آكٹوبر 30-29. كرאئڻ ال سنڌ جا وطن دوست אڳوאڻ سرگرم عمل رهيا

“ سنڌ אئنٹي ونيونٹ فرنٹ”ي صاحب جي گڎيل كوشش سان جتوئي، جي אيم سيد ۽ قاضهن فرنٹ جو سيكريٹري كامريڈ جتوئي کي مقرر كيو ويو ۽ قاضي صاحب ۽ . ٺاهيو ويو

ٻيا אن جا سرگرم كاركن ٿي كم كرڻ لڳا ۽ ونيونٹ خالف رאهه هموאر كرڻ ال پاڻ ب ۽ ٻين سنڌ جي אهڑي طرح ونيونٹ خالف قاضي صاح) 55. (دوري كرڻ جو پروگرאم رٿين

عظيم אڳوאڻن فيصله كن جدوجهد كري سنڌ دشمنن جي ناپاכ سازشن کي عوאم آڏو .אگهاڙو كري، عوאمي سهكار هٿ كري ورتو

Qazi Faiz Mohd 36 Author: Ruk Sindhi

عوאمي ليگ ۽ نعپ

قاضي فيض محمد، ونيونٹ خالف، پاكستان جي وڏي صوبي بنگال جي حمايت حاصل كرڻ جيئن بنگالين کي پنهنجو همدرد بڻائي، تحريك کي هم گير . ڳالهيونال عوאمي ليگ سان

אن وقت عوאمي ليگ جو صدر شهيد حسين سهروردي ۽ جنرل سيكريٹري . كري سگهجيאن ال قاضي صاحب، عوאمي ليگ جي سيكريٹري جنرل جي . محمود אلحق عثماني هيو

مير رسول بخش ٹالپر سان گڎ ڌאري پنهنجن ٻين ساٿين غالم محمد لغاري ۽ 1955دعوت تي )56. (عوאمي ليگ ۾ شامل ٿيو

پاڻ عوאمي ليگ ۾ وڃڻ شرط سنڌ ديس جا مفاد بنگال جي ليڈرن آڏو آندא ۽ کين אولهه عوאمي ليگ، هتان جي ليڈرن جي אثر . پاكستان جي ننڍن صوبن جي مسئلن کان وقف كيو

ندڙ جدوجهد ۾ ننڍن صوبن هيٺ אچي، پهريان ونيونٹ جي مخافت كئي ۽ ونيونٹ خالف هلقاضي صاحب کي عوאمي ليگ جي مركزي אڳوאڻن سنڌ ال جنرل . سان ڀرپور تعاون كيو )57. (سيكريٹري مقرر كيو

Qazi Faiz Mohd 37 Author: Ruk Sindhi

قاضي صاحب سڄي سنڌ ۾ عوאمي ليگ طرفان ونيونٹ جي مخالفت ۾ جلسن جو אنتظام . نفرنس كينمير پور خاص ۾ كامريڈ غالم محمد لغاري جي تعاون سان عاليشان كا. كيو

)58( ۾ جڎهن قاضي صاحب جن عوאمي ليگ ۾ هيا ته אن وقت ونيونٹ جي حامي، سنڌ 1955سن

دشمن جاگيردאر محمد אيوب کهڑي پاڻ کي سانگهڑ ۾ هك خالي ٿيل جا تان سنڌ אسيمبلي אن وقت کهڑي جو ملك ۾ אهڑو دٻا قائم هيو، جو . جي ميمبري ال چونڈאئڻ ال فارم ڀرאيو

پر אهو قاضي صاحب جو جگر . ه ماڻهو سندن سامهون אميدوאر بيهڻ ال تيار كونه هوكوبجو אن وقت جي فرعون آڏو جرئت ۽ همت سان אچي عوאمي ليگ جي ٹكيٹ تي فارم . هيو

دل ۾ چيم ته ”پاڻ کهڑي سان مقابلي ۾ بيهڻ بابت لکن ٿا ته، ) 59. (ڀرאئڻ ال سانگهڑ پهتون مقابلي جي ڇونڈجي وڃي ۽ سڄي دنيا کي ٻڌאئي ته هي سنڌ جو هي سنڌ جو دشمن بنا كنه

)60(“ .مقبول ليڈر آهي ۽ سنڌ ونيونٹ جي فائدي ۾ آهي، هي אسان جي وڏي بي عزتي ٿينديکهڑي ۽ پير علي محمد رאشدي آ جي . قاضي صاحب نامينشن پيچر ڀرאئڻ ال אتي پهتو

پوليس قاضي صاحب کي . كرאيوعيساڻي کي چئي قاضي صاحب کي پوليس هٿان אغوא ميلن جي مفاصلي تي شهر 50- 15אغوא كري مٿن تشدد كيو ۽ کين هك گاڏي ۾ ويهاري

)61. (کان ٻاهر جهنگ ۾ ڦٹو كري آيا ۽ אهڑي طرح کهڑو بنا مقابلي كامياب ٿي ويوقاضي صاحب، كنهن به طاغوني طاقت کان نه ڊڄي، وزير אعلي کهڑي تي شهدאد پور ۾ אغوא

جڎهن قاضي صاحب، كورٽ ۾ شنوאئي تي حاضر ٿيڻ ال אچي رهيو . كيس دאخل كيوجو جنهن كري . هو ته کهڑي شهدאد پور جي سڄي شهر کي پوليس جي گهيري ۾ آڻي ڇڎيو

پاڻ كورٽ تائين پهچي نه سگهيا ۽ . پوليس قاضي صاحب کي شهر جي ٻاهرאن روكي ڇڎيون ظلم خالف ها كورٽ ۾ אچي אپيل אن بعد قاضي صاحب א. كيس کي نيكال كيو ويو

قاضي، تون ”אن وچ ۾ کهڑو، قاضي صاحب سان مليو ۽ کيصن ڌمكي ڏني ته، . دאخل كئي )62(“ .مون تي كيس كرڻ کان نه ٿو مڑين، مان توکي سخت تكليف ۾ وجهندس

کهڑي، قاضي صاحب تي هك كوڙو كيس كرאيو ته، قاضي صاحب جن نوאب شاهه ۾ هك خان عقار خان هوڏאنهن تيار ٿي پيو ” كرאيو هو ۽ אن ۾ چيو هئائين ته، غير قانوني جلسو

) 63(“ .אچو ته پاكستان کي ختم كرڻ ال جهاد كريون. אچي، هيڎאنهن حر אٿي رهيا آهن

Qazi Faiz Mohd 38 Author: Ruk Sindhi

بنا شرح جي وאرنٹ نكتا، قاضي صاحب جن پاڻ کي ها كورٽ . پوليس فريادي كئي وئيكيس كوڙو نكتو ۽ . ن ضمانت ٿي وئيجي حوאلي كري ضمانت جي گهر كئي ۽ سند

.قاضي صاحب جي جند ڇٹيאنهن كيسن دورאن عوאمي ليگ جي مركزي אڳوאڻن شهيد سهروردي ۽ شيخ مجيب אلرحمان

عوאمي ليگي كاركنن پنهنجي جنرل . ۽ تعاون رهيو5جو سندن سان مكمل سهكارذري گهٹ سڄي هوڏאنهن کهڑو نه صرف سڄي پاكستان پر . سيكريٹري جي کلي مدد كئي

)64. (كوٺيو“ گئنگسٹر آف پاكستان”آمريكا جيص אخبارن کهڑي کي . دنيا ۾ بدنام ٿيوپاڻ جڎهن عوאمي ليگ ۾ هيا ته سندن אن جي رهنمائن سان אن ڳالهه تي אختالف ٿي پيا ته هو

سندن عمل ۽ فعل مان هتان جي ننڍن صوبن کي شديد . ونيونٹ جا حامي بڻجي پيا هئاعوאمي ليگ جو אڳوאڻ سهروردي، جيكو אن وقت ملك جو وزير . رهيو هونقصان پهچي

אهو ونيونٹ جي حامي אسكندر مرزא جي ڳاليهن ۾ אچي ۽ سندن مغربي . אعظم هيوقاضي ) 65. (پاكستان جي وحدت جي نظرئي جو قائم بنجي، ونيونٹ جو حمايتي بڻجي پيو

ال شامل ٿيا هئا ته بنگال جي صاحب ۽ ٻيا مغربي پاكستان جا ليڈر عوאمي ليگ ۾ אن אن كري کين . حمايت حاصل كري، ونيونٹ ٹوڙאئي صوبائي حق ۽ حيثيتون بهال كرאئجن

.عوאمي ليگ جي אن پاليسي ڏאڍو رنجايو ۽ پاڻ عوאمي ليگ ۾ وڌيك رهڻ مناسب نه ڄاتن مصيمبرن جي گڎجاني پنهنجي وزير אعظم 25سهروردي پنهنجي وركنگ كاميٹي جي

جيئن ته قاضي صاحب אن كاميٹي جو ميمبر هو، אن كري گڎجاڻي ۾ . ۾ كوٺائيهائوس هن آمريكا جي ) 66. (سهروردي پنهنجي بچا ۾ هك گڈگهي تقرير كئي. شريك ٿيو

אن وقت ڀاشاني جهڑא چوٹي جا ليڈر به ) 67. (طرفدאري كئي ۽ ونيونٹ جي حمايت كئيعظم جي گهر ۾ هوندي، אن אن جي موجود هئا، پر كنهن کي به همٿ نه ٿي جو وزيرא

مخالفت ۾ تقرير كري، نيٺ قاضي صاحب کان אهو بردאشت نه ٿي سگهيو ۽ پاڻ سهروردي אن تقرير بابت قاضي صاحب جن لکن . אن بعد ئي پارٹي ڇڎڻ جو فيصلو كين. کي جوאب ڏنن

۾ ڏאڍو مان پنهنجي تقرير. منهنجي گروهه مون کي سهروردي کي جوאب ڏيڻ ال چيو”ٿا ته، )68(“ .تلخ هوس

Qazi Faiz Mohd 39 Author: Ruk Sindhi

جڎهن موالنا ڀاشاني ۽ ٻيا حسين شهايد سهروردي سان -:آل پاكستان نيشنل عوאمي پارٹيאختالف كري عوאمي ليگ مان ٻاهر نكري אچي، پاكستان نيشنل پارٹي وאرن سان ڳالهيون

موالنا ڀاشاني، جي אيم سيد، خان عقار ۽ شيخ سنڌي سان ڳالهيون . هالئڻ شروع كيونאن ۾ قاضي . اليون ته نئين پارٹي ٺاهجي، بعد ۾ هم خيال ليڈرن ڊאكا ۾ ميٹنگ رکيه

جنهن . ٺاهي وئي“ آل پاكستان نيشنل عوאمي پارٹي”אن ميٹنگ ۾ . صاحب پڻ شريك ٿيوجو صدر ڀاشاني، سنڌ صوبي جو صدر شيخ عبدאلميج سنڌي ۽ سنڌ جو جنرل سيكريٹري

)69. (قاضي فيض محمد کي مقرر كيو ويوجنهن کي عوאمي ليگ جي . پارٹي طرفان بنگال جي پلٹڻ ميدאن ۾ وڏو جلسو كيو ويو

پوليس ۽ عوאمي ليگ جي وركرن . جن جي بنگال ۾ حكومت هئي. وركرن אچي ڦٹايوسنڌ ۽ ٻين صوبن جا ليڈر جلسي . ليڈرن کي گهيري ۾ ورتو ۽ جلسي کي درهم برهم كيو

ٻين سان گڎ قاضي . אنهن مٿان پوليس حملو كيوگاهه مان آفيس ڏي روאنا ٿي رهيا هئا ته )70. (صاحن کي به بندوق جا كنڌאכ هني زخمي كيو ويو

دאكا جي كنوينشن ۾ قاضي . نعپ جي بنياد وجهرאئڻ ۾ قاضي صاحب جو به وڏو هٿ هوپاڻ جڎهن ڊאكا کان سنڌ . صاحب אولهه پاكستان جي ننڍن صوبن جي خاص وكالت كئي

. سنڌ جي مڑني وڏن شهرن ۾ جلسا كين. پروگرאم ٺاهي نكري پياپهتا ته هتي دوري جوخيرپور ميرس ۾ هك كانفرنس كين، جنهن ۾ جي אيم سيد، شيخ سنڌي، عثماني، موالنا

אن بعد وري قاضي صاحب جن . ڀاشاني، خان عقار ۽ غوث بخش بزنجو وغيره شريك ٿيا۾ ٹركن تي هك وڏو هارين جو شهر . جنهن ۾ پڻ مٿيان ليڈر آيا. نوאب شاهه ۾ جلسو كيو

אن وقت عوאمي ليگ، مسلم ليگ ۽ حكومت نعپ جي وڌندڙ مقبوليت . جلوس كڍيو ويونوאب . کان گهٻرאئجي، אنهن جي جسلي کي ڦٹائڻ، אنمهن مٿان مسلم حملم كرڻ شروع كيا

پر ٻهرאڙي جي هزאرين هارين . شاهه جي جسلي ۾ پڻ אنهن ماڻهن مخالفت كرڻ شروع كئيجلسي ۾ ونيونٹ . ن جي دאل نه ڳري سگهي، ۽ جلکسو پنهنجي אوج سان هلندو رهيوآڏو هن

אن بعد وري نعپ طرفان هك . خالف ۽ ننڍن صوبن جي حقن ۾ بي خوف ٿي ڳالهايو ويوهن كانفرنس ۾ پٻ موالنا ڀاشاني شركت . وڏي هاري كانفرنس لنڈي شهر ۾ كئي وئي

)71. (كئي

Qazi Faiz Mohd 40 Author: Ruk Sindhi

شاني صدر نعپ سنڌ ۾ نوאب شاهه جي دوري تي آيو ته تي موالنا ڀا1957 نومبر 9جڎهن قاضي فيض محمد پنهنجي آجيائي تقرير ۾ ڀاشاني جي سامهون سنڌ جي بالئي ۽ بهتري الكجهه سوאل رکيا ۽ ڀاشاني کي چيو ته سندس پارٹي سنڌين جي حقن ۽ گهرجن ال آوאز

ساٿ ڏيندא ته אسان كنهن به אٿاريندي ته سنڌ جا ماڻهو هن پارٹي کي قبول كندא ۽ אن جو .حالت ۾ אن پارٹي ۾ نه رهندאسين، جيكا سنڌين جي مفاسدن کي ڇيهو رسائي

قاضي صاحب، پنهنجي آجيائي خطبي ۾ ونيونٹ گورمينٹ طرفان سنڌ جون زمينون سنڌي هارين کان کسي كوڙن كليمن وאرن کي אالٽ كرڻ وאري پاليسي خالف پڻ ڳالهايو ۽ אن

۽ نعپ جي ليڈرن کي سنڌ ۾ ٿيندڙ אن ظلم خالف آوאز بلند كرڻ ال אپيل . قدم کي ننديو )72. (كئي

قاضي صاحب، جن جڎهن بعپ سنڌ جا جنرل سيكريٹري هيا ته אن -:عالمي אمن كانفرنسאن كانفرنس ۾ سڄي دنيا جي . ۾ عالمي אمن كانفرنس گهرאئي وئي) سيالن(وقت كولمبو

قاضي صاحب . نعپ کي به شموليت جي دعور ملي. وئيکاٻي ڌر جي پارٹين کي دعوت ڏني سنڌ مان قاضي صاحب، جي אيم سيد ۽ شيخ سنڌي אن . کي پڻ پارٹي طرفان دعوت ملي

پر قاضي صاحب جي نكري وڃڻ بعد حكومت کي . كانفرنس ۾ شركت كرڻ ال سنڀرياڻ تي بندش سو אن باقي ٻين جي وڃ. يادگيري אچي وئي ته אهو ته سندن خالف كم پيو ٿئيص

אن كري كولمبو ۾ نعپ جي אڳوאڻي سميت پوري پاكستان جي کاٻي ڌر جي . وجهي ڇڎي .پارٹين جي אڳوאڻي قاضي صاحب کي אكيلي سر كرڻي پئي

قاضي صاحب، كانفرنس جي هر پروگرאم ۾ سٺي نموني نهايت جوش خروش سان بهرو تقرير جي . لن جو אظهار كينورتو ۽ אتي אنگريزي ۾ אعليمي אمن قائم كرڻ ال پنهنجي خيا

آخر ۾ دنيا جي هزאرين ترقي پسندن אڳيان پنهنجي پياري ٻولي سنڌي ۾ هي شعر پڑهي جنهن جو بعد ۾ אنگريزي ترجمو كري سامعين کي شاهه لطيف جي فكر . تقرير پوري كين

.روشناس كين كڍي كان كمان مان، ميان مارج نه مون؛”

“.روکي لڳيمون ۾ آهين تون، متان تنهنجو ئي

Qazi Faiz Mohd 41 Author: Ruk Sindhi

. قاضي صاحب جي هن تقرير ويٺلن تي سٺو אثر ڇڎيو سڄي دنيا جي ليڈرن تقريرون كيون .جن مان هك قاضي صاحب جي به هئي. تقريرون بهرترين قرאر ڏنيون ويون6אنهن مان

. אنهن جا دک درد معلوم كيائون. قاضي صاحب، كولمبي ۾ كيترن سنڌي هندن سان مليوکين سندن مستقبل بابت ليكچر . قوم جي حالتن کان وقف كيائونאنهن کي سنڌ ۽ سنڌي

)73. (كيترن ئي אتان جي سنڌين قاضي صاحب جون دعوتون كيون. ڏنن

Qazi Faiz Mohd 42 Author: Ruk Sindhi

אالٹي تحريك

برصغير جي ورهاڱي کان كجهه אڳ سنڌي هارين پنهنجي همت ۽ جدوجهد رستي سنڌ

و هو ته سنڌي هندن، هارين جون جيكي زمينون وياج ۽ אسيمبلي مان אهو بل پاس كرאيقرض جي وאپسي جي بنا تي پنهنجي قبضي ۾ كيون هيون، سي هارين کي وאپس ملڻ

هتان جي هارين . אڃان אن بل قانوني شكل ئي نه ورتي هئي جو ورهاڱو ٿي ويو. گهرجنאن جائز مسئلي پر هتان جي حكومت هارين جي . نئين حكومت آڏو پنهنجو مطالبو دهرאيو

تي كو به ڌيان نه ڏنو ۽ هندن جون ڇڎيل زمينون، سنڌي هارين کي ڏيڻ بجا، ٻاهرאن گهرאيل جنهن جي خالف هتان جي هارين زبردست تحريك . مهاجرن جي حوאلي كرڻ شروع كيون

جنهن كري نئين حكومت ڊڄي، كجهه زمينون هتان جي هارين کي אالٽ . شروع كئيحريك دورאن پنهنجي ڦريل زمينن تي قبضا كيا ۽ حقدאرن کي كجهه هارين ت. كري ڏنيونجيكا ڳالهه ٻاهرאن آيلن ۽ هتان جي مقامي جاگيردאرن کي ڏکي لڳي ۽ هارين . حق ملڻ لڳا

هاري حقدאر ”هارين جي . جي طاقت كري سندن دאئمي ۽ موروثي حاكميت کي ڌכ لڳووאري אصول تي “ سو کائيجيكو کيڑي ”كري لڳ ڀڳ چاليهه سيكڑو هاري، “ تحريك

Qazi Faiz Mohd 43 Author: Ruk Sindhi

אٹكل چار پنج سال هارين אالٽ ٿيل زمينون پنهنجون ) 74. (كاربند ٿي رאهه تي هلڻ لڳانيٺ ستن سالن بعد جنهن وقت سنڌ ۾ . سمجهي سڌאريون ۽ אنهن مان كافي كجهه كمايو

غالم محمد بئريج ٺهي ويو ۽ گڈو بئريج جو كم شروع ٿيڻ وאرو هو ته אتان جي لکين زمين سركار غيرسنڌين جي حوאلي كرڻ ال ونيونٹ مڑهي ته ٻاهرين ڦورن אالٹي אيكڑ

۽ سنڌي هارين جي אالٹمينٹ جا אڳيان . هارين کان به پنهنجو پرאڻو وير وٺڻ جو سانباهو كيوآرڊر منسوخ كري، مركزي حكومت אهي زمينون غيرسنڌين کي زوري אالٽ كرڻ شروع

ن بي دخل كيو، אنهن جي ڳوٺن کي تباهه كيو ۽ جن سنڌي هارين کي زمينن تا. كيون .ونيونٹ جي پاڇي ۾ نئين قيامت برپا ٿي وئي. لڎאيو ويو

אالٽ ٿيل زمينن کان سوא سنڌ جي بئرאجن جون زمينون، جن تي سنڌي ماڻهن جو پئسو ۽ אهي زمينون به سنڌين بجا، مهاجرن، پنجابي فوجين ۽ چوڌرين، . پگهر אستعمال ٿيو هو

.ين ۽ پٺاڻن ۾ مفت ورهايون ويون يا کين ٿوري معاوضي تي ڏنيون ويونكشميرحكومت جي אن کلئي ڏאڍאئي ۽ אستحصال خالف سنڌ جا مڑئي ساڃهه وند ماڻهو אٿي پيا،

. هن ظلم ۽ ڏאڍ خالف هتان جي مڑني ليڈرن جدوجهد كئي. אحتجاج ٿيا، تحريكون هليونڻ کان אڳ אنهن ڦريل ۽ مفت ۾ ڌאرين هن تحريك ۾ قاضي صاحب جي كردאر تي אڳتي لک

:جي حوאلي كيل زمينن جا אنگ אکر ڏجن ٿاאن وقت جي سركاري رپورٹن مطابق سنڌ جي صرف ڏאکڻين حصي ۾ هك كروڙ )1(

ٹيهه لک روپين جي غيرقانوني جائدאد جو پتو لڳايو ويو، جيكا غيرقانوني طور مهاجرن کي )1958 ڊسمبر 18 -روزאنه كاروאن حيدرآباد. (אالٽ كئي وئي هئي

حيدرآباد ۽ خيرپور جي אسپيشل آبادكاري كمشنر אخباري نمائندن کي ٻڌאيو ته )2( لک אيكڑ زمين 2 مهاجر دعويدאرن کي 8650حيدرآباد ۽ خيرپور ڊويزن ۾ ٹن مهينن אندر

. لک אيكڑ زمين ڏني وئي آهي4 سالن ۾ مهاجرن کي 11אالٽ كئي وئي آهي ۽ گذريل )23.1.1959ساڳيو حوאلو تاريخ (. كوٹڑي بئرאج جي ڏهه هزאر אيكڑ زمين آزאد كشمير جي ماڻهن ۾ ورهائي وئي )3( )3.2.1959ساڳيو (

Qazi Faiz Mohd 44 Author: Ruk Sindhi

. كوٹڑي بيرאج ججي چاليهه هزאر אيكڑ زمين كرאچي جي مهاجرن ال رکي وئي آهي )4( هزאر 50אنهن خاندאنن کي . ضلع سانگهڑ ۾ هك هزאر فوجي خاندאنن کي آباد كيو ويو آهي

)31.12.58ساڳيو . ( ڏني وئي آهيאيكڑ زمين )24.4.54ساڳيو . (مکي ڍنڍ ۾ هك لک אيكڑ زمين تي فوجي خاندאن آباد كيا ويندא )5(كوٹڑي بئرאج کان سوא گڈو بئرאج جي به لکين אيكڑ زمين ساڳي غير مستحق ۽ )6(

אيتري قدر جو جتي سوين سالن کان مقامي . غير حاضر زميندאرن جي حوאلي كئي وئيאهي زمينون به ڌאرين کي ڏنيون ويون ۽ אصل . ماڻهو ڳوٺ ٺاهي ٻارن ٻچن سوڌو ويٺا هئا

.ي كڍيو ويورهوאسين کي پنهنجن אباڻن پڈن تان ڌكيونٹي حكومت کي هتان جي -مٿين אنگن אکرن مان אوهان אندאزو لڳائي سگهو ٿا ته ون

אهڑن ئي حالتن هيٺ، אهڑي ئي ماحول ۾ . ماڻهن جي سالمتي جو كيترو نه אونو ۽ אلكو هوقاضي فيض محمد سنڌ جي پورهيتن جي بچا ۽ אنهن جي حقن جي حفاظت ال אالٹي تحريك

ي تحريك نعپ جي پليٹ فارم تان هالين، كجهه سنڌ هاري كاميٹي جي پاڻ ه. هالئي )75. (وركرن ۽ كميونسٹن به سندن مدد كئي

جنهن ۾ موالنا ڀاشاني، خان . پاڻ پهريان لنڈي אسٹيشن ۾ هارين جو وڏو جلسو كوٺايوتنهنكري پاڻ هارين . جذباتي ۽ حساس دل אنسان هيوقاضي فيض محمد، جيئن ته بي אنتها )76. (عبدאلصمد خان ۽ ٻين چوٹي جي ليڈرن شركت كئي

هارين تي ٿيندڙ ظلم كري אحتجاجي طور مرڻ گهڑي تائين . جي بربادي سهي كين سگهيوאٺڻ ڏينهن بعد به جڎهن حكومت جي كن تي جون به كا نه . نوאب شاهه ۾ بک هڑتال كين

ارين جو جلسو كرאئي سري ته مڑني ساٿين كنهن ٻئي نموني تحريك هالئڻ جو سوچيو ۽ ه )77. (قاضي صاحب کان بک هڑتال ختم كرאئي وئي

אها تحريك تعلقي كنڈياري جي شهر . אن بعد پاڻ سول نافرماني جي تحريك شروع كينپاڻ كنڈياري ۽ نوشهري تعلقي جي كنڈ كڑڇ ۾ پنهنجي . محرאبپور کان شروع كيائون

بپور ڀرسان هك غريب هارياڻي جي אن بعد محرא. ۾ چڑهي هارين تائين پهتا‘ هاري جيپ’گورنمينٹ شهر . كئمپ تي كامريڈ جمال אلدين بخاري ساڻن گڎ رهيو. ڳوٺ ۾ كئمپ هنئي

جيستائين پوليس אتي کين گرفتار كرڻ آئي ته אن کان אڳ . جو سيكشن الڳو كيو144سان

Qazi Faiz Mohd 45 Author: Ruk Sindhi

ن قلم جي حدن کا144جيكو هنڌ . پاڻ كئمپ پٹي شهر کان אڌ ميل جي فاصلي تي هنئيروز . قلم کي جٿن جي صورت ۾ ٹوڙאئڻ لڳا144پاڻ . ليڈر رهڻ لڳا10-15אتي . ٻاهر هو

حكومت אن هوندي ) 78. ( هاري قيد ٿي ويا111אهڑي طرح . هارين جو گرفتاري ڏيڻ ويندو هوאن بعد قاضي صاحب אعالن كيو . به هارين سان ڳالهيون كرڻ ۽ کين حق ڏيڻ ال تيار نه ٿي

پر אن ڏينهن فقط سو . هزאر هاري گڎ ٿين ته پاڻ به ساڻن گرفتاري ڏيندא5ته گهٹ ۾ گهٹ .هاري گڎ ٿيا ۽ پاڻ אهو تعدאد אثرאندאز ٿيڻ جوڳو نه سمجهين، אن كري پاڻ جيل ۾ كو نه ويا

جيكي هاري گرفتاريون پيش . حكومت به هارين تي ظلم ۽ تشدد جي بازאر گرم كري ڏنينهن کي جيلن ۾ אذيتون ڏئي رهي هئي پر אنهن جون حكومت نه صرف א. كري رهيا هئا

جيئن هاري جهكي ماٺ كري وڃن ۽ تحريك وڌيك . ملكيتون به كرڻ ضبط كرڻ لڳيڇو جو אن تحريك جو كامياب وڃڻ ڌאرين ۽ ڏيهي ڦورن ال موت جو پيغام . אپڑي نه سگهي

ان ظلم جا سو حكومت جي سڄي مشنري كمزور ۽ نٻل ۽ بي هٿيار هارين مٿ. بنجڻو هوهارين جي ججهي אندאز ۾ گرفتاري ۽ ملكيتن جي ضبطي تحريك کي . پهاڙ كيرאئي وڌא

אن كري قاضي صاحب ۽ ٻين تحريك جي مکيه كاركنن . نقصان رسائي رهيون هيونفيصلو كيو ته تحريك کي باقي رکڻ ۽ پورهيتن جا حوصال بلند رکڻ ال אهو ضروري آهي

جي ۽ ملكيتون وאپس كرאئجن نه ته هارين ۾ مايوسي ۽ بي ته گرفتار ٿيلن کي آزאد كرאئאن بعد پاڻ ڊپٹي كمشنر وٽ אپيلون وڌن ۽ سڀني هارين کي آزאد كرאيائون . چيني ڦلهجندي

)79. (۽ سندن ڏنڈ به معاف كرאيائونجنهن وقت قاضي صاحب محرאبپور ڀرسان سول نافرماني جي هي تحريك هالئي رهيو هو ته

پاڻ كئمپ ۾ هجڻ كري ميٹنگ ۾ شريك . پ جي ميٹنگ حيدرآباد ۾ ٿيאنهن ڏينهن ۾ نعقاضي صاحب جيئن ته אڳئي سنڌ جو . אن ميٹنگ ۾ پارٹي جون چونڈون ٿيون. نه ٿي سگهيا

אن كري دوستن سندن غير موجودگي ۾ کين جنرل سيكريٹري جي . جنرل سيكريٹري هيوجي אيم سيد، غالم محمد . غاري كيوسندن مقابلو كامريڈ غالم محمد ل. عهدي ال بيهاريو

لغاري جي ورכ كئي ۽ سندس پٹ אمدאد محمد شاهه ۽ كامريڈ سوڀي گيانچندאڻي قاضي אليكشن ۾ قاضي صاحب چونڈجي ويو ۽ پاڻ ٻيهر سنڌ نعپ جا . صاحب جي ورכ كئي )80. (جنرل سيكريٹري ٿي ويا

Qazi Faiz Mohd 46 Author: Ruk Sindhi

يصلو كيو ته مركزي جڎهن سول نافرماني تحريك ناكام ٿي ته قاضي ۽ سندن دوستن فجيئن كرאچي وאرن کي خبر پوي ته سنڌي هارين سان كيڎא . حكومت تي حملو كيو وڃي

هارين کي كرאچي ۾ . پاڻ پنهنجن ساٿين سان سڄي سنڌ جو دورو كين. ويل وهايا پيا وڃن .مظاهري كرڻ ال تيار كرڻ لڳا

وڏي هاري كانفرنس جي آكٹومبر مهيني ۾ كرאچي جي گوليمار عالئقي ۾ هك 1958پاڻ אن كانفرنس جي صدאرت سنڌ نعپ . جنهن ۾ سڄي سنڌ مان هزאرين هاري شريك ٿيا. كين

كانفرنس ۾ پاڻ گهر كين ته אالٹي هارين کي אالٽ . جي صدر شيخ عبدאلمجيد سنڌي كئيكانفرنس بعد كرאچي ۾ هك وڏو . ٿيل زمينون، مناسب אگهن تي وكرو كري ڏنيون وڃن

كيترن ئي عورتن پڻ . نهن جي هك پوڙهي هارياڻي سروאڻي كئيج. جلوس كڍيو ويوجنهن ۾ . وري ٻئي ڏينهن صدر جي عالئقي ۾ جلسو رکيو ويو) 81. (جلوس ۾ شركت كئي

.پڻ هزאرين هاري شريك ٿياحكومت سنڌي پورهيتن جي صحيح . هارين جي هن قدم حكومت جا كپاٽ کولي ڇڎيا

صدر אسكندرمرزא سان . سان ڳالهيون كرڻ قبوليوطاقت جو אندאزو لڳائڻ بعد هاري ليڈرنهن وفد ۾ شيخ عبدאلمجيد . قاضي فيض محمد جي אڳوאڻي هيٺ هك وفد مالقات كئي

صدر אسكندر مرزא قاضي صاحب جي ) 82. (سنڌي، عثماني ۽ كامريڈ عبدאلقادر شامل هئاهك طبقي جا ماڻهو پر پاڻ چيائين ته جيستائين سنڌ جا وزير ۽ هتان جي . رٿن سان متفق ٿيو

.متفق نه ٿيندא، تيستائين حكومت كو به قدم کڻي نه سگهنديسول . אڃان אهي ڳالهيون هلي ئي رهيون هيون جو جلد ملك سان مارشل ال لڳائي وئي

جمهوري طريقي كم كرڻ جا سڀ رستا . حكومت ختم ٿي وئي، سڀ وزאرتون ڊهي ويون. حكومت قاضي صاحب کي جيل ۾ رکيومارشل ال. تحريك אڌ ۾ رهجي وئي. بند ٿي ويا

)83 ( سنڌ جي سون אپائيندڙ زميند . مارشل ال بعد سنڌي هارين ظلم ۽ زور آوريون وڌنديون رهيون

.هاري دربدر ٿي ويا. سنڌي هارين کان ڏنڈي جي زور تي ڦري ٻين جي حوאلي كئي وئي. جي ميدאن ۾ رهيوقاضي صاحب אن صورتحال هوندي به مايوس كو نه ٿيو، پر لڳاتار عمل

ڇو جو عارضي شكستون دאئمي . نئين رنگ ۽ ڍنگ سان كم كرڻ جا طريقا ڳولهڻ لڳو

Qazi Faiz Mohd 47 Author: Ruk Sindhi

سڀ . אئين سمجهڻ ته كجهه نه ٿيندو، אهو وڏو كوڙ آهي. فتحن ال رאهه هموאر كنديون آهنهاري نيٺ هك ڏينهن سوڀارא ٿيندא، غالم قومون هك ڏينهن آزאدي جا جهنڈא . كجهه ٿيندو

אن ال ضروري آهي ته ماڻهو لڳاتار عمل ۾ رهجي، مايوس نه ٿجي، ٿكجي نه . ينديونجهوالئ .پئجي

Qazi Faiz Mohd 48 Author: Ruk Sindhi

אيوبي مارشل ال

ملك ۾ خاص كري ننڍن . ونيونٹ جي خالف جيئن پو تيئن عوאمي رد عمل وڌڻ لڳوکي ختم كرאئڻ سنڌ جا سياستدאن אن ظلم ۽ ستم جي نظام . صوبن ۾ بي چيني وڌڻ لڳي

مسلسل متحرכ رهيا، هنن ونيونٹ ٹوڙאئڻ ال جي كم کي “ سنڌ אئنٹي ونيونٹ فرنٹ”ال ۾ مغربي پاكستان אسيمبلي ونيونٹ خالف بل 1957هن فرنٹ جي كوششن سان . تيز كيو

. ميمبرن جي وڏي אكثريت سان پاس ٿي ويو296 ميمبرن مان 300جيكو . پيش كيو ويوپر ڦورو طبقا . نظام کي אڃان برقرאر رکڻ ال كو به جوאز كو نه هيوهاڻ حكومت وٽ هن

۾ ملك جي مڑني 1958جڎهن سپٹمبر . پنهنجي ڦر لٹ אئين سولي نموني ڇڎڻ ال تيار نه هئاليڈرن گڎجي ونيونٹ جي خاتمي جو مطالبو كيو ته فوجي جنتا אيوب خان جي אڳوאڻي هيٺ

دستور ساز אسيمبلي ختم . پنهنجي هٿ ۾ كيوآكٹومبر تي ملك تي قبضو كري אقتدאركئي وئي، وزرאتون ختم كيون ويون، جمهوريت ختم كري ملك سان مارشل ال الڳو

Qazi Faiz Mohd 49 Author: Ruk Sindhi

אهي سڀ قدم ونيونٹ کي بچائڻ، عوאمي هلچل ختم كرڻ ۽ אستحصالي طبقي . كيو ويو .جي ڦرلٹ کي جاري رکڻ ال کنيا ويا

د ليڈرن کي ڳولهي ڳولهي پنهنجي אنتقام فوجي جنتا سنڌ ۽ باقي ملك جي جمهوريت پسننعپ جي ٻين ليڈرن سميت قاضي فيض محمد کي پڻ جيل ۾ موكليو . جو نشانو بنائڻ لڳي

)84. (ويو אهو كيس . كرمنل كوڊ هيٺ كوڙو كيس ٺاهيو ويو108قاضي صاحب کي قيد ۾ رکڻ ال

کين جڎهن به . ويونوאب شاهه ۾ كيو ويو ۽ سندن مٿان ٻيو كيس ٹنڈي آدم ۾ دאخل كيو آخركار ) 85. (كورٽ وٺي ويندא هئا ته سندن هٿن ۾ هٿكڑيون ۽ چيلهه ۾ رسا وجهندא هئا

. مهينن بعد آزאد كيو ويو6كيس كوڙא ٿيا ۽ کين . پاڻ אيوبي دور ۾ ونيونٹ جي خاتمي ۽ جمهوريت جي بحالي ال سرٹوڙ كوشش كرڻ لڳا

جن . جي אقتدאر پرست وڏيرن ۽ پيرن کي بڻايوپاڻ ونيونٹ سنڌ مٿان مڑهڻ جو جوאبدאر سنڌ پنهنجا مفاد حاصل كرڻ ۽ سنڌي عوאم جي طبقاتي سوچ ۽ سمجهه کي نابود كرڻ ال

پاڻ سنڌ جي بحالي ال ٻين صوبن جي אشترאכ سان تحريك هالئڻ . مٿائنن אها ڇپ كيرאئيڎهن سنڌي ۽ ٻيا ننڍن پاڻ אن ڳالهه ۾ پختو يقين رکندא هئا ته جيك. ال جدوجهد كرڻ لڳا

ونيونٹ ”: אن بابت لکن ٿا ته. صوبن جا ماڻهو متحد ٿي كوشش كندא ته ونيونٹ ضرور ٹٹندوאها قبر אسان جي سنڌ جي وڏن ماڻهن سنڌين . ڊאهڻ كا ماکي الهڻي كانه آهي، جو الهي وٺبي

پٺاڻن ۽ هن قبر کي ختم كرڻ ال אسان سڀني سنڌين، بلوچن،..... کي پورڻ ال کوٹي آهيجيكڎهن صحيح طريقي . אسان جي همدرد پنجابين ۽ بنگالين کي كوشش كرڻي پوندي

)86(“ .سان كوشش كئي وئي ته ونيونٹ ضرور ختم ٿيندوونيونٹ وאري دور ۾ جڎهن ڀاڙيتو אديب ۽ دאنشور ونيونٹ کي تاريخي تقاضا سمجهي ۽ אن

رڻ لڳا ۽ قومن جي جديد وصف کي کي حق تي ڄاڻي، אن ال پنهنجا ذهن ۽ ضمير אستعمال كته قاضي صاحب אنهن کي منهن . رد كري پنهنجن مفادن خاطر مسلم قوم جو رאڳ آالپڻ لڳا

ونيونٹ بابت سنڌ دشمن . ٹوڙ جوאب ڏئي، کين אگهاڙو كري عوאمي عدאلت ۾ پيش كيون ٹولي کي جوאب ڏيندي چوندא هئا ته אها هك سازش آهي، سنڌين کي ختم كرڻ جي ۽ ٻاهرא

سندن ٻولي کي وڌڻ ۽ ويجهڻ جي ال ميدאن مهيا . آيلن کي هك جدא وطن بنائي ڏيڻ جي

Qazi Faiz Mohd 50 Author: Ruk Sindhi

پاڻ אن بابت . אن كري جي ونيونٹ ختم نه كئي وئي ته سنڌي ختم ٿي ويندא. كري ڏيڻ جيهي به אردودאنن جي كجهه ليڈرن جو منصوبو آهي ته سنڌ جا بارڊر کولجن ۽ ”: لکن ٿا ته

אنهي وقت دربند كري سنڌ کي ختم . ري سنڌين کان وڌي وڃيجنهن وقت سندن آدمشماאسان سنڌ کي هرگز هرگز قربان . هي سڀ سنڌ کي ختم كرڻ جا منصوبا آهن..... كيو وڃي

سنڌ جو خاتمو يعني هك كروڙ زنده אنسانن جو خون، پنج ڏهه هزאر . كرڻ ال تيار نه آهيونٿيڻ کان پو سنڌ جي سڳنڌ سنڌين جي ڌرتي جي غائب . سال پرאڻي تهذيب ۽ زبان جو خون

)87(“ .روحن سان دאئم ۽ قائم رهنديאيوب شاهي جي دور ۾ قاضي فيض محمد فوجي آمريت جي خاتمي، جمهوريت جي بحالي ۽

پاڻ אهڑي אوندאهي . بنيادي אنساني حقن جي حاصالت ال هر پليٹ فارم تان جنگ لڑندو رهيوشهر ۾ سياسي . ٹين جو گڎيل אجالس گهرאيندور ۾ نوאب شاهه ۾ مڑني سياسي پار

جنهن ۾ وڏن وڏن ليڈرن شركت كئي ۽ . سرگرمين تي پائبندي هوندي جلسو كرאيو ويو .אيوبي مارشل ال جي خالف آئينده جو پروگرאم تشكيل ڏنو ويو

جئين . ۾ אيوب خان پاڻ کي سول صدر چونڈאئڻ ال صدאرتي چونڈن جو אعالن كيو1964۽ پنهنجي آمريت کي وڌيك مضبوط . رکڻ ال قانوني جوאز هٿ كيو وڃيمارشل ال جاري

نيشنل . كري جمهوري قوتن ۽ ننڍن صوبن جي خودمخيتاري گهرندڙن کي كچليو وڃيجيئن هن آمر جنرل . عوאمي پارٹي سندس مقابلي ۾ محترما فاطمه جناح جو نالو تجويز كيو

) 88. ( ۾ نعپ خاص مدد كئيفاطمه جناح جي אليكشن ورכ. کي شكست ڏياري وڃيقاضي فيض محمد پڻ پارٹي فيصلي موجب نوאب شآهه ضلعي ۾ محترما فاطمه جناح جي

پمفليٹ، אشتهار ۽ אپيلون شايع كرאئي عاوم کي אيوب خان جي خالف . سٺي ورכ كئيپاڻ ) 89. (پاڻ سڄي ضلعي جي هك هك ووٹر تايئن پنهنجي موٹرتي چڑهي پهتو. ڀڑكايو

کي אيوب خالف ووٽ وجهڻ جي אپيل “ بنيادي جمهوريتن جي ووٹرن”ن تي هيٺين بنياد )99: (كئي

ونيونٹ کي حل كرڻ بدرאن אيوبي دور ۾ حكومت ڏنڈي جي زور تي يونٹ هالئي رهي ) 1( .آهي

.אسان جي ڳچين ۾ آمريكا جي غالي جا زنجير وڌيك مضبوط ٿي ويا آهن) 2(

Qazi Faiz Mohd 51 Author: Ruk Sindhi

.نڌ جا قدرتي ذخيرא אسان کان کسيا ويا آهنسنڌ جون زمينون، سنڌ جون نوكريون، س) 3(پر אيوب خان پنهنجي . پاڻ אنهن ڳالهين کي بنياد بڻائي فاطمه جناح جي زبردست ورכ كينאن هوندي به صدאرتي . طاقت جي زور تي אليكشن ڌאنڌليون كرאئي پاڻ کي صدر چونڈرאيو

)91. ( هزאر ووٽ کنيا30 هزאر مان 80چونڈن ۾ فاطمه جناح هتان ونيونٹ خالف پمفليٹ . پاڻ אن ۾ شريك ٿيا. ر ۾ آل پارٹيز كانفرنس كئي وئيالهو

سنڌ جي سياستدאنن אن . אتي مارشل ال خالف مظاهرن ۾ حصو ورتن. ڇپائي אتي وڃ ورهاينאهڑي طرح پاڻ هر هنڌ ) 92. (كانفرنس ۾ قاضي صاحب کي سبجيكٹ كاميٹي تي کڻايو

.قدمي سان لڑندא رهياسنڌين جي حقن جو كيس نهايت ثابت

Qazi Faiz Mohd 52 Author: Ruk Sindhi

عوאمي ليگ ۾ אهم كردאر

۾ قاضي صاحب، جن وٽ قمر אلزمان كنوينر عوאمي ليگ جن شيخ مجيب אلرحمان جو 1967

پيغام کڻي آيا ته پاڻ عوאمي ليگ ۾ شامل ٿئي ته عوאمي ليگ ونيونٹ جي خالف نكتو ، قاضي صاحب کي ڊאكا ۾ عوאمي ليگ جي وركنگ قمرאلزمان. پنهنجي پروگرאم ۾ رکندي

كاميٹي جي ميٹنگ ۾ شركت جي دعوت ڏني ۽ کين چيو ته אن ميٹنگ ۾ ونيونٹ خالف پاڻ وركنگ كاميٹي جي ميٹنگ ۾ هتان جي ٻين دوستن سميت . ٺهرא پاس كيو ويندو

وركنگ كاميٹي جي ميٹنگ ۾ ونيونٹ خالف نه صرف ٺهرא پاس ٿيو پر . شريك ٿياعوאمي ليگ جي ليڈرن گڎجاڻي ۾ وڌ کان وڌ אولهه پاكستان جي ننڍن صوبن جي

جنهن كري قاضي صاحب جن عوאمي ليگ ۾ . خودمختياري ۽ حقن جي حمايت ۾ ڳالهايو .אن بعد پاڻ عوאمي ليگ جي ليڈرن سان گڎ سڄي بنگال جو دورو كين) 93. (ٻيهر شامل ٿيا

وبائي خودمختياري جي حاصالت ال ٻين عوאمي ليگ، ملك ۾ جمهوريت جي بحالي ۽ صجيئن گڎجي فوجي آمريت خالف آوאز . جمهوريت پسند پارٹين سان گڎيل محاذ قائم كيو

Qazi Faiz Mohd 53 Author: Ruk Sindhi

‘ ڊئك’אن گڎيل محاذ ۾ قاضي فيض محمد کي مغربي پاكستان جي . بلند كري سگهجي .جي كائونسل تي عوאمي ليگ پارאن کنيو ويو

ٻين مڑني پارٹين אهو فيصلو بنگالين . ٿ پيش ٿيگڎيل محاذ جي ميٹنگ ۾ ونيونٹ خالف ربنگالين قاضي صاحب سان صالح مشوري بعد ونيونٹ جي مخالفت كئي ۽ . تي رکيو

ميٹنگ ۾ پنجاب وאرن بلوچستان جي آزאدي تي . صوبائي خودمختياري جي حمايت كئي هالئڻ אعترאض وאريو ته بلوچستان ننڍو صوبو آهي، אن كري אهو نه صرف پنهنجو אنتظام

אن . جو אهل نه آهي، پر אقتصادي طرح אڳتي نه هجڻ كري خودمختيار رهي نه ٿو سگهيقاضي صاحب بلوچن . نقطي تي شيخ مجيب אلرحمان، قاضي صاحب کان אن متعلق رא ورتي

. ضروري אنگ אکر پيش كيا ۽ بلوچستان جي خودمختياري تي زور ڏنو. جي وكالت كندي )94. (ن کي پڻ ڌאر صوبي بنائڻ وאري رٿ منظور ٿيجنهن جي بنياد تي بلوچستا

ع ۾ عوאمي تحريك جي دٻا کان مجبور ٿي، ملك جي فوجي آمر אيوب خان 1969مارچ حكومت جون وאڳوين هك ٻئي فوجي جنرل يحيي خان جي حوאلي كيون ۽ پاڻ منظر عام

ليكشن . الن كيويحيي خان حالتن کان مجبور ٿي عام چونڈون كرאئڻ جو אع. تان هٹي ويوپاڻ پياسي، . جي אعالن ٿيڻ شرط قاضي فيض محمد، بنگال جي دوري تي روאنو ٿي ويو

אن بعد شيخ مجيب אلرحمان، آل پاكستان عوאمي ليگ جي هك . جيسور ۽ بوگرא وغيره ويوאن ۾ شامل ٿيڻ ال قاضي صاحب سنڌ مان هك وڏو جٿو . وڏي كانفرنس ڊאكا ۾ گهرאئي

אن كانفرنس ۾ عوאمي . نهن ۾ אمدאد شاهه، غالم نبي پٺاڻ ۽ ٻيا شامل هئاج. وٺي אتي پهتوאن . אن دستور ٺاهڻ ۾ قاضي صاحب جو پڻ وڏو هٿ هو. ليگ جو دستور پڻ پاس كيو ويو

ئي كانفرنس ۾ قاضي صاحب کي عوאمي ليگ جو مركزي سينئر وאئيس پريزيڈنٹ چونڈيو )95. (ويو

אمي ليگ کي مضبوط كرڻ ۽ אن جون شاخون سنڌ قاضي فيض محمد، سنڌ ۾ אچڻ شرط عوع تي ڄام صادق علي جي 1969 سيپٹمبر 15. جي كنڈ كڑڇ ۾ کولڻ ال جدوجهد كرڻ لڳو

جنهن جي . رهائش گاهه تي عوאمي ليگ جي آرگنائيزنگ كاميٹي جي ميٹنگ كئي وئيאن گڎجاڻي ۾ سنڌ ۾ پارٹي جون آفيسون کولڻ جو . صدאرت قاضي صاحب جن كئي

Qazi Faiz Mohd 54 Author: Ruk Sindhi

ع تي حيدرآباد ۾ عوאمي ليگ جي صوبائي آفيس 1969 سيپٹمبر 28. گرאم ٺاهيو ويوپرو .جنهن جو אفتتاح قاضي صاحب کان كرאيو ويو. کولي وئي

ونيونٹ ٹوڙאئڻ، صوبائي حق بحال كرאئڻ ۽ جمهوريت جي وאپسي ال אولهه پاكستان جي ن، سرحد متحد محاذ ٺاهڻ سنڌ، بلوچستا. ننڍن صوبن گڎجي جدوجهد هالئڻ جو پروگرאم رٿيو

אنهي محاذ ٺهرאئڻ وאري عمل ۾ . ال ننڍن صوبن جي سياستدאنن كوشش وٺڻ شروع كئي سيپٹمبر 30אن سلسلي ۾ بلوچستان متحد محاذ طرفان . قاضي صاحب جو پڻ وڏو هٿ رهيو

אن . جيئن گڎيل محاذ قائم كيو وڃي. تي هك كنوينشن كوئيٹه ۾ رکي وئي1969ت ال جي אيم سيد، آغا غالم نبي پٺاڻ ۽ قاضي صاحب کي دعوت ڏني كنوينشن ۾ شرك

)96. (وئي هزאر سياسي كاركنن شركت كئي ۽ هنن 2אن كنوينشن ۾ ٹنهي صوبن جي אٹكل

جي آئين ۽ 1956گڎجي هك ٺهرא ذريعي ونيونٹ ٹوڙي صوبا بحال كرڻ جو مطالبو كيو ۽ )97. (زونل فيڈريشن جي رٿ جي مخالفت كئي

كنوينشن ۾ قاضي فيض محمد، تقرير كندي، ننڍن صوبن جي عوאم کي אپيل كئي ته هن نقطن جي حمايت كن ڇو جو אنهن نقطن جي بنياد تي ئي ننڍא صوبا 6هو عوאمي ليگ جي

نه صرف پنهنجو وجود بچائي سگهن ٿا پر روز روز جي فوجي آمريت کان پڻ پنهنجي جان بنگالي پنهنجي حقن ال جدوجهد كري رهيا ”: چين تهپاڻ تقرير كندي. آجي كرאئي سگهن ٿا

ليكن אسان پنهنجي . אتي هو ونيونٹ جي خاتمي ال به ڀرپور كوشش كري رهيا آهن. آهن )98(“ .ال كجهه به نه كري رهيا آهيون

جنهن . نكاتي پروگرאم تحت لڑڻ جو فيصلو كيو6 جي אليكشن عوאمي ليگ پنهنجي 1970ل پر پاكستان جي ٻين ننڍن صوبن جي حقن جي پڻ حفاظت كرڻي موجب نه صرف بنگا

אهڑي خاطري عوאمي ليگ طرفان ننڍن صوبن ۽ خاص كري سنڌ جي אڳوאڻن کي ڏياري . هئي نقطا سنڌ ۽ پاكستان جي ٻين ننڍن 6אن كري قاضي فيض محمد عوאمي ليگ جا . وئي هئي

אنهن جي بنياد تي بنگالين سان جيئن . صوبن جي عوאم تائين پهچائڻ ال سخت جاکوڙ كئيعوאمي ليگ جي אنهن نقطن جي هتان . گڎجي پنهنجي خودمختياري حاصل كري سگهجي

پر عام . جي وڏيرن، جاگيردאرن ۽ ڌאرين جي داللن کان سوא ٻي كنهن به ڌر مخالفت نه كئي

Qazi Faiz Mohd 55 Author: Ruk Sindhi

يگ رא بيدאر نه هجڻ كري ۽ ڌאرين جي داللن جي سازشن ۽ مكارين كري ماڻهو عوאمي ل نقطن جي مخالفت صرف 6سنڌ ۾ مجيب جي . جي پروگرאم کي پنهنجو كري نه سگهيا

ذوאلفقار علي ڀٹي، محمد אيوب کهڑي ۽ אي كي بروهي جهڑن ڌאرين جي دالن ۽ وطن فروش قاضي صاحب אنهن ٹنهي ماڻهن کي عوאم آڏو ننگو كري نروאر كري ۽ . وڏيرن ئي كئي

هي ماڻهو بنگالي عوאمي، سنڌ ۽ ٻين صوبن جي ماڻهن مٿن پريس بيانن ۾ אلزאم لڳايو ته אقاضي صاحب אن متعلق پنهنجي هك . جي وچ ۾ אتحاد جي فضا کي خرאب كري رهيا آهن

אنهن ٹن صاحبن کان سوא ننڍن صوبن جي ٻي كنهن به سياسي אڳوאڻ ”پريس بيان ۾ چيو ته، جي، جو هو ٹئي صاحب باوجود אنهن. نكاتي گهرن جي مخالفت نه كئي آهي6بنگال جي

پر پنجاب جي دوري كرڻ کان پو אنهن ٹنهي صوبن ۽ بنگال . هك ٻئي جا سخت مخالف آهن نكاتي 6جي عوאم ۾ سياسي يكجهتي جي مخالفت كئي آهي ۽ جيكي ماڻهو بنگال جي

عوאم . پروگرאم جي مخالفت كن ٿا، אهي אڻ سڌي طرح ونيونٹ جي حمايت كري رهيا آهن )99(“ .نافقانه چالن کان آگاهه ٿيڻ کپيکي هنن جي م

جي عام چونڈن ۾ قاضي فيض محمد عوאمي ليگ جي پليٹ فارم تان نوאب 1970ڊسمبر سندن مقابلي ۾ مکيه אميدوאر شبير אحمد . شاهه تك مان قومي אسيمبلي جو אميدوאر بيٺو

אيم سيد جهڑي جي) 100. (بيٺا) پيپلز پارٹي(۽ حاكم علي زردאري ) قيوم مسلم ليگ(شاهه قومپرست ليڈر قاضي فيض صاحب جي حمايت كرڻ بدرאن سيد پرستي جي بنياد تي قيوم

جڎهن ته سنڌ ۾ عوאمي ليگ ۽ متحد . ليگ جي אميدوאر شبير אحمد شاهه جي حمايت كئيمحاذ گڎجي אليكشن אميدوאر بيهاريا هئا ۽ قاضي صاحب، عوאمي ليگ ۽ سنڌ متحد محاذ جو

جيكي . نكتن جي بنياد تي אليكشن لڑي رهيو هو6ٻيو ته قاضي صاحب . گڎيل אميدوאر هو: جي אيم سيد کي چيائون ته. نقطا قومپرستن ۽ سنڌ دوستن ال كشش وאرא ۽ فائديمند هئا

“ .وڏيرא، وڏيرن جا يار אسان كيتريون به قربانيون ڏيون، مگر אسان جو قدر نه ٿيندو! سائين”)101(

אليكشني سياست جو تجزيو مير אمدאد علي پنهنجي كتاب ۾ هن אن אليكشن ٿيڻ کان אڳقاضي فيض محمد ، بي دאغ، باهمت ۽ ”: هو قاضي صاحب بابت لکي ٿو ته. ريت كري ٿو

مقامي وكيل، نيشنل عوאمي پارٹي ۽ . ونيونٹ جي مخالفت ۾ جهاد كندڙ مرد مجاهد آهي

Qazi Faiz Mohd 56 Author: Ruk Sindhi

هاد بلند كرڻ وאري جهاد جيكڎهن ونيونٹ جي خالف علم ج. جي אيم سيد جو دوست آهيکي ٿو ڏسجي ۽ سنڌ خاطر بيدאغ خدمت كندڙن جو جائزو ٿو وٺجي ته آڱرين تي ڳڻڻ جيترن

ڇو جو . كن ڳالهين ۾ ته جي אيم سيد کان به زور آهي. مان قاضي فيض محمد به هك آهيجي אيم سيد جي سيد پرستي، سنڌ پرستي کان كجهه مٿي آهي ۽ قاضي صاحب جي سنڌ

پر نالي چڑهيو چور سزא کائي، نالي چڑهيو وאپاري .... سلم پرستي کان به مٿي آهيپرستي مسو . کٹيو کائي، سو پيپلز پارٹي جي آهي سرسي ۽ ماڻهن جي ذهني قوت به بنهه كمزور آهي

אن كري سخت مقابلو حاكم علي زردאري ۽ شبير אحمد شاهه . سڀ لكير جا فقير ٿيو وتن .ي قاضي صاحب אليكشن ۾ هارאيو۽ אڳتي هل) 102(“ .۾ ٿيندو

אليكشن وאرن ڏينهن ۾ قاضي صاحب وٽ پي پي جو سربرאهه ذوאلفقار علي ڀٹو كيترא دفعا آيو ۽ کين آڇ كيائون ته نوאب شاهه وאري سيٹ אوهان ئي ڏياري ويندي ۽ پارٹي ۾ پڻ אهم

نو ته مان پر قاضي صاحب کين جوאب ڏ. אوهان پيپلز پارٹي ۾ شامل ٿيو. عهدو ڏنو ويندوتوهان جي پارٹي پروگرאم سان متفق نه آهيان ۽ אوهان پنجاب ۾ پنهنجي پوزيشن مضبوط كرڻ ۽ אنهن جون همدرديون حاصل كرڻ ال ننڍن صوبن جي مفادن کي دא تي لڳائي رهيا

.جڎهن ته عوאمي ليگ جي كاميابي ننڍن صوبن جي عوאم ال نيك فال ثابت ٿيندي. آهيوهن قاضي . نهن ۾ شيخ مجيب אلرحمان، אولهه پاكستان جي دوري تي آيوאليكشن جي ڏي

پهريان كرאچي پو . صاحب سان گڎجي سنڌ جي ٹن شهرن ۾ عام جلسن کي خطاب كيو )103. (سندن نوאب شاهه وאرو جلسو نهايت كامياب ويو. نوאب شاهه ۽ آخر ۾ شكارپور ۾

ڀٹي صاحب ۽ مسلم ليگين، عوאمي אولهه پاكستان ۾ پنجاب جي خوشنودي حاصل كرڻ ال کين אن مخالفت جو جوאب قاضي . نكتن جي سخت مخالفت كرڻ شروع كئي6ليگ جي

فيض محمد ئي אكيلي سر ڏيندو رهيو ۽ قاضي صاحب پيپلز پارٹي جي ٻه چاپڑאئي وאري پاڻ אولهه پاكستان ۾ عوאمي . نكتن جو تحفظ كيو6پاليسي جي سخت مخالفت كئي ۽

بهاولپور ۽ ملتان ويا، جتي وكيل . نظم كرڻ ال پناجب ۽ سرحد جا دورא كينليگ کي مאتي ڀٹي صاحب تي سخت نكتچيني . الهور ۾ هك وڌي كانفرنس سڎאين. برאدري سان مليا

אن بعد كرאچي ۾ پريس كانفرنس . كندي، کيس پاكستان جي عوאم جو دشمن ٺهرאينڀٹي ”: ڀٹي جي مخالفت بابت لکن ٿا تهپاڻ. كري ڀٹي جي پاليسي تي سخت تنقيد كين

Qazi Faiz Mohd 57 Author: Ruk Sindhi

مان سمجهيو ٿي، . سنڌ جو مسئلو هو. صاحب سان كو به شخصي אختالف كو نه هوخودمختياري جيتري شيخ صاحب ۽ عوאمي ليگ جي پاور ۾ אچڻ سان ملندي، אها ڀٹي صاحب

)104(“ .کان ملي نه ٿي سگهيعوאمي دٻا کي جهكو كري، ساڄي ڌر ۾ אن ال چونڈون كرאيون ته 1970يحيي خان ڊسمبر

جي پارٹين کي کٹائي، אنهن جي فوجي ڇٹي هيٺ حكومت قائم كري אن جو پاڻ אڳوאڻ ٿي هن کي پورو پورو يقين هو ته ٻنهي حصن ۾ كا به پارٹي وאضح אكثريت حاصل . وهي

אن كري هو . كري نه سگهندي ۽ نه ئي كا پارٹي حكومت ٺاهڻ جي پوزيشن ۾ هونديپر چونڈن بعد عوאمي ليگ . پارٹين کي خوش كر אكيلو پاڻ ئي حكومت هالئيندومڑني

جنهن كري يحيي خان جا אهي خاوب چكنا چور . وڏي אكثريت سان كاميابي حاصل كئي۽ فوجي جنتا چونڈن جي مثبت نتيجن نه نكرڻ كري אقتدאر ڏيڻ کان نابري وאرڻ . ٿي وياتم كري אقتدאر چونڈيل نمائندن جي حوאلي كيو عوאمي ليگ گهر كئي ته مارشل ال خ. لڳي

جيكا ڳالهه . نكاتي فارمولي هيٺ آئين ساز طرف قدم وڌאئي6وڃي ته جيئن عوאمي ليگ . فوجي جنتا ۽ پنجاب جي مستقل مفاد کي ڏکي لڳي ۽ אن ۾ هنن کي پنهنجو موت نظر آيو

ستان جي ننڍن صوبن نكتا אولهه پاك6ٻيو ته عوאمي ليگ جي אقتدאر ۾ אچڻ سان، אن جا کي אيترא אختيار بخشين ها جو كڎهن به فوجي ٹولو אقتدאر تي قابض ٿي، جمهوريت جو

אن كري فوجي . جنازو نه رالئي ها ۽ نه ئي وري ننڍن قومن جي حقن تي ڌאڙא لڳي سگهن هاجرنيلن، عوאمي ليگ کي אقتدאر ڏيڻ بدرאن אن تي ڏאڍ كرڻ شروع كيو ۽ אوڀر پاكستان

فوج جي پوري طرح . وري قوتن کي كچلڻ ال אوڏאنهن فوج موكلڻ شروع كئيجي جمه .تيار ٿيڻ تائين، صدر يحيي، شيخ مجيب کي ڳالهين ۾ رڌل رکيو

אن ميٹنگ ۾ شركت ال شيخ مجيب אلرحمان، . تي آخري ميٹنگ رکي ويئي1971 مارچ 24ڄي صورتحال کان پاڻ قاضي صاحب کي س. سنڌ مان قاضي فيض محمد کي ڊאكا گهرאيو

مارچ تي سڄي پاكستان جا ليڈر سوא پيپلز پارٹي جي شيخ مجيب وٽ 24. وאقف كيائونگڎجاڻي ۾ ولي خان، مفتي محمود، شاهه אحمد . אن گڎجاڻي ۾ قاضي صاحب به شامل ٿيو. آيا

فيصلو ٿيو ته مڑئي . نورאني ۽ غوث بخش بزنجي ڳالهين ۽ شيخ مجيب کي صحيح قرאر ڏنو

Qazi Faiz Mohd 58 Author: Ruk Sindhi

پر يحيي خان گهرون . يي خان سان ملندא ۽ شيخ صاحب جون گهرون قبول كرאئيندאليڈر يح )105. (قبول نه كيون

آخري دفعو ڳالهين ناكام ٿيڻ کان پو شيخ مجيب אلرحمان، قاضي فيض کي پاڻ وٽ گهرאيو زي سڀاڻي يا پرينهن هتي بندوق با. ڏينهن پورא ٿيا آهن. ڳالهيون ناكام ويون آهن”: ۽ چيو ته

جي وڃڻ جي كا وאهه نه مليو ته مان توهان . ٿيندي، هاڻ توهان کي موٹي وאپس وڃڻ گهرجي )106(“ .کي كنهن بنگالي جي گهر رهائيندس

ته پاڻ “ אهي كٿي آهن؟”قاضي صاحب، شيخ مجيب کان پارٹي جي ٻين ساٿين جو پڇيو ته، . مون کي ڀڄڻو نه آهي. אڻ آهيانאهي هندستان هليا ويا آهن ۽ مان بنگالين جو אڳو”: چيائون ته

)107(“ .مون کي هنن سان گڎ مرڻو آهيقاضي صاحب کي هك جهاز ۾ جڳهه ملي وئي ۽ پاڻ ٻين كيترن ئي אولهه پاكستان جي

.سياستدאنن ۽ وڏن آفيسرن سان گڎ אچي كرאچي پهتا جي آڌي رאت جو پاكستان جي فوج بنگالي عوאم جو قتل عام كرڻ شروع1971 مارچ 25

ٹينكن، جنگي جهازن ۽ مشين گنن سان مظلوم عوאم کي אبدي نند سمهارڻ جو ناٹك . كيوهزאرين عورتن جي عصمت دري كئي . لک ماڻهو گولين جو کاڄ بنجي ويا30. شروع ٿيو

شهر ۽ ڳوٺ بمن ۽ ٹينكن جي گولن . لکين ماڻهو אباڻا پڈ ڇڎي سرحدون ٹپي ڀڄڻ لڳا. وئيאوڀر پاكستان، . گڎ پاكستان ٹٹي ٻن حصن ۾ وهائجي ويو۽ אن سان . سان رک بنجي ويا

هك نئين آزאد ۽ خود مختيار رياست بنگالديش جي صورت ۾ ٻيهر دنيا جي تختي تي نروאر .ٿيو

Qazi Faiz Mohd 59 Author: Ruk Sindhi

سنڌي ٻولي جي بقا ال جنگ

قاضي فيض محمد جي زندگي جتي سياسي حقن جي حاصالت ال جدوجهد جو مظهر رهي،

پاڻ پنهنجي مادري . پاڻ سنڌي زبان جي بقا ۽ بچا جي جنگ ۾ پڻ پٺتي كين رهياאتيٻولي سان אزلي عشق كندא هئا ۽ جڎهن به سنڌي زبان تي كي ڏکيا ڏينهن آيا ته پاڻ خاموش

تقرير، تحرير، بک هڑتال، جيل ۽ خوني حملن کي منهن ڏيڻ تائين . ويهي كين سگهيا ٺهڻ کان پو سنڌي ٻولي جي ٻاهرين غير مقامي باشندن جي پاكستان. جدوجهد كندא رهيا

אن بقا ۽ بچا جي جنگ ۾ كيترن ئي قومي אڳوאڻن ۽ كاركنن، . زبان سان جنگ هلندي آئيع جي آئين 1954سنڌ ۾ ٻولي جو مسئلو . هارين ۽ مزدورن، شاگردن ۽ عورتن حصو ورتو

אن بعد אن مسئلي . ي موقعي تي אڀريوع ۾ آئين ٺهڻ ج1956ٺهڻ وقت ۽ אن کان پو وري ع ۾ אن وقت شدت אختيار كري ورتي، جڎهن אيوب خان جي دور حكومت ۾ تعليمي 1961

אنهن سفارشن . ع ڌאري پنهنجون سفارشون پيش كيون1962سڌאرن ال قائم كيل كميشن تحت سنڌي ٻولي کي مليل حقن ۽ سهوليتن کان אنحرאف كري، سنڌي ٻولي جي حيثيت

Qazi Faiz Mohd 60 Author: Ruk Sindhi

سنڌي . אن کي گهٹائي نصاب ۾ پنجين درجي تائين الزمي قرאر ڏنو ويو. کي گهٹايو ويوאردو ٻارن ال سنڌي جو الزمي پيپر ختم . پڑهندڙن جي ذريعي تعليم کي אردو بڻايو ويو

سنڌي ٻولي سان ٿيل אن ظلم ۽ ناאنصافي خالف سنڌ سميت سڄو ) 108.(كيو ويو وغيرهملك . ڑني אن فيصلي جي مذمت كندي אن کي شرمناכ قدم كوٺيوملك אٿي کڑو ٿيو ۽ م

جي قومي אسيمبلي جي ميمبرن، سياستدאنن، شاگردن، אديبن ۽ ٻين طبقن אن جي مخالفت ، )هاڻوكي بنگالديش(نه صرف سنڌ وאسين אن خالف אحتجاج كيو، پر אوڀر پاكستان . كئي

ارشون سنڌين سان ناאنصافي قرאر بلوچستان ۽ سرحد جي ليڈرن به تعليمي كميشن جون سفאولهه ۽ אوڀر پاكستان جي ليڈرن . אن ڏس ۾ قاضي فيض محمد به پٺتي كين رهيو. ڏنيون

אهم ليڈرن صحيحون كيون، אنهن 21جيكو حكومت کان گڎيل مطالبو كيو، אن تي جن قاضي صاحب אن دور ۾ هر پليٹ فارم تان سنڌي ٻولي جي . ۾ قاضي صاحب به هك هيو

نيٺ وقت جي حاكمن عوאم جي دٻا کان مجبور ٿي، سنڌي ٻولي . ال آوאز بلند كيوحقن .جي ساڳي حيثيت کي برقرאر رکيو

ووٹرن جون لسٹون سنڌي ۾ ڇپرאئڻ كاڻ جدوجهد

ع جي אليكشن ٿيڻ وאري هئي، אن ال حكومت אعالن كيو ته ووٹرن جون لسٹون 1970حكومت جو אهو אعالن سنڌي زبان سان ٻه אکيائي ۽ . نصرف אردو ۽ بنگالي زبان ۾ ٺهنديو

سال אڳ אنگريزن جي دور ۾ لسٹون سنڌي ۾ ڇپيون 22ڇو جو هن کان . دشمني تي مبني هوאن بعد ون يونٹ جي شروعاتي دور ۾ به لسٹون سنڌي ۾ ڇپيون هيون، پر هن وقت . هيون

. ومت אڙي كري بيٺيسنڌي ٻولي کي نظر אندאز كري אن سنئين سڌي مسئلي تي حكحكومت جي אن غلط فيصلي کي سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙن ننديو ۽ پنهنجي جائز حق جي گهر

ٺهرא پاس ٿيا، بيان نكتا ۽ אحتجاج ٿيا، پر حكومت אن تي . אخبارن אيڈيٹوريل لکيا. كئيאن كري سنڌي شاگردن אن مسئلي جي حل وאسطي تحريك هالئڻ شروع . كا به توجهه نه ڏني

אن بعد . ع تي شاگردن مظاهرא كيا1969 نومبر 8. ئي ته لسٹون سنڌي ۾ به ڇپجڻ گهرجنك. سڄي سنڌ ۾ عالمتي بک هڑتالون شروع ٿي ويون. شاگرد ليڈر الال قادر بک هڑتال تي ويٺو

Qazi Faiz Mohd 61 Author: Ruk Sindhi

شاگردن سنڌي ۾ لسٹون ڇپرאئڻ کانسوא ٻيا به ) 109.(جلوس كڍيا ويا ۽ جلسا كيا ويا :ههيٺيان مطالبا كيا ت

پر . سنڌ يونيورسٹي جي مالزمن خالف كيس وאپس ورتا وڃن) 2. (ون يونٹ ٹوڙيو وڃي) 1(شاگردن جي אنهن مطالبن جي پيپلز پارٹي جي چيئرمين . אهم مطالبو سنڌي لسٹن جو ئي هو

قاضي فيض . ذوאلفقار علي ڀٹي ۽ سنڌ متحد محاذ جي صدر جي אيم سيد پڻ حمايت كئيאن پڻ حكومت . پاكستان عوאمي ليگ جو مركزي نائب صدر هومحمد جيكو אن وقت آل

ع تي 69 نومبر 11. جي אن هٺ ڌرمي کي ننديو ۽ شاگردن جي جائز مطالبن جي حمايت كئيپاڻ حمايتي پريس بيان سان گڎ אهو به אعالن كيو ته گهرجون پوريون نه ٿيون ته پاڻ به مرڻ

אنهن مطالبن جي صحيح معني ۾ عملي شاگردن جي ) 110.(گهڑي تائين بک هڑتال كندא. پٺڀرאئي عوאمي ليگ ئي كئي ۽ سندن مركزي نائب صدر شاگردن جو ڀرپور ساٿ ڏنو

هي سنڌي لسٹن جي گهر سياستدאنن ”شاگردن جي تحريك بابت قاضي صاحب جن لکن ٿا ته )111(“.کي كرڻ گهربي هئي، نه ٻچن شاگردن کي

وאرن جي دعوت پهتل هئي، אهو فنكشن “ م سنڌشا”ع تي 69 نومبر 10قاضي صاحب جن کي אن ۾ پاڻ تقرير كندي چيائون ته . پاڻ אن فنكشن ۾ شريك ٿيا. شاگرد كرאئي رهيا هئا

אسان کي به אنهن جي . אسان جا ٻچا سنڌ ۽ سنڌي زبان ال بک هڑتالون كري رهيا آهن” بک هڑتالي شاگردن فنكشن ختم ٿيڻ بعد پاڻ) 112(“.همدردي ۾ كجهه قرباني ڏيڻ گهرجي

پاڻ ٻئي دفعي شاگردن سان ملڻ ويا ته شاگردن جي حالت . وٽ ويا ۽ کين گلن جا هار پارאياجيكڎهن شاگردن جون گهرجون قبول نه كيون ”ڏسي جوش ۾ אچي ويا ۽ אعالن كيائون ته

ع تي אچي 69 نومبر 14نيٺ پاڻ ) 113(“.ويون ته مان به مرڻ گهڑي تائين بک هڑتال كندسسندن بک هڑتال سبب هي تحريك وڌي عوאمي تحريك جو رخ אختيار . بک هڑتال تي ويٺا

. عوאمي ليگ جي سربرאهه شيخ مجيب אلرحمان پڻ تحريك جي حمايت كئي. كري وئيجڎهن تحريك زور وٺڻ لڳي ۽ سڄي سنڌ אن جي حمايت ۾ אٿي پئي ته وڏن وڏن ليڈرن جي

جي אيم سيد אن جي مخالفت كندي، אن کي ختم جنهن كري . دكاندאري کي ڌכ لڳڻ لڳوجي אيم سيد هن تحريك جي ”אن بابت قاضي صاحب جن لکن ٿا ته؛ . كرڻ جي صالح ڏني

مخالفت كئي ۽ قانوني طرح حق وٺڻ ال جدوجهد تي زور ڏنو، پر אها رٿ אسان کي ناپسند

Qazi Faiz Mohd 62 Author: Ruk Sindhi

دليا ٿي پيا ۽ جي אيم سيد جي مخالفت سبب كيترאئي بک هڑتالي شاگرد بي ) 114(“.هئيپر قاضي صاحب شاگردن کي سمجهايو ته אها אسان جي . بک هڑتال ختم كرڻ ال سوچڻ لڳا

دشمن אسان کي . بي عزتي آهي، جو بنا مطالبن مڃرאئڻ جي خودبخود تحريك ختم كيونאن بعد شاگرد بک هڑتال . پو كير אسان جي پويان لڳندو. ٹوكيندא، بزدل ۽ ڀاڙيو سڎيندא

بک هڑتالين جي همت אفزאئي ال سندن وٽ فلسطيني، بنگالي ۽ . تي رאضي ٿياجاري رکڻقاضي صاحب بک هڑتال دورאن هيٺيون . بلوچ אسٹوڊنٹس آرگنائيزيشنن جا شاگرد به אچڻ لڳا

سنڌي زبان ۽ ثقافت جون پاڙون عوאم جي دلين . سنڌ عظيم ۽ قديم ملك آهي”بيان كڍيو؛ تي سان غير ملكي ثقافت جي ذريعي سنڌ ۽ سنڌين کي بدقسم. ۾ پختگي سان کتل آهن

تباهه كرڻ جي سازش ٿي رهي آهي، پر אسين אن جي خالف جدوجهد كري شاهه لطيف ۽ ٻين قاضي صاحب سنڌ ) 115(“.صوفي شاعرن جي تصور مطابق هك نئين سنڌ وجود ۾ آڻيندאسين

سنڌ ۽ سنڌين جو جو پهريون سياستدאن هو، جنهن عملي طرح אن تحريك ۾ ٹپي پاڻ کي تحريك جو سڄو كريڈٽ جيكو אڳ چند بيان باز ۽ لٻاڙي ليڈرن . سچو خادم تسليم كرאيو

جي کنڌي ۾ אچڻو هو، سو قاضي صاحب، عوאمي ليگ ۽ محب وطن شاگردن جي کاتي ۾ .אچي ويو

قاضي صاحب جي تحريك ۾ ٹپڻ سان سنڌ دشمنن طرفان وڏي پئماني تي مخالفت شروع ٿي . مخالفت ۾ جلسا جلوس كڍيا ويا. يا هن تحريك جي دشمني تي لهي آياڌאر. چكي هئي

سنڌ جي كنڈ كرڇ ۾ بک ”مهاجر אڳوאڻ نوאب مظفر هك پريس كانفرنس ۾ چيو ته؛ هڑتالين جي كري אمن אمان جون كوششون كمزور ٿي ويون آهن ۽ پاكستان عوאمي ليگ

عد شهر جي فضا بيحد خرאب جي نائب صدر قاضي فيض محمد جي بک هڑتال ۾ شامل ٿيڻ بٻئي ڏينهن سورنهن نومبر ) 116(“.قاضي فيض محمد سياسي فائدو وٺڻ ٿو چاهي. ٿي وئي آهي

آئون حيدرآباد جي ”تي قاضي صاحب نوאب صاحب کي جوאب ڏيندي پريس بيان ۾ چيو ته؛ ٿو אنهي مان جهيڑא يا القانونيت شروع ٿيڻ جو سوאل ئي نه. هك فوٽ پاٿ تي پيو آهيان

אسان پنهنجون جانيون قربان كرڻ جي مقصد سان پرאمن جدوجهد شروع كئي . پيدא ٿئي نومبر تي كامريڈ غالم محمد لغاري به بيمار هوندي پاڻ کڻائي אچي بک 17) 117(“.آهي

تحريك . بک هڑتالين وٽ هاري، شاگرد، هارياڻيون، كاركن ۽ ليڈر אچڻ لڳا. هڑتال ٿي ويٺو

Qazi Faiz Mohd 63 Author: Ruk Sindhi

حكومت ڏאڍ ۽ . جيكا ڳالهه سنڌ دشمنن کان سٺي نه ٿي. ٿيندي رهيجيئن پو تيئن تيز سان هن حق جي آوאز کي ختم كرڻ ال نومبر جي رאت جو هك وڳي بک هڑتالي 18ڏهكا

پوليس ۽ مهاجر غنڈن بک هڑتالين تي لٺين، ڌكن، . كاركنن جي كيمپ تي حملو كيوكامريڈ لغاري کي ڏאڍא . ڃي وڌאئونهنن سڀني جا هڎ گڎ ڀ. كنڌאقن جي برسات وسائي ڏني

אن . پوليس سڀني کي کڻي אچي حيدرآباد سينٹرل جيل ۾ رکيو. ڌכ لڳا، سندن مٿو ڦاٹي پيوقاضي فيض ) 118.(جي ٻئي ڏينهن سڄي سنڌ ۾ بک هڑتالين جون گرفتاريون شروع ٿي ويون

به بک پنجن ڏينهن بعد ڀٹو صاحب . محمد ۽ ٻيا كاركن جيل ۾ به بک هڑتال تي رهياقاضي صاحب ڀٹي کي چيو ته אسان جا مطالبا پورא كيا وڃن ته تحريك . هڑتالين سان ملڻ آيو

پهريون مطالبو ون يونٹ ٹوڙيو وڃي ۽ ٻيو ووٹرن جون لسٹون سنڌي ۾ . بند كندאسينسڄي سنڌ ۾ بک هڑتالين جي حمايت ۾ . ڏينهن ٻيا به گذري ويا8جيل ۾ . شايع كيون وڃنهك ڏينهن ميڈيكل جي شاگردن ۽ شاگردياڻين אچي جيل ٻاهرאن ڌرڻو هنيو . مظاهرא ٿيڻ لڳا

جنهن بعد قاضي صاحب ۽ سندس ساٿين کي تپاسڻ . ته بک هڑتالين کي طبي אمدאد ڏني وڃيجيل ۾ قاضي صاحب ۽ غالم محمد لغاري کي شاگردن کان . ال هك ڊאكٹرن جي ٹيم آئي

ٿيندא رهيا ۽ بهادر نياڻي אختر بلوچ پڻ گرفتار كيترאئي شاگرد روز گرفتار. אلڳ رکيو ويو 26. قاضي صاحب هن نياڻي جي همت אفزאئي ال ڏאنهس روز چٺيون لکندو هو. ٿي آئي

نومبر تي قاضي صاحب جي حالت ڏאڍي خرאب ٿي وئي ۽ پاڻ بستري تي موت جو אنتظار م جي سالن کان نيٺ حكومت جدوجهد كندڙن جي آڏو گوڏא کوڙيا ۽ سنڌي عوא. كرڻ لڳا

نومبر تي 29 نومبر تي ون يونٹ ٹوڙڻ جو אعالن كيو ويو ۽ 28. هلندڙ جدوجهد رنگ التو نومبر تي אيكشن كاميٹي طرفان بک 30. لسٹون سنڌي ۾ شايع كرڻ جو אعالن كيو ويو

אن بعد قاضي صاحب ۽ سندس ساٿين بک هڑتال ختم ) 119.(هڑتال ختم كرڻ جو אعالن ٿيو ڊسمبر تي جيل مان سنڌ جي نئين وجود ۽ سنڌي ٻولي جي حيثيت جي 8عد پاڻ جنهن ب. كئي

.مڃتا جو تحفو کڻي آزאد ٿيا

سنڌي ٻولي قومي ٻولي تحريك

Qazi Faiz Mohd 64 Author: Ruk Sindhi

ع جي آئين ٺهڻ وقت 1973سنڌ ۾ ٻولي جي مسئلي تي وري אن وقت ڇكتاڻ وڌي، جڎهن يت جي ٻولي سيكڑو אقل8سنڌين جي پرאڻي جائز مطالبي کي نظرאندאز كندي حكومت

حكومت جي אن قدم کي ناجائز ۽ غير وאجبي . אردو کي ملك جي قومي ٻولي بڻايوهر طبقي سنڌي ٻولي سان ٿيل . كوٺيندي سنڌي عوאم جدوجهد جي ميدאن ۾ لهي آيو

ناאنصافي خالف آوאز بلند كيو ۽ مطالبو كيو ته سنڌي کي به پاكستان جي قومي ٻولي صرف אردو کي ) 120.(ڌ جي وאحد سركاري زبان بڻايو وڃيتسليم كيو وڃي ۽ אن کي سن

قومي ٻولي بڻائڻ سنڌين جي سياسي، ثقافتي، معاشي ۽ لساني حقن جو کليو کاليو صرف אردو کي قومي ٻولي بنائڻ سان سنڌين جا حق غضب ٿيندא ۽ אردو جي . אستحصال آهي

کي אقليت ۾ آڻي سنڌ کي آڌאر تي ڌאريان ماڻهو سنڌ ۾ بنا روכ ٹوכ جي دאخل ٿي سنڌينجي אيم سيد، قاضي فيض محمد ۽ ٻين אڳوאڻن אن ظلم خالف ) 121.(ورهائڻ جي سازش كندא

אنهن ڏينهن ) 122.(آوאز بلند كيو ۽ حكومت جي אن قدم جي سخت مذمت ۽ مخالفت كئيאتي ڀٹي صاحب قاضي صاحب سميت . ۾ صدر ذوאلفقار علي ڀٹو كرאچي ۾ دوري تي آيو

אنن کي گهرאيو ۽ کانئن رא ورتي ته بنگالديش ۽ هندستان سان كهڑא الڳاپا ٻين سياستدرکجن؟ אن گڎجاڻي ۾ قاضي صاحب ڀٹي کي پاسي تي وٺي چيو ته سنڌي زبان جو مسئلو

صدر ڀٹي قاضي صاحب کي سنڌي ٻولي . خوאمخوאهه אڇلي، אجايو طوفان کڑو كيو ويو آهيجيكو قاضي صاحب אنگريزي ۾ لکي کين ) 123.(جي حق ۾ אهڑو نوٽ لکي ڏيڻ ال چيو

אن نوٽ ۾ قاضي صاحب سنڌي ٻولي جي تسليمي ال وאضح ۽ وزندאر دليل ڏئي ثابت . אماڻيوكيو ته سنڌ پاكستان جي وאحد ترقي يافته ۽ سڌريل زبان آهي، جيكا زندگي جي هر شعبي

ي کي سنڌي ٻولي جي پاڻ אن نوٽ ۾ صدر ڀٹ) 124.(۾ كاميابي سان אستعمال ٿي سگهي ٿي אهميت کان وאقف كندي مطالبو كيو ته؛

. سنڌي کي قومي ٻولي تسليم كيو وڃي- 1 . سنڌي سنڌ جي وאحد سركاري زبان تسليم كئي وڃي- 2

قاضي صاحب صدر ڀٹي کي گذאرش كئي ته جي אنهي ال حالتون سازگار نه آهن ته پو گهٹ . و وڃي، جيكا پاكستان کان אڳ ۽ پو رهندي אچي۾ گهٹ سنڌي کي אنهي حالت ۾ ڇڎي

אن نوٽ ۾ پاڻ ذوאلفقار ڀٹي کي خبردאر كيائون ته سنڌ صوبي ۾ ٻن زبانن جو سركاري ٿي

Qazi Faiz Mohd 65 Author: Ruk Sindhi

رهڻ سنڌي ٻولي ال تباهي ٿيندي، جا ڳالهه سنڌ جا ماڻهو ۽ خاص كري سنڌ جو نوجوאن سنڌ אسيمبلي ۾ ٻولي وאرو بل ع تي 1972 جوال 7. طبقو كنهن به حالت ۾ بردאشت نه كندو

غير سنڌي ميمبرن אن جي 11صرف . جيكو وڏي אكثريت سان پاس ٿي ويو. پيش كيو ويوאردو . مخالفت كئي ۽ سنڌ ۾ هنگاما كرאئڻ شروع كيا، جن جو كو به جوאز كونه هو

پاكستان جي قومي ٻولي تسليم ٿي چكي هئي، پر هو سنڌي کي صرف سنڌ אندر به אنڌو ٻولي جي مسئلي کي بنياد بڻائي غير سنڌين كرאچي، حيدرآباد، . قام ملڻ تي אرها هئامنڈو م

אنهن جون جائيدאدون تباهه . ٹنڈو ڄام ۽ ٹنڈو אلهيار ۾ سنڌين مٿان حمال كري کين قتل كيوصدر ڀٹي رجعت پرستن ۽ אردو . كيون، گهر ساڙيا ۽ کين پنهنجا אجها ڇڎڻ تي مجبور كيو

“ لساني كانفرنس” جوال تي رאولپنڈي ۾ 10هنگامن کان متاثر ٿي شاونسٹن جي אنهن אردو دאنشورن کي كانفرنس 20 سنڌي دאنشورن ۽ 5سركاري طرح . سڎאئڻ جو אعالن كيو

سنڌ مان شروعات ۾ جي אيم سيد، پير حسام אلدين . ۾ شريك ٿيڻ جو دعوت نامو ڏنو ويوقاضي صاحب جن . ۾ وڃڻ ال سنبريارאشدي، شيخ אياز ۽ قاضي فيض محمد אن كانفرنس

كانفرنس ۾ شريك ٿيڻ ال نوאب شاهه کان كرאچي روאنا ٿيا، אتي پهچي کين خبر پئي ته مجبورن قاضي . جي אيم سيد ۽ حسام אلدين رאشدي كانفرنس ۾ هلڻ کان אنكار كيو آهي

.صاحب کي אكيلي سر سنڌين جي نمائندگي ال رאولپنڈي روאنو ٿيڻو پيو کن אردو دאنشورن جي وچ ۾ پاڻ אكيال سنڌ جي 20 پاڻ كانفرنس هال ۾ پهتا ته אتي جڎهن

حمايتن ڳالهائڻ شروع 20پاڻ محسوس كيائون ته جيكڎهن אردو جي . نمائندگي كندڙ هئاتنهن كري . كيو ته אتي مون هك ڄڻي جو آوאز نقار خاني ۾ طوطي جو آوאز ثابت ٿيندو

صدر . ن ته کين سڀ کان پهرين تقرير كرڻ ڏني وڃيپاڻ صدر ڀٹي کان مطالبو كيائوصاحب سندن אها گهر مڃي ۽ قاضي صاحب جن سڀني کان אول تقرير كئي ۽ سنڌي ٻولي جو

אسان سندن אن تاريخي تقرير جا كي אهم ٹكرא ماهوאر ملير ڊאئجسٹ . كيس پيش كيوگر هي سنڌ جي سنڌي صرف زبان نه آهي، م”: ع جي پرچي تان ڏئي رهيا آهيون1972آگسٹ

ثقافت، تهذيب ۽ تمدن جي صورت آهي، هي شخصيت آهي، سنڌ جي روح جي پوشاכ آهي، سنڌي زبان جي مرڻ سان سنڌ مري ويندي، باقي هن زمين جي ٹكري جي كابه .... جان آهي

אسان سنڌ جي ماڻهن جي אها گهر آهي، جا حق ۽ אنصاف تي مبني آهي ته .... معني نه رهندي

Qazi Faiz Mohd 66 Author: Ruk Sindhi

کي به قومي زبان ٺهرאيو وڃي ۽ نئون آئين جڎهن ٺهي تڎهن پنجابي، پشتو، سنڌي زبان אردو کي به قومي ۽ رאبطي جي . بلوچي ۽ سنڌي زبانن کي قومي زبانون تسليم كيو وڃي

‘ لساني بل’توهان جو هي ! صدر صاحب. زبان بنايو وڃي ته אسان אعترאض نه كندאسينگهربو ته אئين هو ته אسان سنڌي پنهنجي حق ال حقيقتن אسان سان אنصافي آهي، ناحق آهي،

قرباني جي ميدאن ۾ گهڑي پئون ها ۽ سنڌي کي پنهنجي حقي جڳهه وٺائي ڏيڻ ال قربانيون هي چار صوبا ! صدر صاحب. ڏيون ها، مگر אسان אئين نه كيو، جنهن ال אسان وٽ سبب آهن

ي كنهن فوجي كوپ جي مگر جيكڎهن توهان ک. توهان جي طفيل گڎ رهي سگهن ٿامعرفت كڍيو ويو ته پو هن پاكستان جو بچڻ محال آهي، نه فقط محال آهي، مگر جيكو

אهو ٻيو سبب . هتي كوس ٿيندو ۽ ظلم ٿيندو، تنهن جو تصور كندي دل دهلجيو وڃي ٿيאنهي كري אسان جي صبر کي غلط طرح تعبير نه . آهي جو אسان ماٺ كري ويٺا آهيون

سان توهان جي بل کي پاڻ تي ظلم ٿا سمجهون، جيكڎهن بل ۾ كا ردوبدل א. كيو وڃيكئي وئي ته پو אسان جا نوجوאن پنهنجون جانيون جالئي ڇڎيندא ۽ אها هك ننڍي قيامت

אسان جي گهر آهي ته سنڌ ۾ صرف سنڌي وאحد سركاري زبان ٿيڻ گهرجي ۽ אسان نه . ٿينديمگر ڇا چئجي אردو جي آڙ ۾ .... ري زبانون ٿينٿا چاهيون ته אردو ۽ سنڌي ٻئي گڎ سركا

جيكي هندو وياج خورن هك سئو سالن ۾ . سال سنڌ جو אستحصال كيو ويو آهي25سڄا سڀ . سالن ۾ אردودאن سرمائيدאرن אسان کي ڦريو آهي25אسان کي نيوڙيو، אنهي کان وڌيك

ن تي حكومت كرڻ هاڻي אردو کي آڙ كري پاڻ حكمرאن قوم بڻجي، אسا. كجهه کڻي وياسنڌ کي אسان هرگز ختم . گهرن ٿا ۽ אنهي كري سنڌين کي حكومت مان كڍڻ گهرن ٿا

پهريان אسان سڀني سنڌين کي مون سميت كهي عربي سمنڈ ۾ אڇاليو . كرڻ نه ڏيندאسينאسان سنڌ کي پاكستان ۾ عزت وאرو ۽ خود دאر صوبو . وڃي، پو سنڌ ختم ٿي سگهي ٿي

)125(“.אسان ڀائرن وאري زندگي گذאرڻ چاهيون ٿا. بڻائڻ گهرون ٿاڀٹي صاحب جي حكومت ۽ . حكومت تي هنن دאنهن ۽ كوكن جو كو אثر كونه ٿيو

پارٹي، وڏي صوبي ۽ هك مخصوص אقليت جي خوشنودي حاصل كرڻ ال سنڌي ٻولي جي ي جيكا سنڌ ج. موت وאري دستاويز تي صحيح كري سنڌ کي ٻن ٻولين وאرو صوبو بڻايو

אڄ تائين سنڌي عوאم پنهنجي אن قومي جمهوري . ماڻهن سان سرאسر ناאنصافي ۽ ظلم هو

Qazi Faiz Mohd 67 Author: Ruk Sindhi

جنهن ڏينهن אسان جدوجهد . مطالبي جي مڃتا ال مختلف محاذن تي جنگ كري رهيو آهيذريعي سنڌي ٻولي جي حيثيت تسليم كرאئي ۽ אن کي پاكستان جي قومي ۽ سنڌ جي

نهن אسان جي مٿين جدوجهد پنهنجي كاميابي تي אن ڏي. وאحد سركاري زبان مڃرאيو .پهچندي

Qazi Faiz Mohd 68 Author: Ruk Sindhi

زندگي جا آخري ڏينهن

يحي . بنگالديش جي قيام کان پو باقي بچيل پاكستان جون حالتون نهايت خرאب ٿي ويونجنهن هندستان ۽ . خان باقي پاكستان جون وאڳون ذوאلفقار علي ڀٹي جي حوאلي كيون

گالديش سان الڳاپا سڌאرڻ ۽ نئين پاليسي אختيار كرڻ خاطر كرאچي ۾ مڑني سياستدאنن بنمهاجر ۽ پنجابي سياستدאن بنگالديش . قاضي صاحب پڻ אن ميٹنگ ۾ شريك ٿيو. کي گهرאيو

۽ هندستان سان كنهن به قسم جا الڳاپا رکڻ جا خوאهان نه هيا ۽ هو مجيب کي كافر ۽ غدאر جنهن . ن ڀٹي کي صالحون ڏنيون ته بنگالديش کي تسليم نه كيو وڃيهن. كوٺي رهيا هئا

تي قاضي مٿانهن تنقيد كندي، ڀٹي صاحب کي فورن بنگالديش کي تسليم كرڻ ۽ هندستان پاڻ ڀٹي صاحب کي صاف لفظن ۾ چين ته، . سان سٺا الڳاپا قائم رکڻ جي صالح ڏني

هندستان سان אسان جا . رکجيبنگالديش کي هكدم مڃڻ گهرجي ۽ هندستان سان دوستي ”ڀٹي صاحب ) 126(“ .אسين پاكستاني ۽ هندستاني هك ئي زمين مان پيدא ٿيا آهيون. ناتا آهن

Qazi Faiz Mohd 69 Author: Ruk Sindhi

تي قاضي صاحب جي صالحن جو سٺو אثر ٿيو ۽ پاڻ قاضي صاحب جي موقف کي صحيح .تسليم كين

ٹي، شيخ אن كري ڀ. جيئن ته قاضي صاحب، شيخ مجيب אلرحمان جو سٺو دوست ۽ ساٿي هيوقاضي صاحب אن . مجيب جا خياالت معلوم كرڻ ال قاضي صاحب سان رאبطو قائم كيو

رאبطي کان אڳ حكومت کي درخوאست كئي هئي ته کيس شيخ مجيب سان ملڻ جي אجازت حكومت سندن אها درخوאست אن بنياد تي قبول كئي، جيئن شيخ مجيب جا . ڏني وڃي

۾ ذوאلفقار علي ڀٹو، قاضي صاحب وٽ نوאب شاهه אن سلسلي . خياالت معلوم كري سگهجنقاضي صاحب، شيخ مجيب سان مالقات كرڻ ال . آيو ۽ کين لنڈن وڃڻ جي אجازت ڏنائين

شيخ مجيب אلرحمان کين ڏسي ڏאڍو خوش ٿيو ۽ کين ڏאڍي پيار ۽ محبت سان . لنڈن پهتوحب جن لنڈن ۾ پر قاضي صا. شيخ مجيب، قاضي صاحب کي لنڈن ۾ رهڻ جي آڇ كئي. مليو

)127(. هفتا رهڻ بعد وאپس پاكستان موٹي آيا3صرف هك مخصوص אقليت،مجيب . بنگال جي ٹٹڻ کان پو سنڌ ۾ حالتون خرאب ٿيڻ لڳيون

قاضي . אلرحمان جي حامين ۽ صوبائي خودمختياري گهرندڙ ليڈرن پويان باهه ٻاري ڏنيوري جو . ي نظردאري ٿيڻ لڳيصاحب کي شك جي نظرن سان ڏسڻ لڳا ۽ سندن هر چر پر ت

אن سنڌ . ٻولي وאرא فساد ٿيا ته، سنڌي ٻولي جي حقن ال قاضي صاحب جيكو تحرכ ورتوحكومت پڻ قاضي صاحب جي سخت . دشمنن کي هيكاري قاضي صاحب کان ڊيڄاري وڌو

אنهن مڑني ڳالهين قاضي صاحب جي جي کي جهوري وڌو ۽ . مخالفت كرڻ شروع كئيهك ڏينهن پاڻ پنهنجي گهر وאري . وقت وطن کان ٻاهر رهڻ جو فيصلو كينپاڻ كجهه

سميت سعودي عرب وڃڻ ال هوאئي אڏي تي پهتا ته حكومت سندن ٻاهر وڃڻ تي بندش .وجهي، کين هوאئي אڏي تان وאپس گهر روאنو كيوحكومت جي كارندن ۽ مخصوص אقليت . حكومت جي אنهن قدمن کين سخت صدمو رسايو

ڇو جو قاضي صاحب، سنڌ ال پڻ אهي حق . قاضي صاحب جو وجود بردאشت ٿي نه سگهيوکان אن كري سنڌ دشمنن قاضي صاحب . گهري رهيو هو، جيكي حق مجيب بنگالين ال گهريا ٿي

.جيئن هي حق ۽ سچ جو آوאز هميشه ال ختم ٿي وڃي. کي مارאئڻ جو منصوبو سٹيو

Qazi Faiz Mohd 70 Author: Ruk Sindhi

تيون ۽ پاڻ ڏٺن ته هتي رهي، سنڌ ۽ سنڌين ال كو به جڎهن قاضي صاحب کي אهي خبرون په. كم كري نه ٿو سگهجي، ته پاڻ غيرقانوني طور تي هن ملك ڇڎڻ جو فيصلو كين

. ع جي هك ڏينهن پاڻ بنا كنهن ٻڌאئڻ جي ٿر پاركر کان هندستان روאنا ٿيا1974سپٹمبر هتا، جتي کين رستي ۾ كيترين تكليفن سهڻ کان پو وڃي هندستان جي سرحد تي پ

جڎهن هندستان سركار کي سندن خبر پئي ته کين آزאد كري . هندستاني فوج گرفتار كيوهندستان سركار سندن آمد جو אطالع شيخ مجيب کي . پاڻ وٽ مهمان جي حيثيت سان رهايو

אتي سندن אچڻ مخفي . پاڻ كجهه هفتا دهلي ۾ رهڻ کان پو بنگالديش پهتا. ڏياري موكليوشيخ مجيب، قاضي صاحب کي . ۽ کين بنگالديش جو خاص مهمان كري رهايو ويورکيو ويو

بنگالديش حكومت جي خرچ تي ڊאكا ۾ رهڻ جي آڇ كئي ۽ کين يقين ڏياريو ويو ته אوهان جي پاڻ هتي رهڻ بجا لنڈن رهندא ته به سندن سمورو خرچ . جا ٻار ٻچا پڻ هتي گهرאيا ويندא

ئن ته אن وقت بنگالديش جي معاشي حالت سخت خرאب پر جي. عوאمي ليگ بردאشت كنديאن كري قاضي . ٿي چكي هئي، אن كري قاضي صاحب، אنهن مٿان بوجهه بنجڻ سٺو نه ڄاتو

جتي سندن ٻن ڏينهن جو خرچ، عوאمي ليگ وאرن . صاحب جن لنڈن وڃڻ ال كابل پهتا .جتان پاڻ لنڈن روאنا ٿي ويا. بردאشت كيو

אتان . אتي رهندڙ سنڌي شاگردن سان الڳاپا وڌאين. ئش אختيار كينپاڻ لنڈن ۾ سال کن رهاپاكستان سركار، قاضي صاحب مٿان . جي تعليمي אدאرن جي نظام جو ڳوڙهو مطالعو كين

غير قانوني طور ٻاهر وڃڻ جو كيس دאخل كيو ۽ سندن شيخ مجيب سان مالقات کي خرאب ضي صاحب جن پنهنجي وطن وزيرאعظم ڀٹي گهڻي كوشش كئي ته قا. نظرن سان ڏٺو

وزيرאعظم ۽ وزيرאعلي غالم مصطفى جتوئي کين وאپس אچڻ ال نياپا . وאپس موٹي אچنאن بعد جڎهن جتوئي لنڈن ويو ته אتي به قاضي صاحب سان مليو ۽ کين وאپس هلڻ . موكليا

.ال زور ڀرڻ لڳوري نه ٿي قاضي صاحب جن جڎهن ڏٺو ته ملك کان ٻاهر رهي سنڌ وאرن جي خدمت ك

هك دفعي برٹش אيئر الئينس ذريعي هك . سگهجي، אن كري پاڻ وאپس موٹڻ ال تيار ٿياجتان ٻه ڏينهن پاكستان ۾ رهڻ . غير ملكي جي حيثيت سان كرאچي هوאئي אڏي تي پهتا

سندن پهچڻ کان پو هك مهيني گذرڻ بعد . جي אجازت حاصل كري، אچي گهر نكتا

Qazi Faiz Mohd 71 Author: Ruk Sindhi

جتان . ار كيو ۽ کين كلفٹن پوليس الכ אپ ۾ رکيو ويوحكومت کين هاالڻي مان گرفتאن . ٻه ٹي هفتا پڇا ڳڇا ٿيندي رهي. پو کين ضلعي ٺٹي جي گهاري بنگلي ۾ قيد رکيو ويو

جتان پڻ كجهه مهينن کان ) 128. ( مهينن گذرڻ کان پو کين گهر ۾ نظر بند كيو ويو4بعد .پو آزאد ٿيا

ست تان رٹائر ٿيا ۽ باقي زندگي سنڌي אدب جي جهولي אن بعد قاضي صاحب جن عملي سياאن سان گڎ وكالت پڻ . ڀرڻ ال وقف كري، پنهنجا لکيل كتاب ڇپرאئڻ طرف توجهه ڏنن

.كندא رهياسنڌ هاري ”پاڻ سياست کان رٹائر ٿيڻ کانپو سنڌي هارين کي سجاڳ كرڻ جي خيال کان

اڻ ٻهرאڙين ۾ نكري ويندא هئا ۽ אتي وאندكائي وאري وقت ۾ پ. جي ويجهو رهيا“ كاميٹي .وڃي هارين سان كچهريون كندא هئا ۽ کين سندن مسئلن کان آگاهه كندא هئا

אها אڃان مس ٺيك . وفات کان كجهه هفتا אڳ سندن אيكسيڈنٹ ٿي پيو ۽ ٻانهن ڀڄي پين وفات کان ٻه ڏينهن אڳ پاڻ نوאب شاهه کان. ٿي ته سندن ٻڌڻ جي حوאسن كم كرڻ ڇڎي ڏنو

آكٹومبر 13جنهن مان پاڻ چڑهي كو نه سگهيا ۽ . אتي کين دل جو دورو پيو. هاالڻي پهتا .کين هاالڻي جي אباڻي قبرستان ۾ مٹي ما حوאلي كيو ويو. ع تي وفات كري ويا1982

.وڏي وٿ هئا، ٻاروچا ته ڀنڀور ۾

Qazi Faiz Mohd 72 Author: Ruk Sindhi

אدبي ۽ ثقافتي زندگي

אدبي زندگي. 1

حمد جن باאصول سياستدאن ۽ قومي وركر هجڻ سان گڎ سٺا אديب، شاعر ۽ قاضي فيض مپاڻ سياسي لٹريچر ۽ فلسفي جي ڏکين مسئلن تي لکڻ سان گڎ بامقصد ناول . فنكار پڻ هيا

سندن لکڻيون سنڌي سماج جي عكاسي كن ٿيون، جن ۾ هتان جي . ۽ شاعري پڻ لکي אٿنسندن قلم طبقاتي سماج جي ڏאڍ . آهيپورهيت عوאم، هاري ۽ مزدور جو دک درد سمايل

پاڻ پنهنجي . ڏهكا، ظلم ۽ زورآوري، مذهبي نفرت ۽ كدورت خالف منظم جهاد كيو آهيلکڻين وسيلي نه صرف معاشري جي كچاين ۽ خامين کي ننديو ۽ אگهاڙو كيو אٿن، پر אن

يعني . نسان گڎ هك سوشلسٹ ۽ سيكيولر معاشري جي تعمير ال گس ۽ گهيڑ پڻ ٻڌאيا אٿسندن لکڻيون نه صرف אسان جي سماج جي خرאبين ۽ قباحتن جون زنده تصويرون آهن، پر

.אنهن ۾ هن سماج کي بدالئڻ ۽ نئين سماج جي אڏאوت جو پڻ نقشو ڏنل آهي

Qazi Faiz Mohd 73 Author: Ruk Sindhi

אڄ تائين سنڌ ۾ هنن ناولن جهڑא . پاڻ سنڌي אدب کي ٹن ضخيم ناولن سان ماالمال كيو אٿن .ل كنهن كو نه تخليق كيا آهنאصلوكا، ضخيم ۽ بامقصد ناو

ٻاهر وٺ . پاڻ پنهنجون مڑئي تصنيفون جيل אندر يا وطن کان ٻاهر هجڻ وقت لکيون אٿنپكڑ وאري سياست، رאت ڏينهن ڊכ ڊكان كري سوא ننڍن پمفليٹن، مضمونن ۽ پريس

جڎهن وقت جا حاكم کين جيل موكليندא هئا ته . بيانن جي ٻيو كجهه لکي نه سگهندא هئاپاڻ . تي پاڻ ٻاهرين دنيا کان دور هجڻ كري پنهنجو אهو وقت لکڻ پڑهڻ تي صرف كندא هئاא

. جيل ۾ لکيائون“ منهنجو سفر”۽ پنهنجي جيون كهاڻي “ جنسار”۽ “ אڻ ڄاڻ”پنهنجو ناول “ دردن سندو دאستان”۽ “ لطيفي سنڌ אن سرچ آف ٹرٿ”، “ٻاويهه سو ٻاويهه ع”باقي ٻيا كتاب

. سنڌ کان ٻاهر لنڈن ۾ جالوطن هئڻ وאري عرصي ۾ لکينشاعري) ٻه حصا(جيكي گهڻو كري سنڌ . پاڻ مستند كتاب لکڻ کان سوא كافي مضمون ۽ مقاال پڻ لکيا אٿن

جيكڎهن سندن مضمون، . ۾ אٿندڙ كرنٹ مسئلن تي אن دور جي אخبارن ۾ لکيا אٿن كجن ته هوند سنڌي تقريرون، پمفليٹ، دوستن ڏאنهن لکيل خط ۽ آيل خط گڎ كري شايع

אدب ۾ پنجن ڇهن ضخيم تصنيفن جو وאڌאرو ٿي پوي ۽ سندن אهي אهم تخليقون محفوظ .هيٺ אسان قاضي صاحب جي تصنيفن جو تفصيل ڏيون ٿا. ٿي تاريخ جو حصو بنجي وڃن

جنسار )1(

348جيكو كرאئون سائيز جي . ۾ شايع ٿيو1980 سندن هي ناول حيدرآباد مان ٻيو دفعو پاڻ هن شاهكار . ۾ سکر سينٹرل جيل ۾ لکين 1954پاڻ هي ناول . مشتمل آهيصفحن تي

ناول ۾ پاڻ سنڌ ۾ جاگيردאرن . ناول ۾ ورهاڱي کان אڳ جي سنڌي سماج جو نقشو چٹيو אٿنجا ظلم ۽ אنهن طرفان سنڌ جي هندو مسلم عوאم ۾ نفاق پيدא كرڻ وאرن كوششن جو ذكر

.كيو אٿن ٻاويهه سو ٻاويهه ع )2( صفحن تي 309جيكو ڊيمي سائيز جي . ۾ شايع ٿيو1979ندن هي ناول حيدرآباد مان س

هن كتاب ۾ قاضي صاحب دنيا جي مستقبل جو نقشو چٹيو אٿن ۽ سائنسي . مشتمل آهي

Qazi Faiz Mohd 74 Author: Ruk Sindhi

پاڻ جنهن سماج جا خوאهشمند هيا، אن سماج جي . ترقي جي فائدن جو تذكرو كيو آهيٿن ۽ אنسانذאت جي بهتر مستقبل جو خوאب بيان تهذيب ۽ تمدن، قدرن ۽ ماپن بابت لکيو א

.كيو אٿن سورن سندي سيج )3(

جنهن ۾ ٹي مضمون אڳ كتابچن جي . ايع كرאينع ۾ ش1970هي كتاب پاڻ نوאب شاهه مان صفحن 251كرאئون سائيز جو هي كتاب . صورت ۾ ڇپيل ۽ باقي ٻه نوאن مضمون ڏنل آهن

مه آ آ قاضي جا سندن ڏאنهن لکيل خط هن كتاب جي پهرين حصي ۾ عال. تي مشتمل آهيאن بعد سندن . آهن، אن بعد عالمه صاحب جي وفات تي قاضي فيض محمد جا تاثرאت ڏنل آهن

ڀا قاضي محمد الئق جا كجهه شعر ۽ قاضي فيض محمد جا وאلده جي وفات تي تاثرאتي خط .شامل آهن

ع نوאب 1964ڇپيل ) 1:حصو (“منهنجون مون سان ٻه ٹي ڳالهيون”كتاب جي ٻئي حصي ۾ ، אنسان ۽ ٻين فلسفي جي هن مقالي ۾ كائنات، زندگي، موت. شاهه جيئن جو تيئن ڏنل آهي

ڇپيل نوאب شاهه (هن ساڳي مقالي جي حصي ٻئي ۾ . بنيادي مسئلن تي بحث كيل آهن۾ پڻ تحريك، سماج، وطن، قانون، منزل، رאڳ ۽ אن جا مختلف سر ۽ ٻين نقطن تي ) ع1965

.حث كيل آهيبع 1970۾ سندن مختصر سوאنح حيات “ ڳوڙهيون ڳالهيون”كتاب جي چوٿين حصي بعنوאن

۾ سندن سنڌي “ شاگردن جي هلچل”كتاب جي پنجين حصي بعنوאن . جي دور تائين ڏنل آهيع ۾ ووٹرن جون لسٹون سنڌي ۾ شايع كرאئڻ وאري مطالبي 1969ٻولي جي تسليمي خاطر

.ال جو تفصيل ڏنل آهيجي حمايت ۾ كيل بک هڑت عالمه آ آ قاضي) 4(

صفحن تي 60 ۾ شايع ٿيو، جيكو كرאئون سائيز جي 1981سندن هي كتاب حيدرآباد مان سندن هي كتاب سنڌ جي عظيم אنسان عالمه آ آ قاضي سان وאبستا يادن تي . مشتمل آهي

.ي روشني وڌل آهيجنهن ۾ سنڌ جي همعصر دور جي سياست ۽ سماج تي سٺ. ٻڌل آهي

Qazi Faiz Mohd 75 Author: Ruk Sindhi

هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك ) 5( صفحن تي 96ع ۾ شايع ٿيو، جيكو كرאئون سائيز جي 1984سندن هي كتاب حيدرآباد مان

سندن هي كتاب سنڌ هاري كاميٹي ۽ هارين جي אالٹي تحريك جي كارنامن . مشتمل آهياص كري سنڌ ۾ طبقاتي جديد دور جي تحقيق كندڙن ۽ خ. ۽ كارگذאرين تي مشتمل آهي

جنهن ۾ سنڌي هارين جي طبقاتي . تحريك تي لکندڙن ال هي هك كارאئتو كتاب آهي .جدوجهد تي سٺي روشني وڌل آهي

دردن سندو دאستان) 6(

۾ شايع 1982 ۽ 1980جيكو ٻن حصن ۾ نوאب شاهه مان . هي سندن شاعري جو كتاب آهيپاڻ پنهنجي شاعري . صفحن تي مشتمل آهن1000هي ٻئي حصا كرאئون سائيز جي . كرאين

۾ لطيفي سنڌ جون روحاني منزلون، مارئي جي وطن ال حب، سسئي جي جدوجهد ۽ .جستجو، سهڻي جي مقصد ال فنائي جهڑن موضوعن کي אظهار جو ذريعو بنايو آهي

جهڑيون سندن ٻيون. سندن شاعري نه فن ۽ نه وري مقصد جي لحاظ سان אيتري پختي آهي .نثري تصنيفون آهن

(7) Lateefee Sindh in Search of Truth

134جيكو ڊبل ڊيمي سائيز جي . ع ۾ شايع كرאيو1979پاڻ هي كتاب نوאب شاهه مان هن كتاب ۾ سنڌ جي هك خاص قسم جي فالسافي جو ذكر كيو . صفحن تي مشتمل آهي

جيئن مادو، وجود، . پاڻ هن كتاب ۾ كيترن فالسافيكل نقطن تي بحث كيو אٿن. אٿن .سمجهه، خودي دماغ، سوچ، عمل، سياست، پيار، حسن ۽ رאڳ وغيره

پاڻ هن كتاب ۾ لطيفي سنڌ جو روحاني مترلون، لطيف سائين جي مکيه سورمين مارئي، جن ۾ سنڌ سان محبت ۽ אن جي وجود ال . سسئي، سهڻي جي حوאلي سان ٻڌאيون آهن

.جدوجهد אهم عنصر آهي سفرمنهنجو) 8(

Qazi Faiz Mohd 76 Author: Ruk Sindhi

جيكو هن كتاب لکجڻ کان پو شايع ٿي .(سندن هي אڻ ڇپيل كتاب، سندن جيون كٿا آهيپاڻ هن هك هزאر صفحن جي ضخيم كتاب ۾ پنهنجي دور جي سياست، سنڌ .) چكو آهي

جي حالتن، سياستدאنن جي كارنامن ۽ كرتوتن سميت پنهنجي زندگي جي אهم سياسي سندن هي تصنيف موجوده دور تي . كيو آهيوאقعن ۽ تحريكن جو تفصيل سان ذكر

. صدي جي تاريخ جو אهم دستاويز آهي20لکندڙن ال هك אهم ماخذ هجڻ سان گڎ אڻ ڄاڻ) 9(

سندن هي ناول پڻ . صفحن تي ڦهليل آهي200سندن هي ناول پڻ אڻ ڇپيل آهي، جيكو ڻ وقت جي אهم ضروت جنهن جو ڇپج. אڳين ٻن ڇپيل ناولن جهڑو وزندאر ۽ كارאئتو آهي

.آهيڇپيل (אن کانسوא سندن ٻيا به كيترא ننڍא كتابچا ڇپيل آهن ۽ كيئي مضمون، مقاال

. جيكي אيترא ئي אهم آهن. مختلف رسالن ۾ ۽ ماڻهن وٽ محفوظ آهن) توڙي אڻ ڇپيل .جيترא مٿي ڏنل كتاب

رאڳ سان محبت. 2

سندن آوאز ڏאڍو سريلو ۽ من . هياقاضي فيض محمد جن אديب هجڻ سان گڎ سٺا فنكار پڻپاڻ پنجن ڇهن سالن جي عمر کان وٺي پوڙهپڻ تائين رאڳ سان الڳاپيل . موهيندڙ هوندو هيو

پاڻ پنهنجي وقت جي برصغير جي אتم رאڳيندڙن אلهڎني نوناري، אستاد بڑي غالم علي . رهياا ۽ کين گهرאئي پاڻ אنهن سان گڎ محفلون كندא هئ. خان ۽ بركت علي خان جا دوست هئا

سندن چوڻ مطابق ته پاڻ گهڻو אثر אستاد بڑي غالم علي . رאڳ جون محفلون به مچرאئيندא هئاپاڻ پنهنجي אستاد سان درٻاري، . خان کان ورتو ۽ سندن رאڳ ۾ אستاد אلهڎنو نوناري هيو

.ڀيروي ۽ ميان جي ٹوڙي رאڳ گڎ ڳائيندא هيا ۽ אنهن رאڳڻين جي فن مان پڻ وאقف هيااڻ ننڍي هوندي كاليجي دور ۾ سرن کي ٺاهڻ ال אسر جو تنبورو کڻي سمنڈ جي كناري پ

پاڻ پنهنجي آخري عمر ۾ حيدرآباد وڃي پنهنجي رאڳ . تي ويندא هئا ۽ وڃي رياض كندא هئارאڳ جي فن تي كيترא . جيكي كالسيكل كالم تي مبني هيون. جون ٻه كيسٹون ڀرאين

Qazi Faiz Mohd 77 Author: Ruk Sindhi

ن کانسوא رאڳ تي هك خاص אنٹرويو کانئن آخري ڏينهن ۾ א. مضمون ۽ مقاال پڻ لکيا אٿنجنهن ۾ پاڻ سنڌ ۾ رאڳ جي ماضي، حال ۽ . אنسٹيٹيوٽ آف سنڌאالجي وאرن پڻ ورتو

.مستقبل تي سٺي نموني ڳالهايو אٿنپاڻ . ع ۾ پاڻ سياست کان پري ٿيا ته אن بعد رאڳ کي ئي אظهار جو ذريعو بڻاين1971جڎهن

پهريان هاري ناري گڎ كري کين رאڳ ٻڌאئيندא هئا، אن . ۾ كاهي پياهارمونيم کڻي ڳوٺن بعد هارين سان سندن مسئلن تي ڳالهائيندא هئا ۽ کين صحيح سماجي شعور ڏيڻ ۽ منجهن

.عوאمي هلچل هالئڻ ال جاڳرتا پيدא كرڻ ال ليكچر ڏيندא هئاي جيارجي ۽ پاڻ پنهنجي آخري عمر ۾ كوشش كين ته سنڌ جي كالسيكل رאڳ کي ور

سنڌ ۾ رאڳ سيکارڻ ۽ אن کي صحيح نموني אظهار جو وسيلو بنائڻ ال هك אكيڈمي پر سندن عمر وفا كين كئي، پاڻ پنهنجون حسرتون ۽ אرمان دل ۾ سانڍي هتان . کولجي

.رمندא ر هياکين سنڌ جي موجوده رאڳ متعلق ڏאڍو فكر هوندو هو ۽ چوندא هئا ته سنڌ مان رאڳ ختم ٿي

سندن چئي مطابق ته حقيقي رאڳ كالسيكل رאڳ آهي، جيكو خود هكڑي . هيويو آپاڻ هن دور جي ڳائڻن بابت چوندא . جنهن کان هن دور جا فنكار وאنجهيل آهن. سائنس آهي

هينئر كو به ڳائڻو تانون، پلٹا ۽ . هئا ته هنن کي نه ڳائڻ جو رياض ۽ نه فن جي خبر آهي .موسيقي ڀڳل دلي جا ٺكا آهنهن وقت جي . سرگم كو نه ٿو پڑهي

مطلب ته پاڻ هكڑي نه ته ٻئي پليٹ فارم تان پنهنجو حق ۽ سچ جو آوאز بلند كندא رهيا ۽ .ههڑي كاري ٻاٽ אونڌאهي ۾ به مايوس كونه ٿيا، پر جاڳ جي جوت جالئيندא هليا ويا

Qazi Faiz Mohd 78 Author: Ruk Sindhi

حوאال ۽ سمجهاڻيون 81-جي جوت جالئي ويا، ص .1 59-ليكيشن، صساهتي پب .2 “كو كو ماڻهو موتي دאڻو”: ظفر عباسي .3 27-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .4 8-جنسار، ص .5 3-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .6 منهنجو سفر، حصو پهريون .7 325-326-אسان جي آزאدي جا אڳوאڻ، ص .8 115-، ص2-جنب گذאريم جن سين .9

32-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .10 7-، ص)شاگردن جي هلچل (سورن سندي سيج .11 23-آ آ قاضي، ص .12

Qazi Faiz Mohd 79 Author: Ruk Sindhi

35-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .13 26-25-آ آ قاضي، ص .14 116-115-، ص2-جنب گذאريم جن سين .15 8-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .16 35-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .17 48-47-سورن سندي سيج، ص .18 36-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .19 ساڳيو .20 302 ۽ 291-אسان جي آزאدي جا אڳوאڻ، ص .21 15-جي جوت جالئي ويا، ص .22 84-ساڳيو، ص .23 30-29-آ آ قاضي، ص .24 31-ساڳيو ص .25 85-سنڌ ۾ بيچيني جا אسباب، ص .26 “قاضي فيض محمد هك مطالعو”: نبي بخش کوسو .27 82-81- سنڌ ۾ بي چيني جا אسباب، ص .28 85-جي جوت جالئي ويا، ص .29 55-سنڌ جو سيد، ص .30 22-ئي ويا، صجي جوت جال .31 198-، ص2-جنب گذאريم جن سين .32 28-آ آ قاضي، ص .33 116-، ص2-جنب گذאريم جن سين .34 10-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .35 )אڻ ڇپيل(هي زمين كيئن سڌري .36 3-، ص“پاكستان كجهه حقيقتون كجهه شكايتون” .37

Qazi Faiz Mohd 80 Author: Ruk Sindhi

ساڳيو .38 116-، ص2-جنب گذאريم جن سين .39 43-42-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .40 31-30-بابا سنڌ كامريڈ حيدر بخش جتوئي، ص .41 “ هك مطالعو-قاضي فيض محمد” .42 116-، ص2-جنب گذאريم جن سين .43 چونڈ سياسي مضمون، .44 149-روبرو، ص .45 56-سنڌ جو سيد، ص .46 117-116-، ص2-جنب گذאريم جن سين .47 .هت ڊيگهه سبب نه ڏنو ويو آهي. هن كنوينشن بابت ججهو موאد مون هٿ كيو آهي .48 56-جو سيد، صسنڌ .49 89-سنڌ ۾ بيچيني جا אسباب، ص .50 413-، ص3-אهي ڏينهن אهي شينهن .51 117-، ص2-جنب گذאريم جن سين .52 11-10-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .53 تائين 437 کان 419-، ص4-منهنجو سفر .54 295-296-אڄ پڻ چكيم چاכ، ص .55 441-، ص4-منهنجو سفر .56 117-، ص2-جنب گذאريم جن سين .57 442-، ص4-منهنجو سفر .58 12-11-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .59 446-، ص4-منهنجو سفر .60 12-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج .61 ساڳيو .62

Qazi Faiz Mohd 81 Author: Ruk Sindhi

467- ص4-منهنجو سفر .63 470-ساڳيو، ص .64 117-، ص2-جنب گذאريم جن سين .65 444-، ص4-منهنجو سفر .66 88-جي جوت جالئي ويا، ص .67 ساڳيو .68 93 ۽ 40-هوندא سي حيات، ص .69 473-471-، ص4-منهنجو سفر .70 509-506-ساڳيو، ص .7172. Welcome Address to Bashani . تان ورتل آهي4-“منهنجو سفر”عالمي אمن كانفرنس بابت سڄو موאد .73 43-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .74 493-487-، ص4-منهنجو سفر .75 43-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .76 65-64-ساڳيو، ص .77 500-496-، ص4-منهنجو سفر .78 15-14-ص) شاگردن جي هلچل(يج سورن سندي س .79 504-502-، ص5-منهنجو سفر .80 76-75-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .81 493-487-، ص4-منهنجو سفر .82 80-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .83 118-، ص2-جنب گذאريم جن سين .84 17 ۽ 16-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج، .85 )אڻ ڇپيل(هي زمين كيئن سڌري، .86 4- كجهه شكايتون، ص-حقيقتونپاكستان كجهه .87

Qazi Faiz Mohd 82 Author: Ruk Sindhi

94-روبرو، ص .88 565-منهنجو سفر، ص .89 8-3-عوאم ۽ بنيادي جمهوريتن جي ميمبرن کي אپيل، ص .90 20-ليڈرאن كرאم، ص .91 596-595، 5-منهنجو سفر .92 17-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج، .93 592-591-، ص5-منهنجو سفر .94 565-564-ساڳيو، ص .95 ع1969 سيپٹمبر22روزאنه عبرت حيدرآباد، .96 ع1969 آكٹوبر 7ساڳيو، .97 ع1969 آكٹوبر 14ساڳيو، .98 ع1969 سيپٹمبر 16ساڳيو، .99

168-سنڌ جي سياست، ص .100 580-، ص5-منهنجو سفر .101 169-168-سنڌ جي سياست، ص .102 ع1970 جوال 12صبح سنڌ، هفتيوאر كرאچي، .103 613-609-، ص5-منهنجو سفر .104 51-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .105 587-، ص5-منهنجو سفر .106 53-51-هاري كاميٹي ۽ אالٹي تحريك، ص .107 ع، مهاڙي1962-2ٹماهي مهرאڻ، حيدرآباد، .108 39-موت جي پاڇي هيٺان، ص .109 22-مڑيا مٿي مچ، ص .110 22-ساڳيو، ص .111 39-موت جي پاڇي هيٺان، ص .112

Qazi Faiz Mohd 83 Author: Ruk Sindhi

21-20-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج، .113 567-566-، ص5-منهنجو سفر .114 ساڳيو .115 ساڳيو .116 31-مڑيا مٿي مچ، ص .117 32-ساڳيو، ص .118 33-ساڳيو، ص .119 39-موت جي پاڇي هيٺان، ص .120 27-، ص)شاگردن جي هلچل(سورن سندي سيج، .121 29-28-ساڳيو، ص .122 594-591-، ص5-منهنجو سفر .123124. Note on Language to President Bhutto 20-، ص1972ملير ڊאئجيسٹ، آگسٹ .125 592-591-، ص5-منهنجو سفر .126 596-595-ساڳيو، ص .127 805 کان 615-ساڳيو، ص .128

Qazi Faiz Mohd 84 Author: Ruk Sindhi

ماخذאت

قاضي فيض محمد جا كتاب

ع1970سورن سندي سيج، نوאب شاهه، .1 ع1979ٻاويهه سو ٻاويهه ع، حيدرآباد، .2 ع1980جنسار، حيدرآباد، .3 ع1980، نوאب شاهه، 1-دردن سندو دאستان .4 ع1982، نوאب شاهه، 2-دردن سندو دאستان .5 ع1981عالمه آ آ قاضي، حيدرآباد، .6 ع1984ٹي تحريك، حيدرآباد، هاري كاميٹي ۽ אال .78. Latiefi Sind in Search of Truth, Nawabshah, 1979 )אڻ ڇپيل(منهنجو سفر .9

)אڻ ڇپيل(אڻ ڄاڻ، .10

Qazi Faiz Mohd 85 Author: Ruk Sindhi

قاضي فيض محمد جون ٻيون لکڻيون ع1979سكرنڈ، ) مضمون(فطرت کي جيئن مون ڏٺو، .1 نوאب شاهه) كتابچو(كرمن سندي دلڑي، .2 ع1981ت جالئي ويا، حيدرآباد، ، جي جو)مضمون(سنڌين ال پيغام، .3 ع1972، ماهوאر ملير ڊאئجيسٹ، كرאچي، آگسٹ )تقرير(رאولپنڈي ٻولي كانفرنس، .4 ع1970 آگسٹ 9، هفتيوאر صبح سنڌ كرאچي، )مضمون(ڇنڈڇاڻ، .5، هفتيوאر صبح سنڌ كرאچي، )مضمون( كجهه شكايتون، -אسالم كجهه حقيقتون .6

ع1970، هفتيوאر صبح سنڌ كرאچي، )مضمون(تون، كجهه شكاي-پاكستان كجهه حقيقتون .7

ع1970 آگسٹ 14 ع1970 آگسٹ 14، هفتيوאر صبح سنڌ كرאچي، )مضمون(يونٹ كونه ٹٹو آهي، .8 ع1980كنڈيارو، ‘ ركيل لڑכ’، ساهتي پبليكيشن، )אنٹرويو(مون وٽ سودو سچ جو، .9

)كيسٹ(قاضي فيض محمد جو سنڌ אالجي کي ڏنل אنٹرويو، .10 ع1984، ماهوאر پارس، مئي ۽ جون )مضمون(ي، شيخ عبدאلمجيد سنڌ .11 عوאم ۽ بنيادي جمهوريتن جي ميمبرن کي אپيل، نوאب شاهه .12 אڻ ڇپيل) مضمون(هي زمين كيئن سڌري، .13 ، אڻ ڇپيل)مضمون(ننڍ ۽ سجاڳي .14ع ۾ كتابن جي نمائش وقت كيل تقرير، 1981אيل אيم سي ڄامشورو ۾ سال .15 אڻ ڇپيل) אنگريزي(

אڻ ڇپيل) אنگريزي( تاريخ تي كيل تقرير هك نامعلوم هنڌ ۽ .16 ع تي لکيل خط1966 جون 3محمد علي אيم אين אي ڏאنهن .17 ع1978هوندא سي حيات، حيدرآباد، ) مضمون(هك אعلى אڳوאڻ جو موت، .1819. Welcome Address to Bashani on Nov: 1957 20. A note on Language to President Bhutto

Qazi Faiz Mohd 86 Author: Ruk Sindhi

قاضي فيض محمد ڏאنهن آيل خط

، سورن سندي سيج)ڇپيل(عالمه آ آ قاضي جا خط، .1 ) אڻ ڇپيل( خط 8شيخ مجيب אلرحمان جا .2 )אڻ ڇپيل( خط 9جا ) عوאمي ليگ(قمر אلزمان .3 )אڻ ڇپيل(جا خط ) عوאمي ليگ(شمس אلحق .4 )אڻ ڇپيل(ذوאلفقار علي ڀٹو جا خط .5 )אڻ ڇپيل(ممتاز علي ڀٹو جا خط .6 )אڻ ڇپيل(جي אيم سيد جا خط .7 )אڻ ڇپيل(ف سياستدאنن جا خط مختل .8

قاضي فيض محمد تي لکيل مضمون ۽ مقاال ع1967حيدرآباد، “ 2-جنب گذאريم جن سين”جي אيم سيد، .1 ع1982 ڊسمبر 5ظفر عباسي، روزאنه هالل پاكستان كرאچي، .2 ع1982 آكٹوبر 15نبي بخش کوسو، روزאنه هالل پاكستان كرאچي، .3 ع1982 آكٹوبر 20كرאچي، پير علي محمد رאشدي، روزאنه جنگ .4 ع1984حيدرآباد، “ ناز سنائي، ما کاهوڙي هليا .5 صوفي غالم مصطفى، روزאنه آفتاب حيدرآباد .6 ع1984- 4ڊאكٹر نبي بخش بلوچ، ٹماهي مهرאڻ، .7

ٻيا مددي كتاب ع1980جي אالنا، אسان جي آزאدي جا אڳوאڻ، كرאچي، .1 ع1970مير אمدאد علي، سنڌ جي سياست، حيدرآباد، .2

Qazi Faiz Mohd 87 Author: Ruk Sindhi

ع1981، حيدرآباد، 3-علي محمد رאشدي، אهي ڏينهن אهي شينهن .3 ع1981، جي جوت جالئي ويا، حيدرآباد، )مرتب(منصور سارنگ .4 ع1978، هوندא سي حيات، حيدرآباد، )مرتب(خان محمد پنهور .5 ع1969محمد אمين کوسو، سنڌ جو سيد، نوאب شاهه، .6 ع1970ليڈرאن كرאم، الهور، ) مرتب(رياض بٹالوي .7 ع1970، روبرو، كرאچي، )مرتب(مود شام مح .8 ع1967، حيدرآباد، 2-جي אيم سيد، جنب گذאريم جن سين .9

ع1975جي אيم سيد، چونڈ سياسي مضمون، كرאچي، .10 ع1977جي אيم سيد، אڄ پڻ چكيم چاכ، حيدرآباد، .11 ع1985جي אيم سيد، كجهه خط، حيدرآباد، .12 ع1984آباد، رכ سنڌي، بابا سنڌ كامريڈ حيدر بخش جتوئي، حيدر .13 ع1983رسول بخش پليجو، مڑيا مٿي مچ، كرאچي، .14ماهوאر سچ ڊאئجيسٹ، ) مضمون(غالم محمد لغاري، موت جي پاڇي هيٺان، .15

ع1970ميرپورخاص مارچ، אپريل ع1962-2ٹماهي مهرאڻ، سنڌي אدبي بورڊ، حيدرآباد، .16 ع جا مختلف پرچا1969روزאنه عبرت حيدرآباد، سپٹمبر ۽ آكٹوبر .17 ع1975وسى ڀٹو، سنڌ ۾ بي چيني جا אسباب، حيدرآباد، محمد م .18 ع1984ناز سنائي، ما کاهوڙي هليا، حيدرآباد، .19 ع1985حيدر بخش جتوئي، هاري אنقالب، حيدرآباد، .20

Qazi Faiz Mohd 88 Author: Ruk Sindhi

ئرف يכ ر

ع تي تعلقي كنڈياري 1961 آگسٹ 5سنڌ جو مشهور ليکك رכ سنڌي پاڻ سنڌ يونيورسٹي مان . ضلع نوאب شاهه جي ڳوٺ حامد אڄڻ ۾ پيدא ٿيو

پاڻ روزאني سنڌ سجاڳ . گريجوئيشن كرڻ بعد صحافت جو پيشو אختيار كيوور خدمتون سرאنجام جي אيڈيٹر ۽ روزאني جاڳو كرאچي جي אيڈيٹر ۽ پبلشر ط

جڎهن ته روزאني عوאمي آوאز كرאچي، روزאني سچ كرאچي، روزאني . ڏنيونسوڀ كرאچي، روزאني تعمير سنڌ كرאچي، روزאني سنڌ حيدرآباد ۾ نيوز אيڈيٹر

پاڻ مختلف صحافتي تنظيمن ۾ . ۽ אسسٹنٹ אيڈيٹر طور خدمتون سرאنجام ڏنيون . شامل رهيو آهي

طر مختلف قومپرست ۽ ترقي پسند تنظيمن ۾ رכ سنڌي سنڌ جي حقن خا سالن کان אدب، سياست ۽ 20هو گذريل . به سرگرم كردאر אدא كندو رهيو آهي

جن ۾ . صحافت سان الڳاپيل هجڻ سميت كيترن ئي كتابن جو خالق رهيو آهيجڎهن ته سندس سوين مقاال ۽ مضمون مختلف . كيترאئي كتاب شايع ٿيل آهن

رכ سنڌي جي شايع ٿيل كتابن ۾ . ع ٿيندא رهيا آهنאخبارن ۽ رسالن ۾ شايسنڌي قوم جو ”، “ٹوڙي ڦاٹك جو سانحو”، “قومون ۽ قومي تحريك آزאدي”

، “تاريخ جي الٽ”، “سنڌ آزאدي ۽ אنقالب”، “سنڌ جي سياسي صورتحال”، “مقدمو“ אڄ جي سنڌ”، “سنڌ جي قومي تحريك ۽ سنڌين جو אتحاد”، “قاضي فيض محمد”

. كتاب ڳڻائي سگهجن ٿا“ يتا جي אوسرسنڌو سڀ”۽ رכ سنڌي كيترאئي كتاب ترجمو كري سنڌي ٻولي جي جهولي ۾ وڌא

. به هك آهي“ پاكستان طوفان جي گهيري ۾”جن ۾ بينظير ڀٹو جو كتاب . آهنبابا سنڌ كامريڈ حيدر بخش ”جن ۾ . جڎهن ته كيئي كتاب مرتب به كيا آهن

. ۽ ٻيا شامل آهن “يسنڌي ٻولي رت رتول”، “جتوئي

ئب ئ ئ يھ رכ سنڌو سڀيتا جي אوسر. 1

سنڌ جي قومي تحريك ۽ سنڌين جو אتحاد. 2 אڄ جي سنڌ. 3 تاريخ جي الٽ. 4 قاضي فيض محمد. 5 قومون ۽ قومي تحريك آزאدي. 6 ٹوڙي ڦاٹك جو سانحو. 7 سنڌي قوم جو مقدمو. 8 سنڌ جي سياسي صورتحال. 9

ي ۽ אنقالبسنڌ آزאد. 10 ڊאئون لوڊ كرڻ ال كتاب جي مٿان كلك كريو: نوٽ