dija poradeci 1...jugu në veri dhe fshati shtrihet midis tyre. ai rrethohet në lindje nga mali i...

1

Ali Kuçi: Fenomen gjenial i rezistencës antinaziste

DIJA Poradeci

2

GJELOK MARKO

3


GJELOK MARKO

Ali Kuçi: Fenomen gjenial irezistencës antinaziste

-të çajmë përpara përmes vdekjes dhe harresës, drejtjetës dhe së vërtetës-

4

GJELOK MARKO

Titulli: Ali Kuçi Ali Kuçi: Fenomen gjenial i rezistencës AntinazisteAutori: GJELOK MARKO

Gjelok Marko ©, 2011

Redaktor: DHIMITËR GEGPRIFTI,Korrektore letrare: Afroviti GushoKopertina: Ilir DUKA

Enti Botues: “D.I.J.A.-Poradeci”Adresa e Redaksisë: Rruga “Rinia”, Pogradec

Tel: +355 83 222905; Cel: +355 692143753;e-mail: [email protected]; [email protected]

5


1. Parathënie e autorit............................................................72. Vështrim historiko- gjeografik mbi A.Kuçin,në rrethin e Vlorës................................................................113. Si u “njoha” me nazistët..................................................134. Rruga drejt përmbushjes së qëllimit....................................165. Cili ka qenë Ali Kuçi?......................................................236. A ka qenë Ali Kuçi vërtet i burgosur në Dachau?................297. Kampi i Dachaut i përshkruar në të dhënat zyrtare...............318. Kampi i Dachaut i përshkruar në kujtimet e ish- tëburgosurve të nxjerra nga ditaret e tyre.................................36-Dita e parë........................................................................36-Të rrosh apo të vdesësh?!...................................................399-Përshkrimi i ditëve të fundit të Dachaut në shkrimet eAli Kuçit.............................................................................42-Përgatitja për veprim, 21 prill.............Ditari personal i Ali Kuçit, 23 prill............................................44-23 prill...............................................................................46-Ditari i Ali Kuçit (vazhdim).................................................53-25 prill...............................................................................56-26 prill...............................................................................61

Pasqyra e lëndës

6

GJELOK MARKO

- 27 prill..............................................................................72- 28 prill..............................................................................85- 29 prill............................................................................. 9310- Dëshmi për lidhjet e Ali Kuçit me komunistët në kampin eDachaut ...........................................................................11011- Roli i Ali Kuçit pas lirimit nga Kampi i Dachaut...............11212- Ali Kuçi në librin “Vuajtjet e Skëterrës” (“The Harrowings ofHell”) nga Markus J.Smith..................................................11913-Biografi e shkurtër: bashkëluftëtarë, bashkëkohëstë Ali Kuçit.........................................................................127- Biografi e Xhafer Peçit.....................................................127- Dëshmia e Xhafer Peçit në lidhje me Ali Kuçin..................129- Në vend të pasthënies: Vargje nga Maksut Çallo.................143

7


ParathënieKy libër është vetëm maja e një ajsbergu, një paraqitje e

zvogëluar dhe në asnjë mënyrë e plotë e një figure kaq të shquartë rezistencës Antinaziste të popullit Shqiptar.

Emri i Ali Kuçit është i njohur, i cituar dhe ka vendin e tij tëpadiskutueshëm në arkivat, në listat e dokumenteve themelorenë mes të studiuesve e specialistëve të historisë në universitetetmë të njohura si edhe në institucionet ndërkombëtare, që merrenme studimin e dokumentimin e fakteve rreth Luftës së DytëBotërore, e sidomos të Holokaustit (Shoas).

Shkrimet e Ali Kuçit e libra që flasin për figurën e tij janëbotuar e ribotohen edhe sot nga universitete të njohura, p.sh.para pak kohësh nga Universitetet e New York e të Philadelfiasnë USA.

E, megjithatë, emri i Ali Kuçit ishte i panjohut për mua, përbrezin e intelektualëve shqiptarë të diplomuar në Shqipëri, si dhepër gjithë masën e rinisë e të inteligjencës shqiptare në përgjithësi.

Materialet e këtij libri janë nxjerrë tërësisht nga arkiva e burimedokumentare jashtë Shqipërisë.

Për arsye objektive (fakti që unë jetoj prej më tepër se 18vjet në Gjermani) nuk ka qenë e mundur për mua as konsultimi ehulumtimi në arkivat shqiptare e as bashkëpunimi me institucionete Qendrat Studimore Historike.

Ky libër synon të hedhë dritë mbi jetën e veprimtarinë e Ali

8

GJELOK MARKO

Kuçit, duke u bazuar në faktet që japin dokumentet autentikearkivore, si edhe shkrimet e vetë Doktor Ali Kuçit.

Faktet dhe ngjarjet që Doktor Ali Kuçi përshkruan edokumenton në shkrimet e në artikujt e ndryshëm të shkruarprej tij i kemi krahasuar dhe i kemi vënë paralelisht me të dhënatzyrtare historike të Institucioneve e Universiteteve më të njohura.

Po ashtu kujtimet e tij i kemi vënë paralelisht me kujtimet epersonaliteteve të njohura historike si Arthur Haulot, EdmondMichlet, etj.

Në këtë libër janë paraqitur e analizuar vetëm shkrime autentiketë shkruar nga Doktor Ali Kuçi, duke lënë jashtë qëllimisht atoshkrime ku ai është bashkëautor. Kjo është bërë me qëllim që tëpasqyrohet sa më qartë e më pastër figura e Doktorit tëShkencave Filozofike, Luftëtarit të shquar Antinazist, Ali Kuçit.

Kemi dhënë gjithashtu edhe një biografi të shkurtër tëbashkëluftëtarëve e shokëve më të afërt të Ali Kuçit:

Është dhënë, shumë shkurt, e dokumentuar dhe e formësfaktike të versionit zyrtar biografia e Arthur Haulot, EdmondMichlet, Gjeneralit Charles Destrin dhe e luftëtarit të shquarklandestin Patrick O´Lary.

Dokumentet vërtetojnë në mënyrë të pakundërshtueshme setë gjithë këta persona kanë qenë bashkëpunëtorë ebashkëluftëtarë të ngushtë të Ali Kuçit.

Dokumentet vërtetojnë se roli i Ali Kuçit në organizimin erezistencës Antinaziste në Kampin e Dachaut ishte i barabartëdhe i një niveli me personat e sipërpërmendur. Po ashtu i njëniveli dhe i barabartë me këta persona del Dokktor Ali Kuçiedhe në aftësitë, nivelin kulturor, lartësinë e karakterit etj.

Të gjithë këta persona, duke përfshirë dhe Ali Kuçin, janëvlerësuar lart në arenën ndërkombëtare.

Tani le të shohim se si janë vlerësuar këta persona në atdheune tyre:

Arthur Haulot (Baroni Arthur Haulot) Veteran i nderuar i

9


Luftës në atdheun e tij. Që në1945ai ish antar i KomitetitNdërkombëtar të Dachaut. Dekoruar disa herë për aktivitetine tij luftarak. Ze një vend nderi në historinë e atdheut të tij.Gjatë gjithë jetës së tij zuri vende me rëndësi e mbajti postekyçe:

Në vitin 1956 ai u bë Ministër i Turizmit në qeverinë eBelgjikës. Këtë post ai e mbajti deri në vitin 1978.

Edmond Michlet: Në vitin 1945 ai u zgjodh anëtar i KëshillitKombëtar Francez. Njëkohësisht ai u zgjodh të jetë anëtar iQeverisë Provizore .

Nga 21 Nëntor 1945 deri 24 Korrik 1946 Edmond Michletish-ministër i mbrojtjes së Francës. Nga viti 1952 deri 1959 aiish -senator i Departamentit të Seine.

Pas zgjedhjes së De Golit si president i Francës, EdmondMichlet u emërua në 9 korrik 1958 Sekretar Shteti i Veteranëvetë Luftës.

Nga 8 janar 1959 der 24 gusht 1961 Ministër i Drejtësisë.Nga 6 prill 1967 deri 31 maj 1968 Ministër i Sherbimeve

PublikeNga 20 korrik 1969 deri ditën që vdiq mbajti postin e Ministrit

të KulturësPatrick O´Lary, emri i vërtetë i të cilit ishte Albert Guerisse

mori 35 dekorata nga vende të ndryshme, duke përfshirë dhedekoratën shumë të lartër të mbretërisë (KBE) si edhe një titullnderi nga Oborri Mbretëror Belgjian (në 1986). Ai u emëruaKomandant i Shërbimit Mjekësor të Ushtrisë belgjiane dhe dolinë pension në vitin 1970 me gradën Gjeneral-Major.

Ali Kuçi: i panjohur, madje për një periudhë i cilësuar tradhëtare bashkëpunëtor i Nazizmit. Gjithsesi deri sot i pavlerësuar dhe iharruar në Shqipëri.

Ky libër, faktet e paraqitura në të synojnë të japin ndihmën etyre modeste në korrigjimin e këtij gabimi.

10

GJELOK MARKO

Jemi munduar që libri, që po ju paraqitim të jetë gjithashtu meinteres si për historianin ashtu edhe për lexuesin e thjeshtë, si përnxënësin e shkollës, ashtu edhe për studiuesin.

Puna për shkrimin e këtij libri më ka bërë të ec përmes faktevee realiteteve të tmerrshme, ka qenë një rrugë përmes errësirës etmerrit të vdekjes, një rrugë ku fytyra e veprat e errësirës e tëvdekjes pasqyrohen në anën e tyre më të egër. Kjo është edhearsyeja që libri përmban edhe faqe, fakte, dokumente, të cilatnuk do t´i rekomandoja të lexohen nga të miturit apo edhe ngapersonat që nuk janë në gjendje t´u bëjnë ballë këtyre fakteve eskenave.

Nuk do t’u rekomandoja leximin e këtij libri në orët e thella tënatës.

E, me gjithë këto fakte e skena po ju paraqitim një libër kudel qartë triumfi i jetës mbi vdekjen, triumfi i lirisë mbi tiraninë ekrimin, pavarësisht se vdekja, tirania e krimi shfaqen në formënmë të egër e më ekstreme që ka njohur historia e njerëzimit.

Po, ky libër është një dëshmi për faktin që jeta ka triumfuarmbi vdekjen dhe liria mbi tiraninë. Dhe një njeri i tillë ishte dhembetet Ali Kuçi, pikërisht për këtë fakt na dëshmon jeta dhevepra e tij.

Gjelok Marko

11


Vështrim gjeografiko-historik mbiKuçin në rrethin e Vlorës

Kuçi bën pjesë në Kurveleshin e Poshtëm dhe ndodhet nëJuglindje të Vlorës, në rrjedhën e sipërme të lumit Shushicë, nëshpatin Veriperëndimor të malit të Gjeshnikoshit, në Jugperëndimtë krahinës malore të Labërisë, të kësaj krahine me histori tëlavdishme, me banorë trima, punëtorë e bujarë.

Kuçi dëshmohet si vendbanim i vjetër dhe njihet me këtë emërqysh nga shekulli XV (1431). Terreni i tij është malor, i thyer dheme pyje të shumtë. Atë e rrethojnë male të lartë, që shtrihen ngaJugu në Veri dhe fshati shtrihet midis tyre. Ai rrethohet në Lindjenga mali i Papadhisë, në Jugë nga mali i Çikës, në Perëndim ngamali i Bogonicës. Këto male në shekuj kanë qenë mburojanatyrore të pakapërcyeshme për armiqtë dhe kanë shërbyer sipozicione të përparuara prej nga jepej sinjali për ardhjen e armiqvedhe merreshin masat e nevojshme për largimin e popullsisë, dukee siguruar në vende më të mbrojtura.

Për mbrojtjen e fshatit një rol parësor kanë luajtur edhe disaqafa me rëndësi strategjike, si: Qafa e Shkallës, Qafa e Mretës,Qafa e Dërrasës, ajo e Grashecit, e Kunjovës, e Mullirit si dheGryka e Shurit të Kuçit, të cilat kanë shërbyer si porta tëpakapërcyeshme për forcat armike, që kanë dashur të futen nëKuç. Këto qafa e gryka janë bërë varre për armiqtë, që kanëguxuar e kanë sulmuar Kurveleshin. Këngët polifonike labe i kanë

12

GJELOK MARKO

pasqyruar me art e vërtetësi aktet trimërore të luftëtarëve dhebanorëve të kësaj treve, të cilët i kanë bërë ballë me heroizëmarmiqve, që gjithmonë kanë qenë më të shumtë në forca e mjete.

Le të përmendim, sa për ilustrim, disa vargje të një këngepolifonike labe, e cila flet shumë:

“Dy mijë ushtarë ç’u ngrinë,Të shkelmojnë Labërinë,Po Gjolekën nuk e dinë,Që i pret në grykë të vijnë.Kryetar Gjolekë trimi,Shokë se ç’bën bashkimin,Tre-katërqind shqiptarë,Dërmuan dy mijë ushtarë”.Kuçi është fshati më i madh në krahinën e Kurveleshit. Ai

është i shtrirë në pllajën e bukur, që nga Buronjat e deri në Bregune Gorricave. Ka mbi 500 shtëpi, me një popullsi mbi 3.000banorë.

Me një territor të gjerë 3.200 km. Fshati përbëhet nga pesëlagje, të cilat edhe sot ruajnë emrat e tyre të vjetër marrë qyshnga krijimi i fshatit. Lagjet janë: Gjokëgjin, Bardhëgjin, Qurgjin-Lagjin, Zhupëgjin-Qesargjin dhe Ivan.

Është për t’u vënë në dukje se fshati Kuç është shpallur “Martiri Luftës së Dytë Botërore, 1939-1945”.

Vlen të theksohet qysh në krye, se burrat dhe gratë e Kuçit,në çdo fushë veprimtarie: në luftë, në kuvende, në punët bujqësoree në blegtori, pra, për çdo problem, kanë qenë gjithmonë tëpandarë, gjë që tregon për një emancipim të lartë të tyre. 1

1-Skënder Hasko “Xhafer Peçi -Njeriu që nuk u lodh kurrë”, botimet“Toena”, Tiranë 2007, f. 13-14.

13


Rruga drejt përmbushjes së qëllimitSi u “njoha” me Nazistët?!

Të çajmë përpara përmes vdekjes dhe harresës drejt jetësdhe të vërtetës

(Pjesë nga ditari personal: E enjte, 2 dhjetor 2010)

Kur erdha fillimisht në Gjermani, nuk desha të shkoj dhe tëvizitoj Kampet e Përqëndrimit Naziste. Kam takuar njerëz, tëcilët janë kureshtarë dhe të shtyrë thjesht nga kërshëria shkojnëe vizitojnë vende burgimi, vuajtjeje. Kjo tendencë është aq shumëe përhapur saqë, jo shumë larg nga shtëpia jonë është një ndërtesëe një burgu, e cila është kthyer në një qendër turistike. E veçantae kësaj qendreje është se vizitorët, kalojnë orë madje dhe netëtë tëra në të njëjtat kushte si të burgosurit para 200 vjetësh. Kjoqendër është një nga qendrat më të frekuentuara dhe tësuksesshme turistike në zonë.

Të them të drejtën, kurrë nuk i kam kuptuar dot ata njerëz, tëcilët i kalojnë ditët e pushimeve në vende të tilla. Pa dashur t´ikritikoj apo të moralizoj, përkundrazi, unë i respektoj njerëz tëtillë pavarësisht se nuk mund t´i kaloj pushimet së bashku me ta.

Kur ardhi koha të zgjedh profesionin, nuk u përpoqa të marrprofesionin e mjekut, pasi nga natyra nuk e kam të lehtë të rrigjakftohtë e neutral, kur shoh vuajtjet e një njeriu tjetër. Prandajvizitën time të parë në Kampin e Përqendrimit të Dachaut e bëramë tepër se 10 vjet pas ardhjes sime në Gjermani dhe për “nder”

14

GJELOK MARKO

më duhet túa di disa personave e disa rrethanave, të cilët nukdo të dëshiroja tí takoja e tí përjetoja kurrë: Pikërisht disa ish-fqinjëve të mi nazistë.

Kur erdha fillimisht në Gjermani, nuk kam patur asnjëparagjykim për nazistët. Natyrisht isha kundër nazizmit, kundërteorive të tyre raciste, kundër krimeve të tyre,etj., por tanimendoja, kanë kaluar kaq vjet, gjërat kanë ndryshuar, njerëzitjanë sqaruar. Pastaj mendoja, çdo doktrinë e kthyer në fanatizëmka shërbyer e vazhdon të shërbejë edhe sot si një instrumentvrasës. Kjo dëshmohet nga historia e perandorive të lashta, dukevazhduar më vonë me Kryqëzatat e Inkuizicionin, duke vazhduarmë vonë me historinë e perandorive Islamike e duke ardhur nëshembujt më të afërt në histori: Nazizmin e Komunizmin.

Natyrisht, kampet e shfarosjes naziste janë të pashembullt nëgjithë historinë njerëzore.Krimi, përbuzja për jetën njerëzore atyarrin shkallën më të lartë, por edhe në Kampet e PërqendrimitKomuniste gjithashtu kanë vdekur miliona njerëz. Sipas satistikavetë sotme vetëm në Magadan kanë gjetur vdekjen 12 milion njerëzetj, prandaj njeriu duhet të jetë tolerant... Por përvoja më mësoidiçka tjetër.

Është shumë vështirë të përshkruhet sadizmi nazist nëpërmjetngjarjeve e incidenteve në kohë paqeje e qetësie. Për më tepërish-fqinjët e mi pretendonin të mos kishin asnjë lidhje me nazizmin,përkundrazi, mundoheshin të paraqiteshin zyrtarisht si njerëz paparagjykime, të kulturuar, me dashuri për të gjithë e mbi të gjithakundërshtarë të vendosur të krimeve naziste...

Por lëkura e qengjit nuk mund ta maskojë përjetësisht ujkun,sepse edhe kur të buzëqesh i dalin në dritë dhëmbët prej bishe,edhe kur të jep dorën “miqësisht” kthetrat nuk mund tí fshehë.

Një gjë të veçantë kanë nazistët: Përbuzjen e tejskajshme përviktimat e tyre. Asnjëherë në historinë njerëzore nuk ka paturkrime të ngjashme me krimet naziste. Po ka patur e ka urrejtje,dëshirë për të shkatërruar, etj., por nuk ka shembuj të ngjashëm

15


të një mizorie të tillë ku viktimat, pasi janë vrarë, të përdorentrupat e tyre si lëndë e parë për industrinë. Ky është një kanibalizëmi organizar industrial i pashembullt në historinë njerëzore.

Pikërisht kjo përbuzje dallohet në shikimin e tyre. Një ngaviktimat e SS ka thënë: “Këta SS të gjithë i kanë sytë njësoj,kanë të njëjtin shikim.”

Nga përvoja mund të them se edhe unë për vite me radhë ekam përjetuar të njëjtën gjë. Është një lloj shikimi që po epërjetove një herë nuk mund ta harrosh dot më, një shikimdemoniak e jo njerëzor.

Pasi e përjetova dhe e pashë se si e çështë nazizmi në jetëndhe përvojën time praktike, në familjen time dhe në fëmijët e mi,vendosa të shkoj të vizitoj Kampet e Përqëndrimit, ta shoh mesytë e mi të gjithë të vërtetën, në gjithë përmasën e saj, pa imbyllur sytë, pa lënë në errësirë asnjë aspekt të saj.

Mbyllja e syve, mosnjohja e injorimi i qëllimshëm i fakteve,frika nga e vërteta asnjëherë nuk i shërben paqes e lirisë,përkundrazi...

PAQE? Natyrisht që PO! Por paqja mund të vijë e të mundtë qëndrojë vetëm në bazën e të vërtetës, përndryshe vjenzhgënjimi e pas tij konflikti e lufta fillon përsëri, madje më e rreptëe më e egër se më parë.

Por për hir të së vërtetës, më duhet të them se këtë llojvështrimi e kam përjetuar jo vetëm në sytë e nazistve. Megjithsekanë kaluar vite më kujtohet shumë qartë: Ishte një bisedë krejte zakonshme ku merrnim pjesë persona me kombësi të ndryshme.Tema e bisedës ishte krejt e lirë, situata aspak e tensionuar.Papritmas, njëri nga bashkëbiseduesit deklaroi faktin se unë ishashqiptar. Pashë shikimin tipik nazist të drejtohet me ngulm kundrameje. Pa e paramenduar, m’u kujtua një fakt nga lufta në Kosovë:Serbët e organizonin pushkatimin e shqiptarëve në mënyrë tëtillë që të mund ta përdornin gjakun e tyre për të ushqyer me tëqentë e tyre të gjahut. Më vonë mora vesh se personi që po më

16

GJELOK MARKO

shihte në atë mënyrë ishte serb. “O Zot“, thashë me vete, “vetëmTi mund tí ndryshosh njerëz të tillë!”

Drejt mbledhjes së gjurmëve të funditMakina çan përpara. Motori është i fuqishëm, shoferi i

stërvitur, por nga ana tjetër edhe rruga është e përpjetë e megropa që të dalin përpara si gracka aty ku nuk i pret”. Mbasegjejmë ndonjë pasagjer gjatë rrugës”, më thotë shoferi,” atëherënuk do të të duhet ta paguash vetë gjithë çmimin”, Fillon shiu,bëhetrrebesh i dendur, pastaj vjen dhe breshër. Rruga nuk shihet më,në vend të saj shihet vetëm një sipërfaqe e rrafshët ujore. Gropatështë e pamundur tí dallosh. Pamja përpara sa vjen evështirësohet, shiu është jashtëzakonisht i dendur, megjithatë neçajmë përpara. Duhet arritur në kohë, avioni nuk të pret. Ja dheShkumbini. Me shumë ujë. Me shumë ujë e kam parë edhe mëparë, por kurrë më parë nuk e kam parë me kaq llum e baltë.Dhe nuk është për t’u çuditur; pyjet rretherrotull janë prerë,nukka prita e masa mbrojtëse, kështu kur vjen rrebeshi gërryen easgjë nuk e ndalon. Dhe e keqja është se ajo çka gërryhet ehiqet është toka më e mirë, pjesa e tokës që do të jepte prodhimpo të kish ndenjur atje ku ish, por tani u rrëmbye nga rrebeshi iku, u kthye në llum... E lumi i thotë: “më ndyve, më bëre llum.Nga lumi i Shkumbinit do të më quajnë tani llumi i Shkumbinit.”E toka e gërryer e e rrëmbyer nga forca e rrebeshit do típërgjigjet, por nuk i përgjigjet dot, sepse rrëmbehet e flaket ngafuqia e valëve të cilat ajo nuk i mposht dot. Ato e marrin me vetedhe e përplasin atje ku mundin. Dhe toka, do s´do, është edetyruar të presë. Të presë deri sa të mblidhet të bashkohet. Tëbëhet përsëri tokë e të japë prodhim. Pasi vetëm kur të lulëzojëe të japë frute mund ta heqë nga vetja epitetin “llum”.

Sa vjet erozioni ka që po përjeton kjo toka jonë, ky kombiynë?

Ndërkohë makina çan përpara, në mes të rrebeshit. Por

17


dalngadalë shiu po pushon, ndërkohë ne i jemi afruar Tiranës.Rrugët janë të zhurmshme e plot me plot me pluhur; po me pluhur.Duket qartë se nga shiu që gërryente malet e mbushte lumenjtëkëtu nuk paska rënë asnjë pikë. Ndërkohë zhurmë, rrëmujë.Sekush mundohet të çajë përpara për vete, pa e vrarë ndërgjegjjase i bllokon rrugën tjetrit. Dhe natyrisht e gjitha kjo e shoqëruarme pluhur e tym, me shumë pluhur e tym.

Ngrihet avioni. Që nga lart duket lumi i Bunës, llumi i Bunës.Duken qartë shtëpitë e rrethuara nga lumi e llumi. Të gjithë shohimposhtë, por askush nga ne nuk ndihmon dot.

Ndërkohë fluturojmë drejt Veriut, pejzazhi ndryshon meshpejtësi. Fillon të dominojë ngjyra e bardhë, ftohtësia. NëLubiana -3 gradë; në Mynich -12. Ndërkohë që në Tiranë ishin+20 gradë. Kini fat na thonë për të na ngushëlluar, të hënën nëmëngjes kishim -20 gradë këtu në aeroportin e Mynichut.

Të nesërmen e premte 3 dhjetor 2010. Jam duke udhëtuardrejt Kampit të Përqendrimit në Dachau. Trenat nuk ecinnormalisht sipas planit.

Njëra nga linjat është krejt e bllokuar. Dikush në dëshpërimështë hedhur para trenit. Ç´e ka shtyrë? Ndofta vetmia?

M’u kujtua erozioni në Shqipëri, lumi me llum. Po na duhenrrënjë të forta, na duhet një themel i fortë i themeluar në shkëmb,përndryshe askush nuk i reziston dot rrebeshit. Nuk duhet tëpërfundojmë në llum që na merr lumi, në asnjë mënyrë.

18

GJELOK MARKO

Një pjesë të rrugës më duhet ta bëj në këmbë. Koha ështëngrohur disi, kemi vetëm -5 gradë e megjithatë e ndjej të ftohtin,të cilin mundohem ta mposht duke ecur me nxitim, por nuk është

e lehtë, pasi kam të njëjtën veshje që kisha në Tiranë ku ishin+20 gradë.

Jam vërtet i mardhur kur kaloj përmes sheshit të apelit tëkampit. Rastësisht ndeshem me një grup vizitorësh. Dëgjoj zërine drejtuesit të grupit që thotë: “Këtuështë sheshi i apelit të cilin e quaninedhe sheshi i vdekjes”, pasi ishte njënga vendet ku ndëshkoheshin tëburgosurit. Në një rast të burgosurit udetyruan të rrinë në pozicionin “gatitu”për 17 orë rresht. Arsyeja e këtijdënimi ish se dy nga të burgosuit ishinvonuar të dalin në apel, sepse ishin tësëmurë. Ishte dimër, me shumëdëborë. Shumë vetë vdiqën atë ditëkëtu, në këtë shesh.

Kaloj përmes sheshit të mbuluar

19


me pothuaj 15 cm dëborë dhe drejtohem te dera e Arkivit tëKampit. Kanë kaluar pothuaj 5 vjet nga vizita ime e parë këtu. Ibije ziles. Si para 5 vjetëve derën ma hap i njëjti person: KlaraGiesing. Flokët tani i janë zbardhur, vështrimi i është bërë mëserioz. Megjithse ka kaluar kaq kohë e mbaj mend shumë mirëbisedën tonë të parë: “Jam shqiptar”: -i thashë. Rastësisht pashëse në Kampin tuaj kanë qenë mbi 120 shqiptarë. Në Shqipërinuk flitet shumë për këto fakte, a mund të më japësh ndonjëmaterial?”

“Ti paske qenë injorant i madh”, nuk ma kurseu përgjigjenajo. “këtu ne Dachau ka qenë i burgosur një figurë e shquar ngakombi juaj, një nga ata persona që organizuan qendresën e funditnë Kampin e Dachaut, që i shpëtoi jetën mbi 30 000 vetëve,

“Cili është ky person?”“Ali Kuçi”.“Ali Kuçi? Më vjen keq, po emrin nuk ia kam dëgjuar

ndonjëherë”“Siç të thashë ti paske qenë vërtet “injorant” i madh...”Kur erdha në Shqipëri mësova se jo vetëm unë isha injorant i

madh përsa i përket jetës dhe veprës së Ali Kuçit.Personat që punojnë në vendet përkujtimore të Kampeve tëPërqëndrimit zakonisht janë njerëz të përkushtuar. Ata janëantinazistë, të vendosur ta shpallin të vërtetën ashtu si është, pa indryshuar apo zbutur faktet. Një njeri që nuk ka një karakter tëvendosur e një përkushtim të tillë nuk reziston dot gjatë ne njëvend të tillë i rrethuar çdo ditë me kaq shumë tmerre. Zonja qëpërmenda më sipër futet në grupin e këtyre njerëzve: antinazistëdhe të përkushtuar ndaj të vërtetës. Nga karakteri ajo është esjellshme dhe e përkushtuar në punën e saj. Nuk është zakoni isaj të ofendojë të tjerët. Por kushdo që punon në një vend të tillëduhet ta thotë të vërtetën ashtu si është: Krimi duhet quajtur krim,sadizmi, sadizëm e injoranca, injorancë. Kur përballesh me faktetë tilla nuk mund të mos e quash injorancën me emrin e saj tëvërtetë, madje unë do të shtoja që injoranca e qëllimshme, por

20

GJELOK MARKO

edhe indiferentizmi e pasiviteti në këto raste të bëhenbashkëpuntor me krimin.

“A ke gjetur njerëz që do ta mbështetin këtë punë kësajradhe?” më pyet si gjithmonë drejtpërdrejt Klara.

-Po.-Cilin?-Kryetarin e bashkisë të rrethit të Pogradecit, zotin Artan

Shkëmbi. Kësaj radhe puna nuk do të mbetet në mes të rrugës.I tregoj vërtetimin përkatës. Atëhere ajo ma mbush tavolinën e

punës plot me dosje: Fake, fakte, fakte...: Dosja A526;Dosja A448; Dosja A 524; Dosja 527 etj. Pastaj librat ku citohetose flitet për Ali Kuçin: Herman Langebein “...nicht wie die schafezur schlahtbank...”, “The Harrowings of Hell”, “DasUnbegreifliche Berichten” (zeitzeugenberichte ehemaligerHäftlinge des Konzentrationslager Dachau) fon MuseumsPadagogisches Zentrum München, Dëshmi e Ali Kuçit në gjyqine Nyrenbergut.

Od Savez Druzhenja BoracaNor Savezni OdborBeograd

DACHAU(Zbornik)Kaloj orë të tëra i rrethuar nga këto fakte. Më duket sikur

kaloj përmes luginës së tmerrit e vdekjes. Po luftoj me këto fakte,Djersitem. E megjithatë kësaj lugine do t’i vijë fundi, sepse jeta eka mposhtur vdekjen.

Kalojnë orë. Kam nevojë për ajër të freskët.Me gjithë dëborën e të ftohtit grupet e vizitorëve nuk

mungojnë. Nuk dua të jem i vetëm, prandaj bashkohem me njërinprej tyre.

“Tani do të përshkojmë rrugën që quhet marrshimi i të gjallëve.

21


Quhet kështu, sepse asnjë i burgosur që përshkonte këtë rrugënë atë kohë nuk mbetej i gjallë.” Thotë drejtuesi i grupit.

Përpara na dalin vendi i ekzekutimeve me armë zjarri; dhomae gazit për ekzekutimet masive me gaz, varri masive ku janëvarrosur mbi 7000 vetë, vendi ku është varrosur hiri ikrematoriumit...

22

GJELOK MARKO

Befas jehon tingëllima e fuqishme e një kambane. Zëri i saj ifuqishëm çan ajrin e ngrirë, kapërxen telat me gjemba të kampitdhe jehon në hapësirën pa fund të fushës.

“Kjo është kambana e çlirimit,” na shpjegon drejtuesi i grupit,“bije çdo ditë në orën 15 e 15 minuta, koha kur u çlirua kampi.Bije sipas kërkesës të të ish-të burgosurve që vuajtjet e tyre siedhe ora e lirisë të mos harohen kurrë”

Po! Thashë me vete, mjaft me heshtje, ka ardhur kohaqë kambana e lirisë që gjëmon prej kaq vitesh këtu tëdëgjohet edhe në Shqipëri, të thyhet heshtja e të dalë evërteta për Ali Kuçin: Luftëtarin e shquar Antinaziste nëKampin e Dachaut. Një njeri që i ka dhënë nder emritSHQIPTAR.

23


Cili ka qenë Ali Kuçi?Ali Kuçi vjen nga një familje e shquar patriotike nga Kuçi. Në

fakt mbiemri i familjes së tij është Luçi, por Aliu, si shumëshkrimtarë e gazetarë të shquar të kohës së tij mori si mbiemëremrin e vendlindjes.

Patriotizmi e atdhetaria e familjes Luçi mund të dokumentohetpër shumë breza por, për mungesë kohe, ne do të referojmëvetëm pak fakte.

I gjyshi i Aliut, Zenel Luçi ishte një ushtarak i shquar. Në betejëne Çenakalasë ai tregoi trimëri të jashtzakonshme. Zneli u vraduke i shpëtuar jetën kryekomandantit. Kur qeveria turke deshit´i jepte pension familjes Luçi për vrasjen e birit të tyre, familja upërgjigj: “Ne nuk duam para për jetën e djalit tonë. Ne kërkojmëqë ju të luftoni për lirinë e Shqipërisë”. Këtij qëndrimi patriotik tëfamiljes Luçi iu ngrit këngë në krahinën e Kuçit.

Familja e farefisi i Ali Kuçit (Luçit) ka marrë pjesë aktive, nëballë të Luftës Antifashiste Nacinalçlirimtare:

Nëna e tij Hazbo Luçi ka qënë veterane e luftës, e dekoruar.I vëllai i Aliut, Ymer Luçi, profesor në shkollën tregëtare nëVlorë,shok i afërt i Hysni Kapos, shumë aktiv në luftë.HasanLuçi,kushëriri i parë i Aliut, gazetar, profesor, doktor, sekretar iambasadës shqiptare në Francë... Në këtë listë mund të shtonimshumë emra të tjerë, gjë që do ta bëjmë më vonë.

Kam mbi 5 vjet që pyes nëpër Shqipëri për figurën e Ali Kuçit.Kam patur privilegjin të bisedoj për këtë çështje me persona të

24

GJELOK MARKO

shquar e kompetentë, bashkëkohës të Aliut, e, megjithatë lutemqë personat që janë më kompetentë e që dinë më shumë faktese unë të na ndihmojnë në nxjerrjen sa më të plotë të së vërtetës.Më poshtë po rreshtojmë disa fakte që kam mundur të mbledhnga jeta e Ali Kuçit:

Ardhja e ushtrisë gjermane e gjen Ali Kuçin në Korçë, sëbashku me bashkëshorten e tij Varvarën. Pati mundësinë tëvrojtojë nga afër barbarinë naziste në masakrën e Borovës, ecila e tronditi thellë.

Gjatë një udhëtimi me veturën e tij nga Korça në Tiranë, Aliundodhet rastësisht pranë një automjeti ushtarak gjerman. Në këtëkohë forcat partizane, nën komandën e Teki Kolanecit, sulmojnëautokolonën e vogël gjermane.Meqë vetura e Ali Kuçit ndodhetpranë nje makine ushtarake gjermane qëllohet edhe kundër saj.Aliu largohet me të shpejtë nga vetura dhe shkon në këmbë nëPogradec. Partizanët shkojnë tek vetura e Ali Kuçit dhe gjejnëçantën dhe dokumentet që mbajnë emrin e tij. Që nga ajo kohëemri i Ali Kuçit figuron në listat e partizanëve në zonën e Korçëssi element nazist. Në pamundësi të sqarojë të vërtetën Aliu ebashkëshortja e tij korçare, Varvara, (arsimtare) detyrohen tëshkojnë të jetojnë në Tiranë. Në Tiranë Aliu punon për gazetat“Tomorri” e “Kombi”. Ka dëshmi të besueshme që thonë se AliKuçit i propozuan të bëhet ministër i kulturës gjatë kohës qëishte në Tiranë. Por komentet që ai bëri gjatë një shpërthimi tëzemërimit për Musolinin, fashizmin italian e për gjermanët që ipasuan ata, shkaktuan arrestimin e tij. Me akuzën si elementantifashist e me ide komuniste Aliu çohet në Kampin ePërqendrimit të Dachaut që ishte një kamp përqëndrimi ispecializuar për të burgosur politikë. Në Kampin e Përqendrimit vlerësohet lart karakteri i tij i paepur e besnik si edhe aftësitë etija intelektuale. Që në fillimin e qëndrimit të tij në Dachau AliKuçi pranohet në grupet e rezistencës antinaziste brenda Kampittë Përqendrimit. Është një fakt i njohur dhe i pranuar botërisht

25


për të cilin nuk ka asnjë dyshim se Ali Kuçi ka luajtur një rol tëdorës së parë në organizimin e qëndresës antinaziste në ditët efundit para se të çlirohej Kampi i Përqendrimit të Dachaut. Ishtekjo rezistencë që pengoi zbatimin e urdhërit të Himmlerit përlikuidimin e të gjithë të burgosurve në kampin e Dachaut. Kjorezistencë e organizuar me mënçuri u shpëtoi jetën 32 000 vetëve.Edhe pas çlirimit të kampit Ali Kuçi luan një rol tepër tërëndësishëm si Kryetar i Drejtorisë së Shtypit e te Propagandësnë Kamp, si kryetar i Drejtorise së Argëtimit, si ndërmjetës i aftëe me autoritet në kapërximin e konflikteve midis kombësive egrupimeve të ndryshme politike në Kamp etj.

Pas lirimit nga Kampi i Përqendrimit, në vitin 1946, Ali Kuçishkon në Paris. Atje mbështet delegacionin shqiptar, të kryesuarnga Enver Hoxha, për njohjen ndërkombëtare të rolit të Shqipërisënë luftën kundër fashizmit. Duhet thënë se fjalimi i Ali Kuçit dhejo ai i Enver Hoxhës i bindi shtetet fituese për faktin se popullishqiptar kishte luftuar kundër nazizmit. Në atë kohë emri i AliKuçit ishte i njohur në qarqet e luftëtarëve antinazistë si dhe midispërfaqësuesve zyrtarë të vendeve fituese. Ai qe bërë i njohur ngaartikujt në gazetat e ndryshme, nga dëshmitë që Aliu kishte dhënënë gjyqe të ndryshme kundër nazistve etj. Në këtë kohë asnjëpjesëtar i delegacionit shqiptar nuk e kishte një autoritet të tillë.Roli i Ali Kuçit në këtë kohë pati rëndësi shumë të madhe përShqipërinë, sepse ishte koha, kur vendosej për faktin se, i cilitkomb kishte luftuar kundër Fashizmit i cili kish qenë aleat me të.Ndërhyrja e Ali Kuçit kishte shumë rëndësi, sepse kish qarqe eforca të cilat mundoheshin ta renditnin Shqipërinë në listën evendeve aleate me Fashizmin. Kjo ishte një çështje me rëndësijetësore në atë kohë, pasi nga kjo varej marrja e ndihmave, njohjanë Organizatën e Kombeve të Bashkuara etj. Pas vitit 1946Shqipëria u njoh në arenën ndërkombëtare si një vend që kishluftuar kundër fashizmit. Emri i ALI KUÇIT MERITON TË HYJË NËHISTORINË SHQIPTARE QOFTË EDHE VETËM PËR KË TË ASPEKT

26

GJELOK MARKO

TË VEPRIMTARISË SË TIJ. Akuza se Shqipëria na paskej qenëaleate e nazistëve mbahet sot nga disa qarqe në Serbi e Greqi.Kjo akuzë e padrejtë është në gjendje edhe sot t´i sjellë dëmvendit tonë si mbajtjen në fuqi të ligjit të luftës me Greqinë etj. Letë mendojmë se sa dëme do të kishte Shqipëria sikur të ishtecilësuar zyrtarisht në arenën ndërkombëtare si vend aleat iFashizmit? Në vitin 1964 në historikun e fshatit të Kurveleshit AliKuçi cilësohet si tradhëtar bashkëpuntor me Nazizmin Gjerman,si armik i popullit e i atdheut.

E shoqja në Korçë quhet gruaja e tradhëtarit e persekutohet.Vetëm ndërhyrja personale e Xhafer Peçit, në atë kohë komandanti Brigate në Korçë, tek kryetari i komitetit të rrethit të Korçës ialehtëson disi vështirësitë e jetës.Në vitin 1968, si pasojë endërhyrjes energjike të një grupi të madh veteranësh patriotë,hiqet nga emri i Ali Kuçit etiketa e padrejtë: “tradhëtar i atdheute armik i popullit”. Ai cilësohet si i internuar në Gjermani.

Megjithatë për figurën e tij mbahet heshtje e plotë.Është praktikë e Qendrave Përkujtimore të Kampeve tëPërqendrimit këtu në Gjermani të kërkojë nga vendet nga vinintë burgosurit të dhëna plotësuese për pasurimin e arkivave tëtyre. Një kërkesë e tillë i është bërë nga Kampi i Përqëndrimit tëDachaut edhe qeverisë shqiptare. Në përgjigje të kësaj kërkeseqeveria shqiptare ka dërguar dy herë lista të nxjerra nga arkivatshqiptare me emrat e të dhëna të tjera për personat që kanëqenë të burgosur në Kampin e Përqendrimit në Dachau. Kopjete plota të këtyre listave janë pranë meje tani që po shkruaj këtoradhë:

Lista e parë është dërguar nga Komiteti i Veteranëve të LuftësAntifashiste Nacionalçlirimtare të Popullit Shqiptar. Kjo listëpërmban 200 emra. Emri i Ali Kuçit nuk figuron.Lista tjetër ka më shumë se 200 emra. Është një listë e nxjerrënga: Regjistri Shqiptar i të Internuarve Politikë në Kampin eDachaut (Gjermani). Emri i Ali Kuçit nuk figuron as këtu...

27


28

GJELOK MARKO

29


A ka qenë Ali Kuçi vërtet i burgosurnë Dachau?

Po! Ali Kuçi ka qenë në Dachau. Këtë e dëshmojnë: Libri iRegjistrimit të të Burgosurve, listat e dokumentet e KomitetitNdërkombëtar të të Burgosurve, dëshmitë që ai ka mbajtur nëgjyqet e ndryshme, dokumentet e shkrimet e shkruara prej tij siKryetar i Zyrës sëShtypit, si Kryetar iZyrës së Argëtimit etj...

Moria e materialeveështë kaq e madhesaqë do të na duhejshumë kohë e hapësirëpër t´i mbledhur tëgjitha. Prandaj do tëmundohemi t́ i japim samë shkurt, por meqartësinë e nevojshme.Siç thamë nazistët ecilësojnë Ali Kuçin sielement antinazist meide komuniste.

Në Dachau tëburgosurit ishin të

30

GJELOK MARKO

ndarë në baraka sipaspërkatësisë kombëtaree politike. Ali Kuçivendoset në grupimin etë burgosurve politikë,midis komunistve.

Ali Kuçi vendoslidhje të ngushta meluftëtarë të shquarantinazistë, me personame influencë të frontitantinazist e me të gjithëtë burgosurit politikë nëKamp si me Gjeneralinrus Nikollai Michallov,me luftëtarin erezistencës belgjianeArtur Haulot, meluftëtarin e rezistencës polake Jozef Kokoszka, me çekun FrankBlacha, me antinazistin gjerman Oskar Myller etj.

Brenda një kohe të shkurtër Ali Kuçi fiton besimin jo vetëmtë udhëheqësve, por edhe të një mase të madhe të të burgosurvenga shumë kombësi të ndryshme. Për këtë e ndihmoi edhe faktiqë Aliu zotëronte një numër te madh gjuhësh: anglisht,gjermanisht, italisht, turqisht, frëngjisht etj.

Ali Kuçi është figurë me rëndësi në Komitetin Ndërkombëtartë të Burgosurve, një nga drejtuesit që organizuan qëndresën editëve të fundit e cila, siç thamë e më sipër sabotoi e pengoizbatimin e urdhërit të Himmlerit për likuidimin e të gjithë tëburgosurve. Në listën e Komitetit Nderkombëtar ai na del sipërfaqësues i gjithë Ballkanit, megjthëse ka përfaqësuesë tëveçantë për Greqinë, Jugosllavinë e Rumaninë.

31


Kampi i Përqendrimit të Dachaut(Të dhëna zyrtare)Morden nach Plan (Vrasjet e Planifikuara) Dachau war

Ausbildungsort und Modell für die Konzentrationslager der Nazis(Dachau model e qendër stërvitjeje për K. e Shfarosjes) (Nxjerrënga Arkivi i KZ Dachau)

Dachau - der Name deroberbayerischen Kleinstadtsteht für das systematischeMorden derNationalsozialisten. BisKriegsende hielt die SS hierüber 200.000 Menschengefangen und ermordetemindestens 40.000. Vor 60Jahren, am 29. April 1945,befreiten US-Truppen dasKZ Dachau.Foto: KZ-Gst.Dachau Jubelnde Häftlingenach der Befreiung des KZDachau.

Am 22. März 1933 eröffnete Heinrich Himmler, MünchnerPolizeipräsident und SS-Reichsführer, das KonzentrationslagerDachau auf dem Gelände einer ehemaligen Pulverfabrik aus demErsten Weltkrieg. Schon bald wurden die ersten Häftlinge

32

GJELOK MARKO

ermordet. Die “Disziplinar- und Strafordnung”, die der 2.Kommandant und spätere Inspekteur aller KZ, Theodor Eicke,am 1. Oktober 1933 in Kraft setzte, gab der Schikane, der Folterund dem willkürlichen Mord in Dachau den Anstrich einesgeregelten Strafsystems. Jedes Fehlverhalten war mitdrakonischen Strafen belegt: Arrest, Stockhiebe, Pfahlhängen,Exekution. Die Häftlinge lebten in ständiger Todesangst, denndie Strafmeldungen der Wachleute wurden nicht auf ihrenWahrheitsgehalt überprüft.

In Dachau entwarf Kommandant Eicke, ein fanatischer Naziund brutaler Folterer, eine straffe Lagerstruktur. Auch dieHäftlinge waren Teil des Unterdrückungssystems: Als Block- undStubenälteste hatten sie für Sauberkeit und Disziplin in denBaracken zu sorgen, als oft gefürchtete, in ihrer Grausamkeitden SS-Leuten manchmal ebenbürtige Kapos befehligten sie dieArbeitskommandos.

“Schule der Gewalt”Teil des Lagers war auch die Ausbildungsstätte, wo potenzielle

SS-Führungskräfte auf Hass und Menschenverachtung gedrilltwurden. Das Dachauer Lagersystem war in seiner Grausamkeitso effizient, dass es Karriere machte: Nach EickesOrganisationsstruktur funktionierten ab 1934 alle KZ im Reich,und nicht selten stammten ihre Kommandanten aus der Dachauer»Schule der Gewalt«.

Das KZ Dachau war für 6.000 Häftlinge ausgerichtet. BisKriegsbeginn waren hier vor allem Kommunisten,Sozialdemokraten und Juden inhaftiert. Später kamen vor allemTschechen, Polen und Russen dazu. Eine große Gruppe stelltenauch die 2.720 Geistlichen des Pfarrerblocks. Tagsüber arbeitetendie Häftlinge im Straßenbau, in der Kiesgrube, auf der Plantage.Mit Kriegsbeginn beuteten die Nazis die Arbeitskraft derGefangenen in ihren Werkstätten für Rüstungszwecke aus.

In den letzten Kriegsjahren schnellten die Häftlingszahlen in

33


die Höhe, so dass sich Ende 1944 über 63.000 Menschen unterkatastrophalen hygienischen Bedingungen in den Barackendrängten. Im November 1944 brach eine Flecktyphus-Epidemieaus, an der Tausende starben. In den letzten Tagen vor derBefreiung überschlugen sich die Ereignisse im KZ Dachau. Am26. April mussten rund 7.000 Häftlinge das Lager zum»Todesmarsch« Richtung Alpen verlassen - über 1.000 Menschenstarben an Erschöpfung oder durch die Kugeln der Wachleute.Am selben Tag gelang dem Häftling Karl Riemer die Flucht. Am29. April kam er im bereits amerikanisch besetzten Pfaffenhofenan, wo ihm der US-Stadtkommandant Hilfe für das KZ versprach.

Dachauer ProzesseBereits einen Tag zuvor war aber schon Victor Maurer,

Beauftragter des Internationalen Roten Kreuzes, in Dachaueingetroffen und hatte mit der diensthabenden SS-Einheit dieÜbergabe des Lagers an die Amerikaner vereinbart. AmNachmittag des 29. April schließlich übernahm BrigadegeneralHenning Linden von derRainbow-Divison das KZ. DieSchreckensherrschaft der Nazishatte in Dachau ein Ende.

Nach Kriegsende wurde dasGelände zunächst alsInternierungslager für 25.000NS-Funktionäre undAngehörige der SS genutzt.Wieder hatte Dachau eineVorreiterrolle: Schon Ende1945 trat ein US-Militärgerichtzusammen und zog die Mördervon Dachau zur Rechenschaft.Die Dachauer Prozesse wurden

:fr.academic.ru/ dic.nsf/frwiki/766653Heinrich Himmler et RudolfHeß à Dachau en 1936

34

GJELOK MARKO

zum Modell für spätere Verfahren. Ab 1948 diente das Lager alsFlüchtlingssiedlung. 1965 wurde, nach zähem Kampf derDachau-Überlebenden, eine Gedenkstätte eröffnet, die bis heute20 Millionen Besucher aus der ganzen Welt besichtigt haben.

Heinrich Himmler bashkë me Rudolf Hess -Dachau 1936Kampi i Dachaut i Përshkruar në të dhënat zyrtareDachau-emri i një qyteti të vogël në landin e Bayerit u bë si

simbol për vrasjet masive sistematike të organizuara nga Nazistët.Këtu kanë qenë të burgosur 200 000 vetë nga të cilët gjetënvdekjen të paktën 40 000 vetë. Kampi i Dachaut u lirua në 29.prill 1945 nga njësite të ushtrisë amerikane.

22 mars 1933 Heinrich Himmler, në atë kohë Komandant iforcave SS si edhe drejtor i policisë në Münich, themeloi Kampine Përqëndrimit të Dachaut. Ky Kamp u vendos në territorin kugjatë Luftës së Parë Botërore ishte ndërtuar një fabrikë municioni.Vrasjet filluan që në ditët e para të krijimit të këtij Kampi.Rregullat “disiplinore” e “ndëshkimore”, të cilat u vendosën ngakomandanti i 2-të i Kampit Theodor Eicke, i cili më vonë u graduadhe u bë inspektor i të gjitha Kampeve të Përqendrimit, bënë qënë Dachau të vendosej një sistem çnjerëzor ku tortura rrahjet evrasjet ishin në rendin e ditës. Gabimet, sado të vogla,ndëshkoheshin me masa drakoniane si: izolim, rrahje me shkopinj,varje në shtylla, ekzekutim. Në Dachau të burgosurit jetonin nëfrikë të vazdueshme pasi çdo person ne autoritet, qoftë ushtarose kapo nga radhët e të burgosurve, mund të dënonte këdo nëçdo kohë. Akuzat kundër të burgosurve nuk verifikoheshinasnjëherë.

Komandanti Eike ishte një nazist fanatik, një torturues brutal.Ai krijoi sistemin e organizuar të shtypjes dhe dhunës. Në këtësistem përfshiheshin edhe të burgosurit: Drejtuesit e blloqeve ishinpërgjegjës për mbajtjen e pastërtisë e të disiplinës në barakat.Ndodhte që të ashtuquajturit Kapo të ishin po aq brutalë sa SS;madje në ndonjë rast ndodhte t´ua kalonin atyre nga brutaliteti.

35


Dachau-Shkollë e dhunësPjesë e funksionit të Kampit të Dachaut ishte të përgatiste

kuadro të aftë për të ushtruar terror. Në Dachau stërviteshinkuadrot SS, të cilët më vonë caktoheshin si komandantë nëkampet e tjera të Përqendrimit. Sistemi i Dachaut u cilësua ngadrejtuesit SS si shumë efektiv dhe u bë i detyrueshëm në të gjithakampet e Përqendrimit.

Kampi i Dachaut u ndërtua me një kapacitet për 6000 vetë.Fillimisht këtu ishin burgosur vetëm komunistë, socialdemokratëdhe hebrenj. Më vonë u sollën polakë, çekë e rusë..

Në vitet e fundit të luftës u rrit shumë numri i të burgosurve,

saqë në fund të vitit 1944 arriti në 63 000 vetë. Të burgosuritishin të detyruar të jetonin në kushte katastrofale higjeno-sanitare.Në nëntor të vitit 1944 u përhap në Kamp një epidemi tifoje sipasojë e së cilës vdiqën mijëra vetë.

Proceset gjyqësore të DachautNë fund të vitit 1945 u krijua një trup gjykues ushtarak i cili i

vuri para drejtësisë vrasësit e Dachaut. Organizimi i gjyqeve tëDachaut shërbeu si model për organizimin e gjyqeve të tjera.

(Nxjerrë nga të dhënat zyrtare informative të qendrës historike tëMuzeut të KZ Dachau)

36

GJELOK MARKO

Kampi i Dachaut i përshkruar nëkujtimet e ish-të burgosurve, të nxjerra

nga ditaret e tyre

Dita e ParëNga Arthur HaulotDomethënë, ju të gjithë na qenki komunistë, ë…, na kërcënon

oficeri SS me kamzhik në dorë, ndërkohë që ne mundohemi t´izbatojmë urdhërat që na janë dhënë sa më shpejt që të jetë emundur.

Një nga ne, që mundohet të përgjigjet, merr si shpërblim një

37


goditje të fortë me kamzhik në fytyrë. Që në këtë moment jemifutur në rregullin e ritmin mizor, në presionin e tensionin evazhdueshëm të jetës në Kamp. Ky presion, e ky tension, vazhdongjithmonë, ditë e natë: Shpejt! Shpejt! Të gjithë në vendin eqethjes! Aty na pret një njeri, i cili na rruan kokat dhe të gjithapjesët e tjera që mund të rruhen: Brisku është i vjetër dhe ipamprehur, dora e vrazhdë dhe e pamëshirshme. Në vend tëdezifektantit, pjesët e rruara lyhen me një përzierje benzine menaftë. Shumë ulërijnë e kërcejnë nga dhimbja, por të paktën,rrjedhja e gjakut ndalet disi…

Shpejt! Shpejt!! Shpejt!!! Tek dushet!!!Ne vrapojmë mbi çimenton e nxehtë, të nxehur jashtë mase

nga dielli. Në këmbët e zbathura na bëhen pluska e plagë. Nevazhdojmë të vrapojmë, tani mbi zhavor me guralecë të mprehtë,këmbët tona gjakosen…

Si një kope e trembur bagëtish, që ndiqet nga ujqijt, vrapojmëne drejt dusheve. Uji është i ftohtë, i akullt; Të gjithë dridhen, umbahet fryma.

Pastaj, papritmas bëhet i nxehtë, i valë, përvëlues. Tëburgosurit ulërijnë nga dhimbja, të mbuluar nga avulli i nxehtë.Ata që guxojnë të largohen nga dushi i godet një curril i fuqishëmuji i lëshuar nga një markuç special që lëshon ujë me presion.Presioni i ujit i rrëzon menjëherë përdhe të burgosurit dhe i zvarrittrupat e tyre drejt ujit të nxehtë që del nga dushet.

Ndal! Kthehuni djathtas! Shpejt! Shpejt! Shpejt!!! Ngjitunilart!

Me vrap! Me vrap! Jashtë! Jashtë! Jashtë!!!

Ndërkohë na godasin me shqelma. Ne nuk na lejohet tëkthejmë kokën prapa të shohim se kush na godet. Ne nxitojmëpërpara. Gjatë vrapimit, na japim furnizimin me rroba. Në vendtë këpucëve, nallane druri. Këto nallane nuk janë gjë tjetër përveçnjë cope dërrase të palëmuar në të cilën në vend të rripit është

38

GJELOK MARKO

mbërthyer një copë rreckë. Që nga ky moment na lejohet tëecim vetëm me këto lloj këpucësh; asnjëherë zbathur. Shumica etë burgosurve nuk janë mësuar të ecin me nallane, prandaj edherrëzohen e gjakosen që në hapat e para.

Çohuni! Mos e prishni rreshtin! Çfarë kope bagëtishkokëtrasha që jeni!

Zyra e Regjistrimit: Në rresht të drejtë e të përsosur afrohemine në rregull të përpiktë: njëri pas tjetrit: Mbiemri, Emri,Profesioni.

Dikush thotë: “Profesor”, tjetri “Doktor” . Shkruesi zgërdhihetme përbuzje: “A, ju na qenki intelektualë, të shkolluar. Këtu dota merrni vesh se sa ju vlen lëkura! “Pas regjistrimit një copëletër shtohet në kartotekë dhe personi humbet identitetin njerëzordhe shndrrohet thjesht në një numër. Që nga ky moment, ne nukkemi më emra. Ne jemi thjesht numra. Numri që na jep shkruesii zyrës së regjistrimit është identiteti ynë. Që nga ky moment neduhet të harrojmë emrat tanë, por numërin nuk duhet ta harrojmëkurrësesi. Po nuk qemë në gjendje ta artikulojmë shpejt e korrektnumërin tonë, kjo do të na kushtonte jetën.

“Besimi?!” Hebrenjtë veçohen menjëherë nga të tjerët. Pasregjistrimit rreshtohemi para godinës së regjistrimit, të ndarë nëdy grupe: Në një anë hebrenjtë, në anën tjetër ne të tjerët.Ndërkohë vjen një SS me biçikletë. Me të arritur tek ne, ndalet,i zbret biçikletës dhe e mbështet atë qetësisht pas murit. Pastaj,papritmas, pa asnjë arsye e provokim, godet me shqelm në barknjë hebre me flokë të thinjura. Ai rrëzohet përtokë.Shqelma tëtjera godasin pa mëshirë: në fytyrë, në gjoks në kurriz…Çizmate SS janë me majë të mprehtë, janë të veshura me pafta tëhekurta. Oficeri na urdhëron: “Gatitu!” , pasi ne e shohim këtëskenë brutaliteti të çmendur me habi të përzjerë me tronditje,neverie frikë...

Pas urdhërit “Gatitu!”, nuk na lejohet të shohim më se ç´pondodh. Duhet të qëndrojmë pa lëvizur si statuja mermeri. Po,

39


pavarësisht se nuk e shohim, ne e dëgjojmë atë që po ndodh:Seria e shqelmave prej bishe vazhdon: Një goditje në qafë memajën e mprehtë të çizmës. Pa lëvizur kokën, unë shoh përmesqepallave: Goditja me shqelm ka shkaktuar një plagë të hapur,gjaku rrjedh me furi. Po, me sa duket është coptuar gurmazi.Gjaku i ngjitet pas mjekrës së bardhë që tani është e kuqe, krejte kuqe. Me një dridhje të fundit, jeta e tij mbaron. Mundohem tangushëlloj vetveten me mendimin: “Të paktën vuajtjet e tij tanimorën fund.”

(Nxjerrë nga ditari i Arthur Haulot)

Të rrosh apo të vdesësh?Që nga momenti që një njeri futej në territorin e Kampit, ai e

ndiente vdekjen. Vdekja ishte si një shoqërues i përhershëm,kurdoherë i pranishëm, kudo e në çdo çast, ditën e natën.

Më dukej vetja si një ketër i mbyllur në një kafaz prej hekuri.Sado që të përpiqet, ketri nuk mund të dalë nga kafazi.

Edhe ne, ishim të rrethuar me tela me gjemba nën tension tëlartë elektrik, me roje të armatosura, me qen të egër të stërviturpër të vrarë njerëz,etj.

Brenda rradhëve të të burgosurve kishte spiunë, njerëz pamoral, që përgjonin kudo, të gatshëm të kryejnë çdo poshtërsi…

Uria, një armik kërcënues i përhershëm, së bashku merrezikun e infektimit nga tifua e nga sëmundje të tjeravdekjeprurëse. Përveç këtyre ishin dhe plagët e vogla, gërvishtjetnë këmbë, kudo në trup të cilat për arsye të kushteve tona nëvend që të shëroheshin sa vinte e keqësoheshin,e keqësoheshin…

Po gjendja jonë ishte shumë më e rëndë, shumë më epashpresë se ajo e ketrit të mbyllur në një kafaz prej hekuri.

Çfarë bën njeriu kur gjendet në një situatë të tillë? Përvoja naka mësuar se, kur një njeri gjendet në një situatë të tillë, krejt tëpashpresë, atëhere ai hulumton e futet thellë, në zonat më të fshehtatë shpirtit të tij. Gërmon thellë në thelbin, në bazën e substancën

40

GJELOK MARKO

e padukshme që i jep jetë, që e mban gjallë. Aty, në thellësinë eshpirtit tënd, buron fuqia për të jetuar.

Ndodh që në disa njerëz, fuqia e brendshme e shpirtit është edobët, kurse përshtypjet e realitetit të jashtëm janë shumë tëforta. Kështu ndodh që njeriu humbet besimin, humbet shpresëndhe mposhtet: Tre ditë pas arritjes sonë në Kamp, gjetëm nëmëngjes herët, një nga të burgosurit i cili kish varur veten. Ai nukpati fuqi të presë.

Pothuaj një javë më vonë, një i burgosur me origjinë ruse usul me vrap tek telat me gjemba dhe u hodh mbi to. Edhe atij iishin mbaruar forcat shpirtërore…

Po, sa më përket mua, që në momentet e para të tmerreve edobësisë, kur po më lëkundej fuqia e vullnetit dhe isha gati tëmposhtëm, i shtrëngova dhëmbët dhe thashë: “Jo, jo jo, muanuk do të më mposhtin!” Sa herë, sa orë i përsëritja vazhdimishtkëto fjalë: herë me sytë mbyllurnë vetmi, herë në mes të turmës,herë me zë të lartër e herë pa zë,por në thellësinë e qenies time.

Dhe ata: Vdekja dheshërbëtorët e saj nazistë, mua nukmë mposhtën dot. Unë jetovadhe pashë ditën e fitores e të lirisë.

Përgjigjja e pyetjes: Tëvdesësh apo të rrosh është: Tëmos dorëzohesh!

Të rrosh!!!

(* 15. November 1913 inAngleur bei Lüttich; † 24. Mai2005 in Brüssel) war einbelgischer Journalist, Humanistund Dichter.

h t t p : / / w. a r t h u r h a u l o t . bBaron Arthur Haulot

41


Während des Zweiten Weltkriegs war er aktives Mitglied desbewaffneten Widerstands gegen die deutsche Besatzung. AlsPräsident der Jeunes Socialistes wurde er Ende Dezember 1941inhaftiert und zunächst in das Konzentrationslager Dachau . Nachseiner Befreiung am 29. April 1945 arbeitete er im ComitéInternational deDachau.

1956 wurde erC o m m i s s a i r e

Général fürTourismus. Dieses Amtbehielt er bis 1978.

Arthur Haulot starbam 24. Mai 2005 imAlter von 91 Jahren anden Folgen einerThrombose.

Baroni ArthurHaulot ishte një gazetarbelgjian, humanist dhepoet, i cili mori pjesënë Luftën e DytëBotërore si luftëtar aktiv e qëndresës kundër forcave pushtuesegjermane.

Ai ish kryetar i Jeunes Socialistes (Rinisë socialiste). Përkëtë arsye u arrestua dhe u burgos në Kampin e Përqendrimitnë Dachau.

Pas lirimit nga kampi në 29 prill 1945 ai ish-anëtar i KomitetitNdërkombëtar të Dachaut.

Në vitin 1956 ai u bë Ministër i Turizmit në qeverinë belgjiane.Këtë post ai e mbajti deri në vitin 1978. Arthur Haulot vdiq në24 Maj 2005 si rezultat i një tromboze.

42

GJELOK MARKO

Përshkrimi i ditëve të fundit të Dachautnë shkrimet e Ali Kuçit

(Këtu do të japim shkrime autentike të Ali Kuçit, të nxjerranga shkrimet e tija për gazetën e kampit, si edhe nga shënime tëditarit të tijpersonal.)

43


KomitetiKomiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve

Seksioni i Informacionit dhe KulturësZyra Qendrore e Shtypit

Dachau,16 Maj, 1945.Në mënyrë që t’u bëhet e mundur atyre që vijnë nga jashtë të

kuptojnë arsyet e kësaj gjendjeje tragjike në të cilën ne ndodhemikëtu, brenda në Kamp, si edhe për të hedhur dritë në disa ngangjarjet e rëndësishme që ndodhën gjatë ditëve të fundit të regjimit

44

GJELOK MARKO

të SS, Zyra Qendërore e Shtypit fillon sot me botimin e njëreportazhi. Ky reportazh do të shoqërohet me zbulimin epublikimin e dokumenteve të ndryshme. Lexuesit kanë mundësitë njihen sot me dy urdhërat që Heinrich Himmler ka dhënë përevakuimin e trajtimin e të burgosurve.

Ne shpresojmë se ideja jonë për shkrimin e këtij reportazhido të gjejë aprovimin tuaj dhe se synimi i shkrimit të këtijreportazhi do të plotësohet me sukses.

Drejtuesi i Zyrës së ShtypitFirmosur nga Ali Kuçi

Përgatitja për veprim(Pjesë nga ditari personal i Ali Kuçit) 21 prill: “Duhet bërë diçka. Të paktën ne duhet të përpiqemi

të bëjmë diçka. Në situatën e tanishme nuk kemi ç´të humbasim.”Këto fjalë u përsëritën e u ripërsëritën shumë herë në këtë

ditë midis drejtuesve, midis atyre që ndjeheshin përgjegjës jovetëm për jetën e vet, por edhe për atë të tjerëve.

Ata që ishin më të aftë, që pranoheshin si drejtues nga masa etë burgosurve, ata që i thërriste zemra të ndërmerrnin diçka, tëorganizojnë një rezistencë të fundit, u lidhën me njëri-tjetrin.Përvoja jonë në Kampin e Përqendrimit, gjithçka që ne kishimparë gjatë këtyre viteve të luftës, gjatë këtyre viteve të burgimit,na bindte se SS nuk do të rrinin duarkryq. Këta kriminelë mesiguri nuk do ta mbyllnin karrierën e tyre në qetësi. Me siguri ataduan të vrasin e të kryejnë sa më shumë krime, para se ata vetëtë shkojnë në fundin e tyre të sigurt. Ëndrra e fundit e Hitlerit, ekëtij Neroni të kohëve moderne, ishte të varrosej vetë poshtërrënojave që ai kishte shkaktuar. Po kështu ishin edhe SS, këtokrijesa monstruoze të kryekriminelit Hitler. Edhe ata ishin përfshirënga e njëjta çmenduri e kreut të tyre. Me siguri ata kanë vendosur

45


që të na likuidojnë, të gjithëve. Ne na dilte si detyrë të zbulojmëse në ç´mënyrë këto bisha kishin planifikuar zhdukjen tonë.

Natyrisht midis nesh kishte edhe ëndërrimtarë që na thoshinse ne nuk duhet të trembeshim se me siguri SS e komandanti iKampit do ta linin gjithçka në duart e Kryqit të Kuq dhe gjithçhkado të përfundonte mirë. Të tjerë na thoshin se SS dhe komandantii Kampit do t´u dorëzoheshin pa luftë amerikanëve kështu qënuk kish asnjë arsye për t’u shqetësuar.

Po këto alternativa binin në kundërshtim me përvojën tonë,binin krejt në kundërshtim me karakterin e bishave në duart e tëcilëve ne ndodheshim. Alternativat më të mundëshme ishin: njëtransportim i të burgosurve në një vend tjetër, ku mund të bëhejlikuidimi më lehtë se këtu në Kamp, ose likuidimi i të gjithëvekëtu në vendin ku ne gjendemi.

Ne nuk mund të shpresonim që SS të shndrroheshin papritmasnë qengja e ëngjëj shpëtimtarë. Prandaj ne filluam të kërkojmëmidis nesh personat që do të organizonin qëndresën e po të ishtenevoja luftën e të burgosurve. Këto detyra sekrete nuk mund t´ibesoheshin kujtdo.

Duheshin njerëz besnikë e të aftë, ata duhet të kishin pozitakyçe e funksione të rëndësishme në organizimin e jetës në Kamp.Ata duhet të gëzonin respektin e besimin e masës të të burgosurve,dhe duhet të ishin të aftë që, po ta donte nevoja të vepronin mezgjuarsi e me guxim edhe me inisiativën e tyre. Të gjeje njerëzme këto cilësi ishte një detyrë e vështirë; por ai që kërkon, gjen.Njëri pas tjetrit ne i gjetëm bashkëluftëtarët tanë. Për të ruajtursekretin u përpoqëm që ky grup të ishte sa më i vogël në numër.Sa vetë na duhen? 8; 10. Po, 10 vetë mjaftojnë.

Secili prej tyre është besnik. Sejcili prej tyre, po të vinte çastivendimtar ishte në gjendje të organizonte menjëherë mijëra vetë.

Palët ndërluftuese po viheshin përballë njëra-tjetrës: Nganjëra anë personeli nazist i kampit. Ky personel, duke llogariturpersonat drejtues si dhe trupat SS arrin në1400 vetë.Ata janë të

46

GJELOK MARKO

gjthë të armatosur gjer në dhëmbë, kanë përveç armëve luftarakekanë edhe eksploziv e gaz helmues. Këta janë të organizuar e tëdisiplinuar, të mbushur plot me urrejtje kundër të burgosurve,urrejtje që shtohet edhe me tepër tani që po e shohin se po juvjen fundi i sigurt.

Nga ana tjetër qendron një masë prej 35 000 vetësh, ndërmjettë cilëve 10 000 janë të sëmurë, 5000 prej tyre nuk mund t´uzihet besë. Të gjithë këta njerëz janë të përzjerë me njëri-tjetrinbanojnë e hanë në të njëjtin vend. Të gjithë janë të pllakosur ngafrika, të dobësuar nga uria dhe që nuk kanë asnjë armë tjetërpërveç trupave të tyre. Midis këtyre palëve ndërluftueseqëndrojmë ne: një grup i vogël, që as vetë nuk jemi të armatosur,por kemi si armën tonë përvojën vullnetin e guximin që po të jetënevoja të përleshemi edhe me Djallin vetë.

23 prill: Të rrosh apo të mos rrosh?!...Ky mëngjes filloi me gëzim e hare në Kamp: Ulmi u pushtua.

po ashtu edhe Augsburgu. Ushtria amerikane ishte takuar diku,aty nga mesi i Gjermanisë, me ushtrinë ruse.

Kudo në Kamp dukej qartë se edhe nga ana e Komandës diçka po përgatitej. Po dukej qartë se Komanda e Kampit popërgatite në mos evakuimin e plotë të Kampit të paktën njëtransport masiv të të burgosurve: “A do të na evakuojnëtë gjithëve? Apo vetëm një pjesë? Po për ku? Në Tirol? NëInnsbruk? A po vinte për ne ora e çlirimit dhe e jetës, apo ora evdekjes dhe e shkatërrimit?! Çfarë do të sillnin për ne këto orëqë po vijnë?!” Askush nuk e dinte përgjigjen e saktë të këtyrepyetjeve. Por ne, grupi ynë luftarak, i cili më vonë uquajt Komiteti Ndërkombëtar i Kampit ose KomitetiNdërkombëtar i të Burgosurve, e kishim të qartë se cila ishtedetyra jonë: Të sabotojmë çdo aktivitet në Kamp! Të burgosuritduhet të mos kryejnë asnjë punë! Asnjë nga urdhërat apo punëtqë ngarkon komanda e Kampit nuk duhet zbatuar! SS që

47


zakonisht mbikqyrnin punën e të burgosurve tani janë të zënëme punë të tjera: Ata po zhdukin dokumente dhe po përgatitinvalixhet e udhëtimit. Po duket qartë që SS duan të zhdukin çdogjurmë, çdo dokument që zbullon krimet e tyre. Ato që kanëndodhur këtu në Dachau këto 12 vitet e fundit, madje dhe vetëkujtimi i Dachaut duhet zhdukur. Duket sikur këta SS këtu taniduan të mohojnë çdo lidhje që kanë patur me Himmlerin e planete tij për zhdukjet e vrasjet masive. Ata tani e ndjejnë se tani përta janë orët e fundit dhe pushteti po u rrëshqet nga duart.Bisha Naziste që tani është e detyruar të gjunjëzohet, do të përgjigjetpër të gjitha vuajtjet, torturat dhe krimet e tmerrshme që ka kryer.Dhe lista e krimeve të tyre është tepër e gjatë.

Por gjermanët nuk dorëzohen aq lehtë. Rreth mesditës vijnëforcat SS dhe i detyrojnë të burgosurit të punojnë. Fillon njëpresion shumë i madh kundër të burgosurve, spiunë të nxjerrënga rradhët tona vendosen kudo. Rupperti dhe Bachu kanë ardhurpërsëri dhe për ne situata bëhet shumë kritike. Racionet e ushqimitna i pakësojnë, uria, sëmundjet, dënimet e ndryshme bëjnë qënumëri i vdekjeve në radhët tona të arrijë shifrën e saj më tëlartër. E, megjithatë, ne duhet të mbahemi, ne duhet të mbijetojmë,ne duhet të arrijmë ditën e lirisë...

Në orën 13 del urdhëri i komandës së Kampit: “Të gjithëhebrejtë, pa përjashtim, do të evakuohen nga Kampi!” Ky urdhërështë kaq i rreptë e kaq i përgjithshëm saqë nuk i shpëtoi dotaskush. Madje as ekipi i kimistëve që eksperimentonte mepreparate kimike të sjellë këtu nga vetë shefi i SS, Heinrich Himler,ky grup shkencëtarësh gëzonte të ashtuquajturën “mbrojtjepersonale” të kreut të SS. Megjithëkëtë “mbrojtje” grupi ishkencëtarëve hebrenj i përbërë nga 13 vetë: 12 burra e njëgrua u çuan në dhomën e gazit. Laboratori i tyre u çmontua dheu shpërbë krejt, gjithë dokumentacioni i punës së tyre u paketuaose u shkatërrua krejt.

Brenda një kohe të shkurtër mblidhen 2400 hebrenj në Sheshin

48

GJELOK MARKO

e Apelit, të gjithë janë të uritur, të dobësuar nga vuajtjet e shumta,krejt pa fuqi. Shumë prej tyre nuk kanë fuqi të qëndrojnë nëkëmbë, rrëzohen e mbeten shtrirë në tokën e ftohtë e të lagur. Të gjithë të burgosurit i pushton frika. Secili e di mirë se çdo tëthotë një transport masiv i hebrejve. Të gjithë e dinë se ç´fshehtermi “transport masiv” për hebrejtë e për ne të gjithë, sidomosnë situatën e tanishme. Ne dërgojmë njerëzit tanë të depërtojnëfshehurazi midis tyre dhe tú japin kurajo, tú bëjnë të njohuralajmet e fundit: “Kurajo vëllezër! Amerikanët janë shumë afër !Në çdo moment ata mund të vijnë këtu dhe ne të gjithë do tëlirohemi! Këta kriminelë nuk kanë kohë e mundësi teknike përnjë” transport të madh”! “Por është e pamundur për ne t’u japimkëto lajme të mira të gjithëve. Personat më të poshtër midis nesh,tradhëtarët, ata që nazistët i quajnë “Policët e Kampit”, ata qëne i quajmë “ të gjelbërtit” për shkak të uniformave të gjelbërtaqë ata veshin, ruajnë si qenër, si çakej dhe sa herë që shohindikë t’u afrohet hebrejve, i sulen si bisha dhe e godasin pa mëshirëme shkopijtë e tyre deri sa ai largohet. Dalngadalë errësohet.Fillon një erë e fortë, e ftohtë shumë e ftohtë, që sjell me vete shi.Shiu bie me rrëmbim e krijon rrëke. Sheshi i apelit mbulohetkrejtësisht nga uji, hebrejtë detyrohen të rrijnë aty gjithë natën.Pak kanë fuqinë të qendrojnë në këmbë ose të rrinë ulur. Shumicajanë të shtrirë në tokë, pothuaj të mbuluar krejt nga uji e lluca.Në këtë gjendje e gjen këtë grup njerëzish mëngjesi. Drita editës zbulon një të vërtetë të hidhur: 60 vetë prej tyre nuk jetojnëmë. Para se të zbardhë mëngjesi gjeta një moment të përshtatshëmdhe iu afrova një mikut tim hebre: “Kurajo, çlirimi ynë është iafërt,” i thashë.Nuk do tí harroj kurrë sytë e tij , fjalët e sidomostonin e zërit : “I dashur Ali , për mua nuk ka më shpresë. Milionahebrej kanë vrarë nazistët në këtë luftë, edhe unë do të kem tënjëjtin fat...”

“Jo i thashë, mos u dorëzo!” po më shumë nuk munda tëthem, më mbyti ngashërimi.

49


Kurrë nuk do ta harroj shkëlqimin e dëshpërimit të atyre syve,në mugëtirën e atij mëngjesi, në sheshin e apelit ku rëndonte aqshumë hija e vdekjes. Ato sy, atë zë nuk e dëgjova më kurrë...,dita e lirisë erdhi tepër vonë për mikun tim hebre.

Në orën 8 të mëngjesit, atyre që mbijetuan atë natë, u jepetnga 200g bukë e një copë e vogël djathi. Ky ishte ushqimi përgjithë udhëtimin e gjatë. Pastaj i urdhërojnë të marrshojnë. Ne ishohim nga larg, por nuk mund të afrohemi: Rupperti, Bach dhe

Boetcher vëzhgojnë gjithçka nga afër dhe kanë ndaluar rreptësishtqë dikush t´i afrohet grupit të hebrejve.

Kështu ec para syve tanë ky vargan i mjeruar njerëzish tëuritur, të veshur me rrecka, të lagur e duke u dridhur nga të ftohtit.Shumica ecin duke çaluar. Nuk janë të paktë ata që nuk ecindot, por ata mbahen nga shokët e tyre. Kush mbetet prapakolonës vritet nga SS që mezi presin rastin të përdorin armën.“Policët e Kampit” , “të gjelbërtit” godasin si egërsira meshkopinjtë e tyre dhe shpesh ua kalojnë nga egërsia vetë SS.

Në mesditë marrim vesh nga informantët tanë që hebrejtë janëfutur në vagona treni të cilat gjenden jo shumë larg nga Kampi

Himmler inspekton Kampin e Dachaut

50

GJELOK MARKO

ynë. Vagonat nuk kishin lëvizur nga vendi, sepse lokomotiva epritur nuk kishte ardhur ende. Per personat e mbyllur në vagonaSS nuk u kujdesën më. I lanë të mbyllur atje pa ushqime pa ujë.për tre ditë e tre net. Kjo u kushtoi jetën 700 vetëve të tjerë.

Fakti që SS vazhdojnë të organizojnë “transporte tëmëdhenj”; fakti që ende gjenden vagona trenash dhe ekzistonmundësia e ardhjes së lokomotivave, këto fakte shqetësuan tëgjithë në Kamp: “A do të vijnë amerikanët në kohën e duhur?Apo do të jenë në gjendje SS të evakuojnë të gjithë Kampinpara se të vijnë amerikanët? Këto pyetje bëhen nga mijëra vetë,përsëriten e përsëriten po askush nuk mund të japë përgjigje.Askush nuk mund të largojë shqetësimin e frikën e pasigurisë nga mendjet e zemrat tona; “PO, është e vërtetë, lajmet nga frontijanë të mrekullueshme, por ç´do të ndodhë me ne?” Të burgosuritmblidhen grupe- grupe atj ku syri i SS dhe i spiunëve nuk i kap,e diskutojnë e diskutojnë. Të tjerë qëndrojnë të vetmuar e heshtin.Shumë kanë humbur çdo shpresë.

Papritmas vjen i pamëshirshmi Ruppert, ai duket shumë ishqetësuar dhe bën ecejake si një bishë e mbyllur në kafaz... Aipo e ndjen fundin këta këlyshë të Hitlerit e shohin se nuk kanëmë shpresë. Ata, ashtu si edhe kryekrimineli i tyre, po marrinfund. Por a do të lejojë ky kriminel që këta njerëz, të katandisurnë skelete, të jetojnë? A do të lejojë ky kriminel që këta skeletet´i tregojnë botës ato që kanë ndodhur këtu në Dachau gjatëkëtyre viteve? Sigurisht që jo! Bota e qytetëruar nuk duhet tëmarrë vesh ato që kanë ndodhur këtu, në këtë skëterrë naziste,gjatë këtyre 12 vjetëve. Përgjegjësite Kampit: Weiter, Ruppert,Bach dhe Botcher janë shumë nervozë. Ata dëshirojnë që tëevakuojnë të gjithë të burgosurit, t´i zhdukin të gjithë. Atai kanë telegrafuar kreut të Gestapos, i kanë kërkuar të lejojëevakuimin, zhdukjen e të gjithëve, por shefi i tyre nuk u ështëpërgjigjur ende. Dhe këta vetë, pa urdhër nga kreu i Gestapos,nuk kanë të drejtë që të vendosin për evakuimin, apo për likuidimin

51


në vend të të gjithë të burgosurve në Kamp.Këtë natë e kaluampa gjumë. Ne duhet të organizojmë më mirë shërbimin tonëinformativ, ne duhet që të kemi mundësi t´i koordinojmë më mirëveprimet tona. Ne mundemi të organizojmë shumë persona tëtjerë të cilët kryejnë funksione të rëndësishme në Kamp. Tnikemi arritur që në disa pjesë të Kampit ta paralizojmë punënkrejtësisht.

Në disa pjesë të tjera vetëm pjesërisht. Qendrën tonë tërezistencës e kemi ngritur në bllokun e të sëmurëve, si edhe nëbllokun 9 e në bllokun 17. Këto janë vendet ku jemi të sigurt ngaspiunët brenda radhëve të të burgosurve. Gjatë gjithë natës nështabin tonë vijnë informata nga të gjitha anët: Disa sjellin lajmenga zhvillimet e luftimeve në frontin e luftimeve. Këto lajme ata ikanë dëgjuar duke vënë jetën e tyre në rrezik, të tjerë vëzhgojnëe na raportojnë lëvizjet e SS; të tjerë na raportojnë për mendimete qëndrimet e disa oficerëve të njësive ushtarake. Ne kemi mundurtë bëjmë per vete edhe disa pjesëtarë të të ashtuquajturës” “Policie Kampit”. Këta na mbrojnë në punë tonë dhe nuk lejojnë që tëna afrohen spiunët.

Ndërkohë rreth mesnatës ndodh diçka e re: Në Kampin tonësjellin rreth 400 gra. Ato janë të gjitha me origjinë hebreje dhekanë ecur në këmbë gjithë rrugën që nga Kampi i Landesbergute deri këtu. Pë të kaluar natën i futin në dhomën e dushit. Në atëdhomë ka vetëm mure të zhveshur, të mbuluar nga myku e njëdysheme çimentoje, që gjithmonë është plot lagështi. Aty nukka as krevatë, as dyshekë, as ndonjë karrige apo batanije. Atyrenuk u japin as bukë apo ndonjë ushqim tjetër. Të gjitha këto grajanë shumë të uritura e të lodhura për vdekje. Na jepet mundësiatë bisedojmë me disa prej tyre: Rruga ish tmerrësisht e lodhshmena thonë ato. Gjatë gjithë kohës na kanë rrahur e keqtrajtuar.

Shumë prej nesh i kanë vrarë dhe i kanë lënë gjatë rrugës. “Asikur ta dinim se çfarë do të ndodhë me ne”; na thotë një francezee re. “Sikur të mbeteshim këtu mbase do të mbeteshim gjallë”-

52

GJELOK MARKO

na thotë një grua hebreje nga Rodosi i Greqisë. Ne mundohemit´i ndihmojmë me se mundemi: U japim batanije, u japim dheushqim, aq sa mundemi. Këto gra të shkreta kishin vuajtur mëshumë se ne, ishin në një gjendje më të vështirë sesa ne. Tënesërmen ato i lenë aty, pa u thënë asgjë. Papritmas, gjatë natësvijnë dhe i marrin, i nisin përsëri në marrshim. Për ku? Meç´qëllim? Nuk e morëm dot vesh. Për këto gra nuk morëm mëasnjë informatë. Nuk i takuam më kurrë.

http://gz-tm-dachau.de/img/img_percha_1.jpg

53


Ditari i Ali Kuçit (vazhdim)24 prill: Fillon një ditë e re dhe me të rritet padurimi e

shqetësimi. Në orën 3 të mëngjesit të gjithë të burgosuritdetyrohen të dalin te Sheshi i Apelit. SS janë më brutalë se kurrë:Ata godasin këdo që u del përpara.

Nuk dëgjohen më si më parë ironia e shakatë e trasha e brutalekundër nesh. Asnjë buzëqeshje, madje asnjë fjalë nuk del ngagoja e tyre. Ata tani e dinë të vërtetën, Ministria e Propagandësfashiste nuk mund ta fshehë më faktin se ushtria gjermane ështëthyer plotësisht në të gjitha frontet. Prandaj dhe fytyrat e tyrejanë aq serioze, prandaj dhe brutaliteti i tyre është shtuar. Nësytë e tyre madje shihet diçka e re: frikë, po frikë. Ata po fillojnëtë kenë frikë nga ne.

Rupperti e Bachu janë informuar që në Kamp të burgosuritkanë filluar të organizohen. Si kundërmasë ata kanë nxjerrë ngabunkeri i dënimit dy spiunët më të poshtër të kampit: Meanszariane Wernick. Këta tradhëtarë të poshtër kanë bërë shumë krimekundër të burgosurve. Rupperti e Bachu i përdorin si qen: u japinshumë privilegje e autoritet, pastaj, pa pritur e pa ndonjë arsye,irrahin e i burgosin në bunkerin e dënimit. Sa karakter të ulëtkanë këta njerëz! Sado që shohin se si i përbuzin e i keqtrajtojnëe ata vetë, pa asnjë arsye, përsëri u shërbejnë SS me një besnikëriprej qeni. Po ashtu, si qenër të pabesë e të pamëshirshëm, janëkëta tradhëtarë kundër nesh, të burgosurve.

54

GJELOK MARKO

Tani ata kanë qenë për disa ditë të burgosur në bunkerin eizolimit. Rupperti e Bachu i nxorën për të zbuluar se cilët janë atapersona që po organizojnë rezistencën në kamp. Prandaj situataështë shumë kritike: Meanszarian e Wernick janë shumë të aftëpër poshtërsira. Ata mund të na dëmtojnë më shumë se 100spiunë të tjerë.

Ata e njohin mirë Kampin dhe të gjitha skutat e tij. Prej tyrenuk mund të fshihesh lehtë. Ata njohin gjithashtu edhe karakterine të burgosurve. Ata e dinë se kush ka guximin e aftësinë për tëorganizuar sabotime apo edhe një kryengritje.

Nga ana tjetër në Kamp kushtet sa vjen e keqësohen. Numrii të vdekurve nga tifua, dizanteria e sëmundjet e tjera ngjitëse savjen e shtohet. Vagonat që transportojnë të vdekurit mbushengjithmonë e më plot. Brenda këtyre vagonave si edhe nëparadhomat e krematoriumit është një skëterrë e vërtetë. Mjekëtnazistë shpesh urdhërojnë të transportonen për të djegur jo vetëmtë vdekurit, por edhe shumë që janë ende gjallë. Të gjallët e tëvdekurit palosen mbi njëri-tjetrin si stiva me dru. Era eekskramenteve që lëshojnë të gjallët mbush vagonat e transportit,paradhomën e krematoriumit etj. Së bashku me erën e tmerrshmetë djegies së trupave mbush gjithë zonën...

Kjo erë bashkohet me tymin e dokumenteve e të rrobave qëdigjen me urdhërin e mbkqyrjen e SS- ve. Ndërkohë SSpo djegin edhe shumë rroba civile të cilat ua kanë marrë tëburgosurve në ditën që ardhën në Kamp pasi, numëri i madh ikëtyre rrobave do të zbulonte numërin e personave të burgosur.Ne mundohemi të futim njerëzit tanë në grupet e personave qëdjegin rrobat, kështu do të mundemi të sigurojmë rroba civile nënumër të madh dhe , në rast se do të na evakuojnë, do të mundemitë arratisemi e të fshihemi duke patur rroba civile. Të veshurcivilë do të kemi më shumë mundësi se sa me veshjen prej tëburgosuri.

Në Kamp anarkia sa vjen e shtohet. Ne na krijohet mundësia

55


të marrim shumë palë rroba civile e t´i fshehim. Ndërkohë njëpjesë e trupave SS është larguar përfundimisht nga Kampi edhetë tjerë po përgatiten të largohen.

Situata ka ndryshuar krejt: Jeta e gjermanëve jashtë Kampikërcënohet vazhdimisht nga aeroplanët bombardues amerikanë.Sistemet kundraajrorë gjermanë janë shkatërruar krejt kështuqë avionët amerikanë fluturojnë kur e si duan. I vetmi vend i sigurtnga sulmet ajrore është Kampi ynë: Aeroplanët kalojnë sipërnesh duke fluturuar ulët, ne i përshëndesim duke ngritur duart.Prani e tyre na jep shpresë.

Në mbrëmje del urdhëri që të gjithë të burgosurit me origjinëgjermane të mblidhen në Sheshin e Apelit. Jepet njoftimi qëkomandanti i Kampit do të mbajë një fjalim para tyre. Por nëmomentin e fundit thuhet se komandantit i doli një punë me shumërëndësi kështu që fjalimin para tyre e mban Boetcher. Ai nxoringa radhët e tyre 90 vetë, të cilët do të pnonin si “ndihmëspolicë” brenda kampit, me sa duket për të plotësuar disi mungesëne personelit që shkaktohej nga largimi i SS.

Ndërkohë komandantët e blloqeve të strehimit të tëburgosurve marrin urdhërin që të kujdesen për rregullin edisiplinën në blloqet e tyre: “Anarkia e çrregullimi do të dënohenrreptësisht,” u thuhet. Po nga ana tjetër bëhet e qartë se tani tëburgosurit mund të rrinë në barakat e tyre. Nuk do të ketë medalje në Sheshin e Apelit, nuk do të ketë më dalje në punë.Komanda e Kampit nuk ka më personel të mjaftë të mbikqyrëpunën. Kudo dëgjohen thirrje fitoreje: “Nuk ka më apel! Nukka më punë! Do të ngopemi me gjumë!” Po është e qartë qëfundi po vjen.

Po është e qartë se ora e lirisë po afrohet. Po vërtet, liriaështë shumë afër, pothuaj mund të preket me dorë, por që vërtetne te mund ta arrijmë atë ne duhet të mbijetojmë. Po ne na del sidetyrë e domosdoshme që të mbijetojmë këtë tirani naziste,

56

GJELOK MARKO

tiraninë më të egër që ka njohur bota. Në këtë natë më bëhen tëgjalla vargjet e poetit: “Liri, Ti je gjëja më e shtrenjtë!” Më mbytngashërimi kur, i përsërit me vete këto vargje, kur i përsërit nëshqip, në gjuhën time.

“Po liri, ti je shumë e shtrenjtë, për ty luftuam, për të të arriturty kemi vuajtur shumë. Shumë të gjatë, të pafund na janë dukurkëto vite të burgimit. Dhe ja tani, ti liri po na afrohesh, je shumëafër. Prandaj dhe unë dhe ne të gjithë duam të jetojmë.

25 prillGjatë gjithë natës ka patur alarm ajror. Mynihu, madje dhe

stacioni i trenit këtu në Dachau janë bombarduar. Avionatamerikanë shkojnë nga të duan, askush nuk i pengon dot më.Kundërajrorët gjermanë as nuk shihen e as nuk dëgjohen. Trupatnaziste tërhiqen në drejtim të Tirolit. Divizionet e famshmetankiste, të cilat shkuan deri tek portat e Moskës, tani janë thyerkeqas, po tërhiqen në panik, janë në prag të shpërbërjes e tëshkatërrimit të plotë.

Me të zbardhur, përsëri alarm ajror. Ah sikur të vazhdonte kyalarm ajror gjatë gjithë ditës... Shfaqja e një mundësie të tillë nëhorizont bën që në kamp të vërshojë një valë gëzimi e shprese.Por jo, fatkeqësisht jo.

Përkundrazi vjen urdhëri: “Jeta në kamp të ecë sipas rregullittë zakonshëm! “Ky urdhër na u fut si thikë në zemër. “Në qoftëse amerikanët e ndërpresin marrshimin e tyre ose e ngadalësojnëshpejtësinë e sulmit,ose sulmojnë e përparojnë në një drejtimtjetër kjo do të thosh për ne: “Evakuim! “Tani nuk flitet më përasgjë tjetër:” Si do të na vejë halli? A do të na evakuojnë?! “Këtobiseda zhvillohen kudo, në të gjitha gjuhët amtare të të burgosurve.Sot bëhet e qartë më shumë se kurrë se shumë kombe, se sashumë gjuhë gjenden në këtë hapësirë kaq të ngushtë të këtijKampi. Kjo del më e qartë në situatat ekstreme, atëhere të

57


burgosurit flasin gjuhët e tyre amëtare pasi gjermanishtja e çalë emësuar nga halli, apo edhe gjuhët e tjera të mësuara më vonëjanë të pafuqishme të shprehin ankthin e dhimbjen që ndjejnëzemrat tona. Për këtë duhet gjuha amtare, gjuha e nënës: “Po amund të na transportojnë të gjithëve? Po ku? Me çfarë mjeti?Me çfarë mënyre? Për ç´qëllim?

Transport me tren: Jo, me tren nuk na transportojnë dot nëasnjë mënyrë! Ata nuk kanë më vagona treni, le që lokomotivajo e jo.

Po sikur të na nisin në këmbë?Në këmbë?!! Kjo do të ishte çmenduri e vërtetë!!! Si mund

të transportosh në këmbë 35 000 vetë?!! Kolona e marrshimitdo të ish shumë kilometra e gjatë!!! Si do të mund të nakomandojnë, si do të mund t´i pengojnë arratisjet, etj , etj. Jo nëkëmbë në asnjë mënyrë. Komandanti i Kampit tonë ështëkriminel, po ai nuk është idjot. Ai me siguri do ta pengojë njëevakuim në këmbë të Kampit.”

“Po, po, por nga ana tjetër komandanti i Kampit varet ngaurdhërat e Himmlerit. Po ardhi urdhëri për evakuim në këmbë ainuk e kundërshton dot.”

“Pra gjithçka është e mundshme, ne nuk mund të bëjmë asgjë,na mbetet të presim, të presim, të presim...

Por në Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve, e kishim tëqartë që nuk duhet të rrinim duarkryq. Ishte e qartë se çdo veprimi nxituar tani do të na kushtonte shumë shtrenjt, çdo gabim sadoi vogël, mund të na kushtonte jetën, megjithatë ky rrezik duhejmarrë parasysh. Pavarësisht se sot në mëngjez ne pësuam njëhumbje tragjike: Papritmas, morën dhe e pushkatuan njërin ngashokët tanë më të aftë e më të vendosur, gjeneral.

Bashkë me të u morën dhe u pushkatuan në mënyrë të fshehtëedhe shumë të burgosur të tjerë, të cilët kishin qenë pjëstarë të

58

GJELOK MARKO

grupeve të rezistencës antinaziste, ata që kishin luftuar me armë. Ky fakt na bëri të qartë që SS kanë bërë një listë të veçantë përtë gjithë ata persona që kanë luftuar në ilegalitet dhe po i zhdukinsistematikisht, por ngadalë, pa rënë në sy. Pra ka mundësi që tëgjithë emrat tanë të jenë në këtë listë.

Shtrohet pyetja: Kur do të na vijë radha? Nesër? Pasnesër? Ndërkohë amerikanët janë kaq afër. Sot jeta jonë është si njëgarë e pamëshirshme: Jeta kundër Vdekjes. Kush do të fitojë?Vetëm pak kohë, pak çaste ndofta ndajnë fitoren nga humbja,Jetën nga Vdekja...

Sido që të ndodhë një transport evakuimi i të gjithë tëburgosurve duhet sabotuar me çdo kusht. Dhe që SS po përgatitinnjë gjë të tillë kjo është më se e sigurt. Ata kanë caktuar 200vetë të tjerë në njësitet e të ashtuquajtura të “ndihmëspolicëve “Ne mundohemi të futim në këto njësite sa më shumë nga njerëzittanë; dhe ia dalim me sukses. Shumë nga shokët tanë tani mbajnëuniformat e “ndihmëspolicëve” Këta janë shokë të sprovuar, njerëztë guximshëm e besnikë.

Ndërkohë SS kanë shumë punë të tjera. Ata kanë shumëdokumenta komprometuese qe duan t´i zhdukin me çdo kusht :Dokumenta politike, dokumenta që përshkruajnë e që dëshmojnëpër kampin e për ato që kanë ndodhur atje, listat e të vdekurvenga sëmundjet, listat e të ekzekutuarve, listat e bashkëpunëtorëve,dokumentat që dëshmojnë për eksperimentet që zhvilloheshinnë Kamp etj, etj...

Duke përfituar nga kjo rrëmujë njerëzit tanë që nën komandëne mbikqyrjen e SS djegin dokumentat arrijnë të djegin të gjithalistat emërore të të burgosurve. Të gjitha listat tona janë zhdukur,janë bërë hi. Tani SS nuk mund të gjejnë më se cili është ende nëkamp e cili është ekzekutuar apo ka vdekur. Kjo është një fitoree madhe.

Ndërkohë “zotërinjtë e nderuar SS” sulen të vjedhin. Në fillim

59


u sulen pakove që ka dërguar Kryqi i Kuq për të burgosurit. Nënjë kohë tepër të shkurtër përlajnë pëmbajtjen e qindra pakove,pastaj sulen kudo ku gjenden sende me vlerë: Në fabrikat qëgjenden brenda Kampit: vjedhin atë që mund të vidhet, përlajnëatë që mund të përlahet makineri, pjesë makinerish, materiale tëpërgatitura, materiale lëndë të parë. Është për të çuditur se samateriale me vlerë zhduken brenda një kohe aq të shkurtër.

Në kohën që “zotërinjtë SS” i janë përkushtuar vjedhjes nena krijohet mundësia të fshehim në vende të sigurta, sidomos nëbllokun e të sëmurëve njerëzit tanë që janë më të rrezikuar, atanjerëz të cilët me siguri janë në listat e ekzekutimit: Pjestarë tënjohur të rezistencës Antinaziste, njerëz me emër e me përvojë.Kështu mundemi të shpëtojmë nga vdekja e sigurt luftëtarë tënjohur antinazistë nga Gjermania, Austria, Itali, oficerë rusë,komunistë që kanë marrë pjesë në luftën e Spanjës, etj. Sot nemund të veprojmë më lirshëm nga çdo ditë tjetër më parë pasisot është dita e vjedhjes masive. Sot po vidhet zyrtarisht e nëmënyrë të hapur edhe çadra jashtëzakonisht e madhe e mbushurplotpërplot me sende me vlerë. Gjatë gjithë këtyre ditëve të fundit, përveç materialeve që ishin aty prej kohësh , u sollën dhe shumëgjëra të tjera nga jashtë Kampit për t´i shpëtuar nga bombardimet.Praktikisht në atë çadër të stërmadhe janë grumbulluar gjërat mëme vlerë që ka patur në zonat përreth. Transportimi i fundit imadh i këtyre materialeve u krye dje. Dije i sollën vetë SS për t’iruajtur, si njerëz të besuar, sot po i vjedhin, po ata vetë. Pasurishumë të mëdha janë para syve tanë, para syve tanë po i vjedhin,por ne as na shkon mendja të vemë mënjanë diçka, megjithse ekemi mundësinë. JETA; jeta jonë, jeta e shokëve tanë ështëshumë më e rëndësishme se pasuritë sado të çmuara e të shumtaqofshin ato. Kampi ynë i Përqendrimit mbetet edhe tani në këtoditët e fundit të tij, ashtu si ka qenë gjatë gjithë këtyre viteve:“Një shkollë tepër e ashpër e zhgënjimeve të pandërprera.”

Ndërkohë uria sa vjen e ashpërsohet. Supa sot ishte më e

60

GJELOK MARKO

hollë e më e pështirë se kurrë më parë. Në darkë sekush morivetëm një copë të vogël bukë. E megjithatë askush nuk i kushtonvëmendje stomakut që ankohet. Të gjithë shohin me vëmendjetë madhe në drejtim të perëndimit, në drejtim të Augsburgut, kugjëmimi i artilerisë e krismat e tjera sa vjen e po shtohen. Kudoshihen sy që shkëlqejnë: Shpresë e njëkohësisht dhe frikë,Padurimi e njëkohësisht e Besimi shkëlqejnë njëkohësisht në këtasy të etur, të etur për Jetën.

26 prillNata e kaluar na solli informacione të tjera. Disa ditë më parë,

ne mundëm të bindim njërën prej grave që pastrojnë zyrat ekomandës dhe vende të tjera me rëndësi, të na ndihmojë. Kështu,ajo na solli disa dokumente, të cilat kish mundur t´i merrte pa uvënë re nga tavolina e punës së komandantit të Kampit. Ndërmjetkëtyre dokumenteve ishte edhe një telegram që vjen nga Himmleri.Ky telegram, i cili zyrtarisht i dërgohet jo direkt komandantit tëKampit tonë, por, njërit prej eprorëve të tij: SS-Obergruppenführer Rohl. Pas Himmleri shprehte pakënaqësinë,e madje zhgënjimin e tij, për disa ngadalësi në veprime emosefektivitet në punë, në disa drejtime ai urdhëronte në mënyrëtë prerë: “Kampi duhet evakuar menjëherë! Asnjë i burgosurnuk duhet të bjerë i gjallë në duart e armikut!” Dhe si gjithmonëedhe tani në këto momentet e fundit, bashkë me urdhërin për tëkryer krimin, vjen edhe mashtrimi për t´i justifikuar e legjitimuarkëto krime sadiste me mashtrimet më të ulta, më të neveritshme:“Këto masa janë të nevojshme,” shkruan Himmleri, d.m.th zhdukjae asgjesimi i më tepër se 35 000 njerëzve të pambrojtur, shumëprej tyre të sëmurë, “pasi ne duam të mos lejojmë të përsëritettragjedinë që na ndodhi në Buchenvald, ku të burgosurit, pasi iliruam, kryen krime çnjerëzore kundër popullsisë të pambrojturcivile gjermane, kundër grave e fëmijëve.” Po është e vërtetë, ky

61


është teksti i telegramit. Henrich Himmler, ky kriminel sadist, qëkish planifikuar e drejtuar vrasjen e zhdukjen e shumë milionanjerëzve, tani kish paturpësinë të shkruante gënjeshtra të tilla.

Pra, martirë në Buchenvald nuk paskan qenë të burgosurit,shumica e të cilëve ishin civilë të pafajshëm, të shndërruar,pothuaj, në skelete nga vuajtjet e uria, të cilët vriteshin në mënyrëtë planifkuar e digjeshin sistematikisht në krematoriumet masive;martire na paska qenë popullsia civile gjermane, që na paskaqënë masakruar pasi komanda gjermane,” në mirësinë e sajpashëmbëllt”, i hapi dyert e Kampit të përqendrimit dhe i la tëlirë të ikin të burgosurit.

Dhe këta të burgosur, si “kriminelë të pandreqshëm” që ishin,kryen krime çnjerëzore. Thuaj se të burgosurit i kishin ndërtuarvetë dhomat e gazit, krematoriumet, madje dhe vetë Kampindhe prisnin rastin të shfrytëzonin” mirësinë e SS”; një mirësi e njohur botërisht , dhe mezi prisnin rastin të masakronin civilëtkrejt të pafajshëm të zonës.

Rreth KampitGjithashtu, sipas Himmlerit, kriminal ishte dhe veprimi i ushtrisë

amerikane, të cilët morën popullsinë civile gjermane, e cilagjithmonë e justifikonte vetveten me fjalët :” Ne nuk dinim gjë”dhei çoi të shohin Kampin e Buchenvaldit, trupat pa jetë të tëburgosurve, etj. Këto veprime Himmleri i quan: “veprime

62

GJELOK MARKO

makabre të ushtrisë amerikane.” (Teksti i plotë i këtij telegrami gjendetsot në Arkiv).

Ky urdhër i Himmlerit, vërtetonte dyshimet tona. Pra, komandajonë e Kampit, kish kërkuar t´i jepet leja të evakuonin e likuidonintë gjithë të burgosurit. Këtë kërkesë ata ia kishin dërguar SS-Obergruppenführer Pohl, që ish një mik personal i Himmlerit.Ky person kish mundur të komunikojë me Himmlerin, i cili tani,mbrëmë natën, kish dhënë urdhërin. “Evakuoni e likuidoni tëgjithë!”

Në dokumentin tjetër thuhet shprehimisht: “Në Kampin tuajgjenden edhe 837 të burgosur të rrezikshmërisë së lartë.Reichsfücher Himmler urdhëron që këta të ekzekutohen para setë fillojnë veprimet masive të evakuimit e të likuidimit.” 837 tëburgosur të rrezikshmërisë së lartë: Ky numër përkonte menumërin e të burgosurve komunistë gjermanë e austriakë si dhe

Heinrich Himmler lies dead after being captured by the Britishjpg -www.scrapbookpages.com/. ../DeadHimmler.jpg jpg – Heinrich Himmleri vdekur pasi u arrestua nga ushtria Britanike.

63


pjestarët e luftës së Spanjës. Në mbrëmje ne na ra në dorë edhenjë dokument tjetër. Atje ishin disa nga emrat e personave qëishin caktuar për pushkatim para se të fillonin lëvizjetmasive.Shumë nga emrat e anëtarëve të Komitetit Ndërkombëtartë të burgosurve gjendeshin në këtë listë: Patric O´Leary, ThomasGroom, Arthur Haulot etj. Dilte pyetja: Kur do të zbatohen këtourdhra?

Këtë mëngjes nervat tona janë të tendosura në kulm. Përsërisapo pushkatuan disa nga të burgosurit që quheshin si të burgosurtë rrezikshmërisë së lartë. Spiunët e Bachut, njerëzit më të poshtërnë radhët tona, ruajnë si qenër, si çakej të etur për gjak, në çdoanë. Por edhe këta spiunë tani i ka zënë e njëjta frikë që ka zënëedhe shefin e tyre: frika e fundit të pashmangshëm. Werniku ështëcaktuar përsëri në postin e shefit të të ashtuquajturës “Polici eKampit”; por, te ky spiun i poshtër tani vihet re një ndryshim idukshëm: Ai përpiqet të sillet mirë, madje ai u buzëqesh të gjithëve,i buzëqesh kujtdoje që takon. Është një buzëqeshje servile prejnjë qeni të zgjebosur, edhe buzëqeshja e këtij njeriu është eneveritshme, e pështirë. Ai, po përpiqet me çdo mënyrë tëndryshojë mendimin e të burgosurve për personin e tij. Ai do tëna bindë se, të gjitha krimet që i ka kryer kundër nesh, i ka kryerse e detyronin dhe asgjë nuk e ka kryer me vullnetin e dëshirën etij. Por,meqë ende nuk ka ardhur momenti që ne ta pështyjmë nëfytyrë, për të mos rrezikuar punën tonë, jemi të detyruar t´ipergjigjemi buzëqeshjes së tij me buzëqeshje. Por një gjë ështëe sigurt : Werniku e Meanszariani do të marrin me siguri dënimine merituar. Ne u kemi dhënë urdhra të qarta njerëzve tanë dheata i vrojtojnë vazhdimisht këta spiunë, në çdo hap që hedhin.Këta tradhëtarë, do ta paguajnë me kokë për krimet që kanëkryer. Kjo gjë tashmë është vendosur. Ata nuk i shpëtojnë dotdrejtësisë.

Rrëmuja në Kamp, arriti në pikën e saj më të lartër. Tëburgosurit kanë dalë nga blloqet dhe kanë bllokuar rrugëkalimet

64

GJELOK MARKO

midis tyre. Në këtë moment nuk interesohet askush për bukë, eas për supë. Tragjedia, që po ndodh para syve tanë, na ka përpirëtë gjithëve: Vagonat e trenit në të cilët prej disa ditësh janë mbyllurhebrenjtë gjenden ende aty, pranë Kampit. Tmerri i skenave nukmund të përshkruhet.

Që në mëngjesin e datës 24 janë të mbyllur në këto vagona,të ngjeshur, shumë ngusht me njëri-tjetrin. Nuk u është dhënëpër të ngrënë e as për të pirë. Britmat, rënkimet e lutjet e tyrejehojnë e dëgjohen deri larg. Shumë larg. Nuk dihet se sa janëende gjallë e sa kanë vdekur brenda atyre vagonave, nuk dihetende se sa do të munden të mbjetojnë, e sa do t´i përpijë Vdekjae pangopur.

Ndërkohë, epidemia e tifos në Kamp ka arritur kulmin e saj.Ka më tepër vdekje se kurrë më parë edhe më shumë se në ditëtmë të ftohta të dimrit. Treni i vogël, që lëviz vetëm brenda Kampitdhe që, në kohët e fundit, përdoret vetëm për transportimin ekufomave, treni që ne e quajmë “Moorexpress” shpje vazhdimishte më shumë trupa në krematorium. Gjithë ditën transporton kytren famëkeq trupa të dobësuar, të katandisur pothuaj në skelete,të hedhura pa kujdes në vagonat e tij, të plandosur njëri-tjetrin sitva me dru... Private John Lee

Edhe sa do të vazhdojmë t´i shohim këto pamje të tmerrshme?Edhe sa do vazhdojmë të dëgjojmë këto britma? Edhe sa do tëvazhdojë kjo agoni makabre?

Kur shohim, nga njëra anë trenin ku janë mbyllur hebrenjtë,për të cilët nuk kujdeset askush dhe i kanë lënë brenda vagonavetë trenit; që të vdesin: ose nga predhat e avionëve bombardues,ose, nga etja e uria dhe nga ana tjetër, trenin që transporton tëvdekurit brenda Kampit, midis të cilëve ka shpesh edhe të gjallë;shpirtrat tanë mbushen me hidhërim të pamasë. Na duket vetjase jemi pjesëmarrës në një paradë të madhe të organizuar ngaVdekja vetë, personalisht. Kjo paradë dëshiron të na përpijëedhe ne të gjithëve. Syri lakmues i vdekjes na vështron në mënyrë

65


makabre të gjithë. A do të mundet vdekja të na përpijë apo do tëthyhet krahu i saj i mallkuar?

12 vjet tmerri, këtu në Dachau, por këto vite nuk na e kanëthyer kurajon, nuk na e kanë shuar besimin. Prandaj, ne do taruajmë besimin e kurajon tonë edhe sot, kur fillon të luhet akti ifundit i kësaj drame të tmerrshme; Dramës së Dachaut.

Në orën 9 të mëngjesit Rupperti jep urdhërin: “Kampi tëevakuoet krejtësisht! Të gjithë të mblidhen në orën 12 , në Sheshine Apelit dhe të përgatiten për marrshim.”

Pra komanda ka vendosur përfundimisht vdekjen tonë. Pratë gjithëve na ardhi fundi. E megjithatë ne nuk dorëzohemi: Kyurdhër nuk do të zbatohet! Po, jeta jonë, jeta e pjesëtarëve tëKomitetit Ndërkombëtar të të Burgosurve ka mundësi që të

66

GJELOK MARKO

sakrifikohet, por ç´rëndësi ka jeta e pak vetëve që e drejtojnëkëtë rezistencë, po të shpëtohet jeta e mijëra vetëve?

Në bllokun 17 mblidhet Komiteti i të Burgosurve dhe bënplanin e qendresës. Aty u vendos:” Të sabotohet ndarja efurnizimeve që do të përgatitin marrshimin! Të vonojmë sa mëshumë daljen e të burgosurve në sheshin e Apelit!

Të largojmë nga uniformat e të burgosurve shenjat dallueseqë tregojnë përkatësinë në blloqe, etj. Të krijojmë një anarki samë të madhe në çdo mënyrë e me çdo mjet!

Në orën 12 asnjë i burgosur nuk ka dalë në Sheshin e Apelit.Pas shumë mundimesh, në orën 2 mbas dite, SS arrijnë ta krijojnënjë kolonë. Ata indajnë të burgosurit sipas kombësive: Të parëtdo të nisen të burgosurit me kombësi gjermane, pas tyre do tënisen në marrshim rusët. Ky grup i përbërë nga gjermanët e njëpjese të rusëve arrin në 7000 vetë. Marshimi i tyre do të bëhetnë këmbë.

Grupet e para të gjermanëve e të rusëve drejtohen tek kuzhinae Kampit. Secili merr 300g bukë, 50g djathë, 30g margarinë.Ky do të jetë ushqimi i tyre i vetëm për gjithë udhëtimin që i pret.Një marshim i lodhshëm, që do të vazhdojë disa ditë. Disa thonë:do të ecet deri në Tirol, të tjerë thonë: në Innebruck; por në tëvërtetë, askush nuk e di se ku do të përfundojë ky udhëtim.Është shumë vështirë të marrim vesh diçka të saktë. SS evështirësojnë marrjen vesh të destinacionit, pasi, njëri prej tyrethotë një gjë, tjetri një tjetër. Ne nuk u besojmë fjalëve einformatave që vijnë nga SS, por, sidoqoftë këto krijojnëkonfuzion e pasiguri në radhët e të burgosurve. Duhet shumëforcë karakteri, për të mos e humbur besimin në situata të tilla.

Koha është e kthjellët, pa asnjë re. Kjo e lehtëson evakuimin.Po ashtu asnjë avion amerikan nuk fluturon mbi ne gjatë gjithëditës. Kjo gjithashtu ua lehtëson punën SS- ve. Por, nga anatjetër, SS-ve u dalin përpara vështirësi të tjera: Shumë ngapersonat, që duhet të nisen për evakuim, janë zhdukur. SS i

67


kërkojnë me ngulm, por në çrregullimin e në anarkinë epërgjithshme, që ka përfshirë Kampin, nuk munden në asnjëmënyrë t’i gjejnë.

Ata të burgosur, që nuk kanë mundur të fshihen dhe që tanigjenden në Sheshin e Apelit, i kanë përfshirë emocione të forta:S humë prej tyre dridhen, janë zbehur dhe e kanë humbur çdoshpresë. Vetëm pak vetë janë në gjendje të qendrojnë disi tëqetë, e të ekuilibruar. Shumica thonë me trishtim: “Sa tragjike tëmarrim fund tani, tani që ora e lirisë është kaq afër. Dhe, më ekeqja është, se ne nuk mund të bëjmë më asgjë. Sot në darkëose nesër në mëngjes edhe ne do të marrim fund, ashtu siç kanëmarrë fund edhe shumë nga shokët tanë që janë vrarësistematikisht gjatë 12 vjetëve në këtë Kamp famëkeq.” Këtofjalë më tingëllojnë edhe sot në vesh.

Ndërkohë, vazhdon ndarja e racioneve për kontigjentin ecaktuar për nisje. Ndarja e racioneve ec ngadalë, shumë ngadalë,pavarësisht nga thirrjet e kërcënimet e SS-ve. Rreth orës 20gjermanët e rusët, që nuk mundën të fshihen, i kanë marrë racionete tyre. Ata do të nisen gjatë natës. Tani në Kamp nuk ka mëasnjë fije gëzimi apo shprese, përkundrazi, shqetësimi edëshpërimi po arrijnë kulmin e tyre.

Tani, marrin urdhër italianët të përgatiten për marrshim,kombësitë e tjera do t´i ndjekin. Duket sikur gjithçka ka marrëfund. Marrim vesh se amerikanët kanë ardhur në Freising. PoFreisingu është 20 km nga Dachau.

Nata është e errët. Kampi është i heshtur. Një nga një,mblidhemi ne në vendin tonë të takimit. Shqetësimi, ankthi përshokët tanë na rëndon në zemër. Megjithatë ne do të bëjmëç´është e mundur të shpëtojmë sa më shumë jetë njerëzish. NëSheshin e madh të Apelit qëndrojnë ende ata që janë caktuar tëevakuohen, atje dëgjohen zhurma, ndërsa pjesa tjetër e Kampitështë e qetë, krejt e qetë. Ora në godinën e komandaturës shënon10 e mbrëmjes. Me të rënë ora 10 Rupperti jep urdhërin për

68

GJELOK MARKO

marshim.Ky urdhër përsëritet si në jehonë famëkeqe nga zërat e egër

tëSS-.ve përgjegjës për njësitë e veçanta të kolonës dhe 7000vetë, fillojnë të lëvizin. Kolona dalngadalë largohet nga Kampi,në një drejtim të panjohur, në një të ardhme të paditur, mbasemë të errë se nata që na rrethon. Hapat e tyre lëshojnë tinguj tëmbytur, të shurdhër, krejt të shurdhër. Nga këta 7000 vetë qëpo largohen para syve tanë pothuaj 5000 janë shndërruar nëskeletë. Ata mbase po shkojnë drejt vdekjes të sigurt, të afërt,mbase shumë të afërt ,duke kaluar përmes portës kryesore kuqëndron e shkruar me gërma të mëdha mbishkrimi hipokrit emashtrues: “Arbeit macht frei”, “Puna sjell lirinë”.

Shokët tanë largohen e largohen. Tani ne nuk mund të dallojmëveçse disa hije që sa vijnë e zbehen, si dhe dritat e elektrikëve tëdorës së SS-ve, që gradualisht përpihen nga nata.

Ndërkohë në Kampin tonë arrin një kolonë e përbërë nga120 gra. Ne futemi dhe i takojmë ato në dhomën e dushit, atjeku i kanë çuar të kalojnë natën. Një kroate e re më thotë: “Nevijmë nga Aushvici. Kur u nisëm ishim 1280. Kemi ecur 1200km. Tani nga 1280 kemi mbetur vetëm 120. Të tjerat ose kanëvdekur gjatë rrugës ose janë vrarë nga SS, sepse nuk ecnin dotmë. Ne jemi tmerrësisht të uritura, gjatë gjithë kohës vdekja na

69


ka rrethuar e na ka sulmuar nga të gjitha anët. “Dhe vërtet gjurmëte vuajtjeve të tyre shihen qartë: Këmbët i kanë të gjakosura tëenjtura. Shumica nuk kanë këpucë dhe, në vend të tyre, këmbëti kanë mbështjellë me rrecka. Kjo kolonë grash është një ndërpamjet më tragjike të këtyre ditëve të fundit. Ne u japim atyrecigaret tona të fundit, u japim edhe pak bukë. Dhe me gjithëpasigurinë e rrezikun që na rrethon ne vetë,gjejmë forca t´u japimatyre kurajo: “Mos e lëshoni veten! Lufta po mbaron! Amerikanëtjanë shumë afër! Ne të gjithë do të shpëtojmë, si ne edhe ju!”Kështu u themi këtyre grave, por, në zemrat tona, nuk jemi të

sigurt. Jo, për fat të keq punët nuk janë kështu. Sapo kanëevakuar 7000 nga ne, askush nuk e di çdo të ndodhë me ta. Nee dimë se ç’urdhër kriminal ka dhënë Himmleri në lidhje me ne.A do ta zbatojnë SS këtë urdhër? Si e kur? Këtë natë nuk fleaskush.

Të gjithë janë shumë të shqetësuar. Ne e dimë se jeta jonëështë tani më në rrezik se kurrë më parë. Në çdo moment mund

70

GJELOK MARKO

të fillojë masakrimi ynë. Cili nga ne do të mund të mbijetojë?Nga 7000 që u nisën në marrshim, me siguri, disa do të mund tëarratisen. Grupe të tëra janë organizuar brenda radhëve të kolonës,që të mundësojnë sa më shumë të arratisen. Agjitatorët tanëjanë shpërndarë përgjatë kolonës dhe do të shkaktojnë konfuzione anarki, do të organizojnë arratisje, sa më shumë arratisje.

Ndërkohë është ora 2 e mëngjesit. Stuhia që filloi me ardhjene errësirës së natës tani është fashitur, por bën ftohtë, shumëftohtë. Moti këtu në Dachau është shumë i pa qëndrueshëm.Temperatura ka luhatje të mëdha. Në dimër kemi pasur rastekur temperatura ka zbritur deri në -38 gradë celcius, kurse veraka patur ditë të nxehta, shumë të nxehta. Temperatura në vendettona të punës, madje edhe në barakat e fjetjes e kalon kufirin e45 gradëve.

Shpesh ndodh që në mesditë, koha të jetë shumë e mirë, qiellipa asnjë re dhe dielli të ngrohë këndshëm. Një orë më vonë;qielli mbushet plot me re dhe fryn erë e ftohtë, shumë e ftohtë.

Pas orës 2 mblidhemi katër shokë të Komitetit Ndërkombëtartë të Burgosurve dhe mundohemi të flemë pak në një dhomë tëvogël në Bllokun e Dizinfektimit. Më kot: papritmas vjen njëringa korrjerët tanë dhe na njofton: “Sapo ka mbritur një kolonëmarrshimi me gra të burgosura. Na duhet të gjejmë batanije”.

Edhe një kolonë tjetër me gra të burgosura dhe si gjithmonëedhe këto i strehojnë në dhomën e dushit. Ne u dhamë aq batanijesa mundëm dhe me shumë mundim, gjetëm bukë, vetëm pakbukë thatë. Disa nga këto gra flasin gjermanisht.“ Nga vini ?” epyes unë një vajzë të re, mbase 20 vjeçe.

“Ne jemi hebrej nga Hungaria dhe na kanë arrestuar para dyvjetësh. Na kanë mbledhur bashkë nga krahina të ndryshme tëvendit tonë. Fillimisht na futën nëpër burgje, pastaj nëpër Kampetë ndryshme Përqendrimi, të cilat drejtoheshin nga gra SS. NëAushvic vdiqën mijëra prej nesh. Para shumë muajsh na kanë

71


evakuar nga Aushvici dhe gjatë gjithë kohës kemi ecur në këmbë,deri sa arritëm në Landesberg. Që aty, përsëri në këmbë kemiardhur deri këtu. Nga Landesbergu jemi nisur 600 vetë. Tanijemi 212. Sot në mëngjes njëri nga SS ma vrau motrën time,sepse nuk ecte dot më tutje,” Ajo nuk mundi të flasë më pas embytën dënesat. Një grua tjetër e përqafon: “Eja Elona, mosqaj. Edhe mua më kanë vrarë të gjithë pjestarët e familjes. Edheunë jam vetëm fare në këtë botë, por mos u tremb. Zoti është imadh. Ai do të na shpëtojë.”

TODESMÄRSCHE NACH DACHAU: DER LETZTE QUALVOLLE WEG

Kurz vor Kriegsende ergreifen die Nazis die Flucht vor denAmerikanern und treiben die erschöpften KZ-Häftlinge auf qualvolleFußmärsche zu anderen Lagern ins Landesinnere. Die Kranken werdenin Güterwaggons abtransportiert. Welchen Zweck die Nazis mit den sogenannten Todesmärschen verfolgten, ist nach wie vor unklar. Sicherist jedoch, diese sinnlosen Gewaltmärsche verlängerten zusätzlich dasLeid der gequälten Häftlinge und forderten kurz vor der Befreiungnoch tausende Todesopfer.

MARRSHIMET E VDEKJES PËR NË DACHAU: RRUGA E FUNDITE VUAJTJES

Pak para mbarimit të luftës, kur nazistët ishin të detyruar të zbrapsenpara ushtrisë amerikane SS i detyruan të burgosurit e K të Përqendrimittë ndërmarrin marrshime tepër të gjata e të lodhshme. Të sëmurët

www.kz-kochendorf.de/ todesmarsch.html

72

GJELOK MARKO

transportoheshin në vagona mallrash. Se cili ishte qëllimi i vërtetë tëorganizimit të këtyre marrshimeve sot ende nuk është i qartë. Një gjëështë e sigurt: Këto marrshime çnjerëzore ia u shtuan vuajtjet tëburgosurve dhe shkaktuan vdekjen e mijëra vetëve, shumë pak kohëpara ardhjes së ditës së lirisë.

27 prillKanë kaluar edhe 24 orë të tjera dhe ne vazhdojmë të jemi

gjallë. Në orën 5 të mëngjesit u pushkatuan përsëri tre të burgosurtë tjerë. Edhe këta i përkasin grupit të të burgosurve që quhetnga SS “të burgosur të rrezikshmërisë së lartë”. Tragjedia qëfilloi mbrëmë po vazhdon edhe sot. Del urdhëri: “Në orën 6 e30 minuta, gjithë të burgosurit të rreshtohen tek Sheshi i Apelit!”Nga ky urdhër përjashtohen vetëm ata që janë të sëmurë në njëgjendje tepër të rëndë, ata që nuk ngrihen dot në këmbë. Seciliduhet të marrë me vete paisjet e tija të marrshimit. Rupperti ështëi pranishëm. Ai është një burrë me shtat mesatar, me fytyrë tëimët e me sy ngjyrë gri. Ky nazist, që në pamjen e parë të jeppërshtypjen e një njeriu shumë të sjellshëm e të edukuar, baba ebashkëshort i rregullt, njeri familjar shembullor, është nga anatjetër një sadist i pashpirt, i cili ka vrarë me duart e tij, shumëburra, gra, pleq e fëmijë, po edhe shumë fëmijë.

Askush nuk e di me saktësi, se sa njerëz kanë gjetur vdekjennga duart e këtij sadisti të kulturuar e të stërvitur në rregullat emirësjelljes. Por sot ky sadist duket shumë i preokupuar. Ai ethërret përgjegjësin e bllokut Oskar Myler. Oskar Myler ështënjë nga njerëzit tanë. Të gjithë sytë janë drejtuar tek ata.Rupertiflet disa fjalë dhe Oskar është i detyruar t´i përsëritë udhrat e tijme zë të lartë: “Pjesa që ka mbetur nga të burgosurit me kombësiruse; si edhe të burgosurit me kombësi italiane duhet të nisenmenjëherë për marshim! Për disa minuta do të fillojë ndarja efurnizimeve!”

Të gjitha fytyrat zbehen. Jo, ne nuk do të terhiqemi, as nuk do t´i lejojmë të na friksojnë!

73


Ne e kemi organizuar punën në mënyrë të tillë, që marrshimitë vonohet të paktën katër orë.Katër orë të vonuara, katër orëtë fituara. Vetëm Zoti e di, se çfarë do të thotë të fitosh katër orënë një situatë të tillë.

Nga jashtë Kampit na vijnë lajme të mira: amerikanët povazhdojnë të përparojnë. Në Mynich, me sa duket, është kryernjë puç ushtarak. Një oficer i vjetër monarkist nga Bayeri, iquajtur Ritter fon Epp, ka shpallur pavarësinë e landit të Bayeritdhe ka krijuar një qeveri provizore. Radio Mynichu tani potransmeton lajme, e pavarur nga Berlini. Radio Mynichu tani equan vetveten: “Stacioni i Lirisë”. Drejtuesit e puçit po bëjnëmarrëveshje me amerikanët për një armëpushim të menjëhershëm.Kjo shpjegon faktin, përse asnjë aeroplan bombardues nuk kafluturuar mbi zonën tonë. Prandaj edhe gjëmimi i predhave tëartilerisë, që para tre ditësh dëgjohej qartë, tani, gjatë këtyre dyditëve të fundit, nuk është dëgjuar më.

Të burgosurit me origjinë ruse e italiane tani qëndrojnë tërreshtuar para kuzhinës. Kudo ku mund t´i fshihen vrojtimit tëSS, të burgosurit po zhvishen e vishen me nxitim: veshin rrobecivile dhe pastaj mbi to veshin përsëri uniformën e të burgosurit.Rrobat e shumta civile, që mundëm të marrim nga magazinat dhenga çadra e madhe, po i përdorim tani.

Mijëra nga shokët tanë kanë veshur poshtë uniformës së tyreprej të burgosuri, rroba civile. Numëri i rojeve SS është shumë ipakët, kështu që, shumë të burgosur do të kenë mundësi tëarratisen. Dhe brenda një çasti, pasi të kenë flakur tej uniformëne Kampit, ata do të shëndrohen në civilë të zakonshëm dhe mundtë paraqiten kudo si punëtorë civilë të ardhur nga jashtëGjermanisë. Dhe të tillë punëtorë ka aq shumë këtu në Gjermani,saqë askush nuk i verifikon dot. Kjo është rruga e vetme përshpëtim, pasi në fshatrat gjermane, askush nuk do të guxonte tëfshihte një person të veshur me uniformën e Kampit të

74

GJELOK MARKO

Përqendrimit.Në orën 7 e 30 fillon ndarja e racioneve. Gjithçka është

përgatitur që kjo ndarje të vonohet sa më shumë, por pa rënë nësy të SS se kemi të bëjmë me një sabotim të qëllimshëm. Duhetfituar kohë, duhet fituar sa më shumë kohë, me çdo kusht. Çdoçast i fituar do të thotë një jetë e shpëtuar. Prandaj çdo moment,çdo lëvizje studiohet e ngadalësohet me shkathtësi. Kudo krijohetnjë anarki e çorganizim i organizuar mirë e me kujdes.

Ndërkohë, amerikanët sa vjen e po afrohen. Me ngadalë,por në mënyrë të pandërprerë Kampi po rrethohet dhe rrugëtnga të cilat SS mund të shpëtojnë, sa vjen e po priten.

Papritmas dëgjohen krisma të forta. Shpërthimet pasojnënjëra-tjetrën me shpejtësi e me intesitet të lartë. SS ulërijnë që tëshpejtohet sa më shumë ndarja e racioneve. Ata duan që tëburgosurit të jenë jashtëKampit para se të vijnëamerikanët. Shokët tanë qëpunojnë në ndarjen eracioneve bëjnë sikur ishpejtojnë veprimet, bëjnësikur po punojnë me të gjithaforcat, për të zbatuarurdhërat e SS: Ata vrapojnë,vrapojnë rreth e qark, lëvizinme shpejtësi nga një qoshenë tjetrën, por, nuk bëjnë metë vërtetë ndonjë punë.Kështu ndarja e racioneve nëvend që të shpejtohet,ngadalësohet edhe më. Nësytë e tyre shkëlqen një gëzimi fshehur: Tani ka ardhur

Andrzej Branecki, lindur 1930, uarestua në kryengritjen e Varshavësdhe u suall në Dachau. Ai mbijetoimarrshimin e evakuimit

75


koha, që ne po kundërvihemi.Ne, nuk jemi më viktima. Nejemi luftëtarë! Kështu, këtoulërima të SS dhe “nxitimi” ishokëve tanë e shtojnë kaosinnë ndarjen e racioneve.Papritmas, ndarja e racionevendalet krejt, pastaj fillonpërsëri, më ngadalë se më parë.Kolona vazhdon të qëndrojëpara derës së kuzhinës dhe nukmund të niset. Treni itransportit, plot me tëburgosurit hebrej, të cilët janëmbyllur në vagonat e trenit paradisa ditësh, vazhdon tëqëndrojë aty, pranë Kampit dheas që ka për t’u nisur. Sa prej tyre janë ende gjallë? Askush nuke di, dyert e vagonave vazhdojnë të qëndrojnë të mbyllura. Asnjëzë nuk dëgjohet, nuk ka asnjë shenjë që të na mundësojë tëvlerësojmë përmasën e tragjedisë që po ndodh brenda vagonavetë trenit.

Por transportin e një grupi të caktuar ne nuk mund ta pengojmëe as ta ngadalësojmë sado pak. Këtu e kam fjalën për transportine grupit të personave që quhen: Tepër të Zgjedhur. Këta personai veçuan prej shumë ditësh në baraka të veçanta dhe tani po itransportojnë me kamiona, madje disa edhe me vetura. Ndërmjettyre janë personalitete të njohura si Leon Blum dhe bashkëshortjae tij, Schusschnigg, një princ i familjes së Burbonëve,një princprusjan, baron Cerrini, pastori Niemüller, gjithashtu dhe shumëoficerë të lartë rusë e anglezë; Antonesku, si dhe shumëpersonalitete të njohura ndërkombëtare. Të gjithë këta çohen nëTirol, në fortesën “Fort Shabrol”, ku janë strehuar shumë

Wladyslaw Jarockigeb. 1920, lindur në vitin 1920.

Mbijetoi marrshimin e evakuimit

76

GJELOK MARKO

bashkëpunëtorë të ngushtë të Hitlerit si dhe pjestarë të familjevetë tyre. Personalitetet e larta do t´u shërbejnë si pengje hitlerianëvepër t´u shkëmbyer, ose dhe si mbrojtje nga bombardimet eaviacionit dhe të artilerisë.

Në orën 10 e 30 vjen më në fund mrekullia, që ne prej kohëshe prisnim të ndodhte: Fillojnë të ulërijnë sirenat e alarmit ajror.

Pra, po vijnëbombarduesit. Neshohim me ngulm, por nëqiell nuk duket asnjëavion.

Megjithatë sirenatvazhdojnë të ulërijnëpandërprerë. Tani ne tëgjithë shohim me ngulmorën: Kalojnë 50sekonda, një minutë, njëminutë e 5, e 10sekonda. Sirenatvazhdojnë të ulërijnë:

77


Urra! Urra! Nepërqafojmë njëri-tjetrin. Po tani ne mënë fund kemishpëtuar. Po vijnëparashutistët!

Ne e dimë që,kur një alarm ajrorvazhdon kaq gjatëdo të thotë se pondodh një zbarkimmasiv iparashutistëve.Ndërkohë, sirenatvazhdojnë të ulërijnë 5 minuta pa ndërprerë. Ne qeshim, qajmë,brohorasim dhe shtrëngojmë grushtat e dhëmbët. Që nga ky

Materialet dokumentare janë nxjerrë nga Arkivi i KZ Dachaudhewww.br-online.de/content/ cms/Bildergalerie/20

78

GJELOK MARKO

moment Kampi fillon të duket disi ndryshe. Ne shohim se sipërgatiten ish-zotërinjtë tanë. Tani ata duhet të dalin me nxitimnga Kampi. Atyre u duhet të shkojnë të luftojnë kundër njësiteveparashutiste, që sapo kanë zbarkuar. Fytyrat e tyre, dikur të sigurtae plot ironi e përbuzje, plot mendjemadhësi, tani janë zbehur ngafrika. Tani ata janë bërë si bisha të plagosura për vdekje. Meetje e zell të paparë ata kërkojnë ndonjë pretekst, sado të vogël,për të hapur zjarr kundër nesh, që ta ngopin me gjak bishën eegër që kanë në shpirt, që të kënaqin etjen e tyre të pangopurpër gjak. Ata shohin rreth e rrotull si bisha që kanë rënë në grackë.Tani mori fund për ta jeta prej Parajse, që këta kriminelë kanëpatur këtu, në kampin e Dachaut. Mori fund epoka e artë, gjatësë cilës këta kriminelë, me gjakun e djersën e gjithë popujve tëEuropës, majmeshin e vinin pasuri prallore.

Këta kriminelë SS edhe në këto momente të fundit, kanë vetëmnjë ëndërr të vetme kriminale: “A sikur të mundemi të vrasim samë shumë, sa më shumë prej këtyre të burgosurve të urryer,këtyre njerëzve që u përkasin racave të ulta.” Botcher, ky SS ifëlliqur, me sa duket kërkon të provokojë të burgosurit, në mënyrëqë të mund të justifikojë një masakër masive. Por Botcher nukështë më ai i pari.

Megjithëse është vetëm 53 vjeç, sot ai duket shumë i mplakur.Fytyra e tij e mbufatur, është zbehur krejtësisht. Ngërçi, që shihetnë fytyrën e tij tregon se vuan, se ndjen dhembje të forta, shumëtë forta. Në ditët e fundit ai është mplakur jashtë mase. Dora e tijdridhet, ndërsa ai përpiqet të godasë një të burgosur para kuzhinës:“Bisha të mallkuara...” mundohet të ulërijë ai, por zëri i del idobët, i zvarrë. Për të mbuluar dobësinë e tij, gjithashtu i detyruarnga dhembje të forta të kokës e mbase të kurrizit, detyrohet tëlargohet. Merr biçikletën e tij që ndodhet aty pranë, por mezi iadel t´i hipë… Ky njeri i tmerrshëm tani është thyer… Pas pakditësh ai do të detyrohet të japë llogari për krimet që ka kryerkëtu në Dachau. Një gjë është e qartë: Ai nuk e ka më forcën e

79


parë, nuk ka më fuqi ta ngopë etjen e tij për gjak.Ne japim udhëzim: të evitohet me çdo kusht çdo provokim e

përplasje. Çdo urdhëri i përgjigjemi me një:” po, si urdhëron”,dhe fillojmë të bëjmë sikur po e zbatojmë menjëherë atë që nathuhet.

Ndërkohë, vazhdon ndarja e racioneve për kolonën emarshimit. Ne e dimë se tani, për momentin, për ditën e sotme,kemi shpëtuar nga thonjtë e vdekjes. Alarmi ajror, që njoftontezbritjen e parashutistëve, bëri të ndalohet dalja e të burgosurvenga territori i Kampit.

Rreth mesditës SS fillojnë të thërrasin: “Hapni rrugën! Hapnirrugën! Lejojini të kalojnë!” Sapo ka ardhur e futet në Kampintonë një kolonë të burgosurish: Rreshta të gjatë skeletëshnjerëzorë, ecin si hije para syve tanë. Pavarësisht se kemi parë ehequr shumë, pamja e tyre na befason, na tmerron.Tek fytyra etë gjithëve, pa përjashtim, shihet ajo që ne tashmë e njohim mirë:Shihet hija e vdekjes. Duket sikur, këta që kalojnë para neshjanë jo njerëz, por manekinë, manekinë e skulptura të derdhuranë plumb, të gjitha sipas një kallëpi të vetëm dhe pastaj pasderdhjes e fabrikimit, janë mbuluar me pluhur e llangosur mebaltë. Ecja e tyre tregon se janë duke harxhuar rezervat e fundittë fuqisë. Ata lëkunden, e pastaj plandosen përtokë me të arriturtek godina e dushit, pikërisht aty ku u jepet komanda të ulen.Disa zvarriten brenda, të tjerë jo, mbeten aty ku bijen. E veçantae këtij grupi është se, midis tyre, nuk ka asnjë që të ketë pamjedisi njerëzore.

Ata janë të gjithë, pa përjashtim, skeletë. Të gjithë ngjajnëçuditërisht me njëri-tjetrin, si vëllezër binjakë të lindur ngabashkimi i dhunshëm i vuajtjes, tmerrit e urisë. Është shumëvështirë, pothuaj krejt e pamundur të zbulosh tipare njerëzoreqë t´i veçojnë si persona nga njëri-tjetri.

I afrohem njërit që rri shtrirë përtokë: “Nga vini ju,” e pyes.Asnjë përgjigje. “Hej, kamarad, nga vini!” Përsëri heshtje. I

80

GJELOK MARKO

afrohem edhe më shumë. Vë re që ai ka vdekur. Shkoj më tutje,tek një tjetër. E pyes përsëri: “Nga vini!” E njëjtë heshtje! Edheai ka vdekur!

“O Zot, “them me vete,” a kanë vdekur të gjithë?!!”Jo, jo të gjithë, por shumë kanë vdekur, vdiqën me t’u dhënë

mundësia të ulen, të çlodhen.Sa ishin në këmbë, vullneti për tëjetuar i mbante gjallë. Po etapa e fundit e udhëtimit u rrëmbeudhe forcat e fundit, u mori dhe jetën. Por edhe ata që nuk kanëvdekur, shumica e tyre, janë aq të pafuqishëm sa nuk thonë dotasnjë fjalë, nuk bëjnë dot asnjë lëvizje. Shumica prej tyre po epret vdekjen aty, të shtrirë mbi çimenton e ftohtë e plot melagështirë të sallës së dushit. Ja..., më në fund, shoh dikë që bëndisa lëvizje të dobta e të ngadalëshme. I afrohem. “Jam ngaVarshava, “ më thotë,” ne vijmë nga Buchenvaldi, kemi udhëtuarnë vagona trenash, në vagona të hapur, pa ngrënë, pa pirë, përshumë ditë, javë… Kini mëshirë dhe më jepni pak ujë! Vetëmpak, pak ujë, kini mëshirë!”

Ai pi një gotë uji që i jap. E pi gjithë gotën, pastaj i mbyll sytë.Përgjithmonë! Një nga “Policët e Kampit” futet në mes të kësajtragjedie dhe thërret sikur të ishte në mesin e një loje argëtuese:“Kush është gjallë të ngrejë dorën!”

Po, ishte e vërtetë, këta të burgosur vinin nga Buchenvaldi. Unisën 2400 vetë, në Dachau arritën 1600 vetë. 800 kishin vdekur,ose ishin vrarë me armë zjarri nga SS gjatë rrugës. (800 të vdekuritgjendeshin ende në vagonat e trenit dhe u gjetën aty nga forcatamerikane që liruan Kampin pak ditë më vonë.)

Nga ata, që mundën të futen në dhomën tonë të dushit,vdiqën200 vetë. Shumica vdiqën po atë natë. Pjesa që mbeti u urdhëruatë shkonte të rrijë në një shesh, që ndodhej prapa godinës sëspitalit të Kampit. Në barrakat nuk kishte më vend për tëburgosur të tjerë.

Si kryeinfermier i Bllokut 17 Artur Haulot mobilizoi të gjithaato që ishin në fuqinë e tij: materiale, personel, ushqime. Shumë

81


nga këta të burgosur tëardhur tani kishin plagë:plagë të shkaktuara ngagoditjet, rrëzimet, plagëplumbash dhe thyerjekoskash.

Pa vonesë ne iafilluam punës. Ishte njëpunë skëterre: Pa asnjëinstrument të mirëfilltëkirurgjikal, pa asnjë mjetdezinfektimi, pothuaj pafasho, filluam e punuampa ndërprerë, pothuajpër 5 orë të mjekojmëplagët e lëndimet ekëtyre njerëzve.

Ato që pamë epërjetuam gjatë këtyre 5orëve, janë skena aq tëtmerrshme, saqë as iimagjinon, e as i beson dot arsyeja njerëzore. Trupat e të vdekurveshtriheshin përtokë, të stivosur pa rregull njëri mbi tjetrin.

Ne ishim të detyruar t´i përdorim këto trupa si dyshekë, sijastëkë mbi të cilët shtrinim dhe vendosnim të prehen të gjallët,jetën e të cilëve mundoheshim me çdo kusht ta shpëtojmë. Kishteraste që dikush kish nevojë për një ndërhyrje të gjatë, e të vështirëkirurgjikale. Për këtë na duhej me dosdo një tavolinë pune. Përtë siguruar tavolinat e punës ishim të detyruar të përdorim trupate të vdekurve, të vendosur njëri mbi tjetrin… Këto skena tëtmerrshme, këtë agoni, është e pamundur ta shlyesh nga kujtesa.

Dhe, megjithëkëtë skenar të errët, pati edhe skena ku dilte iqartë vullneti i fortë, qëndrueshmëria, mospërkulja e mosdorëzimi

joedresch.wordpress.com/ page/2/

82

GJELOK MARKO

para dëshpërimit e para vdekjes.Në mes të këtij kontigjenti ishte një djalë i ri rus, 14 vjeç, i cili

kish marrë plagë plumbi. Një plumbi, i ishte futur në gjoks dhe ikish dalë në shpatull. Një tjetër i kish gërvishtur kafkën, aq thellëmund të shihej truri. Mjekimin ai e duroi pa u ankuar, pa lëshuarasnjë klithmë. Dhe, çfarë mjekimi, të bërë me mjetet më primitive,pasi SS na kishin vjedhur gjithçka me vlerë.

Ndërkohë shokët tanë, me ndihmën e të burgosurve polakëqë punonin në kuzhinë, mundën të marrin, pa u vënë re nga SSdisa qindra litra supë për pacientët tanë. Me ta parë supën, tëgjithë këta skeletë njerëzorë, u shëndruan në bisha të uritura, tëpapërmbajtshme. Të gjithë u sulën tek enët me supë dhe do t´ikishin përmbysur me siguri, po të mos i përmbanim me forcë.

Po i përmbajtëm me forcë, pasi uria e tyre ishte kaq e madhe,dhe zhgënjimet e tyre ishin kaq të shumta, saqë nuk mund tëkomunikoje me arsye e me fjalë bindëse njerëzore, me shumicën

83


prej tyre. Vuajtjet, uria, sjellja çnjerëzore e SS kishte mundur tëshkatërrojë tek këta njerëz të mjeruar çdo besim në mirësinënjerëzore.Ata nuk mund të besonin dot, se kish ende në botënjerëz aq të mirë sa t’u dhurojnë një racion supë…

Alarmi ajror sot në mëngjes na dhuroi disa orë jetë, mbasenjë ditë të tërë, por a jemi të shpëtuar përfundimisht? A do tëmund të mbetemi gjallë? A do të mundemi të gëzojmë lirinë epaqen? Për këtë ende nuk jemi të sigurt.

Në orën 18, thirrën te komandanti i Kampit, tre nga shokëttanë. Secili prej tyre është anëtar i Komitetit Ndërkombëtar të tëBurgosurve, njeri i besuar e me influencë tek të burgosurit ekombësisë së tij: Pater Fily-francez, Arthur Haulot-belgjian,Bualard-hollandez. Bachu, personi që ka kryer krimet më tëtmerrshme që ka njohur historia njerëzore, personi që ka marrëfuqi të plota nga Gestapo-ja,personi që ka pushtet të pakufizuar,si nga eprorët në Mynich, ashtu dhe nga ata në Berlin, i merrkëta shokë në zyrën e tij dhe pastaj i çon te Rupperti.

Nuk e dimë përse i kanë thirrur. Jemi shumë të shqetësuar.Kështu mblidhemi ne të katërt: Majori kanadez Patrick O´Lary,polaku Leo Malezewski, francezi Edmond Michlet dhe unë,mblidhemi e shkojmë në një dhomë të vogël të Bllokut 9, nëgodinën e spitalit dhe presim me padurim. Dhe ne na duhet tëpresim gjatë. Çdo minutë, na duket si një qindvjeçar i tërë. Ne edimë, se Rupperti e Bachu kanë marrë vesh diçka për aktivitetettona.Mbase kanë qenë ata spiunët e fëlliqur Meanaserian eWernick,mbase ka qënë rastësi. Siç duket, ka mundësi që Bachue Rupperti të kenë zbuluar disa nga emrat tanë. Ne kemi punuarshumë intensivisht këto kohët e fundit dhe ka shumë mundësi tëkemi rënë në sy. Kalon edhe një gjysmë ore tjetër dhe nga shokëttanë ende nuk kemi asnjë lajm. Korrjerët vijnë e shkojnë, sjellinlajme nga më të ndryshmet, ne japim udhëzimet përkatëse, porpër shokët tanë ende nuk dimë asgjë. Ora 19.

84

GJELOK MARKO

Shqetësimi ynë arrin kulmin. Në këtë moment majori kanadezPatrick O´Lary më thotë: “Ali, dil ti vetë dhe mundohu të marrishvesh diçka.” Unë ngrihem menjëherë dhe shkoj në një nga vendetku ne fshihemi shpesh, në sallën e madhe ku vendosen pacientët,para se të vizitohen e të mjekohen. Pas pak, hapet ngadalë njëranga dyert dhe unë shoh në dritën e pakët fytyrën e imët të shokuttonë Arthur Haulot. Ne përqafohemi të lehtësuar. Pas tij futetedhe hollandezi Bualard. Ai thotë: “Rupperti na njoftoi se sapokanë mbritur pesë kamiona me ushqime.” Këto i dërgon Kryqi iKuq i vendeve Perëndimore për të burgosurit e Kampit. Mekëto kamione kanë ardhur edhe një përfaqësues i Kryqit të Kuqtë Gjenevës, zoti Mauzor. Ne biseduam gjatë me këtë zotëri.

Këto fjalë ma hoqën gjithë mërzinë e shqetësimin e orëve tëfundit dhe e kthyen në gëzim, në gëzim të madh. Mbrritja e këtyreushqimeve është një lajm jashtzokonisht i mirë. Ne nuk do tíshpërndajmë këto ushqime menjëherë. Do tí mbajmërezervë.Kur të vijë momenti që furnizimi me ushqime ngagjermanët të ndërpritet krejt, atëhere do tí përdorim për kohënderisa të bëhet i mundur furnizimi me ushqime nga ana eamerikanëve. Këto ushqime që na kanë sjellë këto pesë kamiona,po tí racionojmë si duhet, mjaftojnë për furnizimin e gjithëKampit për 24 orë.

Nata erdhi përsëri dhe qetësi ka pushtuar Kampin. Ndërkohë,zhurma e luftimeve është afruar dukshëm. Tashmë dëgjohen fareqartë, jo vetëm gjëmimet e artilerisë e shpërthimet e predhave,por edhe krismat e pushkëve e të mitralozave. Pra, ata po afrohen,ata po vijnë. O çfarë gëzimi, o çfarë lumturie!

28 prillGjatë natës ne diskutuam gjerësisht e në detaj për situatën në

të cilën ndodhemi. Korrjerët tanë na sollën lajmet: Puçi, iorganizuar nga Ritter fon Epp, nuk pati sukses. Pati vetëm disaluftime të vogla,por që u shtypën shpejt. Njësitet ushtarake, nuk

85


i dhanë këtij grupi mbështetjen që ai shpresonte. Ndërkohë,ushtria amerikane po përparon. Delegati i Kryqit të Kuq zviceranMaurer,që shoqëronte kamionet me ndihma, u tha shokëve tanëse amerikanët ndodhen vetëm 15 km larg nesh.

Tani, zhurmat tregojnë, se nuk lufohet në front të gjërë. Nukdëgjohen, as zhurmat e bombardimeve të artilerisë dhe nuk kabombardime nga aviacioni. Dëgjohen vetëm krisma sporadike,mitralozësh të lehtë e të rëndë, si edhe krisma të veçuara pushkëshe automatikësh. Sulmi ec ngadalë, pasi trupat amerikane duhettë bëjnë edhe pastrimin e territorit nga minat. Marrim vesh edhehollësira rreth alarmit ajror, që sinjalizonte zbarkimin masiv të

parashutistëve: “Në orët e para të mëngjesit, një numër i madh ishokëve tanë me origjinë gjermane, nga kontigjenti i marrshimit,kish mundur të arratisen. Këta takuan në qytetin e Dachut, njëgrup nga ish luftëtarët e Spanjës, që gjithashtu kishin mundur tëarratisen.” Ata kishin mundur të vjedhin armë nga SS. Të dyjagrupet u bashkuan dhe të armatosur po përparonin në drejtim tëforcave amerikane. Atyre u duhej të kalonin lumin Amper, porura ruhej nga njësitet e përforcuara të forcave territorjalevullnetare, të quajtura Örtlichen Volkssturm.

Im Folgenden finden Sie das Bild unter: www.memorialhall.mass.edu/centapp/oh/sto

86

GJELOK MARKO

Shokët tanë sulmuan me pushkë e automatikë për të pushtuarurën mbi lumin Amper, por njësitet që ruanin urën, ishin tëpërforcuara e të pajisura me armë të rënda. Përveç kësaj, atyreu ardhën menjëherë në ndihmë edhe njësi të shumta SS, tëarmatosura rëndë, kështu që sulmi i shokëve tanë u thye. Ata udetyruan të tërhiqen. Tre prej tyre mbetën të vrarë, shumë prejtyre u plagosën.Por sakrifica e tyre nuk shkoi kot, pasi SS, tëbefasuar nga një sulm i armatosur brenda linjave të tyre,në panik,kujtuan se kanë të bëjnë me një sulm nga njësite parashutiste.Kështu dhanë sinjalin: “Sulm masiv nga njësitë parashutiste.”Ky sinjal alarmi, bashkë me sabotimet brenda Kampit, ndaloiplotësisht evakuimin e të burgosurve dhe mbase na shpëtoi jetënne 32 000 vetëve që kemi mbetur në këtu.

Optimizmi ka pushtuar gjithë Kampin. Nga të gjitha anët,dëgjohet se kanë parë oficerin e quajtur Weiss, që ka lidhur nëkrah, një simbol të Kryqit të Kuq të Gjenevës. Kjo shenjë gjendetedhe në makinën e tij.

Disa thonë, se në portën kryesore të Kampit, ka ardhur njëkomision nga Kryqi i Kuq i Gjenevës për të marrë në dorëzimKampin e Dachaut. Në fakt, vihet re një farë fryme armëpushimi,midis SS dhe të burgosurve. Të burgosurit, nuk u tremben mëish zotrinjve të tyre SS. Asnjë i burgosur nuk u paraqit sot nëpunë. Sot dolën të punojnë vetëm ata të burgosur, të cilët ne iurdhëruam të dalin të punojnë, në mënyrë që jeta të mund tëvazhdojë në Kamp. Pjesa tjetër e të burgosurve ose dalin shëtitje,ose janë mbledhur e ngrohen rreth zjarreve, që i kanë ndezur atavetë, me dërrasa prej krevateve ose prej karrigesh të prishura.Kurse SS nga ana e tyre nuk mundohen më të vendosin rregullnë Kamp, apo të detyrojnë dikë të dalë në punë. Tani SS kanëvetëm një qëllim: Të vjedhin, të vjedhin sa më shumë. Ka ardhurnjë vagon treni plot me pako, që në fakt është caktuar nga Kryqii Kuq, për të burgosurit me origjinë belgjiane. Përfaqësuesi i tëburgosurve belgjianë protestoi zyrtarisht dhe SS, për t´i zënë

87


gojën, i dhanë disa arka, tashmë të hapura, me materiale tëdëmtuara. Të tjerat i marrin SS për vete. Madje, disa prej këtyrezotrinjve SS, kanë paturpësinë të vijnë dhe në magazinat tona,në zyrat e postës, atje ku ne kemi rezervuar paketat që Kryqi iKuq na ka dërguar ditë më parë.

Por zotërinjtë SS nuk e kanë më atë arrogancën e dikurshme;kështu që në magazinat tona vijnë jo me arrogancë, po mepretekste të ndryshme, marrin një numër të kufizuar pakosh dhelargohen. A t’u kundërvihemi këtyre hajdutëve? Jo, në asnjëmënyrë! Lerini të vjedhin, të vjedhin sa më shumë! Për ne, karëndësi të fitojmë kohë, sa më shumë kohë dhe të evitojmë çdopërplasje, çdo incident, që do t´u shërbente SS si pretekst, përtë kryer një masakër të përgjithshme kundër nesh.

Papritmas del një thashethem i ri. Askush nuk e mori veshorigjinën e këtij lajmi: “Të burgosurit me origjinë franceze, tëmblidhen para Bllokut të Lavanterisë. Ata do të çohen në Zvicër.”Të burgosurit, që janë të etur për lajme të mira, e pranojnë dhe ebesojnë këtë lajm pa e verifikuar. Dhe, në fakt, pse të mosbesojmë dhe në lajme të mira, thonë ata. A nuk u larguan tëburgosurit norvegjezë, para pak ditësh nga Dachau? Dhe si ularguan, të hypur në autobuza lluksozë, të dërguar nga Kryqi iKuq suedez; dhe, me këto autobuza, shkuan pa pengesë deri nëSuedi. Por këta optimistë harrojnë se situata sot është krejtndryshe nga situata që ish para disa javësh. Pastaj rruga për nëZvicër, është e bllokuar nga njësitet franceze dhe mbi të gjitha,Himmleri ka dhënë urdhër, jo për transportime lirim, po përevakuim e likuidim. Megjithatë, shumë të burgosur me origjinëfranceze mblidhen dhe presin para godinës së lavanterisë. Porshpresat e tyre nuk vazhduan shumë gjatë. Nuk vonoi shumëdhe ardhi urdhëri : “Shpërndahuni, keqinformim!”

Dita nuk na solli asgjë të re. Me sa duket SS, për sot, kanëhequr dorë nga evakuimi. Alarmi ajror i djeshëm, bëri që ata tëmos guxojnë më të nisin një kolonë marrshimi në këmbë. Por,

88

GJELOK MARKO

qetësia është e rreme. Në prapaskenë diskutohet e debatohetintensivisht për fatin tonë. Siç morëm vesh më vonë, Ruppertiinsistonte që 837 “të burgosuit e rrezikshmërisë së lartë”, tëekzekutohen patjetër. Mënyra e ekzekutimit nuk ka rëndësi,insistonte ai: ne mund tí çojmë në dhomën e gazit, pastaj nëKrematorium, ne mund tí pushkatojmë, madje dhe mund tívarim publikisht e tí lemë të varur që të frikësohen të tjerët.Rupperti argumentonte se këta 837 të burgosur janë kundërshtarëtë vendosur të nazizmit, janë gjithmonë të gatshëm për veprim.Nga ana tjetër, oficeri Weiss, i kundërvihet me vendosmërikomandantit Ruppert. Oficeri Weiss, ka marrë pushtet nga ardhjae delegacionit të Gjenevës.

Rupperti ulërin dhe thotë: “Unë jam ende komandant i Kampitdhe unë kam të drejtë të vendos!” Por ulërima e tij, nuk ka mëfuqinë e parë. Ai nuk gjen më mbështetje nga askush. Botchernuk ka më fuqi: Duket qartë se është i sëmurë dhe ka dhimbje tëforta, prandaj, nuk thotë asnjë fjalë. Kurse krimineli Bach, tanimendon vetëm se si e ku ta fshehë floririn e gurët e çmuar që kavjedhur. Dhe ai nuk ka vjedhur pak, prandaj edhe nuk e ka tëlehtë ta fshehë.

Njerëzit tanë vëzhgojnë me ngulm të gjitha lëvizjet nëkomandaturë, përgjojnë gjithë? 5 ka. Shtrohet pyetja: “Çfarëfshihet pas kësaj qetësie? A po përgatiten SS të arratisen, për tëshpëtuar lëkurën e tyre dhe kështu do të na lenë gjallë, apo popërgatitin një goditje të fundit, të përgjithshme që do të asgjësontetë gjithë të burgosurit e Kampit.” Ndofta dritë në këtë misterhedh një informacion, i cili na erdhi nga njëri nga shokët tanë, qëpunon në repartet e dezinfektimit. Ai na njoftoi se godina epërgjithshme e pagesave, godina në të cilën gjendeshin gjithashtuedhe zyrat qendërore të SS për gjithë Bajerin është minuar. Janëminuar gjithashtu godina e krematoriumit, si edhe dhomat e gazit.Se sa dinamit është vendosur në këto ndërtesa, nuk dihet. Kyfakt ka rëndësi të dihet, pasi një shpërthim i fortë në këto ndërtesa,

89


do të dëmtonte rëndë barrakat ku ne flemë, pa marrë parasyshedhe rrezikun e zjarrit, që mund të përhapet, si pasojë e njëshpërthimi masiv me dinamit.

Në orën 23 njëri nga njerëzit tanë më të sigurt na njofton :Grupet e fundit të kontigjentit të ushtarëve janë larguar nga Kampidhe, me sa duket, edhe komanda do të largohet pas tyre.

Veturat dhe makinat personale të oficerëve janë gati. Në këtomakina janë ngarkuar valixhet, oficerët vetë priten të vijnë ngaçasit në çast. Këto makina ruhen nga roje të armatosur. Në këtësituatë ne japim udhëzim: “Mbushni ujë, çdo enë, çdo mjet qëmban ujë. Në rast shpërthimi masiv ose çfarëdo që të ndodhë,me çdo kusht të ruhet disiplina!” Të gjithë e ndjejmë se së shpejtido të luhet akti i fundit i dramës sonë, Dramës së Dachaut.

Në orën 23 e 30 minuta mblidhen në bllokun 24 në fshehtësitë madhe 15 vetë: Kanadezi Patrick O´Lary, anglezi Tom Groom,amerikani Rend Giraud, francezi Michelet, jugosllavët Juranoviçe Popoviç, polakët Maezawski, Domagala, e Kokoszka, çekuBlaha, hollandezi Boslard, gjermani Müller, austriaku Kothbauer,belgjiani Haulot dhe shqiptari Kuçi. Gjenerali rus Michallow nukmundi të vijë, sepse ishte i sëmurë. Të gjithë këta persona kanëqënë në pozita drejtuese, në aktivitetet tona klandestine. Tani, neduhet të japim një zgjidhje përfundimtare për të gjitha aktivitetettona: Nuk shtrohet më çështja, të pengojmë evakuimin, apo tëpengojmë apo të ngadalësojmë organizimin e kolonave tëmarrshimit, pasi është e qartë që nuk do të ketë më, as evakuim,e as organizim kolonash që nisen për marshim. Tani nuk qëndronçështja as për të sabotuar urdhërat e komandës së Kampit, sepsenuk do të ketë nevojë për sabotime të tilla.

Tani shtrohet çështja: në qoftë se SS largohen nesër, tëvazhdojë jeta e të burgosurve normalisht brenda Kampit. Kashumë rëndësi të mbahet rregulli, deri sa të vijnë forcat aleate.

Aktualisht gjenden 32 000 të burgosur në Kamp. Një e tretae tyre janë të sëmurë, janë krejt pa fuqi, sa nuk mund të ecin.

90

GJELOK MARKO

Shumë prej tyre janë në rrezik të vdesin. Ne kemi ushqimevetëm për 24 orë dhe këto ushqime mjaftojnë për 24 orë, vetëmnë qoftë se ndahen e racionohen me kujdesin më të madh.

Gjithë rezervat e tjera ushqimore, janë larguar nga Kampi.Ne nuk kemi as ilaçe, as instrumente kirurgjikale, madje as fashoe mjete sterilizimi.

Nga ana tjetër, ziejnë përbrenda urrejtje midis kombeve ekombësive të ndryshme, brenda Kampit. Këto janë dasi eurrejtje, të vjetra e të reja, të cilat në kushtet tona të vuajtjes sëtejskajshme e të varfërisë ekstreme, stërzmadhohen në përmasate një orteku shkatërrues. Me çdo kush duhet të frenohen dëshirate egra për hakmarrje, për larje hesapesh, për çështje të vjetraapo të reja.Po plasi sherrimidis të burgosurve, pofilluan larjet e hesapeve ehakmarrjet vetjake, kamarrë fund çdo gjë.Atëherë, ky kontigjent,shndërrohet në një masëtë pakntrollueshme e cilashkon në vetëasgjesim.

Ne, duhet tëshpëtojmë sa më shumëjetë njerëzish, nga kykontigjent prej 32 000vetësh që kemi mbeturkëtu në Kamp. Betejakundër vdekjes vazhdon.

Vdekja e mallkuarkërkon gjithmonë rrugë tëreja, kërkon të nabefasojë, kërkon të vjedhë sa më shumë jetë të burgosurish. Nëfund të fundit , nuk ka shumë rëndësi, nëse dikush vdes, nga

http://www.hsweis.schule.neu-ulm.de/fahrten/dachau/kranke.jpg

91


plumbat e SS ose nga sëmundjet ose nga uria apo nga njëhakmarrje e verbër e padrejtë e një turme të verbuar, ciladoqoftë kjo turmë, e cilado qofshin motivet fillestare të protestës.

Fitorja është arritur vetëm atëherë, kur shokët tanë të kthehentë gjallë në atdheun e tyre, të shërohen nga vuajtjet e tmerrshmeqë ata kanë përjetuar. Të kthehen përsëri në njerëz normalë, metrup e shpirt të shëruar.

Sonte krijojmë ne zyrtarisht organizatën tonë: KomitetinNdërkombëtar të të Burgosurve dhe e quajmë këtë Komitet sitë vetmin organ legjitim drejtues të Kampit të Dachaut.

Në krye të këtij Komiteti Drejtues zgjidhet majori kanadezPatrick O´Lary. Ne japim urdhërat e para të nënëshkruara meemrin:

KOMITETI NDËRKOMBËTAR I TË BURGOSURVE. Kë to urdhërajanë: “Të gjithë njësitet, të cilat janë përgjegjëse për vazhdimësinëe jetës në Kamp, duhet patjetër të dalin në punë!

Ai, që nuk del në punë,do të dënohet!Askush nuk lejohet të largohet nga baraka e tij!Vetëm personat, e paisur me dokument të posaçëm nga

Dokumentat e materiali fotografik janë nxjerrë nga arkivi i KZ Dachau

92

GJELOK MARKO

Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve, kanë të drejtë të lëvizin,pa u ndaluar, në çdo kohë, në territorin e Kampit!

Të gjitha veprimet, që venë në rrezk sigurinë në Kamp si:hakmarrje, çrregullim, vjedhje, zënka e grindje të çdo natyre; dotë ndëshkohen shumë rreptësisht!

29 prillSot qielli mbi

Kampin është krejt pare dhe dielli shkëlqene ngroh me gjithëfuqinë e tij, pa upenguar nga asnjë re,sado e vogël qoftë.

Pas 3-4 orëshgjumë, takohem nëBllokun 17 megjermanin Müller. Aimë tërheq afër vetes,dhe shumë iemocionuar më thotë:“Shiko, shiko atje tej!Një flamur i bardhë!”Unë e ndjek i befasuar,pa ditur as vetë seçfarë të them apo tëbesoj. Ne të dy jemifare vetëm, kur dalim tek Sheshi i Apelit. Me të dalë aty, mbetemsi i ngrirë: Aty, ku deri dje ishin flamujt nazistë, sot, valviten nëerën e lehtë mëngjesore, dy flamuj të bardhë. Mülleri, i cili kishmarrë informacione, më informon duke më përshkruar situatën:ashtu siç ne edhe e kishim parashikuar, gjatë natës ishin larguarnga Kampi të gjithë SS, si edhe komanda e Kampit. Dy njësi të

(Dokument i nxjerrë nga Arkivi i KZDachau)

93


tjera SS, secila e përbërë nga 100 ushtarë, e ka zënë vendin etyre. Ç´qëllime kanë në të vërtetë nazistët?

Flamuri i bardhë na bën të mendojmë, se ata do ta dorëzojnëKampin.

E megjithatë, ka rëndësi të marrim vesh hollësitë. Problemettona ende nuk janë zgjidhur, rreziku ende nuk është shmangur,përkundrazi; situata vazhdon të jetë shumë e komplikuar dhe embarsur me rrezik:brenda kampit nuk ka më rezerva ushqimore.Gjithashtu, meqë nuk ka më lëndë djegse, ka rrezik që kuzhinatë mos funksionojë më. Dy njësitet, që tani kanë marrë komandënnë Kamp, kanë ndaluar rreptësisht që ndokush t´i afrohet portëssë Kampit. Ne të dy: Mülleri e unë, drejtohemi te godina ekomandaturës. Para derës, ndeshemi me një të njohurin tonë tëvjetër: Wernick. Ai është zbehur dhe ka marrë pothuaj ngjyrën eplumbit. Tërë trupi i tij dridhet, sikur është nën shok elektrik.Dhëmbët i përplasen dhe ai mezi mund të qëndrojë në këmbë.

Zotërinjtë e tij SS janë larguar dhe nuk e kanë marrë me vete.Tani ai e di se ç’e pret, nga të burgosurit që ai i ka terrorizuar përvite me radhë, prandaj edhe është krejt i tmerruar.

Ne shkojmë në zyrën e komandantit të ri të Kampit. Ështëhera e parë, që në këtë zyrë famëkeqe, futen dy të burgosur tëcilët i mbajnë kapelat në kokë dhe e shohin komandantin drejtnë sy. Gjithmonë të burgosurit ishin të detyruar të hiqnin kapelatdhe të shihnin vetëm përdhe, në dysheme kur futeshin në këtëgodinë, në këto zyra, që ishin qendra e torturuesve më tëtmerrshëm, çerdhja e poshtërsisë së krimit. “Çfarë doni?” napyet komandanti i ri i Kampit. Ne i sqarojmë situatën.

“Unë kam urdhër që të mos lejoj asnjë të burgosur të largohetnga Kampi. Thuajuni njerëzve tuaj se duhet të rrinë të qetë e tëdisiplinuar.

Po pati rebelim nga ana e të burgosurve, ne do të hapimmenjëherë zjarr.” Pra, rreziku i vdekjes, mundësia e një masakretë përgjithshme vazhdon të ekzistojë. Duhet ende shumë kujdes

94

GJELOK MARKO

e vetëpërmbajtje. Por, ne nuk tërhiqemi para kërcënimeve tëkomandantit:

“Disa nga njerëzit tanë duhet të lejohen të largohen nga territorii Kampit.

-Jo, në asnjë mënyrë, na e kthen ai.-Po, i themi ne të vendosur, duhet të lejohen. Për ruajtjen e

rregullit në Kamp ne nuk kemi nevojë për mitralozët tuaj. Nevetë do të kujdesemi për disiplinën në Kamp. Po, në qoftë se32000 vetë, sot në drekë nuk kanë të hanë, atëherë do të pëlcasënjë revolucion dhe ju do të mbani përgjegjësi të plotë për të.Oficeri, në fillim nguron, por më në fund pranon:

- “Mirë, do t´i lejoj njerëzit tuaj të dalin nga Kampi për tëmarrë ushqime, por ju duhet të bëheni garant, me jetën tuaj, seata nuk do të kryejnë trazira dhe se do të kthehen përsëri.”

- “Jemi dakort”, i themi.Pas nesh futet tradhtari Wernick në zyrën e komandantit. Ai

lutet që t´i jepet lejë të largohet nga Kampi. Kurrë nuk kam parëfrikacak të tillë. Po frikë të tillë nuk kam parë tek askush: Ailëshon zëra si një këlysh qeni, që trembet e nuk di nga të shkojë.Kuit tamam si këlysh qeni dhe i lutet komandantit, me të gjithamënyrat ta largojë nga Kampi. Por komandanti i ri nuk pranon,në asnjë mënyrë. Më në fund, Wernicku i mundur, detyrohet tëlargohet. Ai duket me të vërtetë i pështirë, shumë i pështirë.

Ndërkohë, lajmet që është larguar personeli i vjetër i SS,bashkë me xhelatët e komandës së vjetër të Kampit dhe, sevendin e tyre e kanë zënë njësi të reja SS, i kanë marrë vesh tëgjithë. Të gjithë e kanë parë flamurin e bardhë, kanë marrë veshgjithashtu se, Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve ka marrëkomandën në jetën e brendshme të Kampit. Urdhrat tona: Tëruhet qetësia dhe në asnjë mënyrë të mos dilet nga barakat,zbatohen me përpikmëri. Shokët tanë, njerëz të besuar dhe meautoritet në radhët e të burgosurve, janë shpërndarë dhe usqarojnë të burgosurve situatën, u shpjegojnë arsyet përse ne

95


kërkojmë, që ata të mos dalin nga barakat e fjetjes. Pyetja që namundon është: Ku janë amerikanët? Përse po vonohen kaqshumë? Dje në mbrëmje dëgjoheshin krisma, jo shumë larg, nëdrejtim nga Veriu. Sot në mëngjes, heshtja është e plotë. Mëvonë, ma shpjeguan vetë amerikanët, se cila ishte arsyeja e kësajvonese: Kur Divizioni i 7-të i ushtrisë amerikane po përparontenga Buchenwaldi në drejtim të Münichut, ata dëgjuan për Puçine organizuar aty. Kur ameriknët arritën në Augsburg, atyre u ardhilajmi: të gjithë të burgosurit në Dachau janë likuiduar.Sa më shumëpërparonte ushtria amerikane drejt Jugut, aq më shumë përsëriteje më bindëse dukeshin informacionet: “Në Dachau gjenden vetëmkufoma!” Prandaj, ata nuk u nxituan të shkojnë në Kampin eDachaut, por u përqëndruan në zgjidhjen e detyrave të tjeraluftarake, të cilat i nxirrte përpara situata.

Fatmirësisht, dy nga ish të burgosurit e Kampit të Dachaut:Karl Reimer e Nikolaus Hausner mundën të shkojnë te komandaamerikane e u raportuan për gjendjen e vërtetë në Kampin eDachaut.

Karl RiemerNë 27 prill, me ndihmën e

një SS, i cili edhe ai vetë deshtë shpëtonte nga tmerri iDachaut, u arratisën 15 vetë.Midis tyre ishin edhe KarlReimer e Nikolaus Hausner.Këta të dy u ndanë nga pjesatjetër e grupit. Vetëm, pa armëe dokumenta, u nisën drejtforcave amerikane. Rrezikuishte shumë i madh; pasi,njësitet SS dhe forcatterritoriale ishin të pranishme www.br-online.de/bayern/ einst-

und-jetzt/krieg...

96

GJELOK MARKO

kudo. Patrullat lëviznin vazhdimisht, ditë e natë. E megjithatë atamundën të çajnë, duke evituar sa të mundin rrugët, urat, përmesfushave e pyjeve. Më në fund , në mbrëmjen e datës 28 prill;arritën në Pfaffenhofen, pothuaj 50 km larg Dachaut. Gjatë natës,qyteti u pushtua nga forcat amerikane.

Në mëngjesin e datës 29 prill, Karl Reimer u paraqit tekkomandanti amerikan: “Unë jam i burgosur nga Kampi iDachaut!”

“Nga Dachau? Dhe jeni ende gjallë?!”Karli i shpjegoi situatën: “7000 të burgosur janë evakuar nga

Kampi. Shumica e tyre, janë ekzekutuar në Jug të Münichut. NëKamp gjenden ende 32 000 vetë, të kërcënuar vazhdimisht ngavdekja. Ju duhet të nxitoni, të nxitoni shumë, në mënyrë që jeta etyre të mund të shpëtohet!”

“Ok!” përgjigjet komandanti.Pas takimit me komandantin, Karli i lodhur jashtë mase, niset

të kërkojë shokun e tij Nikolaus Hausner, i cili kish mbetur prapa,pasi nuk mund të ecte me ritmin e Karlit. E kërkoi dhe e gjeti nënjë stallë, në mes të barit. Edhe Nikolaus Hausner arriti tëmbijetojë, megjithse se ishte 60 vjeç, tetë vjet i burgosur nëDachau, dhe më në fund, 50 km marshim përmes patrullave eforcave të përqëndruara SS. Në këtë kohë, komandantiamerikan, jep urdhërin për marrshim drejt Dachaut.

Ndërkohë, në Kampin tonë, është një presion shumë i madh.Të gjithë janë shumë të shqetësuar, shumë të nervozuar dhe njëshpërthim me pasoja të pakontrollueshme, është i mundshëm nëçdo çast. Supa e gatuar sot, është me të vërtetë e pështirë, poraskush nuk i kushton vëmendje këtij fakti. Tani në mendjen e nëzemrat e të burgosurve ka vetëm një mendim: Kur do të vijnëamerikanët?!

Asgjë nuk ka fuqi t´i shkëputë, apo t´i largojë nga ky mendim,nga kjo shpresë, nga ky përkushtim: As uria, as fakti, që janë tëdetyruar të flenë nga katër veta në një krevat, as kufomat, që

97


gjenden brenda në çdo barakë fjetjeje, të vendosura njëra mbitjetrën për të zënë sa më pak vend, pasi është shumë ngushtë.

Kufomat kanëmbetur aty, sepsetransporti i kufomavenuk kryhet më dhe,askush nuk mundet tëdalë nga barrakat.

Vëmendja nuktërhiqet më, as nga tësëmurët, të cilët janëkthyer në skelete tëgjallë dhe janë tëvetmuar e pa asnjë qëtë kujdeset për ta, në bllokun e spitalit. Madje, sytë e vëmendjanuk tërhiqet as nga kodra jashtëzakonisht e lartë, e ngritur mekufoma, që gjendet para barakës të të vdekurve.

Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve tani e ka qendrën nëdhomat e bibliotekës. Ka shumë detyra që duhen zgjidhur:

Duhen rikrijuar brigadat e punësDuhet rikrijuar “Policia e Kampit”Po duam, s´duam ne, duhet të krijojmë grupe të fuqishme të

http://www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation/

98

GJELOK MARKO

“Policisë së Kampit” të cilët të mbajnë rregullin brenda Kampit,madje me pushtet të arrestojnë ata që u kundërvihen rregullave.

Brenda një kohe kaq të shkurtër, ne nuk mund të krijojmëstruktura të reja me emra të rinj. Kjo do të sillte keqkuptime eanarki. Prandaj duhen përdorur strukturat e vjetra, emrat e vjetër,madje dhe gjuha gjermane, pasi urdhërat e dhëna në këtë gjuhëkuptohen nga të gjithë të burgosurit, pavarësisht nga kombësia etyre.

Duhen krijuar organe legjislative, trupa gjykues, duhenorganizuar gjyqe për të gjykuar e për të vendosur për dëniminqë meritojnë tradhëtarët, vrasësit në radhët tona.

Duhet planifikuar sistemi i furnizimit, gatimit e i shpërndarjessë ushqimit, duhet organizuar shërbimi informativ, etj.

Rreth orës 15, dëgjohen krisma nga larg. Me sa duket,vazhdohet të luftohet në qytet. Këtu, në Kamp, gjithçka është eqetë, po është një qetësi para furtune. Situata është shumë engarkuar, eksplozive. Aq eksplozive, saqë një lëvizje e vetme,sado e vogël, mund të shkaktojë një shpërthim masiv me përmasatë pa parashikuara.

Në kullat e vrojtimit janë vendosur mitroloza të rëndë. SSvrojtojnë me kujdes çdo lëvizje, si brenda ashtu edhe jashtëKampit. Koha ecën ngadalë, shumë ngadalë. Presioni sa vjen erritet: A do të na vrasin? Apo do të mbijetojmë?! Pesha e këtijpresioni, këto pyetje jetike, na rëndojnë të gjithëve si një barrë erëndë mbi shpatulla , si një barrë e rëndë, të cilën e ndjen secili,edhe fiziksht.

Papritmas, në orën 16 dëgjohet zhurma tepër e njohur përveshët tanë: Po qëllohet me automatik brenda Kampit. Ç´pondodh?! A po qëllojnë SS kundra nesh? Jo, po qëllohet kundërobjektivave jashtë Kampit. Tani që nga jashtë Kampit po ipërgjigjen zjarrit të SS. Ne kemi bllokuar dyert e barakave tona.Në pjesët më të holla të mureve vendosim dysheqet, dërrasa, etjqë të krijohet sa më shumë mbrojtje kundra plumbave.

99


Ne Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve, ndjekim gjithçkame vëmendje nga shtabi ynë. Por ne mund të shohim vetëmshumë pak nga ato që ndodhin jashtë, prandaj jemi të detyruartë përgjojmë dhe ta gjykojmë atë që ndodh me anë të dëgjimit.

Sheshi i Apelit është krejt i zbrazur, po ashtu edhe gjithëhapësira e Kampit. Nga njëra nga kullat e vrojtimit vazhdohet tëqëllohet. Po flamuri i bardhë që kanë ngritur SS? Pra, flamuri ibardhë paska qenë vetëm një kurth, një kurth për të mashtruarnjësitet e ushtrisë amerikane. Kjo është tipike për nazistët, esidomos për SS.

Lufta vazhdon relativisht gjatë. Aleatët qëllojnë me kujdes.Ata nuk mund të përsosnin artilerinë, sepse kanë frikë se godasin

100

GJELOK MARKO

të burgosurit. Këtë e dinë edhe SS, prandaj e shfrytëzojnë këtësituatë. Ne shërbejmë si pengje mbrojtës për këta kriminelë.

Papritmas, del në njërën nga dritaret e godinës së zyrave, njënjeri i veshur me uniformën e njësiteve tankiste të SS. Ai valvitnjë flamur të bardhë, pastaj hidhet mbi njërën nga triçiklatushtarake dhe me një zhurmë shurdhuese shkon me nxitim sanga njëra anë në tjetrën brenda territorit të Kampit.

Kalojnë disa minuta. Zjarri i armëve pakësohet. Pak më vonëndalet krejt. Tani shfaqen flamuj të bardhë edhe nëpër kullat evrojtimit: Diku valvitet një shami e bardhë, diku një rreckë çfarëdo,mjafton të ketë ngjyrën e bardhë. Kjo do të thotë kapitullim.Është ora 17 e 15 minuta. Tensioni vazhdon. Ne nuk guxojmë tëveprojmë, madje as të flasim. Ende nuk jemi të sigurt.

Figurat e SS në kullën e vrojtimit para nesh, zhduken ngapozicioni i tyre. Pastaj ne i shohim të dalin përsëri në shesh, meduart e ngritura lart. Para portës kryesore të Kampit dëgjohetzhurma e motorit të një makine. Ç´po ndodh? Duket një makinëe ulët, e maskuar me degëza e gjethe, që i afrohet portës sëKampit. Ne heshtim. A janë gjermanë?

Polaku Leo Malezewski thotë: “Këta janë amerikanë, po këtojanë helmeta të ushtrisë amerikane!!!”

101


Këto fjalë i japin fund heshtjes, frikës, tensionit e pasigurisë.Patriku e unë dalim jashtë të parët: Vrapojmë drejt portës. Tëtjerë na ndjekin.

Shohim si hapet porta. Futen dy ushtarë amerikanë, ecin disahapa përpara dhe pastaj ndalen përsëri. Ata çuditen ngazbrazdësia e qetësia që ju del përpara.

Ndërkohë arrijmë ne tek ata. Vrapojmë drejt tyre. Ne ushtrëngojmë duart dhe i përqafojmë. Edhe ata na përqafojnë.Nuk jemi në gjendje të themi asnjë fjalë, por zemra pothuaj pona shpërthen nga lumturia. Më në fund kemi shpëtuar nga kthetrate vdekjes. Këtë lumturi kaq të madhe, të pakufijshme, fjalët nukjanë në gjendje ta shprehin. Përqafimi po. Prandaj shtrëngoj,shtrëngoj me gjithë fuqinë e shpirtit, ushtarin që u fut i pari nëterritorin e Kampit.

Pastaj lirohem nga përqafimi. Filloj të qesh, të qesh me tëmadhe. Personi që kisha përqafuar nuk ishte burrë, ishte grua.Një gazetare që shkruante për ngjarjet e luftës, po e veshur meuniformë ushtarake.

Fale! T’i pate guximin, të futesh e para në skëterrën tonë. Tina ardhe, si lajmëtare e parë e lirisë. Lirisë për të cilën ishim

http://www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation/

102

GJELOK MARKO

A group of about 200 captured Germans soldiers being marched to aholding enclosure in the same hospital ahttp://www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation/rea where the execution wallwas located. Lt. William Walsh is fourth from left with back to camera.Five inmates can be seen assisting the Americans. The German medicwith the Red Cross flag is one of the few German staffers known to havesurvived the liberation. (Courtesy of the 45th Division Museum)

www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation/sbetween General Linden and Colonel Sparks.

103


përgjëruar, lirinë për të cilën kishim luftuar aq shumë gjatë këtyreviteve të vuajtjes së pashembullt.

Po, një vajzë e re me sy të bukur, të lagur nga lotët, u bë përne simboli i parë i lirisë, simboli i kapërximit të vuajtjes e rrezikuttë së kaluarës, simbol i shpresës dhe lirisë të së ardhmes.

Ndërkohë, të burgosurit dalin nga barakat dhe si valë epapërmbajtshme, vrapojnë drejt portës. Po të gjithë ata që kanëfuqi të qëndrojnë në këmbë, sulen drejt portës. Të gjithë duan t´ipërshëndetin çlirimtarët e tyre.

O çfarë moment madhështor e ipaharrueshëm!

Në këto momente ne i lutemi zonjushes Walsh dhe ushtarëveqë e shoqërojnë të dalin nga territori i Kampit dhe pastaj mbyllimderën: Në Kampin tonë vazhdon epidemia e tifos. Këta heronjnuk duhet të preken nga kjo sëmundje e tmerrshme. Ata luftuane sakrifikuan për ne, na sollën lirinë, tani është detyra jonë t´imbrojmë ata.

Por, pavarësisht se ne mbyllim derën e Kampit, gëzimi e harejae të burgosurve nuk pakësohet, përkundrazi: ata brohorasin, iafrohen gardhit me tela me gjemba, përshëndesin…

Ndërkohë, ne transportojmë trupin pa jetë të njërit prejshokëve tanë. Ai desh të largohej nga Kampi, nëpërmjet portëskryesore, kur dëgjoi krismat e luftimit. SS e vranë aty, pranëportës. Me nderime e sjellim ne trupin e tij brenda Kampit.Kortezhi ynë i përmortshëm kalon tani para SS, para atyre që evranë shokun tonë, që e vranë pak çaste para ardhjes së lirisë.Një vrasje e ulët dhe e pakuptimshme, pa asnjë arsye e logjikë,ashtu si gjithë kariera e tyre kriminale. Por tani, më në fund roletkanë ndryshuar: ata, SS janë të burgosurit. Shokët tanë tëarmatosur me automatikë, i ruajnë. SS mendjemëdhenj qëndrojnë

104

GJELOK MARKO

para tyre me duart lart. Menjëherë jehon zëri i të burgosurve:“Hiqni kapelat! Hiqni kapelat!!!

SS, të bindur heqin kapelat dhe i hedhin përtokë. Për vite meradhë SS e përdornin këtë thënie, këtë urdhër, për të na përulur,për të na hequr çdo dinjitet e vlerë njerëzore. Sa herë që ne uflisnim atyre, duhet të hiqnim kapelat tona dhe shikimin duhet tambanim përdhe. Asnjëherë, nuk na lejohej t´i shikonim në syzotërinjtë SS. Ardhi koha, që ata vetë të zbatojnë rregullat qëata krijuan kundër nesh, rregullat e tyre të poshtërimit.

Ardhi momenti që ne, ish-të burgosurit që i shpëtuammasakrës, t’u diktojmë këtyre bishave vetë rregullat e tyre.

Tani këta kriminelë janë të detyruar të nderojnë, tëpërshëndesin, madje të gjunjëzohen, para ish-viktimave të tyre,qofshin këta të gjallë, apo të vdekur. Që sot, ne i japim urdhëratdhe ata janë të detyruar të na binden. Ardhi dita e drejtësisë, ditae gjyqit. Dhe gjykimi nuk do të vonojë. SS, me siguri do ta marrindënimin e merituar për krimet e tmerrshm që ata kanë kryer, pokështu, dënimin e merituar do të marrin edhe tradhëtarët që kanëdalë nga radhët tona si Wernick e Meanszarian.

www.nexusboard.net/.../

105


Papritmas, masa e të burgosurve hesht. Një qetësi e thellëpushton gjithë territorin e Kampit. Lart, në njërën nga kullat evrojtimit, mbi orën e madhe të Kampit, ka dalë një person i veshurme uniformën e parashutistëve amerikanë. Është pastori i njësititqë çliroi Kampin. Ai ulet në gjunjë për t’u lutur. Të çliruarit, përrespekt, heqin kapelat dhe dëgjojnë me vëmendje fjalët e tij :Pastori falënderon Zotin për fitoren, lutet për mëshirën e tëGjithfuqishmit për të burgosurit, për ata mijëra që humbën jetën

www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation

106

GJELOK MARKO

e tyre në këtë Kamp, si pasojë e mëndjemadhësisë e urrejtjesqë i shndrron njerëzit në bishat më të egra.

Zemrat e të çliruarve preken nga fjalët e tij. Janë fjalët e paranjerëzore që kanë dëgjuar në këtë Kamp, të fliten e të shpallennga një podium i ngritur, nga vendi ku kanë dëgjuar vetëm fyerje,urdhëra çnjerëzorë, dënime dhe vdekje.

Pastori largohet. Sheshi i Apelit jehon përsëri nga britmat egëzimit e të fitores. Në korin e britmave të të çliruarve dëgjohenbritma gëzimi, britma që kërkojnë drejtësi e hakmarrje, por mëshumë dëgjohen britma falënderimi, falënderimi për këtë grup tëvogël ushtarësh, që me guxim sulmuan Kampin dhe na dhuruanlirinë.

Në Kamp mbrin një xhip ushtarak, i cili rrethohet menjëherënga ushtarët amerikanë. Ka ardhur të na vizitojë, vetë gjeneraliLinden. Ai çohet në këmbë dhe vështron i befasuar këtë grup tëmadh njerëzish që ai ka çliruar, të cilët, nuk përmbahen nga gëzimi.

Lumturia e përgjithshme ka arritur kulmin. Valët e saja tëfuqishme më përfshijnë plotësisht edhe mua: Edhe unë bërtas megjithë fuqinë time, bërtas plot gëzim e lumturi. Asgjë nuk mëpërmban dot më...

Papritmas befasohem. Midis këtyre personave me uniformaushtarake, dalloj një fytyrë të njohur, një mikun tim të vjetër:Paul Levin. Shokun tim në punë, shokun tim, në ideal e në luftë.

Ma hapin portën kryesore dhe unë sulem e përqafoj mikuntim. Në këto momente, as unë nuk i mbaj dot lotët. Qajmë të dyme dënesa të forta.

Flamujt e bardhë janë hequr. Është hequr dhe simboli nazistnë kullën më të lartë të vrojtimit. Në vend të tyre, valviten flamujte kombeve evropjane, flamujt tanë kombëtarë.

Është një pamje prekse. Është një pamje e lirisë. Është njëpamje e Europës së Bashkuar në Liri.

Pas këtyre orëve të parat ë gëzimit të stuhishëm, ne, KomitetiNdërkombëtar i të Burgosurve iu rikthyem detyrave tona. Në

107


mënyrë simbolike e vendosëm qendrën tonë në zyrën e ish-komandantit të Kampit, Ruppert. Në mbrëmjen e ditës së parëtë çlirimit, në zyrën tonë bëhet një takim i zgjeruar. Në të merrpjesë edhe përfaqësuesi i ushtrisë amerikane, gjenerali Lindens.Ai falënderon Komitetin Ndërkombëtar të të Burgosurve përpunën e luftën që kanë bërë. Ai thotë: “Si rezultat i punës dheluftës së patrembur, të një grupi të vogël u bë e mundur tëshpëtohet jeta e 32 000 të burgosurve. Sot, na del detyra, qëjetët e shpëtuara të vazhdojnë të jetojnë e të kthehen nënormalitet.”

Fytyrat shkëlqejnë. Sytë e pjesëmarrësve pasqyrojnë ndjenjat,zjarrin që u zjen në zemër. Ne shtrëngojmë duart e përqafohemipërzemërsisht, vllazërisht. Ndërkohë, nga jashtë vjen zhurma etë liruarve të Dachaut, ajo tingëllon si një këngë e gëzuar, disi jomelodioze, e megjithatë është kënga më e bukur. Është kënga ejetës që mposhti vdekjen, është kënga e lirisë që mposhti tiraninë.

Kjo këngë e lirisë përzen tutje vuajtjet e urinë, përzen tutjefrikën e vdekjen. Kjo këngë na e çon shpirtin lart, lart në hapësirë;në hapësirën e pakufizuar të lirisë.

www.humanitas-international.org/archive/dachau-liberation

108

GJELOK MARKO

Dëshmi për lidhjet e Ali Kuçit mekomunistët në Kampin e Dachaut

Faktin që Ali Kuçi kish lidhje të ngushta me komunistët nëKampin e Dachaut e dëshmojnë edhe arkivat e Beogradit.Këtolidhje nuk kufizoheshin vetëm me organizimin konkret tërezistencës e të punës, por ishin edhe lidhje ideologjike

Këtu duhet patur parasysh se në atë kohë koncepti përkomunizmin e idetë komuniste ndryshonin shumë nga konceptete sotme. Materiale nga këto arkiva dëshmojnë se Ali Kuçingarkohet me detyrën të mbajë fjalimin e 1 Majt në 1 Maj të vitit1945 në Dachau. Po këto burime arkivore dëshmojnë për njëfjalim të Ali Kuçit para rinisë antifashiste Jugosllave; që ish pjesëe lëvzjes komuniste Jugosllave në 9 Maj 1945

Kjo dëshmon se ka patur lidhje të ngushta midis Ali Kuçitdhe të burgosurve komunistë në Kampin e Dachaut, gjatë gjithëkohës së burgimit të tij. Kjo dëshmon gjithashtu se Ali Kuçi njihejdhe pranohej si drejtues midis komunistëve përndryshe nuk dot´i lejohej të mbante fjalim me rastin e 1 Majit, apo në mitingjet eorganizuar nga komunistët.

109


(Këto dokumente janë nxjerrë nga arkivat në Lubjanë, konkretishtnga përmbledhja me dokumente e titulluar: Dachau (zbornik); botuar nëLjubljana 1981.

Foto 1 Mitingu i organizuar me rastin e 1 Majit. Fjalimin e mbanshqiptari Ali Kuçi

Foto 2 Miting i organizuar nga rinia fashiste Jugosllave me rastin e 9Majit 1945 (pushtimi i Berlinit nga ushtria Sovjetike) Ali Kuçi mban fjalimine rastit.

110

GJELOK MARKO

Roli i Ali Kuçit pas lirimit nga Kampi iDachaut

Në organizimin e gjyqeve antinaziste Pjesë nga dëshmia e Ali Kuçit në gjyqin e Dachaut:

Ali Kuçi, dëshmitar i akuzës, pasi bëri betimin dëshmon simë poshtë:Pyetje: Si quheni, ju lutem?Përgjigje: Ali Kuçi.Pyetje: Ku keni lindur Doktor Kuçi?Përgjigje: Kam lindur në Shqipëri.Pyetje: Kur keni lindur?Përgjigje: Kam lindur në 14 mars, 1914.Pyetje: Çfarë keni studiuar?

www.dachauer-symposium.de/ images/dachauer_pro...NS-

111


Përgjigje: Kam studiuar Shkencat Politike e Ekonomikenë Universitetin e Londrës, më vonë kam studiuar Filozofinë Universitetin e Firencies.Pyetje: A jeni diplomuar në Universitetin e Londrës?Përgjigje: Po.Pyetje: Doktoratën në Filozofi e keni marrë nëUniversitetin e Firencies?Përgjigje: Po.Pyetje: A keni qenë i burgosur në Kampin e Përqëndrimitnë Dachau?Përgjigje: Po zotëri.Pyetje: Kur ardhët si i burgosur në Kampin e Dachaut?Përgjigje: Më kanë sjellë në Dachau ne 10 korrik të vitit1944.Pyetje: Deri kur qëndruat i burgosur në kampin eDachaut?Përgjigje: Deri ne 29 prill 1945.Pyetje: Gjatë kohës që keni qenë i burgosur në Dachau,zoti Doktor, a keni parë të bëhen transportime në numër tëmadh të të burgosurve?Përgjigje: Po.

www.scrapbookpages.com/.../ Ruppert.jpgRuppert is identified in thecourtroom at Dachau

Verbrechen vor amerikanischenPAMJE NGA GJYQET USHTARAKE TËORGANIZUARA NË DACHAU 1945-48

112

GJELOK MARKO

Pyetje: Në çfarë datë?Përgjigje: Ka patur shumë transporte të tilla....Pyetje: Kur ndodhi transporti i fundit masiv i këtij lloji?Përgjigje: ... Në 25 prill 1945.Pyetje: Sa vetë u transportuan atë ditë?Përgjigje: 2400.Pyetje: Sa mbijetuan në këto transportime: Vetëm 600...

Militärgerichten in Dachau 1945-48PThe photo above

shows FriedrichWilhelm Ruppert,standing on the right,as he was identifiedin the courtroom atDachau byprosecution witnessMichael Pellis.Ruppert was incharge of executionsat Dachau; he wasconvicted by theAmerican MilitaryTribunal and hangedon May 29, 1946.

Fotografia e mësipërme tregon Friedrich Wilhelm Ruppert icili idenitifikohet në sallën e gjyqit...

Rupperti ishte përgjegjës për vrasjet në Dachau; ai u dënuanga Gjyqi Ushtarak Amerikan dhe u var në 29 Maj 1946.

Dokumentet e Arkivit të KZ Dachau nxjerrinnë dritë faktin se Ali Kuçi ka lojtur një rol të rëndësishëm nëgjyqet antinaziste që u zhvilluan pas përfundimit të Luftës së DytëBotërore. Dokumentet historike dëshmojnë se në Dachau u arrit

www.nexusboard.net/.../

113


një shkallë e lartë bashkëpunimi midis ushtrisë amerikane e ish-të burgosurve. Menjëherë pas lirimit të kampit filluan tëorganizohen gjyqe në territorin e kampit ku kriminelët SS u vunëpërballë drejtësisë.

Këto gjyqe hynë në histori me emrin “Gjyqet e Dachaut” dheshërbyen si model për gjyqet që u zhvilluan më vonë në shumëKampe të tjera. Fakti që Ali Kuçi zotëronte në mënyrë të përsosurgjuhën angleze dhe atë gjermane, si edhe shumë gjuhë të tjera,kultura e tij e gjerë, si edhe talenti e aftësitë e tij në fushën egazetarisë bënë që Aliu të bëhet një nga figurat më të spikaturanë këtë kohë. Artikujt e botuara nga ai shërbyen jo vetëm thjeshtsi artikuj të përkohshëm gazete, për të plotësuar nevojat e çastit,por edhe si dokumente historikë të cilat u shfrytëzuan e u cituanmë vonë nga shumë institucione e autorë të veçantë.

Jo pa të drejtë Markus J Smith e quan Aliun: “Fenomeni gjenialKuçi. Dokumente të shumta vërtetojnë faktin se edhe komandaamerikane e Kampit e konsideronte rolin e personin e Ali Kuçitsi të pazëvendësueshëm.

Për këtë arsye edhe Ali Kuçi ishte nga personat e fundit që ularguan nga Dachau, më vonë edhe se persona të tjerë që mbajnpozita e detyra të rëndësishme në Kamp, si belgjiani Arthur Haulotetj.

(Të dhëna të nxjerra nga dokumentet e arkivit të Dachaut.)Komiteti

Komiteti Ndërkombëtar i të BurgosurveSeksioni i Informacionit dhe Kulturës

Zyra Qendrore e Shtypit

Dachau,16 Maj, 1945

Në mënyrë që t’u bëhet e mundur atyre që vijnë nga jashtë tëkuptojnë arsyet e kësaj gjendjeje tragjike në të cilën ne ndodhemikëtu, brenda në Kamp, si edhe për të hedhur dritë në disa nga

114

GJELOK MARKO

ngjarjet e rëndësishme që ndodhën gjatë ditëve të fundit të regjimittë SS, Zyra Qendërore e Shtypit fillon sot me botimin e njëreportazhi. Ky reportazh do të shoqërohet me zbulimin epublikimin e dokumenteve të ndryshme. Lexuesit kanë mundësitë njihen sot me dy urdhërat që Heinrich Himmler ka dhënë meevakuimin e trajtimin e të burgosurve.

Ne shpresojmë se ideja jonë për shkrimin e këtij reportazhido të gjejë aprovimin tuaj dhe se synimi i shkrimit të këtijreportazhi do të plotësohet me sukses.

Drejtuesi i Zyrës së ShtypitFirmosur nga Ali Kuçi

Ky dokument, si edhe shumë të tjerë tregojnë se Ali Kuçi,menjëherë pas lirimit të Kampit filloi të mbledhë material faktikpër vërtetimin e krimeve çnjerëzore të nazistve në Dachau. PërAli Kuçin dhe për personat me të cilët ai bashkëpunonte, ish eqartë se duhej të mblidheshin fakte që dokumentonin krimetçnjerëzore të nazistëve.

Në fakt mbledhja e këtyre dokumenteve filloi para se të lirohetKampi, siç dëshmon Ali Kuçi në shkrimet e tij, që para se tëlirohej Kampi Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosurve kishmundur të sigurojë dokumente që vërtetonin krimet e nazistve, sipsh telegramin e Himmlerit për evakuimin e likuidimin e gjithë tëburgosurve në Dachau, tekstin e të cilit Ali Kuçi e boton mëvonë në gazetën e Kampit.

Po kështu veprohet edhe me dokumente të tjera me rëndësitë cilat shërbejnë deri sot material i mirëfilltë dhe ipakundërshtueshëm faktik që dokumenton ngjarje të rëndësishmehistorike.

Sigurimi i materialeve dokumentare kish rëndësi jetike në atëkohë pasi nazistët po përpiqeshin me çdo mënyrë të zhdukningjurmët e krimeve të tyre për t´i shpëtuar drejtësisë.

115


Sigurimi i materialeve faktike dokumentare bëhej idomosdoshëm edhe nga fakti se krimet e nazistve ishin tëpërmasve e të një monstruoziteti të pashembullt e të panjohur etë pashembëllt në historinë e njerëzimit.

Pa prova bindse të dokumentuara me fakte tëpakundërshtueshme njerëzimi do ta kish shumë të vështirë tëbesonte se këto krime në këtë përmasë e në këtë monstruozitetkanë ndodhur me të vërtetë.

Telegrami i Himmlerit që urdhëron evakuimin e lkuidimin e të gjithëtë burgosuve (63 000 vetë) i botuar nga Ali Kuçi në gazetën e Dachaut.

116

GJELOK MARKO

(Dokument i nxjerrë nga Arkivi i KZ Dachau)

117


Ali Kuçi në librin “Vuajtjet e Skëterrës”(“The Harrowings of Hell”) nga Markus

J. Smith

Kampi i Dachaut u lirua në 29 prill 1945. Në këtë kohë luftavazhdonte me tërbim dhe gjithëka nevoitej për vijën e parë tëfrontit. Kështu që ditët e para të lirisë ishin ndofta nga ditët më tëvështira në jetën e atyre që ishin drejtues midis të burgosurve.Ushtria Amerikane dërgoi në kampin e Dachaut vetëm një mjekdhe ky mjek ishte i specializuar në radiologji, jo specialist isëmundjeve infektive, apo i ndonjë specialiteti tjetër që ndoftado të ish më i nevojshëm për problemet që ishin nëDachau. Ky mjek ishte i shoqëruar nga një grup shumë i vogëlndihmësish. Ndërkohë që në Dachau ishin mbi 32 000 vetë.

Epidemia e tifos bënte kërdinë, bashkë me shumë sëmundjetë tjera ngjitse.

Masa e të burgosurve e kish të vështirë të përmbahej. Shumëprej tyre nuk deshin t’i binden më asnjë rregulli, kishin humburedhe vetkontrollin. Për të ilustruar këtë situatë do të përmendimvetëm pak nga faktet tragjike të atyre ditëve: Në datën 29 prill,kur panë që ushtarët amerikanë po afroheshin, qindra e qindra tëburgosur vrapuan t´i përshëndesin, t’u japin dorën midis telaveme gjemba, duke harruar se telat ishin nën tension elektrik. Shumëtë burgosur vdiqën si pasojë e këtij nxitimi atë ditë, pikërisht në

118

GJELOK MARKO

ditën e çlirimit të tyre. Po ashtu si në Kampet e tjera tëPërqendrimit, edhe në Dachau ish-të burgosur e tepëronin dukengrënë më tepër se sa duhej. Qindera vdiqën edhe për këtë arsye.

Markus J. Smth dhe libri i tij “The Harrowings of Hell” ështënga librat e autorët më të cituar per sa i përket Dachaut. Ky libërështë ribotuar përsëri kohët e fundit nga Universitetet e New Yorkut e nga universitete të tjera në USA.

Për punën etij në Dachau, Markus J. Smith u gradua kapitendhe u dekorua me” Yllin e Bronxtë” nga komanda e ushtrisëamerikane.

Pas lirimit nga ushtria, ai shkoi e jetoi në New Mexiko, kuhapi një klinikë private në qytetin Santa Fe. Ai bënte pjesë nëkryesinë e redaksisë së gazetës “Rocky Mountain MedicalJournal” e më vonë në gazetën “Western Journal of Medicine” .Ai ka shkruar gjithashtu librin “Error and Variation in DiagnosticRadiology” (Gabimet eluhatjet në diagnostikimetRadiologjike) Në 10 vitete fundit të jetës së tij ai bëri studime e shkroi përzhvillimin e mjekësisë nështetin e New Mexikos.

Në librin e tij “TheHarrowings of Hell”Markus J. Smithpërshkruan në mënyrë tëgjallë e me saktësigjendjen në Kampin ePërqendrimit në Dachaunë ditët e para të lirimit emë vonë. Markus J.Smith, përshkruan mebesnikëri se sa e

119


pamundur do të ishte për të si mjek radilog, të përballonteproblemet që ishin në Kampin e Dachaut. Ai e thotë qartë se asai, e as Ushtria Amerikane nuk do të ishin kurrë në gjendje t´izgjidhnin këto probleme pa ndihmën e Komitetit. Ndërkombëtartë të Burgosurve, duke përmendur me emër personat më të aftëe aktivë të tij.

Personit të Ali Kuçit dhe veprës së tij Markus J. Smith ikushton dy kapituj. Në Këto dy kapituj shohim mjekun e saktëe tepër të kujdesshëm radiolog të përfshihet nga entuziazmi. Ainuk i kursen lëvdatat plotësisht të merituara, madje shkon deriaty sa, në ndonjë rast të veçuar, të përsëritë gjëra që ai ka dëgjuarnga të tjerët; pa e verifikuar deri në fund saktësinë e tyre.

Ja si e përshkruan Markus J.Smith Doktor Ali Kuçin:DR. Ali Kuçi është një burrë me shtat të shkurtër, i dobësuar ngavuajtjet në kamp. Flokët i ka ngjyrë të zezë të errët dhe fytyrën egjatë...

Ali Kuçi është njeri i shumë talenteve. Vitet e burgimit nuk iakanë ulur as inteligjencën e as njohuritë e aftësitë ejashtëzakonshme gjuhësore. Me gjithë jetën e vështirë, vitet e gjata të kaluara në një vend kaq e tmerrshëm, ai e ka ruajturaftësinë të jetë i qetë e me humor.

Qetësia e humori i tij na ndihmon të rezistojmë në një vendkaq të tmerrshëm. Ai e ka aftësinë t’u përshtatet jashtë masesituatave: E kam parë të ndryshojë nga një dhelpër dinake në njëtigër të tmerrshëm sulmues.

Në kampin e Përqendrimit tani tensionet midis kombësive tëndryshme po shtohen. Duhet patur kujdes që të mos ndodhinpërplasje midis katolikëve polakë dhe të burgosurve rusë që nëpjesën më të madhe janë ose të paktën quhen si komunistë.Polakët përbëjnë grupin më të madh në numër. Por edhe rusëtjanë në një numër të konsiderueshëm.

Konflikte ka edhe midis pjesëtarëv të të njëjtës kombësie.Vetëm në radhët e italianëve ka një grup monarkist një grup

120

GJELOK MARKO

marksist e një grupim tjetër të djathtë të cilët luftojnë me njëri-tjetrin. Shkallëzimi i një konflikti midis kombësive të ndryshme siedhe vetë brenda kombësive në këto kushte ku njerëzit janë tëdetyruar të jetojnë në një hapësirë kaq të ngushtë, pasi kanëpërjetuar kaq e kaq tmerre, do të kishte përmasa katastrofale.

K o m i t e t iNdërkombëtar i tëBurgosurve mblidhetnë një takim urgjentdhe vendos të marrëmasa tëmenjëherëshme përshmangien ekonflikteve. Komitetivendosi që tëorganizojë aktiviteteargëtuese në mënyrëqë të shmangengrindjet e përplasjetme dhunë. Ali Kuçi, sipasojë e aftësive të tijatë jashtëzakonshmedhe si pasojë e popullaritetit që ai gëzon në mes të të burgosurvezgjidhet si Kryetar i Komitetit të Argëtimit , krahas pozitës që aitashmë mban si Kryetar i Zyrës së Shtypit. Markus J. Smith ipërshkruan këto ngjarje në këtë mënyrë: “KomitetiNdërkombëtar i të Burgosurve mori vendimin që të shtohetaktiviteti informativ dhe të organizohen aktivitete argëtuese nëmënyrë që të shmangen konfliktet midis të ish- burgosurve.Popullariteti dhe aftësitë që ka “Doktor” A.Kuçi bëjnë që ai tëcaktohet si Kryetar i Komitetit të Argëtimit. Menjëherë pasmarrjes së detyrës Doktor Kuçi gjen 3000 libra të përshtatshëmdhe i shpërndan nëpër kamp, duke krijuar kështu Bibliotekën e

121


Kampit të Dachaut. Ai gjithashtu mbledh muzikantët që janë nëkamp dhe krijon tre orkestra të plota. Ai gjithashtu gjen një vendtë përshtatshëm për organizimin e provave, organizon orarin eprovave, si edhe të koncerteve.

Pastaj Doktor Kuçi organizon grupe teatrore.Del nevoja të gjendet një vend i përshtatshëm ku të mund tëorganizohen aktivitete masive ku të mund të jepen shfaqjeteatrore, të organizohen koncerte, të shfaqen filma, etj. Askushnuk gjen një vend të përshtatshëm kështu që detyra i ngarkohetDoktor Kuçit dhe ai e zgjidh.

Ai bind personat që punojnë në radiostacionin lokal tëDachaut të transmetojnë programe të veçanta çdo ditë për ish-të burgosurit në Kamp.

Telegrami iHimmlerit që urdhëronevakuimin e likuidimine të gjithë tëburgosurve (63 000vetë) i botuar nga AliKuçi në gazetën eDachaut.

Organizon njëqendër për të montuare riparuar radiotbrenda kampit dukepunësuar atyinxhinierët e specialistëtqë gjenden midis ish-të burgosurve...Ndërkohë Ali Kuçi ,mbledh dhe redakton

(Dokument i nxjerrë nga Arkivi i KZDachau)

122

GJELOK MARKO

lajme, i përkthen në gjuhë të ndryshme shkruan artikuj përgazetën e kampit etj. Në këtë kohë dhe në këto kushte fillon dheshkrimi i librit “Ditët e Fundit të Dachaut” libër të cilin ai e shkruanduke patur si bashkëautor belgjianin Arthur Haluot.

Për të shuar grindjet e konfliktet e mprehta që po rriteshinmidis kombësive të ndryshme, si edhe vetë bernda kombësive,midis rrymave të ndryshme politike, Ali Kuçi, si Kryetar i Zyrëssë Shtypit shkruan në 8 Maj 1945: “Kanë kaluar 12 vjet ngakrijimi i Kampit të Përqendrimit të Dachaut. Kanë kaluar 12 vjetqë kur bisha hitleriane mori në dorë frenat e pushtetit në Gjermani.Vetëm 12 vjet. Po çfarë vuajtje e tmerre shkaktoi kjo bishë gjatëkëtyre 12 vjetëve?!!

Dikush mund të thotë: “12 vjet, ç´janë 12 vjet në krahasimme historinë shumëshekullore të planetit tonë?” E megjithatë kjobishë në këto 12 vjet i solli njerëzimit aq shumë vuajtje sa shekuje shekuj të tërë nuk mundën t´ia sillnin. Krijesa monstruoze Hitlerdesh që gjithë Gjermaninë, gjithë botën, ta shëndrronte në njëvarr masiv. Dachau ishte planifikuar nga kjo bishë që të bëhejvarri ynë, për të gjithë ne që jemi këtu, pavarësisht nga kombësiaose nga bindjet politike. Por ne mbijetuam...

Nesër ne do të kthehemi në vatrat tona. Atje secili do ta gjejëatdheun e tij të lirë e të pavarur. Atje do të ketë mundësi e liri tëplotë për secilin nga ne t´i verë në jetë pikëpamjet e tija politke e shoqërore, cilado qofshin këto. Atje, në atdheun tonë të lirë etë pavarur, është vendi për debate politike e për zgjidhjen eçështjeve kombëtare. Jo këtu. Le të mos harrojmë se ne endegjendemi këtu, në Dachau, në vendin e torturave e të masakrave,në vendin që ish planifikuar të ish-varri ynë i përbashkët. Në faktky vend duhet të na frymëzojë ta duam njëri-tjetrin. Hapni sytë eshihni se ku ndodhemi; kujtoni të kaluarën, kujtoni vuajtjet tëcilat i kaluam së bashku, torturat, poshtërimet. Kujtoni vdekjene cila na priste të gjithëve e që i shpëtuam për mrekulli, si pasojëe qendresës e luftës së përbashkët.

123


Atëhere përse grindemi? Përse e urrejmë njëri-tjetrin?Ç´kuptim ka xhelozia? Le t’u japim mundësi çlirimtarëve tanë tëna ndihmojnë, le t’u japim atyre mundësi t´i shërojnë plagët tona.Shikojeni si jemi katandisur, të gjithë ne, pa përjashtim. Dukemimë tepër si 32 000 skelete se sa si 32 000 njerëz. Prandaj julutem: Mos shkaktoni kaos! Mos shkaktoni anarki! Lejonipersonat përgjegjës të kryejnë detyrat e tyre. Ata që ishintradhëtarë midis nesh, në kohën e vuajtjeve tona, do t´i dënojmë,por me drejtësi, në gjyqet që do të organizojmë brendakampit. Të kemi shumë kujdes; asnjë jetë nuk duhet të humbasëkot. Ju lutem vëllezër le të përmbahemi, le të tregohemi tëarsyeshëm.

Drejtori i Zyrës së ShtypitAli Kuçi

124

GJELOK MARKO

Biografi: Bashkëluftëtarë dhebashkëkohës me Ali Kuçin

Xhafer Meto Peçi(Jeta dhe veprimtaria)-Ekstrakt-Xhaferi lindi më 7

korrik 1926 në Qafë tëGrashecit të fshatit Kuç.Ishte fëmija i dymbëdhjetëi Metos. Ai mori emrin egjyshit nga nëna, emrin eXhafer Sinematit. Ai përshumë arsye u rrit messhumë vështirësish. Ngadëshira për shkollën,familja në moshën 5-vjeçare i bleu një dërrasëtë zezë dhe shkumësa përtë shkruar, kështu nëmoshën 7-vjeçare ishte ipërgatitur. Hyri në shkollënë vitin 1933, të cilën ekishte 2-3 kilometra larg.

Xhafer Meto Peçi

125


Në formimin e Xhaferit, veç veprimtarisë patriotike të familjes,ndikuan ndjeshëm dhe ngjarje të tilla, si: Kryengritja e Fierit,kriza ekonomike, varfëria masive, të cilat rrisnin urrejtjen përbetejat, që do të vinin më pas. Pushtimi fashist e gjeti Xhaferin13 vjeç, në luftën italo-greke 1940, 14 vjeç. Në moshën 15-vjeç bashkë me vëllezërit shkon në Vlorë për punë, ku vuaninjashtë mase. Më 9 mars 1942 merr pjesë në Grevën e Bukës,ku dhe u arrestua për 48 orë. Më 12 mars Xhaferi futet në rrugëne luftës nën ndikimin e komunistit nga Tërbaçi Vehbi Hoxha. !5marsi 1942 fillon veprimtarinë kundër pushtuesit, fillimisht mepunën e korierit, me pseudonimin “Fasulja”. Më 10 nëntor 1942,bashkë me shokë sulmojnë me armë postkomandën fashiste nëKuç.

Merr pjesë në sulmin kundër nënprefekturës së Gusmarit 28nëntor 1942, partizan në çetën e Kuçit e në përpjekje të tjera.Partizan i Brig. I S, në të gjitha luftimet e saj, deri në çlirimin eTiranës me detyrën e nënkomandantit të brigatës e deri në çlirimine plotë të Shqipërisë. 1 Pas Çlirimit “Xhaferi mbaroi dy akademinë Moskë: akademitë “Frunze” dhe “Voroshillov”, kreu funksionetë tilla: “që nga komandant brigate e deri komandant garde”. 2

Nga viti 1944-1966 ka mbajtur gradat e Nëntogerit deri nëKolonel, pas këtij viti detyrat e ushtruara përkojnë me gradën eGjeneralit.

Mban aktualisht 15 dekorata, medalje, tituj nderi të Luftësdhe të Punës.

1-Skënder Hasko “Xhafer Peçi- Njeriu që nuk u lodh kurrë”, botimet“Toena”, Tiranë 2007, f.34-39

2-Po aty. Dritëro Agolli, f.9

126

GJELOK MARKO

Dëshmia e Xhafer PeçitFamilja e Zeno Kuçit (Luçi) në kujtimet e Xhafer Meto Peçit

nga Kuçi i Vlorës(Nënkomandant i Batalionit I, Brigatës I S në çlirimin e Tiranës)

“Jam bashkëmëhalljot e banor i lagjes “Bardhaj” me Luçajtdhe i njof shumë mirë dhe kemi jetuar shumë mirë me këtë familjedhe kemi mbajtur miqësi deri më 1945.

Unë si veteran i Luftës së Dytë Botërore 1941-1945, pjesëtarnë çetat partizane e më vonë në Brigatën I të UshtrisëNacionalçlirimtare më 15 gusht 1943, partizan në përbërjen ekoalicionit anglo-amerikan-rus në luftën e madhe patriotike pojap këtëo sqarime. Cila është familja e nderuar në fshatin Kuç emë tej në krahinën e Labërisë të Kurveleshit.

Babai i Ali Kuçit (Luçit) quhej Zeno Zenel Kuçi me njëreputacion të dëgjuar në fshat dhe burrë me ndjenja atdhetare eqë rridhte nga një familje, që nuk e kishte hequr pushkën(jataganin) kurrë nga supet kundër pushtuesve Osmanë, ushtrivegreke e italiane në shekullin 19-të, 20-të. Baba i Zenos, gjyshi iAliut kishte qenë pjesëtar në luftimet përkrah Zenel e HitoGjolekës në vitet 1846-1847, në kryengritjet e Kurveleshit kundraushtrive turke.

Babai i Aliut ka qenë luftëtar i parë në çetat e Kuçit kundërushtrive shoviniste greke 1913-1914, në Luftën e Vlorës 1920,kundër ushtrive italiane. Pjesëmarrës në RevolucioninDemokratik, të udhëhequr nga Fan Noli më 1924. Zeno Luçi

127


luftoi me armë në dorë që më 7 prill 1939-1945 kundërpushtuesve nazi-fashistë.

Pas Çlirimit të vendit më 29 nëntor 1944 ai punoi në punështeti dhe vdiq në Vlorë. Atij iu bënë të gjitha ceremonitë e njëluftëtari e demokrati të shquar, nga populli, miqtë e të dashurit etij. Ai është dhe do të mbetet në historinë e fshatit si një ngaluftëtarët e shquar të tij.

Trungu familjar i familjes Zeno Zenel Luçi: Me gruan e parë,se i vdiq më 1934, pati 4 djem e 2 vajza dhe me gruan e dytë ngaLekdushi pati një djalë. Xhaxha Zenon në Kuç e donin dhe iakishin zilinë për edukimin e fëmijëve, të cilët, që në atë kohë, inxori me shkollë të lartë. Ishte burrë, që e dashuronte arsimin. Aie vlerësonte shkollën dhe sjelljen e fëmijës. I mësonte vajzat,djemtë me dashurinë për atdheun dhe kombin dhe ashtu ndodhi:

Ymer Luçi drejtor i shkollës Tregtare në Vlorë, pjesëtar nëLANÇ.

Aliu në Tiranë e në Korçë gazetar dhe propagandist përLANÇ, burgoset. Në Korçë kishte edhe familje të tjera Kuçiote.Varvarën gruan e Ali Kuçit, e kishin emëruar arsimtare në Lozhan.Kuçiotët më kërkuan të ndërhyja për ta sjellë në Korçë. Këtë iabesova shefit të arsimit, i cili e emëroi në Maliq. Pas ca ditëshvjen i lemeritur: -ç’më bëre?!... E kishte thirrur sigurimi, e kishtecilësuar bashkëpunëtor të armikut të klasës. Urgjent takovasigurimsin J.S.Mitat Luçi me shkollë të mesme punonte në Korçëdhe në dhjetor 1942-it, komandant i çetës së Beratit, më vonëkomandant batalioni në Brigatën VII Sulmuese, me gradënkolonel, i plagosur dy herë, invalid i luftës. Hazbo Luçi, vajza exha Zenos, partizane në Brigatën VI Sulmuese, komandantekampi, përshkoi një rrugë të gjatë luftarake nga Konispoli nëVishegrad të Jugosllavisë.

Meze Luçi pjesëmarrëse në organizatën e Rinisë 1942-1945,pas Çlirimit me organizatën e Gruas. Hiqmet Luçi, inxhinierelektrik, mbaruar në Bashkimin Sovjetik me medalje të artë.

128

GJELOK MARKO

Luftëtarë Antinazistë të përmasavendërkombëtare bashkëpunëtorë të Ali

KuçitBaron Arthur Haulot (* 15. November 1913 in Angleur

bei Lüttich; † 24. Mai 2005 in Brüssel) war ein belgischerJournalist, Humanist und Dichter.

Während des Zweiten Weltkriegs war er aktives Mitglied desbewaffneten Widerstands gegen die deutsche Besatzung. AlsPräsident der Jeunes Socialistes wurde er Ende Dezember 1941inhaftiert und zunächst in das Konzentrationslager Dachau . Nach

129


seiner Befreiung am 29. April1945 arbeitete er im ComitéInternational de Dachau.

1956 wurde erCommissaire Général

für Tourismus. Dieses Amtbehielt er bis 1978.

Arthur Haulot starb am24. Mai 2005 im Alter von91 Jahren an den Folgeneiner Thrombose.

Baroni Arthur Haulot ishnjë gazetar belgjian, humanistdhe poet i cili mori pjesë nëLuftën e Dytë Botërore siluftëtar aktiv i qëndresës kundër forcave pushtuese gjermane.

Ai ish kryetar i Jeunes Socialistes (Rinisë socialiste).Përkëtë arsye u arrestua dhe u burgos në Kampin e Përqendrimitnë Dachau.

Pas lirimit nga në 29Prill 1945ai ishte antar i KomitetitNdërkombëtar të Dachaut.

Në vitin 1956 ai u bë Ministër i Turizmit në qeverinëBelgjiane.Këtë post ai e mbajti deri në vitin 1978.

Arthur Haulot vdiq në 24Maj 2005 si rezultat i njëtromboze.

Edmond Michelet (* 8. Oktober 1899 in Paris; † 9. Oktober1970 in Brive-la-Gaillarde) war ein französischer Politiker.

In seiner Jugend wurde er von seinem katholischen Umfeldgeprägt. Er wurde 1930 Präsident der katholischen Jugend vonCorrèze.

Edmond MicheletEuropäischen 1940 schloss er sich der � HYPERLINK

130

GJELOK MARKO

“http://wapedia.mobi/de/R%C3%A9sistance” �Résistance. ImFebruar 1943 wurde er von der Gestapo verhaftet und in demPariser Gefängnis Fresnes inhaftiert. Dort wurde er auch vondem Gefangenenseelsorger Abbé Franz Stock betreut. ImSeptember 1943 wurde Michelet in das KZ Dachau deportiertund dort im Juni 1945 von der 7. US-Armee befreit undbegründete mit anderen Überlebenden das Comité Internationalde Dachau. Michelet setzte sich im Anschluss für die deutsch-französische Aussöhnung und die Europäische Einigung ein.

1945 wurde er als Abgeordneter in die französischeNationalversammlung gewählt. Gleichzeitig wurde er in derprovisorischen Regierung Charles de Gaulles, dessen Schwagerer war, vom 21. November 1945 bis 24. Juni 1946Verteidigungsminister von Frankreich. Von 1952 bis 1959 warer Senator des Départements Seine.

Nach der Wahl vonde Gaulles zumStaatspräsidentenwurde Michelet am 9.Juni 1958Staatssekretär für dieKriegsveteranen. Vom8. Januar 1959 bis zum24. August 1961 übteer das Amt desJustizministers. Vom 6.April 1967 bis 31. Mai1968 war erStaatsminister für denöffentlichen Dienst undvom 20. Juni 1969 biszu seinem TodStaatsminister für

131


Kultur.Von 1962 bis 1964 war Michelet Präsident des

Dokumentations- und Informationszentrums (CEDI).

Edmond Michelet (* 8. Oktober 1899 in Paris; † 9. Oktober1970 in Brive-la-Gaillarde) politikan francez.

Në rininë e tij u influencua nga rrethi i tij familjar katolik.Nëvitin 1930 ai u bë kryetar i Rinisë Katolike të Corrèze.

Në vitin 1940 ai u bashkua me lëvizjen klandestine antinazistequajtur Rezistenca. Në shkurt të vitit 1943 ai arrestohet ngaGestapo dhe çohet në burgun special të Fresnes në Paris. Nështator 1943 Edmond Michlet çohet në Kampin e Përqendrimitnë Dachau ku qëndroi i burgosur deri në ditën e lirimit të këtijkampi nga ushtria amerikane. Ai ishte pjesëtar i KomitetitNdërkombëtar të të Burgosurve. Pas luftës Edmond Michletpunoi për pajtimin midis kombit francez e atij gjerman si edhepër vendosjen e bazës së Bashkimit Europjan.

Në vitin 1945 ai u zgjodh anëtar i Këshillit Kombëtar Francez.Njëkohësisht ai u zgjodh të jetë anëtar i Qeverisë Provizore tëkrijuar nga Sharl de Gol me të cilin ai kish lidhje të ngushtafamiljare:(Edmond Michlet ish-kunati i Sharl de Golit).

Nga 21 Nëntor 1945 deri 24 Korrik 1946 Edmond Michletish-Ministër i Mbrojtjes së Francës. Nga viti 1952 deri 1959 aiish- senator i Departamentit të Seine.

Pas zgjedhjes së De Golit si president i Francës, EdmondMichlet u emërua në 9 Korrik 1958 Sekretar Shteti i Veteranëvetë Luftës.

Nga 8 janari 1959 deri 24 gusht 1961 Ministër i Drejtësisë.Nga 6 prill 1967 deri 31 maj 1968 Ministër i Shërbimeve

PublikeNga 20 korrik 1969 deri ditën që vdiq mbajti postin e Ministrit

të KulturësQë nga viti 1962 deri në vitin 1964 Edmon Michlet ish-

132

GJELOK MARKO

President i Qendrës Ndërkombëtare të Dokumentacionit eInformacionit (CEDI)

General Charles Delestraint, a prisoner at NatzweilerThe most famous inmate at Natzweiler was General Charles Delestraint,

the leader of the Secret French Army, shown in the photo above.

A veteran of World War I, Delestraint was an expert on tank warfare; hecommanded a mechanized French division in World War II. In fact, Delestraintwas de Gaulle’s commanding officer in World War II. After France surrenderedin June 1940, de Gaulle escaped to London where he set up a Free Frenchorganization and directed guerrilla warfare against the German occupation ofFrance.

In 1942, Delestraint was recruited by the French resistance; he secretlyvisited his old friend Charles de Gaulle in London and was given the job ofcommanding the French Armée Secret, which had been created on the initiativeof Jean Moulin.

On June 9, 1943, Delestraint was arrested by the Gestapo. After beingimprisoned for months in a Gestapo prison at Fresnes, General Delestraint wassent in March 1944 to Natzweiler where he remained until the camp wasevacuated in September 1944. As soon as he arrived in the Natzweiler camp,the general made friends with the other prisoners, always encouraging thosewho were overwhelmed by despair. He always knew just what to say to consolethe other prisoners who were depressed. He could restore the confidence ofothers just by his look, or with a few words. He would take charge of thevulnerable prisoners, giving them the courage to survive. He also shared food,that he had stolen, with the other prisoners.

According to “Bulletin de l’Amicale des Anciens de Dachau, No. 3. Octobre-Novembre 1945,” written by French survivors of Dachau, Armand Kientzlertestified at the first American Military Tribunal at Dachau that he had witnessedthe execution of General Delestraint. Kientzler was a prisoner who worked asa gardener in the landscaped area near the crematorium where executions tookplace. He testified that 3 Frenchmen and 11 Czech officers were executed onApril 19, 1945. He said that the SS men were drunk and laughing as they carriedout the executions. Then General Delestraint was ordered to undress before hewas shot twice from afar as he walked to the execution spot. However, otherwitnesses at the Dachau proceedings said that the General was not naked whenhe was shot.

133


Gjenerali Charles DelstraintGjenerali Charles

Delstraint ishte udhëheqsii Rezistencës KlandestineFranceze. Ai ishte njëveteran i Luftës së ParëBotërore; specialist nëluftimin metanke.Gjenerali CharlesDelstraint ish-komandant i një Divizionitë Motorizuar gjatëLuftës së Dytë Botërore.Gjenerali CharlesDelstraint ishtekomandant i Sharl deGolit gjatë Luftës sëDytë Botërore. Pas kapitullimit të ushtrisë franceze në 1940, DeGoli u arratis në Angli ku krijoi Organizatën e Luftës për Liri qëfilloi të drejtojë luftën guerile kundër pushtimit Gjerman.

Në vitin 1942, gjenerali Charles Delstraint u bashkua melëvizjen e Rezistencës; në këtë kohë ai shkoi dhe u takua memikun e tij të vjetër Sharl de Gol në Londër ku mori detyrën ekomandimit të Ushtrisë Klandestine Franceze që ish krijuar ngaJean Moulin në 9 korrik të vitit 1943.

Gjenerali Charles Delstraint u arrestua nga Gestapo. Pas disamuajsh në burgun e Gestapos në Fresnes, ai u çua në Kampin ePërqendrimit në Natzweiler ku qendroi deri në ditën e evakuimittë këtij kampi në shtator të vitit 1944. Me të arritur në kampin eNatzweiler. Gjenerali Charles Delstraint u miqësua me shumë tëburgosur, gjithmonë duke iu dhënë kurajo atyre që ishin mposhturnga hidhërimi. Dëshmohet se ai gjithmonë dinte të gjentë fjalët e

134

GJELOK MARKO

përshtatshme për të ngushëlluar. Ai ishte në gjendje t’u rikthentebesimin të dëshpëruarve vetëm me një shikim ose vetëm me pakfjalë.Ai kujdesej veçanërisht për ata të burgosur që ishin të dobët,duke u dhënë atyre kurajo të qëndrojnë që të mbijetojnë. Aigjithashtu u jepte atyre ushqim që e kishte vjedhur.

Gjenerali Charles Delstraint u pushkatua në prill 1945 nëKampin e Dachaut…Pat O’Leary, alias of Albert Guérisse

O’Leary, RN – covername for Albert-MarieGuérisse. This picture was‘snapped’ by a Marseillesstreet photographer in 1941and O’Leary is clearlyunhappy about it. The factthat it survived suggests,unsurprisingly, that it was‘acquired’ from thephotographer for securityreasons. ‘O’Leary’ wasformerly a medical officer inthe Belgian Cavalry.Following the arrest ofCapt. Ian Garrow he led thefirst and most successful ofthe escape lines adopted byMI9 and SOE passinghimself off as French.Earlier, Garrow fixed theescape of O’Leary fromimprisonment in St Hippolyte du Fort. Eventually O’Leary returned thecompliment. Operating under SOE/MI9’s code-names of ‘Joseph’ and ‘Adolphe’,O’Leary was later to become one of the most highly decorated veterans ofWorld War ll.

Not long after Garrow took up residence with the Rodocanachis, a Belgiandoctor, serving with the Royal Navy on a requisitioned French vessel, wascaptured on the French coast when a secret mission went wrong [see: HMSFidelity]. That man was Commander Pat O’Leary (real name Albert-MarieGuérisse, codenamed ‘Adolphe’ and ‘Joseph’).

Garrow heard about his capture by the enemy and arranged a brilliant

135

Ali Kuçi: Fenomen gjenial i rezistencës antinazisteescape bid which successfully sprung O’Leary from gaol and led to O’Learybecoming the Scarlet Pimpernel of World War ll. For his work with the ‘line’O’Leary became a legend in his lifetime and the man most highly decorated forvalour in the history of Europe.

It was fortunate that O’Leary arrived when he did because within monthsa double-agent called Fari lured Ian Garrow from his safe hideout at theRodocanachis’ flat for the first and last time. He was led straight into the handsof the Gestapo and arrested.

Jean de la Olla, a vital and loyal agent for Pat Line. He was betrayed andarrested, like Louis Nouveau and Pat O’Leary, by the French traitor, Roger leNeveu.

That he was not tortured, killed or made to serve out the 10 years’ hardlabour imposed on him was almost certainly thanks to O’Leary, Fiocca andothers who arranged another brilliantly daring escape for their erstwhile leader.This escape would be worthy of a film all to itself.In the meantime the Garrows were kept informed in the War Office’s nowfamiliar, cryptic style. Garrow’s parents were even sent a photograph of theirson, taken while he was imprisoned, and smuggled back to Britain by secretagents. It was then passed on to the Garrows to provide the first concreteproof that their son was alive and well.

Pat O’Leary, alias of Albert GuérisseAlbert GuérisseMajor-General Comte Albert-Marie Edmond Guérisse, GC, KBE, DSO

(5 April 1911 – 26 March 1989) was a Belgian Resistance member who organizedescape routes for downed Allied pilots during World War II under the alias ofPatrick Albert “Pat” O’Leary, the name of a Canadian friend. His escape linewas dubbed the Pat Line.

BiographyHe was born in Brussels, where he studied medicine in Université Libre de

Belgique before he joined the Belgian army. At the outbreak of War, Guérisseenlisted as a Medecin-Capitaine in a Belgian cavalry regiment. After Belgiumwas forced to surrender, he escaped to Britain through Dunkirk and enlisted inthe Royal Navy. He joined the crew of a French ship, the HMS Fidelity.

Ai lindi në Bruksel, Belgjikë ku studioi dhe u diplomua mjek në UniversitéLibre de Belgique. Ai u bë pjestar i ushtrisë belgjiane ku e filloi karrierën sikapiten i shërbimit shëndetësor në një regjiment belgjian të kavalerisë.Paspushtimit të Belgjikës u arratis fillimisht në Francë dhe pas pushtimit të Francësarratiset në Angli. Më vonë ai kthehet në Francë ku organion e merr pjesë nëshumë operacione të suksesshme të lëvizjes së Rezistencës. Ai u bë i famshëmpër organizimin e të së quajturës Pat Line. Pat Line ish emri sekret i organizatësqë organizonte transportimin klandestin të personave nga zona e pushtuarnaziste për në Angli.Gjatë aktiviteteve të tija klandestine Albert Guerisse përdorte

136

GJELOK MARKO

emrin Patrick O´Lary, që në fakt ishte emri i një shokut të afërt i cili ish pilot iushtrisë kanadeze.Gjatë aktivitetit të tij Albert Guerisse mundi të kalojë ngazona e pushtuar gjermane në Spanjë, e pastaj që aty në Angli, më tepër se 600vetë, kryesisht pilotë të forcave britanike, amerikane e kanadeze.

Albert Guerisse u arrestua në Tuluzë në Mars të vitit 1943 si pasojë etradhëtisë nga Roger de Neveau. Pavarësisht nga tradhëtia e nga arrestimi i tijAlbert Guerisse mundi ta shpëtojë rrjetin e tij të agjentve, duke dërguar lajmëtarënë Angli. Gjithashtu ai u rezistoi torturave të Gestapos dhe nuk tradhëtoi asrrjetin e as identitetin e tij të vërtetë.

Përfundimisht ai u çua në Kampin e Dachaut ku figuronte në listën e atyrepersonave që duhet të ekzekutoheshin, por ekzekutimi nuk mundi të kryet sipasojë e rezistencës klandestine brenda Kampit, rezistencë e cila u organizuanga Komiteti Ndërkombëtar i të Burgosrve që drejtohej prej tij.

On 25 April 1941, during a mission to place SOE agents in Collioure, onRoussillon coast in southern France, Guerisse was in the skiff on its way backto the ship when it turned over and he had to swim ashore. To the Vichy Frenchcoast guards, Guérisse claimed he was a Canadian airman named Pat O’Learyand he was taken to St. Hippolyte du Fort near Nimes. There, he met Britishofficers and SOE operative Ian Garrow got him released then and took him toMarseille. Guérisse and such others as Nancy Wake proceeded to help Garrowrun his escape network and continued to use the O’Leary moniker.

When Vichy France authorities captured Garrow in October 1941, Guérissetook over. He smuggled a German uniform to Garrow in his cell in Mauzacconcentration camp and Garrow used it to escape on 6 December 1941. TheBritish demanded that Garrow should be returned to London. Guérisse continuedhis work, expanding the escape line’s operations. The line carried over 600escapees to Spain and back to Britain.

In January 1943, the escape line was infiltrated and betrayed by Frenchturncoat Roger le Neveu and Guérisse was arrested in Toulouse in March. Hemanaged to get one of the younger members, Fabien de Cortes, to flee the trainwhen they were transported to prison to warn the British. After his arrest theline was taken over by Marie Dissard. Guérisse told nothing to the Gestapointerrogators when he was tortured and then was sent to a series of concentrationcamps.

In the summer of 1944, he was at the Natzweiler-Struthof concentrationcamp in Alsace with SOE agent Brian Stonehouse. At the camp he witnessedthe arrival of four other female SOE agents, Andrée Borrel, Vera Leigh, DianaRowden, and Sonya Olschanezky, who were all executed and disposed of in thecrematorium in an attempt to make them disappear without a trace. After thewar, Guérisse and Stonehouse were able to testify at the Nazi war crimes trialsas to the women’s fate.

Finally, Guérisse was taken to the Dachau concentration camp, torturedagain and then sentenced to death. However, when SS guards surrendered beforethe Allied advance, “O’Leary” took command and refused to leave before Allies

137

Ali Kuçi: Fenomen gjenial i rezistencës antinazisteagreed to take care of the inmates.

Pas Luftës Albert Guerisse e rimoriemrin e tij të vërtetë dhe u ribashkua meushtrinë Belgjiane. Në vitin 1946 ai udekorua me George Cross. Në vitin 1947ai u martua me Silvia Cooper-Smith me tëcilën pati një djalë. Ai gjithashtu mori pjesënë luftën e Koresë ku u plagos ndërsa popërpiqej t’i shpëtonte jetën një ushtari tëplagosur.

Albert Guerisse mori 35 dekorata ngavende të ndryshme, duke përfshirë dhedekoratën shumë të lartër të mbretërisë(KBE) si edhe një titull nderi nga oborriMbretëror Belgjian (në 1986). Ai u emëruaKomandant i Shërbimit Mjekësor tëushtrisë belgjiane dhe doli në pension nëvitin 1970 me gradën gjeneral-major. AlbertGuerisse vdiq në Waterloo të Belgjikës në26 Mars 1989, në moshën 77 vjeçare.

After the War, Guérisse took back hisown name and rejoined the Belgian army.In 1946, he received a George Cross. In 1947, he married Sylvia Cooper-Smith,who predeceased him; they had one son. He served in the Korean War where hewas wounded trying to rescue a wounded soldier.

He received 35 decorations from various countries, including honoraryknighthood (KBE) and title of a Belgian count (1986). He became the head ofthe medical service of the Belgian army and retired in 1970 with the rank ofmajor general.

Albert Guérisse died in Waterloo, Belgium on 26 March 1989, aged 77.

Pat O’Leary, alias of Albert GuérisseKanadezi Patrick O´Lary ish mdofta personazhi më kompleks

në pjesëtarët e Komitetit Ndërkombëtar të të Burgosurve nëDachau, pasi emri i vërtetë i tij nuk ishte Patrick O Lary, porAlbert Guerisse.

Albert Guerisse ish një nga personalitet më të jashtzakonshmetë Luftës së Dytë Botërore

Ai lindi në Bruksel, Belgjikë ku studioi dhe u diplomua mjeknë Université Libre de Belgique. Ai u bë pjesëtar i ushtrisëbelgjiane ku e filloi karrierën si kapiten i shërbimit shëndetësor

nationalmuseum.af.milPat O’Leary,, alias of AlbertGuérisse

138

GJELOK MARKO

në një regjiment belgjian të kavalerisë. Pas pushtimit të Belgjikësu arratis fillimisht në Francë dhe pas pushtimit të Francës arratisetnë Angli. Më vonë ai kthehet në Francë ku organizon e merrpjesë në shumë operacione të suksesshme të lëvizjes sëRezistencës. Ai u bë i famshëm për organizimin e së quajturësPat Line. Pat Line ishte emri sekret i organizatës, që organizontetransportimin klandestin të personave nga zona e pushtuar nazistepër në Angli.Gjatë aktiviteteve të tija klandestine Albert Guerissepërdorte emrin Patrick O´Lary, që në fakt ishte emri i një shokuttë afërt, i cili ishte pilot i ushtrisë Kanadeze. Gjatë aktivitetit të tijAlbert Guerisse mundi të kalojë nga zona e pushtuar gjermanenë Spanjë, e pastaj që aty në Angli, më tepër se 600 vetë,kryesisht pilotë të forcave britanike, amerikane e kanadeze.

Albert Guerisse u arrestua në Tuluzë në mars të vitit 1943 sipasojë e tradhëtisë nga Roger de Neveau. Pavarësisht ngatradhëtia e nga arrestimi i tij Albert Guerisse mundi ta shpëtojërrjetin e tij të agjentve, duke dërguar lajmëtarë në Angli.

Gjithashtu ai u rezistoi torturave të Gestapos dhe nuk tradhëtoias rrjetin e as identitetin e tij tëvërtetë. Përfundimisht ai u çua nëKampin e Dachaut ku figurontenë listën e atyre personave qëduhet të ekzekutoheshin, porekzekutimi nuk mundi të kryet sipasojë e rezistencës klandestinebrenda Kampit, rezistencë e cilau organizua nga KomitetiNdërkombëtar i të Burgosrve qëdrejtohej prej tij.

Pas luftës Albert Guerisse erimori emrin e tij të vërtetë dhe uribashkua me ushtrinë belgjiane.Në vitin 1946 ai u dekorua me / guerissealbertfoto29.png

139


George Cross. Në vitin 1947 ai u martua me Silvia Cooper-Smith me të cilën pati një djalë. Ai gjithashtu mori pjesë në luftëne Koresë ku u plagos ndërsa po përpiqej t’i shpëtonte jetën njëushtari të plagosur.

Albert Guerisse mori 35 dekorata nga vende të ndryshme,duke përfshirë dhe dekoratën shumë të lartë të mbretërisë (KBE)si edhe një titull nderi nga Oborri Mbretëror Belgjian (në 1986).Ai u emërua Komandant i Shërbimit Mjekësor i ushtrisë belgjianedhe doli në pension në vitin 1970 me gradën gjeneral-major.

Albert Guerisse vdiq në Waterlo të Belgjikës në 26 Mars1989, në moshën 77 vjeçare.

Ky dokument dëshmon se Ali Kuçi është larguar nga Dachaunë 15 korrik 1945 për të shkuar në Paris me qëllim që të marrëkontakt me qeverinë Shqiptare.

140

GJELOK MARKO

141


Në vend të pasthëniesMemorje për Ali Kuçin

O njeri, nga stralli i Kuçit u shkëpute si shkëndi.Për mijëra Diej jete, Nënë Terezë, u bëre ti.O burrë përmbi burrat, nuk besonim se humbe fare”Ndër dekada jeta jote si rubin shndrit krenare.

“E mbrojti më mirë kuçioti yt Shqipërinë”,E pohoi Enver Hoxha me gojën e tij.Peshën, që delegacioni kishte mbi kurriz,E shkarkoi bukur, në Konferencën e Paqes, Paris................................................ Maksut Çallo

142

GJELOK MARKO

Falënderim

Falënderoj në radhë të parë Zotin, se “rastësisht” që u njohame Ali Kuçin, me jetën e veprën e tij.

Falënderoj familjen time që më ka mbështetur gjatë kohës sëgjatë të hulumtimeve të mia në arkivat.

Falënderoj birin tim, Christian Marko për ndihmesën e tij nëpunën në kompiuter.

Falendrime të veçanta për bashkëshorten time, Marita Markopër ndihmën e saj të gjithanshme, veçanërisht në përkthimin edokumentave të shkruara në gjuhën e në shkrimin e vjetër gjerman,që nuk përdoret sot.

Falënderoj zotin Durim Çallo që më ndihmoi të gjej gjurmët ejetës, veprimtarisë e të familjes së Ali Kuçit në Shqipëri.

Falënderim e nderim i lartë e i veçantë i takon zotit XhaferPeçi për ndihmën konkrete që vetëm ai mund ta jepte, përkoordinimin e verifikimin e të dhënave arkivore.

Falëndroj gjithashtu nëpunësit e Arkivit të Kampit tëPërqëndrimit të Dachaut, sidomos punonjësen Klara Giesing,për mbështetjen aktive që më ka dhënë.

Falënderoj gjithashtu nëpunësin e Arkivit të IST Axel Braisnë Bad Arolsen për ndihmën e tij.

143


Falënderim e nderim i lartë e i veçantë i takon zotit ArtanShkëmbi e Bashkisë së qytetit të Poradecit, për sponzorizimin epër mbështetjen e tyre morale. Kjo mbështetje mundësoi daljene këtij libri.

Falënderim e nderim të veçantë meriton puna e përkushtimi izotit Maksut Çallo për zbulimin e të vërtetës historike për figurëne Doktor Ali Kuçit.

Falënderimet e nderimet tona të veçanta gjithashtu Entit Botues“DIJA Poradeci”: zonjës Afroviti Gusho, zotit Ilir Duka, jo vetëmpër profesinalizmin e tyre, por në radhë të parë për pjesëmarrjene tyre me zemër në zbulimin e të vërtetës.

Falënderim të veçantë i jap zotit Dhimitër Gegprifti, shokuttim të vjetër arsimtar, që e do dhe ka punuar e punon për përhapjene dijes e të vërtetës, për punën e kujdesshme redaktuese, përprofesinalizmin e tij të lartë.

Gjelok Marko

144

GJELOK MARKO

Shënime BiografikeGjelok Marko u lind më 10. 05. 1962. Arsimin fillor e të mesëm

i kreu në Pogradec.Në vitet 1981-1985 kreu studimet në Fakultetin e Historisë

dhe të Filologjisë dega Gjuhë-Letërsi. Nga viti 1985-1991 punoimësues në shkollën e mesme në Velçan të rrethit të Pogradecit.

Gjatë kohës si student dhe gjatë periudhës si arsimtar ështëmarrë me publicistikë e studime kritike letrare. Ka bashkëpunuarme revistën “Hosteni”, ndërsa studimet e tij kritike të kësaj kohekanë të bëjnë me romanin satirik. Studimet e tij kritike filluan metemën për mbrojtjen e diplomës dhe vazhduan më tej në kuadrin ekualifikmit pasuniversitar me synimin për të marrë titullin,“Kandidat i Shkencave”. Në kuadrin e këtij programi ai ka dhënëprovimet pasuniversitare të Filozofisë dhe ka mbrojtur edhe gjuhënangleze. Përfundimi i këtij programi u ndërpre me largimin e tij nëGreqi në Maj 1991. Gjatë qëndrimit të tij në Greqi (Athinë Maj1991-Shkurt 1992) është marrë kryesisht me përkthimin eleksioneve e literaturës biblike si dhe me studimin e gjuhës greke.

Që nga viti 1992 ka jetuar kryesisht në Gjermani. Gjatë kësajkohe ai është marrë kryesisht me studime historike e biblike. Objekti studimeve të tij historike kanë qenë periudha e Mesjetës sëhershme dhe të vonë si edhe periudha e Luftës së Dytë Botërorefrut i të cilave është edhe ky libër i parë biografik për Ali Kuçin.Nëkuadrin e studimeve biblike frut i punimeve të tij është përmbledhjanë shqip e titulluar: “Themelet Biblike të Besimit të Krishterë”,pjesë të të cilit kanë dalë në dritë që nga viti 1994 në formëbroshurash, librash si edhe në shtypin periodik.

Gjelok Marko ka njohuri të thella për gjuhën angleze e gjermane,njeh gjithashtu gjuhën italiane, sërbe, kroate, ruse e greke. Ngagjuhët e vjetra krahas latinishtes gjatë studimeve universitare, kafilluar të studiojë në mënyrë vetiake edhe greqishten e vjetër elatinishten.

Sot jeton së bashku me bashkëshorten dhe katër fëmijët e tyrepranë qytetit të Mindenit, në Landin e Nordreinwetsfalien, Gjermani.

dija poradeci 1...jugu në veri dhe fshati shtrihet midis tyre. ai rrethohet në lindje nga mali i...

Documents