dil-anlam ve felsefe

8/10/2019 Dil-Anlam ve Felsefe

1/5

D L ANLAM ve FELSEFEAB D U U O JD D S B tN G L

nsan , kendi cinsi iindeki dier duygululardan akll dnen canh olmasyla aynlr. Hlbuki, dnme ile dil arasnda sk ve iten bir iliki vardr.

Bugn iin hem ekadar kavram , kelime , kapsam , anla m vb. konulardaortak tanmlara vanlamamsa da, kelimelerin dnme ile olan ball, dilinzihinle ilgili yn, eski H in t dnrlerinden gnmz dnrleri ve dil bilimcilerine kadar birok kiiyi ilgilendirmitir. Zira dnme, eyann ahindeki etkileri sonucu meydana gelen bir olay ise, azdan kan kelimeler onun yerinegemi birer sembol, zihindeki ilemi yanstan birer iaret durumundadrlar.Ayn zamanda bu kelimeler, dncemiz zerine de tesir ederler. yle anlalyor ki, zahir hayatrauz di l zerin e otu rtulmutur.

Dil, insanla insan, insanla dier var olan eyler arasnda birletirici bir bakurar . yleki, insan olmak, dilin eseridir. nsan ancak dili sayesinde insandr.D il olmada n insanla hayvan arasndaki varhk fark ort adan kalkar. Dil olmadan insan, ne bilgi, teknik, sanat, felsefe... gibi stn basanlara ulaabilirdi, nede O n u n her trl faaliyetleri, deer duygulan, hrr iyeti... kendisi iin bir anlam tard. nk btn bunlar, toplum ierisinde fikir ve duygularn dil ilenaklinden domutur.

D ar an lamda yalnz gnlk dil (tabi dil tarihsel dil), geni anlam da hertrl tabi veya yapma sembol sistemlerini kaplam iine alan Dil i, he r hangibir zihin faaliyetinin aa vurulmasna, dolaysyla bir zihinden dier zihne aktarlmasna yarayan bir iaretler sistemi diye tanmlayabiliriz. H e m e n ilveedelim ki dil, bu kadar basit, bu kadar sade deildir. Aksine dil, ok eitligrevleri olan son derece ince ve karmak bir lettir.

Leibniz dilin nitelikleri zerinde dururken, dilin insan zihninin en iyi aynas olduuna, kelimelerin anlamlarnn tam bir analizinin akln nasl ilediinihereyden daha iyi gsterebileceine iaret ediyor. Kelimelerin bir takm iaretler olduunu, zihnin bu iaretlerle dndn, dnrken de nesnelerin yerine bunlar koyduunu da belirtiyor, Leibniz'e gre bir milletin dilinin kelimelerinin ak ve anlalr olmas, o milletin fertlerini stn ve orijinal dnmeyeyetenekli klar.

H er dilsel ifadenin, baka bir deyile terimin bir anlam vardr. Yni herterim zihindeki bir kavrama dellet eder. Terim ile kavram bir kdn iki

Atatrk nversites'nde Felsefe Profesr.


2/5

F E L S E F E DN YASI 23

yz gibidir. yle ki, kavram zihinde uyand anda terim, terim duyulduuanda da kavram zihinde uyanmaktadr. Kavramlar, objelerin zihindeki tasavvurlar, eylerin mahiyetlerinin zihindeki varlklar olduuna gre, bir teriminanlam, bu terimin dellet ettii kavram, dolaysyla bu kavramn gsterdii obje veya objeler demektir. yle anlalyor ki, kavram ile varak arasnda dorudan bir iliki vardr. Bu dorudan iliki kavram ile dilsel ifade arasnda da aynen mevcutur. Dilsel ifadenin varlkla olan ilikisi ise dolayldr.

bn Sina'ya gre her eyin harite, zihinde, dilde ve yazda bir varl vardr. Yaz dile, dil de zihindeki varlna dellet eder. Bu ikisi vaz dellettrndendir. Dolaysyla bunlar toplumdan topluma deiir. Ancak bir eyin zi

hindeki varlnn hriteki varl zerine delleti, tabi dellef'tir. Bir eyinzihindeki varl onun anlamdr. te dildeki ifadelerin bu anlama delleti uylam yoluyla olduundan anlam ile dil arasnda herzaman herhangi bir ilikivardr.

bn Sina'nn bu dncelerinden hareketle diyebiliriz ki, eitli dillerdenayn objeye dellet eden terimlerin hepsi, teker teker dil birliinden kimselerinzihninde ayn kavram canlandrrlar. Ayn dili konuan iki kiinin anlamas,konuann kulland terimin dinleyenin zihninde ayn anlam uyandrmasylagerekleir.

Bylece anlalyor ki, iletiimin gereklemesi byk bir blmyle konuan ile dinleyen arasndaki karlkl mnasebete dayanr. nsan iletiimin ennemli vastas ise anlam iletmek iin deiik biimlerde sylenen ve yazlan,toplumun zerinde anlat kelimelerin oluturduu bir dildk. letiimin enyaygn, en zengin biimi dilde kelimeleri kullanmaktr. Anlam tayan ifadelerinbanda nermeler gelir. nermeler, en yksek dereceden bamsz olan biranlam tarlar. Aynca, nerme olmad halde tek basma anlam tayan ifadeler de vardr, ki, bunlar da bir hkm ifade etmeyen szler veya terimlerdir.

Halbuki, herhangi bir anlarmn bir zihinden bir baka ziline, her hangi biryanl anlamaya veya anlamazla yolamadan, stelik tam istenildii gibi ak

tarlmasn salayacak kadar yetkin bir dilin, sz dizimi kurallarnn tek biimll,kelimelerinin tek anlaml ve belirli olmas gerekir. Oysa gnlk haberlemede(iletiimde) kullandmz doal diller bu niteliklerden uzaktr. Doal dillerinanlam ve sz dizimi kurallar bsbtn belirli ve tek anlaml olmaktan uzaktr.Bu yzden genellikle dili, herhangi bir niyetimizi olduu gibi bakalarna iletmek amacyla kullandmz halde, bunda herzaman istediimiz baarya ulaamayz. nsan baarszla uratan en nemli etkenler belirsizlikle ok anlamllktr. Belirsizlik, insann niyetini istedii gibi dile getirememesine, ok anlamllk ise niyetinin bakalar tarafndan yanl anlalmasna yol aar. Heleok anlamlln zel bir ekli olan kaypaklk bsbtn anlamazlklara yol

aar. Pragmatik ok anlamhlk ad da verilen kaypaklk, grnte ayn dili

Kullananlardan bir ksmnn, baz ierimierin anlamn yneten kurallar zerindeuzlamaya yanamamalarndan doar.


3/5

24 FELSEFE DNYASI

te iletiimi byk lde aksatan doal dillerin bu zellikleri, gnlk konumalarmzda ve zellikle de yazl bir metin ierisinde bizi fikir kargaasnagtrebilir. Binlerce yl insanlar birbirine dren tartmalarn kayna dabunlardr. Bu bakmdan diyaloglarda, anahtar terimi akla kavuturmak gerekir. Anlam bir tek ve ak olmayan sesler kullanldnda, bunlarn hangianlamda kullanlm olduklarnn snrlarm da izmek lazmdr. Bu durum bazen ok nem kazanabilir. Mesel, az gelimi lkelere yardm edilmesi konusunda bir karar alndm dnelim. Burada az gelimi sznden neyinanlalmas gerektiinin de ortaya koyulmas gerekir. Ancak bu ekilde sz konusu karan uygulama imkn bulunabilir, yleyse dncenin bir elbisesindenbaka birey olmayan ve

onun iletilmesinde bir vasta olan dili ona uygun kl

mak gerekir. Baka bir ifade ile Aristoteles'e gre, varlk ile dnce arasndadomu olan zdeliin dnce ile dil arasnda da salanmas zorunludur.

Burada insann aklna u soru taklyor: Acaba, fiili anlama iin dil sisteminin aksaklklarnn giderilmesinde ve terimlerinin dellet ettii anlamlardainsanlarn birletii bir dil sistemi ile, ideal bir iletiim modelinin inasnda felsefenin katks ne olabilir?

H e m e n belirtelim ki, felsefe bir takm nermeler kmesidir. Doru veyayanl diye nitelendirdiimiz bu nermeler, daima bir semboller sistemi olan dile brnm olarak ortaya ktndan, felsefe ile dilin sk bir ilikisi sz ko

nusudur. te yandan felsefenin amac, eya hakknda salam ve gvenilir bilgisalamaktr. O halde felsefe, bir yandan hakikatin bilgisine ulamak iin bir takm prensipler vaz ederken, te yandan, bunlar dile getirmede, dilde karlalan glkleri amak ve rtl anlamlarn aydnlatlmasna are bulmak zorundadr, yleyse felsefenin grevi, yalnz bir takm nermeler ortaya koymak deil, ayn zamanda bunlar aydnlatmak olmaldr.

Felsefenin bu konuda yapaca ey, kavramlarn yerine geerek onlarntemsilcisi olan terimler, yanl an lama gelmemeleri ve. an lam tam olarak yanstmalar iin hangi durumda bulunmaldrlar? sorusunu cevaplamaktr. Bununiin en iyi are isimleri tanmlamaktr. Bu hem yararl, hem de zorunludur.

Ancak, isimlerin tanmnn eylerin tanm demek olmadm da belirtmek yerinde olur. O ekilde ki, tabi dilde var olan sesler, bi bir anlamlan yokmugibi farzedilip, kendileriyle temsil edilmesi istenen fikirler on lara balanarakadet yeni bir dil kurulmaldr. Sz konusu sesler bir anlama balanrken, kendilerine tatbik edilmek istenen fikir, asla ift anlaml olmayan dier basit kelimelerle belirtilmelidir.

Mesel, birok anlamda kullanlm olmasn gzn ne alarak Ruh kelimesinin kullanmnda anlam kargaasndan kurtarmak iin, bu kelimeyi sankihi anlam yokmu gibi ele alp ru h ile insanda bulun an dncenin prensibini adland ryorum diyerek, onu yalnz bu anlama tatbik etmek, ona bir tanm vermektir. Bu tanm bir ad tanmdr.


4/5

F E L S E F E D NYASI 25

Ad tanmlan, terimlerin anlamn tesbit ve tahsis etmek hususunda uzlamlar olup bunu baz filozoflarn bahsettii, kendi etimolojisine veya bir dildeki sradan kullanna gre bir kelimenin dellet ettii eyin aklanmasn hedef alan tanmlarla da kartrmamaa dikkat etmek gerekir. nk Lugt tanmlan eylerin tanmlarna benzer. Burada kelime, tanmlanmak istenen bireydir, bir tecrbe hadisesidir. Lugatmn gayreti kelimenin dildeki kullanmntesbit edip ortaya koymaktr. Bir kelimenin kullanlmakta olan ve kabul edilmi olan anlam coraf ve tarih bir hdisedir. Halbuki, adsal tanmda tam aksine kelimenin yalnz husus kullanl sz konusudur. Tanm veren, sz konusu sese balad kendi fikrinin en iyi ekilde anlalmas iin, bakalarnn daonu ayn anlama alp almayacaklarndan kaygya dmeyecek bir ekilde tanmlamaya dikkat eder.

Ad tanmlan prensip olarak koyulurlar ve kesinlikle bir nesneyi gstermezler. O halde, nesne tanmna uygun decek eyin, adsal tanma izafe edilmemesi gerekir. Bununla beraber, kelimeleri, ak bir ekilde belirlenmi olan baz fikirlere dellette sabit klmak iin adsal tanmlardan yeterince yararlanmalve kelimeler kendi kanklklan iinde terkedilmemelidirler.

Bylece gnlk konumalarda bile sk sk rastland gibi, birinin bir trl,tekinin baka trl anlatt kelimeler zerinde yararsz tartmalardan kanmak iin, adsal tanmlar iyi anlalrsa, bu konuda byk yararlar salarlar.

Adsal tanmlarn amacma ulaabilmesi iin baa dnceler ileri srnlebilir: Bir kere, btn kelimeleri tanmlamak zarureti yoktur. Baka bir ifade ileher kelimeyi tanmlamamak gerekir. nk bu hem mmkn deildir, hem debir faydas yoktur. Haklarnda, ayn dili konuan btn insanlarn benzerlerinden ayrlan ynlerile tabi olarak ayn fikre sahip oiduklan basit eylerin tanmyararszdr. nk adsal tanmn esas gayesi, kelimeyi ak ve ayrt edici birfikre balamaktr.

Dier taraftan kelimeleri tanmlarken bu kelimelere balamak istediimizfikri tyin etmek iin dier kelimelere zarur olarak ihtiyacmz olacaktr. Eer

her kelime tanmlanacak olursa bu bizi zincirlemeye gtrecektir. O halde aslatammlanamayan ilkel terimlerde durmak gerekir. yle grlyor ki, ok tanmyapmak istemek, yeterince tanmlamamak kadar byk hata olacaktr. nkher iki durumda da tanmda bulunmamas gereken bir takm karklklaradlecektir.

ayet tanma yeniden ilve edilmesi gereken bir husus yoksa daha ncekabul edilmi olan tanmlarn deitirilmemesi gerekir. Zira kullanm ncedenkabul ettii taktirde, bir kelimeyi anlatmak daha kolaydr.

Dikkat edilmesi gereken dier bir husus da udur: Bir kelimenin tanmlanmas gerektii zaman, kelimelerin sahip oiduklan anlamlardan bsbtn uzakmnlar vermemek suretiyle kelimelerin kullanmna imkn nispetinde uygun


5/5

26 FELSEFE DNYAS

dsimeiidir. Ancak, iki anlan kelimeleri, bu anlamlarnn birinden tecritederek, sadece tekine balamakla yetinimelidir. Gerekirse, ikinci anlam iinbir baka terim ayrlabilir. Bu yeni bir kelime olabilecei gibi nceden dildevar olan bir kelime de olabilir. Bylece dile yeni baz kelimelerin sokulmasveya eldeki deyimlere daha farkl karlklarn bulunmas gibi ilemler de tanmlamann kapsamna girer, nk hangi amala olursa olsun dile durmadangiren yeni kelimelerin ne maksatla kullanldklarnn veya kullanlacaklarnn uveya bu ekilde belirtilmesi gerekir. Bir ifadenin tam olarak anlalmasn salayan her hangi bir ilem de bu ifadenin bir tanm saylmaldr.

Bu ekilde bir kelimeyi tek bir fikre balamak, fiiln kelime hazinesini art

trmaktan ok, kelimelerin anlamndaki rty kaldrmay hedef almaktadr.Grlyor ki kullanma bal olarak bir kelimenin hangi anlama dellet et

tiinin izah, insanlarn bir takm seslere balamakta mutabk kaldklar anlamlarn aklanmasndan baka bir ey olmayan lugatlan oluturan eyler olmalarsebebiyle, her ne kadar dilcilerin sahas gibi grnyorsa da hkmlerimizinhatasz olmas ve bunlarn dil aracl ile ayn ekilde zihinlere aktarlabilmesiiin, bu konuda felsefeciler son derece nemli mlahazalar ileri srmektedirler.yleki, insanlar ou kez, kelimelerin her delletini dikkate almazlar. Halbuki,kelimeler ekseriya grndklerinden daha fazla anlama sahip olduklar halde,kullanmda onlarn zihinde meydana getirdikleri her intiba temsil ve tasvir edilmez. H a t t a bir kelimenin zel anlam olarak grnen fikir dahi, ikinci derecede denilebilecek dier bir ok fikri ortaya kartr. Zihin onlarn izleniminiedinse bile yine de o fikirlere dikkat edilmez. Mesel, birisine sen yalansylyorsun denildii zaman, bu sz, sz konusu olan kon u hakknda ilk fikridelleti asndan bunun byle olmadn sen de biliyorsun demekten bakabir ey deildir. Fakat yalan sylyorsun sz ona dellet in tesinde kullanmda bir hakaret, bir kk drme fikri tar. Bundan da, bu sz syleyenin mu hatabna hakaret etmekten endie duymad fikrine rah atlkla gidilebilir.

te bu ikinci de recedeki fikirler, bazen ortak bir kullanm vastas ile kelimelere balanm deillerdir. Felsefeye den kelimelerin eitli delletleri zerinde durarak yetkin bir anlam analizi ile bu tr nermelerin denetlenebilir hale sokulmasn salamaktr.

Kukusuz b t n bunlar felsefenin amac deildir. Felsefenin tek amac salam ve gvenilir bilgiyi yakalamaktr. Bu amaca ulamak iin gelitirilen me todun atlaklarm kapat mak yolunda sarfedilen gayretler de elbett e felsefenin dnda kalamaz.

H er ne kadar felsefe bunlar kendisi iin yapyor grnse de, zellikle adsal tanmlar konusunda ortaya koyulan dncelerden iletiim konularnda daazam lde istifade edilebilir. nan yoruz ki en yetkin tanm felsefe erevesinde yaplan tanmdr. Dil anlamn bir elbisesi ise bunun gerek terzisi felsefeolmaldr.

dil-anlam ve felsefe

Documents