dil ve etimoloji kütüphanesi - yıl iv, sayı 1, ocak 2012...

ACTA TURCICA Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies www.actaturcica.com Yıl IV, Sayı 1, Ocak 2012 “Kültürümüzde Toprak”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun

İÇİNDEKİLER

� Emine Gürsoy Naskali, “Giriş” [I]

PİŞMİŞ TOPRAK

� Buket Acartürk, Toprağın Binlerce Yıllık Macerası [1-17]

� Deniz Onur Erman, Türk Seramik Sanatının Gelişimi: Toprağın Ateşle Dansı [18-33]

� İrem Çalışıcı Pala, Osmanlı Sarayında Dinin ve Bazı İnançların Etkisiyle Pişmiş Toprak

Yiyecek Eşyası Kullanımı [34-50]

� Muna Silav Utkan, Çatalhöyük [51-61]

TOPRAK HUKUKU

� Sevim Yılmaz Önder, 14. Yüzyıldan Bugüne Türkiye Türkçesinde Toprak Ölçümü

[62-79]

� Sedat Erkut, Esma Reyhan, Hititlerde Toprak Edinme ve Arazi Bağış Belgelerinden

Örnekler [80-86]

� Güler Yarcı, Osmanlı Maliyesinde Toprak Bastı Vergisi [335-375]

ZİRAAT � Makbule Sarıkaya, Türkiye’de Zirai Eğitime Bir Örnek: Kalender Ziraat Yurdu

[87-101]

TOPRAK COĞRAFYASI � Güven Şahin, Geçmişten Günümüze Türkiye’de Toprak Araştırmaları [102-118]

� Taner Okan, Orhan Sevgi, H. Barış Tecimen, Türkiye’de Toprak Kullanma ve Koruma

Kültürü [119-131]

TOPRAĞIN İNSANLARI � Ali Asker Bal, Toprak Kesilen Bedenler; Neşet Günal’ın Kırsal Yaşam Manzaraları

[132-140]

� Nigar Pösteki, Türk Sinemasında Toprak Mülkiyetine Bakış [141-171]

EDEBİYATTA TOPRAK


� Ebru Burcu Yılmaz, Cengiz Aytmatov’un Toprak Ana Romanında Toprağın Dili

[172-182]

� Namık Kemal Şahbaz, Ceyhun Atuf Kansu’nun Şiirlerinde Toprak Teması ve Sakarya

Meydan Savaşı’nın “Ve Toprak”ı [183-192]

SÖZLÜKTE “TOPRAK” � İsa Yüceer, Kur’an’da Toprak ve Yeryüzü Lafızları [193-206]

� G. Selcan Sağlık Şahin, Türkmen Türklerinde Toprak [207-221]

� Orhan Sevgi, O. Yalçın Yılmaz, H. Barış Tecimen, Taner Okan, Türklerde Toprak

Bilgisinin Kökenleri [222-234]

� H. Barış Tecimen, Orhan Sevgi, Taner Okan, Türkiye Türkçesinde Geleneksel Toprak

Bilgisi [235-247]

TOPRAK VE İNANÇLAR

� Aynur İnce, Anadolu’da Alevî-Bektaşî Geleneğinde Kerbelâ Toprağının Kullanımı

[248-258]

� Metin Eren, Türk Kültüründe Ölüm ve Toprakla İlgili İnanış ve Ritüeller [259-271]

� Ayşe Güç Işık, Müslüman-Yezidi İlişkileri Örneğinde Arındırıcı Bir Madde Olarak

Toprak [273-280]

TOPRAK VE ŞİFA

� Yasemin Demircan, Tıyn-ı Mahtûm: Akdeniz Dünyasının Mucize Toprağı [281-295]

� Canser Kardaş, Şırnak Türbelerinde Toprakla İlgili Uygulamalar [296-301]

GELENEKTE “TOPRAK”

� Gülpınar Akbulut, Türk Kültüründe Toprak Yeme Alışkanlığı (Jeofaji): Arguvan’dan

Örnek Bir Çalışma [302-315]

� Pınar Kasapoğlu Akyol, Kullanım Şekilleri ve Geleneğiyle Kültürümüzde Toprak

[316-334]

� Yasemin Bulut, Toprak, Kum, Balçık, Çamur, Kil ve Mil Üzerine [375-386]

1


Toprağın Binlerce Yıllık Macerası Thousand Years of Clay

Buket Acartürk*

Özet

Anadolu’da Seramik sanatının oluşumu dokuz bin yıllık bir geçmişe sahiptir.

İnsanoğlu kili ilk şekillendirmeye başladığında önce suyu kullandı, sonra toprağı, sonra da

ateşi. Anadolu’da Çatalhöyük’te, kil ilk şekillendirildiğinde tarih MÖ 6000’i gösteriyordu.

Çatalhöyük kazılarında evlerde pişmiş toprak figürler, ana tanrıça heykelcikleri bulunmuştur.

Mezarlarda ise pişmiş topraktan damga mühürler bulunmuştur. M.Ö 5500–5000 arasında

(Kalkolitik Çağ) seramik sanatı açısından özgün ve çeşitli formlar vardır. Hacılar’da yapılan

kazılarda evlerin ortasında üç çömlekçi atölyesi bulunmuştur. Seramikler perdahlı ve

bezemelidir.

Antik Çağ Anadolu uygarlıklarına baktığımızda, kil’in, günlük kullanım eşyaları,

dinsel objeler, mimari elemanlar, dekoratif eşyalar ağırlıklı olmak üzere iletişim veya yazılı

belge niteliğinde kil tabletler olarak kullanıldığını görürüz. Seramik, Türklerin Anadolu’ya

yerleşmesi ile birlikte Selçuklularda ve sonra da Osmanlıda tarihsel gelişimine kesintisiz

devam etti ve var olan işlevlerinin dışında çini olarak da çok önemli ve estetik bir düzey

yakaladı.

Anahtar kelimeler: Toprak, Kil, Seramik, Anadolu, Terracotta

Abstract:

The story of ceramic art has a nine thousand year history. When man began to shape

clay, he used first water, then earth and lastly fire. It was B.C. 6000 when clay had been

shaped in Catalhoyuk in Anatolia. In the Catalhoyuk archaeological site terra cotta figurines,

* Yrd. Doç. Buket Acartürk, Sakarya Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik ve Cam Bölümü, Sakarya. [email protected]

2

mother goddess figurines were found. Stamp seals were found in graveyard excavations.

Between B.C. 5500-5000 (Chalcolithic Period) there were various and unique forms in

ceramic art. In the archaeological site of Hacilar three pottery studios were found. Ceramics

are polished and ornamented. In Ancient Age Anatolian civilizations, clay was used for

objiects of daily, religious objects, architectural elements, decorative objects and as well as

for clay tablets for communication purposes and written documents. After Turks settled in

Anatolia, the development of ceramic art continued in the Seljuks and Ottoman periods.

Beside the existing functions it reached an important and aesthetic level as tile.

Key Words: Earth, Clay, Ceramic, Anatolia, Teracotta

Bir testici gördüm, çamur içindeydi:

Ayağı çarkında, elinde bir testi;

Testinin başında bir yoksulun ayağı

Kulpunda bir padişahın kellesi

Ömer Hayyam

Tarihin en eski zamanlarından günümüze kadar yaşanmış olan süreçte insanoğlu,

doğayı, her çeşit ihtiyacını karşılamak için kullanmıştır. Yeryüzünün en üst tabakası olan

toprak, ilk çağlardan başlayarak insanların ihtiyaçlarını karşılayan en zengin kaynak

olagelmiştir. Taşıma kapları, çanak-çömlek gibi kullanım eşyaları, heykelcikler, idoller, süs

eşyaları, mühürler vb. gibi birçok nesne, toprak, kayaç veya taşlardan üretilmiştir.

Anadolu’da toprağın kullanımı, seramik sanatı ve üretimi anlamında dokuz bin yıllık

bir geçmişe sahiptir. İnsanoğlu kili ilk şekillendirmeye başladığında önce suyu kullandı, sonra

toprağı, sonrada ateşi. Bu üç ana malzemenin bir araya gelmesi insanlık tarihi açısından,

yaratıcılığın ve yeteneğin de kullanımı ile seramik sanatının doğumu olarak da tanımlanabilir.

Anadolu’nun zengin toprakları tarih boyunca Lidyalıları, Hititleri, Urartuları, Bizans’ı,

Selçukluyu ve Osmanlıyı bünyesinde beslerken onların zengin kültürel medeniyetlerine de

kucağını açtı. Anadolu’da Çatal höyükte, kil ilk şekillendirildiğinde tarih M.Ö. 6000’i

gösteriyordu.

Anadolu’nun tarihine kronolojik sıra ile bakacak olursak ilk olarak neolitik döneme

göz atmak gerekir. M.Ö. 8000-5500 olarak tarihlenen neolitik dönem, çanak çömlekli ve

çanak çömleksiz olmak üzere iki evreye ayrılmaktadır.“Cilalı taş dönemi olarak bildiğimiz,

arkeoloji literatüründe neolitik olarak tanımlanan dönem, insanların avcılık ve toplayıcılığa

dayalı gezginci bir yaşamdan besin üretimine, çiftçiliğe dayalı yerleşik yaşama geçtikleri

3

insan kültür tarihinin en önemli aşamalarından birini oluşturan süreçtir. Bu dönem içinde

gelişen mimari, sanat ve zanaat, uzmanlaşma, toplumsal örgütlenme gibi birçok olgu ile her

şeyin değiştiği ve yeni bir düzenin kurulduğu birçok yeni buluşun sınanarak ortaya çıktığı

heyecan verici bir uygarlık sürecidir Neolitik çağın seramiksiz döneminde kap kacaklar taş

veya ahşaptan yapılıyordu, obsidyen(doğal cam) ticareti vardı, yani yerleşim merkezlerinde

belli bir sirkülasyon vardı. Kilden küçük figürler yapılmıştı, pişirmeden kap-kacak üretimi

yapılıyordu.”1

Neolitik çağın en önemli araç yapım malzemelerinden obsidyen taşı Çatalhöyük.

Kaynak: http://www.ozantalyatour.com.tr/tur/haber_detay.asp?haberID=311

Neolitik çağın seramikli döneminde kaplar fonksiyonel olarak; topraktan yapılan

yiyecek-içecek kapları, pişirme kapları, taşıma kapları, depolama kapları olarak

şekillendirilmiştir.

Çatal Höyük MÖ 6600-6300 Çatal Höyük 6300 Dört Ayaklı Kap

Ayaklı Pişirme Kabı

Kaynak: http://kirsehirarkeoloji.blogspot.com/2010/12/ortan-anadolu-neolitik-kalkolitik.html 1 Nezih Başgelen, “Seramiğin Bulunup Geliştiği Anadolu’nun Benzersiz Dönemi Neolitik Çağ”, Seramik Türkiye Dergisi, Sayı 13, 2006, s. 114.

4

“Bu dönemin içinde ortaya çıkan uygarlık tarihi açısından ikinci önemli aşama çanak-

çömleğin kullanılmaya başlanması olmuştur. Yerleşik yaşama geçen insanoğlu kili önceleri

mimari gereksinimleri için kurutup sertleştirerek çeşitli amaçlarla kullanmıştır. Yine bu

dönemde insanın pişirme teknolojisine de sahip olduğu bilinmektedir. Mutfak kültürünün

gelişmesi ile ahşap kapların yanı sıra farklı malzemelerden dayanıklı kap kacak gereksinimi

ortaya çıkmıştır. Pişmiş toprak ilk kabın nerede üretildiğini bilmiyoruz. Ancak bilinen en eski

çanak çömlek kalıntılarının Anadolu’daki neolitik merkezlerde seramik tarihinin erken ve

önemli örneklerinin olduğunu söyleyebiliriz.”2

“Anadolu’da Çayönü, Çatalhöyük, Canhasan III gibi merkezlerde ortaya çıkarılan ve

günümüz uygarlığının temelini oluşturan Neolitik gelişmeler, Ön Asya’da İran, Irak, Suriye

ve Filistin’de aşağı yukarı aynı tarihlerde ortaya çıkarken, Ege yöresi ve Balkanlarda en az

bin, Avrupa’da ise yaklaşık dört bin yıl sonra gerçekleşti.”3

Çatalhöyük’de yapılan arkeolojik kazılarda evlerde pişmiş toprak figürler, ana tanrıça

heykelcikleri bulunmuştur. Mezarlarda ise pişmiş topraktan damga mühürler bulunmuştur. Bu

mühürler mülkiyet işlerinde ve tekstilde kullanılmıştır. Neolitiğin geç döneminde ise kilden

yapılmış tanrıça figürleri yapılmış ve bu heykelcikler ev içinde ayrı bir yerde tapınma alanı

olarak kullanılmıştır. Geç neolitik dönemde seramikler daha iyi pişmiş, perdahlıdır. Renk

olarak kahverengi, kırmızı, sarı renkler hâkimdir. Hayvan biçimli kaplar, geometrik desenler,

mataralarda ise tutamaçlar dönemin seramiklerinin en ileri örneklerindendir Çatalhöyük

kazısında binden fazla konut ve bunlarda oturan on bin nüfustan bahsedilmektedir.

Ikiz tanrı heykeli, Çatalhöyük, M.Ö. 6000

2 agm., s. 116. 3 A. Britannica, Cilt 28, 1996. s. 362.

5

Mühür, Çatalhöyük, MÖ 6000

Yemek pişirme kabı, Çatalhöyük, M.Ö. 6000

Kaynak: http://www.nuveforum.net/171-nuve-muze/9906-anadolu-kulturleri

“Çatalhöyük’de bulunan erken neolitik çağ yerleşmesi binlerce konut ve on bin kişiyi

bulduğu söylenen nüfusuyla yakın doğunun bilinen en büyük kasabalarından biri

durumundadır.”

Topraktan yapılmış ana tanrıça heykelciklerinin oldukça fazla olması neolitik dönemin

karakteristik özelliklerindendir.

Pişmiş topraktan yapılmış Ana Tanrıça Heykelciği. Çatalhöyük (Anadolu Medeniyetleri

Müzesi, Ankara )

Kaynak: http://www.altarmodeling.com/maketcesitlerien.html

4 Fahri Özparlak, “Çatalhöyük’ten Günümüze Ticaret ve Konya Ticaret Odasının 125. Kuruluş Yılı”, İpek Yolu Dergisi, Sayı 237, 2007, s. 57.

6

Geyik şeklinde kap, Hacılar, M.Ö. 6000 Kadın başı seklinde kap, Hacılar, MÖ 6000

Kaynak: http://www.nuveforum.net/171-nuve-muze/9906-anadolu-kulturleri/

Hacılar, Geç Neolitik 6500-6000 Köşk Höyük Kazısı, Neolitik sonu Kalkolitik başı, MÖ.

6000

Kaynak: http://kirsehirarkeoloji.blogspot.com/2010/12/ortan-anadolu-neolitik-kalkolitik.html

Kalkolitik dönem ise, arkeologlar tarafından Anadolu’da M.Ö. 5500–3000 arasında

tarihlenmektedir. Madenin keşfi bu dönemde olmuştur. Bu madenlerden alaşımların yapılması

ve bunların takas usulüyle kullanılması ve dolayısıyla ticaretin doğuşu dönemin önemli

özelliklerindendir. Seramik sanatı açısından bronz çağı ise bir önceki çağdan çok keskin

olarak ayrılmamakta, geometrik bezemeler büyük oranda devam etmekte fakat daha özgün ve

çeşitli formlar bu dönemde görülmektedir. Seramikler perdahlı ve bezemelidir. Pembe, sarı,

kırmızı, renkli bezemeler hâkimdir. Oval ağızlı, küre gövdeli, dikdörtgen seramik kaplar

bulunmuştur. Geç kalkolitik dönemde ise ince et kalınlığında, krem rengi astarlı, kafes

görünümlü süslemeli seramikler bulunmuştur. Boyunlu, kırmızı, kahverenginin tonlarının

bulunduğu, kafes örgü dolgulu bezemeler dönemin karakteristik özelliklerindendir.

Karamanda Canhasan, Kuruçay ve Canhisar, Denizli’de Beycesultan en önemli

merkezlerdendir.

7

Hacılar Erken Kalkolitik M.Ö. 6 binin ilk yarısı


Can Hasan II Höyük kazısı buluntusu, Orta kalkolitik çağ


Tanrıça figürü, kalkolitik dönem, Hacılar

Kaynak: http://yasamguzelsanatlar.blogspot.com/2011/03/anadoluda-pisen-toprak-gonul-

paksoy.html#more

8

Suriye’de bulunan tabletlerde ilk seramik teknolojisinin bilgileri vardır. Mavi-yeşil

tonlu ilk kurşunlu sırlar yapılmıştır. M.Ö. 2000’lerde Mısır’da sır yapımında alkali ve toprak

alkaliler kullanılmıştır. Bugün mısır mavisi olarak adlandırdığımız renkte çok özel bir çamur

kullanılmıştır. Hacılarda yapılan kazılarda evlerin ortasında üç çömlekçi atölyesi

bulunmuştur. Seramik üretimi açısından en önemli gelişmelerin başında ise çarkın keşfi

gelmektedir. İlk Tunç çağının birinci döneminde, M.Ö. 3000’lerde çark diyebileceğimiz

türden üretim araçları kullanılmıştır. Çarkın keşfi ile birlikte insan için daha az yorularak ve

daha az enerji harcayarak daha uzun süre çalışma imkânı doğmuştur. Böylelikle daha çok

sayıda üretim ve nitelik açısından çok daha kaliteli ve düzgün seramik formlar ortaya çıkmaya

başlamıştır.

Bu dönemde Anadolu’da çok kullanılan seramik içki kapları olan Depaslar, ince uzun

gövdeli, çift kulplu, oldukça zarif formlardadır. İlk tunç çağının ikinci döneminde Anadolu’da

seramik formların üstünde stilize edilmiş insan yüzleri görülmektedir. Batı Anadolu’nun

karakteristik kaplarından sayılan Yortan tipi seramikler bulunmuştur. Kırmızı astarlı,

diyagonal kazıma desenli bu kaplar törenlerde kullanılmıştır. Ayrıca bu dönemde pişmiş

toprak idoller vardır, keman biçimli, bej rengi çamurlu, gri renk astarlı, kazımaları stilize

edilmiş, elbise kıvrımları olan heykelciklerdir bunlar.

Orta Tunç çağında ise Asur ticaret kolonileri başlamıştır. Ticarette seramik silindir

mühürler kullanılmıştır.

“Asur ticaret kolonileri döneminde, seramikte görülen gelişmenin bir nedeni;

başlangıçta yalnız Kayseri ovasında kullanılan çarkın, bu dönemde Orta Anadolu’da tanınmış

olmasıdır.”5 En yaygın olarak kullanılan formlar: gaga ağızlı testiler, kübik meyve kapları,

çaydanlıklar, kabartma ya da heykel süslü ayaklı kâseler, insan yüzlü törensel kaplar, yüksek

ayaklı formlar, çok kulplu seramikler, yüksek ayaklı, ağızları hayvan figürlü olan kaplar,

törensel içki kapları olan Rhyton’lar, bitkisel bezemeli, kuş süslemeli kaplardır.

5 Sevgi Aktüre, Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 122.

9

Ryhton, Orta tunç çağı

Kaynak: http://arkeodenemeler.blogspot.com/2011/01/panaztepe-ii-izmir-aiolis.html

“En çok sevilen seramik eserler, aslan, boğa, koç gibi hayvan biçimli kaplardır.

Rhyton adı verilen bu kaplar tanrıya içki sunmak amacıyla kullanılırdı. Uzun gagalı ve

çaydanlık biçimli kaplar bu dönemde yapılmış ilginç örnekler arasındadır.”6

Anadolu’da seramik çamurunun kullanım alanlarından bir diğeri de tuğla kullanımıdır.

Tuğla’nın Anadolu’da ilk kullanım dönemi Çatalhöyük ve Hacıların neolitik çağ evleri,

Canhasan ve Alişar’ın kalkolitik çağ mimarisinde görülmektedir.

Çömlekçilik sanatının antik dönemde çok iyi kullanıldığı çeşitli araştırma ve

kazılardan bilinmektedir. Günümüzde sayıları hayli azalmış olan çömlekçilik merkezlerinin

üretim biçimleri ile antik dönem çömlekçiliğinin teknik olarak çok farklı olmadığı

bilinmektedir. Antik dönem formlarından pithos ve anforalara benzeyen küp ve testiler,

maşrapalar ve su bardakları günümüzde işlevlerini sürdürdükleri için üretimleri devam eden

formlardır. Sunu kapları gibi işlevleri sona erenler ise kendiliğinden ortadan kalkmıştır.

Günümüzde mutfak kap-kaçakları artık çömlekçilerde değil, her biri özel teknolojilere sahip

fabrika veya işletmelerde üretilmektedir. Teknolojinin gelişmesi ile gelen plastik, cam, çelik,

emaye gibi malzeme çeşitleri çömlekçilik sanatını büyük ölçüde olumsuz etkilemiştir.

Antik çağa ait uygarlıkların tümünde Anadolu’da seramik üretimi aralıksız devam

etmiştir. Hitit’lerin pişmiş toprak yazıtları bugün tarihi aydınlatmaya devam ederken aynı

zamanda sanatta yakaladıkları üst düzeyinde en güzel ifadesini vermektedir.

6 Ece Kanışkan, Anadolu’da Tarih Öncesi Çağlardan Helenistik Dönem’e Kadar Bulunan Ana Tanrıçalar ve Günümüzdeki Seramik Yorumları, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s. 12.

10

Hitit yazıtları

Kaynak: http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-6697/bogazkoy-hitit-civi-yazili-tabletleri-

dunya-bellegine-k-.html

“Hitit’lerden sonra Demir çağında Anadolu’da egemen olan güçlerden biri olan

Frig’lerin M.Ö. 11. yüzyılın ortalarında boğazlar üzerinden Anadolu’ya geldikleri

sanılmaktadır. Frig’ler seramikte kendine özgü bir üslup geliştirmişlerdir. Geometrik desen ve

stilize hayvan motifleri ile süslü bu eserler daha sonraki birçok kültüre de örnek olmuştur.

Frig’ler tapınaklarının dış cephelerini kabartmalı seramik levhalarla kaplamışlardır.”7

Frig seramiği

Kaynak: http://www.defineci.com.tr/Pagex.asp?ID=4&KID=68

7 Nezih Başgelen, Seramik Federasyonu Dergisi, sayı 8, 2005, s. 120.

11

Frig seramiği

Kaynak: http://dogaciyiz.biz/arkeolojik-kazilar-buluntular/frigya-seramik-eserler/

Frig kralı Midas’ın ölümünden sonra M.Ö. 7. yüzyıl ile M.Ö. 550 yılları arasında Batı

Anadolu’da Bakırçay ve Aydın dağları arasındaki bölgede Lidya’lılar hüküm sürmüş ve

zenginlikleri ile tanınmışlardır. Lidyalıların altın işlemedeki ustalığı onların toplumsal refah

düzeyini belirlemiştir. Lidya’da üretilen Lydion isimli seramik vazolarda parfüm ve kremleri

sattıkları bilinmektedir. Bu vazolar o dönem Ege bölgesi ticaretinde en çok aranan mallar

arasındadır.

Urartu’lar da ise seramik sanatı daha çok saray ve üst yönetimin kullanabilmesi için

üretilen kırmızı perdahlı, özel işçilik gösteren kaplarla tanınır.

Urartu seramiği (sürahi)

Kaynak: http://www.google.com.tr/search?hl=tr&q=urartu+seramik&gs

Oldukça sınırlı tutulmuş bu yazı çerçevesinde antik çağa bu kadar yer ayrılmasının

nedeni, bugünü belirleyen derin köklerin o günden atılmış olmasıdır. Seramik sanatı Anadolu

topraklarında binyıllardır kesintisiz üretimi süren ve mirasından bugün en iyi yararlanılan

12

sanat dalımızdır demekle abartı yapmış olmayız. Bu uzun asırlar içinde seramik üretimlerinde

zaman zaman kopukluklar görülse de bunun nedenleri çok fazla araştırılmamıştır.

Anadolu’da seramik ve çini sanatı, Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri

halinde süregelen tarihsel akışı ile dünya seramik tarihi içinde ayrıcalıklı bir yer almıştır. Orta

Asya'da gelişen seramik sanatının bir kolu olan çinicilik ise Selçuklularla Anadolu'ya

girmiştir. Anadolu’da beylikler döneminde seramik sanatı geleneksel üretimini kap-kacak

olarak devam ettirirken, mimari yapılarda da tuğla uygulamaları olarak kullanılmıştır.

Selçuklu çinisi 13. yüzyıl

Kaynak: http://www.edebiyadvesanatakademisi.com/cini-seramik-desen-isleme-

oya/turklerde-cini-sanati.html

Seramik sanatı asıl gelişimini ortaçağda Anadolu Selçuklularında yaşamıştır.

Selçuklulardan sonraki Beylikler devri çini sanatı Selçuklu dönemi çini sanatı kadar zengin

olmamakla birlikte Osmanlı sanatına geçişte önemli katkıları olmuştur. Beylikler dönemi,

Selçuklu devri çini mozaik tekniği ile Osmanlıların renkli sır tekniğinin birleştiği bir geçiş

dönemi olmuştur. Mozaik çini sanatının mimari ile organik bir bütünlük sağlayan teknik ve

dekoratif üstünlüğü erken Osmanlı çini sanatında da devam etmiştir.

Anadolu’da Selçuklu, Beylikler dönemi ve Osmanlı mimarisinde çini mozaik

mimarinin temel unsurları arasındadır. Çini gerek levha, gerekse mozaik çini olarak mimari

ile organik bir bütün oluşturmuştur. İlk Türk eserlerinde tuğla istifleri arasında kullanılan

mozaik parçalar 13. yüzyıl başından itibaren gittikçe artmıştır. Çinilerin yerleştirilmesi levha

olarak da mozaik olarak da daima mimari hatları takip etmiş ve ona tabi olmuştur. Mozaik

çiniler net renklerle biraz loş olan iç mekânlara renkli bir atmosfer katarak canlandırıcı

nitelikte olmuş, tuğla mozaikler ise desen sınırları nedeniyle genelde dış mimaride

kullanılmıştır.

Osmanlı imparatorluğu döneminde çini mozaik Selçuklu dönemine göre daha az

kullanılmıştır. Osmanlıda çini mozaik parçaları Selçuklu ve İlhanlı dönemine göre daha

13

büyük parçalıdır ve oluşturulan kompozisyonlarda büyük parçalardan oluşmuştur. Renk

açısından da geleneksel firuze, kobalt mavisi, siyah ve patlıcan moru renklerin yanı sıra bu

dönemde çini mozaiğinde sarı, fıstık yeşili, beyaz renklerinde kullanıldığı görülür.

15. yüzyıl-16. yüzyıl başı İznik ve Kütahya mavi-beyaz seramikleri de kuşkusuz

Osmanlı devri seramik sanatının en gözde örneklerini oluşturur.

15. yüzyıl, şeffaf sır altına uygulanmış mavi-beyaza firuze ve kırmızının kullanıldığı çini

mihrap.

Kaynak: http://www.edebiyadvesanatakademisi.com/cini-seramik-desen-isleme-

oya/turklerde-cini-sanati.html

İznik ve Kütahya’da üretilen ve mavi-beyaz gurubu diye anılan bu seramikler özellikle

kullanım alanında çok yaygındır. Bu çini ve seramikler genellikle beyaz zemin üzerine, sır altı

tekniği ile mavi tonları renklerle bezenmiştir. Çini çamuru, beyaz, sert ve porseleni

hatırlatacak kadar sık dokuludur. Bezemede 14.-15. yüzyılın Çin porselenlerini hatırlatan

motifler izlenir. 17.-18. yüzyılda mavi-beyaz çinilerin kaliteleri giderek bozulmaya başlar.

Canlı mavi tonları artık soluk gri maviye, firuzeye dönüşür.

17. yüzyıl Osmanlı çinicilik sanatında mavi–beyaz çinilerde çok ince kıvrık dallar, hataîler ve

küçük çiçekler bulunur.

Kaynak: http://www.armadaceramic.com/?p=cinisanati

14

Osmanlılarda mimari süslemede çok önemli yeri olan çini, cami, medrese, türbe,

sarayları süslemekte kullanılmıştır. İlk Osmanlı devri çinileri Selçuklu geleneğinin devamıdır.

Figürlü geometrik yazı, nebati süslemelerle sarı, yeşil renkler farklı kullanılmıştır. Bizanslılar

zamanında bir seramik merkezi olan İznik, Osmanlı İmparatorluğunun da en önemli çini

merkezi olarak 14. yüzyıldan, 18. yüzyıla kadar üstünlüğünü korumuştur.

Geleneksel üretimin dışında ilk porselen fabrikası 1894 yılında, II. Abdülhamit

döneminde İstanbul’da Yıldız Sarayı bahçesinde kurulmuştur. Fransa’daki Sevres fabrikası

örnek alınarak kurulan bu fabrikanın tasarımlarında Fransız anlayışı hâkim olmuştur.

Hammaddenin çoğu Avrupa’dan getirilmiştir. Bir süre üretime ara veren bu fabrika 1957

yılında “Sümerbank Yıldız Porselen Müessesesi” adı altında üretime tekrar başlamıştır.

20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Çanakkale’de İznik ve Kütahya seramiklerinden

farklı, ilginç örnekler üretilmiştir. Kütahya’da bugüne kadar süregelen üretimde geleneksel

ürünlerin aynıları görülmekte ve zaman zaman bozulan bir üretime dönüşmektedir.

Halkın beğenisi ve talebine göre üretim yapan Aydın-Karacasu, İzmir-Menemen,

Nevşehir-Avanos, Eskişehir-Sorkun, Bilecik-Kınık gibi yöresel merkezlerde ise geleneksel

çömlekçilik üretimi bugün de devam etmektedir.

1950’lerin sonu, 1960’lı yılların başı Türk seramiği açısından çok önemlidir.

Çanakkale’de 1957 yılında temelleri atılan, 1965’ten itibaren üretime başlayan Çanakkale

Seramik Fabrikaları, 1958 yılında küçük çaplı üretime başlayan 1962’de üretim paletini

geliştiren Eczacıbaşı Seramik Fabrikası,1966’da Bilecik’te üretime geçen Sümerbank

Bozhöyük Fabrikası seramik endüstrisinin gelişimini hızlandıran kuruluşlardır.

Seramiğe ilginin artması, seramik fabrikalarında sanat atölyelerinin ve seramik

kurslarının açılmasına neden olmuştur. Özellikle Eczacıbaşı Vitra Seramik Sanat Atölyesi bir

okul niteliğinde hizmet vermiştir.

Türkiye’de seramik eğitimi, 1956-1957 yıllarında Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek

Okulunun açılması ile başlamıştır. 1982 yılına kadar İstanbul’da Devlet güzel Sanatlar

Akademisi ve Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu Seramik Bölümleri, seramik

programlarındaki amaçlarına yönelik öğrenci yetiştirmeye devam etmişlerdir.

1957’den sonraki gelişmelerin çağdaş seramik sanatını olumlu etkilediği

görülmektedir. 1960’lı yıllar seramik sanatının uyanış dönemi olmuştur. Kısıtlı olanaklara

rağmen sanatçılarımız kişisel atölyelerini açmaya başlamışlardır. Bugün hem akademisyen

olarak hem de serbest çalışan çok sayıda seramik sanatçımız ulusal ve uluslar arası alanda

haklı ünlere sahiptirler.

15

Yaşamda her nesne, geçmişten geleceğe doğru biçimlenen bir oluşum çevresinde

yerini almaktadır. Fakat toprak, tüm diğer malzemeden farklı olarak, sanat ve endüstride,

köklerini geçmişi ile güçlendiren ve sürekli bir gelişim gösteren yegâne hammaddedir.

Gelişen teknoloji sayesinde toprak günümüz seramik fabrikalarında sağlık gereçleri (lavabo,

klozet vb.), yer duvar karoları, mutfak gereçleri (yemek takımları, çay, kahve takımları vb.)

olarak endüstrileşme aşamalarını en hızlı yaşayan malzemelerin başında yer almaktadır.

Toprak, kil malzeme olarak bugünün teknolojisinin ayrılmaz bir parçasıdır ve

uygulama alanları her geçen gün giderek artmaktadır.

“Yeni seramik temelli malzemeler çok etkili yanma ve önemli yakıt tasarrufu

sağladıklarından otomobil ve hava taşıtları için makine parçaları yaratmakta da

kullanılıyorlar… Seramik ısıya, aşınmaya ve korozyona dirençli tek malzeme. Ayrıca elektrik

ve ısı yalıtımlı, üstelik de hafif. Kısacası seramik geleceğin makinelerinde pek çok önemli

bileşen için yeni teknolojik olanaklar yaratıyor… Seramiğin eskiden beri kullanıldığı

alanlardan biri de tıp dünyası. Cerrahlar, biyoseramik malzemelerden insan kalçasını, dizini,

omzunu, dirseğini, parmak ve bileğini onarmada yararlanıyorlar. Seramik hasta kalp

kapakçıkları yerine kullanılabildiği gibi dişçiler için diş dolgusu ve köprü malzemesi… hafif

ağırlıklı seramik ise pek çok modern ordunun hücum helikopterlerinde kullanılıyor. Ordunun

radar iletişim sistemlerinde seramik kullanılıyor.”8

Bu anlamda modern (ileri) seramikler olarak sınıflandıran grupta toprak yine başta yer

almaktadır. Bu gruptaki seramiklerin uygulama örnekleri, sızdırmazlık elemanları, aşınma

plakaları, contalar, kesici uçlar, entegre devre kartlarında altlık olarak kullanılan kapasitör ve

rezistörlerdir. İleri seramikler özellikle yüksek teknoloji süreçlerinde yüksek aşınma ve

korozyon dayanımları, elektriksel özellikleri, ısıl özellikleri, sertlikleri ile endüstriyel

alanların hemen hemen tümünde kullanılmaktadırlar. Bu gruptaki seramikler iletken, süper

iletken, yalıtkan özellikleri ile hızlı ve yüksek verimde önemli işlevleri yerine getiren

malzemelerdir.

8 www.acers.org, Seramikte Yeni Uygulama Alanları, Seramik Dergisi, sayı 9, 2000, s. 10.

16

Refrakter tuğla(teknoloji seramikleri)

Kaynak: http://www.hkaraca.com/tag/seramik

Günümüz dünyasının endüstrileşme sürecinde seramik alanında ülkemizde ulusal

bilim ve teknoloji birikimini geliştirmek üzere araştırma geliştirme çalışmaları yapılmaktadır.

İleri seramikler alanında ülkemizde bilim temelli ileri teknoloji modeli geçerlidir. Dünyanın

ilgisini çeken seramik sanatımız kadar seramik teknolojisi de dünya standartlarını takip

edebilecek ve uygulayabilecek durumdadır. Hammadde kaynakları, insan gücü, ülkenin

uygun coğrafik konumu ve son derece güçlü geleneği ile seramik endüstrisi bu konuda

avantajlı olarak değerlendirilmektedir.

Toplumların kültürel yapıları zamanla değişim gösterse de her dönemde seramik bu

değişim içinde var olmuş ve gelişim göstermiştir. Toprak, malzeme olarak, insan yaşamında

sürekli önemli bir yere sahip olmuştur. Toprağın, seramik sanat ve teknolojisi anlamında

kullanıldığı bu metinde insanoğlunun tarihsel süreç içinde şekillendirdiği bu temel

malzemenin aslında insanın kendisini ve dolayısıyla yaşamı ve kültürü de aynı paralellikte

nasıl geliştirdiği anlatılmak istenmiştir. Sonuç olarak; insan binyıllardır toprağa şekil verirken

aynı zamanda toprak ana’da insanı şekillendirmiş, toprak, insanı insan yapan en önemli

yapıtaşlarından biri olmuştur.

Kaynaklar

A. Britannica, Cilt 28, Ana Yayıncılık, İstanbul 1996.

Aktüre, Sevgi, Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.

Başgelen, Nezih, Seramik Federasyonu Dergisi, Sayı 8, İstanbul 2005.

Başgelen, Nezih “Seramiğin Bulunup Geliştiği Anadolu’nun Benzersiz Dönemi Neolitik

Çağ”, Seramik Türkiye Dergisi, İstanbul 2006.

Kanışkan, Ece, Anadolu’da Tarih Öncesi Çağlardan Helenistik Dönem’e Kadar Bulunan Ana

Tanrıçalar ve Günümüzdeki Seramik Yorumları, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 1998.

17

Özparlak, Fahri, “Çatalhöyük’ten Günümüze Ticaret ve Konya Ticaret Odasının 125. Kuruluş

Yılı”, İpek Yolu Dergisi, Sayı 237, Konya Ticaret Odası Yayını, Konya 2007.

www.acers.org, Seramikte Yeni Uygulama Alanları, Seramik Dergisi, sayı 9, İstanbul 2000.

18


Türk Seramik Sanatının Gelişimi: Toprağın Ateşle Dansı The Evolution of Turkish Ceramic Art: The Dance of Earth with Fire

Deniz Onur Erman∗

Özet:

Uygarlığın erken dönemlerindeki hemen hemen tek plastik malzeme olması nedeniyle

seramik ürünler, insanların yaşamında önemli yer tutmaktadır. Türklerin İslamiyet’i kabulü ve

daha yerleşik düzende yaşamaya başlamalarıyla, seramik sanatında da önemli gelişmeler

sağlanmaya başlanmıştır. Türklerin Anadolu’yu ele geçirmesinden sonra seramik sanatı, bu

bölgede 8.000 yıldır süregelen geleneği de bünyesine katmış ve yepyeni bir boyut

kazanmıştır. Bu sentezin sonucunda özellikle Kütahya ve Çanakkale önemli seramik üretim

merkezleri hâline gelmiş, çini yanında hayvan şekilli kaplar Çanakkale seramiklerinin simgesi

olmuştur. Yine de, Osmanlı seramik sanatının doruk noktası İznik’tir. Bu üretim merkezleri

zaman içinde gerilemiş ve ışıltısını kaybetmiştir. Ancak Cumhuriyet ile Türk Seramik Sanatı

yepyeni bir döneme girmiş ve gerek eski Anadolu Medeniyetleri, gerek ise Türk-İslam

geleneğinden gelen birikimi harmanlayarak gelişimini sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler: Pişmiş toprak, terracotta, seramik, Türk Seramik Sanatı,

Çanakkale seramikleri, Kütahya çinileri, İznik seramikleri, Anadolu’da seramik.

Abstract:

Clay has remained almost exclusively the only plastic material for a long time since

the beginning of civilization. The adoption of Islam by Turks and in turn the transition to a

more stationary society have resulted in important developments in ceramic art. The conquest

of Anatolia by the Turks has led to the acquisition of the 8,000 year-old ceramic tradition of

the region. This synthesis has triggered an impressive transformation, while Kütahya and

∗ Öğr. Gör. Deniz Onur Erman, Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Ankara. [email protected]

19

Çanakkale become major ceramic production centers. However, the summit of Ottoman

ceramic art is Iznik. These centers have become obsolete in time. However, Turkish Ceramic

Art has entered a totally different era with the Republic. The synthesis and interpretation of

Anatolian civilizations and Turkish-Islamic tradition form the basis of Contemporary Turkish

Ceramic Art, which is in constant progress towards world-wide recognition.

Key words: Terracotta, ceramics, Turkish ceramics art, Çanakkale ceramics, Kütahya,

İznik, Anatolian ceramics culture.

Ana malzemesi “kil” olan seramik, en yalın haliyle “pişmiş toprak” olarak ifade

edilmektedir. Seramik; uygarlığın erken dönemlerinde insanoğlunun günlük hayatına girmiş

ve günümüze kadar kesintisiz olarak kullanımını sürdürmüştür. Kimi kaynaklar seramiğin

tarihini insanlığın tarihiyle yaşıt kabul etmiştir.1 İnsanın varolduğu her yerde seramiğin

izlerine rastlanmış, tarih boyunca türlü biçim ve işlevlerle günlük yaşamın içinde yerini

almıştır. Çağlar boyunca uygarlığın gelişimine ışık tutmuş, yer aldığı toplumun ekonomik,

siyasal ve kültürel gelişiminin bir göstergesi olmuştur. Seramik üretimi; insanın uygarlığa

yapmış olduğu en eski ve en kalıcı katkılardan biri olarak kabul edilmektedir. Bu anlamda

seramik; geçmişimizi daha iyi anlayıp değerlendirebileceğimiz bilgi ve kaynakları günümüze

taşımasıyla önemli bir görev üstlenmektedir. Seramiğin gelişimi, ona şekil veren toplumun

sosyo kültürel ve ekonomik evreleriyle paralellik taşımaktadır.2 Bu nedenledir ki seramik,

döneminin ve ait olduğu uygarlığın sanatına, kullandığı tekniklere ilişkin eşsiz ipuçları veren

en değerli tarihi belgeler arasında yer almaktadır.

Seramiğin ana malzemesi, su geçirmez killi toprak, balçık ya da çamurdur. Rahatlıkla

her yerde bulunabilen ve kolayca şekillendirilebilen bu basit ve iddiasız malzeme, uygarlığın

erken dönemlerinde insanoğlunun şekillendirdiği hemen hemen tek plastik malzeme olmuştur.

Temel bileşenleri çok yalın olmakla birlikte, zamanla daha karmaşık malzeme ve yöntemlerin

kullanıma girmesi, seramik üretiminin ve sanatının imkânlarını heyecan verici boyutlara

taşımıştır.

İnsanoğlunun ilk atalarının ortaya çıktığı dönem günümüzden yaklaşık iki milyon yıl

önce başlayan ve 10.000 yıl önce son bulmuş olduğu tahmin edilen Paleolitik Çağ olarak

kabul edilmektedir. Bu dönemin ilk el aletlerinin üretimiyle insanlaşma sürecine girişi de

temsil ettiği var sayılmaktadır. Ancak verilen bu tarihlerin dünya geneli için geçerli olduğunu,

1 Coşkun Özgünel, Toprağın Ateşle Dansı (DOMUSM İstanbul), s. 6. 2 Hikmet Serdar Mutlu, “Zamanın Çarkında Anadolu’da Seramik”, Anadolu Sanat, Eskişehir 2007, s. 71.

20

fakat yerel olarak değişmeye açık bulunduğunu da belirtmek gerekir.3 Orta Avrupa’da Üst

Paleolitik dönemde kayıtlara geçen bazı pişmiş toprak örnekler bulunsa da Anadolu’da

Paleolitik çağda pişmiş toprak ürünlere rastlanılmamaktadır.4 Neolitik çağ ile birlikte özellikle

kilin pişirilmeye başlanması hem bu önemli malzemenin kullanım amaçlı olarak hayata

girmesinde, hem de sanatsal bir malzemeye dönüşmesinde dönüm noktası olmuştur. Neolitik

çağ ile başlayan, daha sonra yerleşik düzende devam eden seramik üretimi, günümüzde de

gelişerek etkinliğini sürdürmektedir.

Pişmiş toprağın, ilk olarak depolama amacıyla kullanılan kap-kacak ve küpler şeklinde

günlük hayatın içine girdiği bilinmektedir. Dinsel törenlerde simgesel anlamlar taşıyan

idoller; aydınlatmayı sağlayan kandiller; haberleşme ve belgeleme işlevi olan tabletler; tuğla,

kiremit, suyolu ve künk gibi mimari elemanlar; takılar ve süs eşyaları, çanak çömlek, ocak

gibi gündelik kullanım eşyaları; ölü küllerinin saklandığı kaplar ve lahitler seramiğin sayısız

formlarından bazılarıdır.5 Seramik, kısa sürede günlük hayatın vazgeçilmezlerinden olan

pekçok ürünü insan hayatına sokmuştur, malzemenin esnekliği ve şekillendirmedeki kolaylığı

sayesinde inanış ve dini ihtiyaçları karşılayan nesnelerden, çocuk oyuncaklarına kadar geniş

bir ürün yelpazesinin üretilmesine imkân sağlamıştır.

Seramiğin 8000 yıllık tarihine damgasını vuran bereketli Anadolu toprakları, asırlar

boyunca çok çeşitli uygarlıklara kapılarını açmış, topraklarında farklı kültürleri konuk etmiş

ve insanlık tarihinin en önemli dönüşümlerine tanık olmuştur. Maya uygarlığından 4000 yıl,

tarih öncesi Mısır’dan 1000 yıl önce, toprakla ateş Anadolu’da Çatalhöyük’te buluşmuştur.

Anadolu toprağı üzerinde, Neolitik çağdan Roma ve Bizans’a, Selçuklu ve Osmanlı’dan

Modern Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan tarih yolculuğunun her adımında karşımıza yeni

buluşlar, farklı formlar ve arayışlarla seramiğin izleri çıkmaktadır.6 Çanak-çömlek yapımının

ilk kez nerede gerçekleştirildiğine dair kesin verilere ulaşamamakla birlikte Anadolu ve

Yukarı Mezopotamya’da birçok yerleşmede gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda, İ.Ö.

6000’lere tarihlenen örneklere rastlanmıştır. Bu anlamda Anadolu topraklarının seramiğin de

anavatanı olduğunu düşünmek yanlış olmayacaktır. Neolitik çağ ile başlayan pişmiş toprak

eşya üretimi, sadece günlük kap ve kullanım eşyası ile sınırlı kalmamıştır. Çamurun plastik

3 Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara 2009, s. 60. 4 http: //www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/belge/1-55026/paleolitik-cag.html 5 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, s. 13, İstanbul 2003. 6 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 6.

21

özelliği karşısında büyülenen Anadolu insanı, kille şekillendirdiği ana tanrıça

heykelciklerinde inancına dair simgeleri elle tutulur hale getirerek, sanatsal yaratım gücünü

ele veren uğraşlara da girişmiştir. Konya-Çatalhöyük’te, Diyarbakır Çayönü Höyük’de ve

Burdur Hacılar’da gün ışığına çıkarılan ana tanrıça idolleri, belki de çamurun insan eliyle

aldığı en naif ve en güzel biçimlerdir.7 (Görüntü 1, 2, 3)8

Görüntü 1: ”Leoparlı ana tanrıça

figürini”, Neolitik Çağ, Çatalhöyük.

Görüntü 2: “Ana tanrıça figürini”,

Kalkolitik Çağ, Burdur.

Görüntü 3: “Ana tanrıça figürini”,

Neolitik Çağ, Köşkhöyük.

İnsanın hareketi kontrol etme isteği, tekerleğin ve çarkın uygarlığa hediyesidir.

Yaşamı ve tarihi değiştiren, savaşlara yön veren bu icat ile insan, kendini yeni bir dönemin ve

üretimin içinde bulur. İ.Ö. 6. yüzyılda Homeros’un İlyada destanında çömlekçi çarkından söz

edilmektedir. Çeşitli bulgular, İ.Ö. 3000-2000 arasında Anadolu’da Alişar, Boğazköy ve

Troya gibi yerleşmelerde çömlekçi çarkının kullanıldığını göstermektedir.9 İnsanın, kili çarkta

kısa sürede biçimlendirebilmesi ve üretim aracı olarak geliştirmesi seramik sanatını

sanayileştirmiştir.

Tunç Çağı, Anadolu uygarlık tarihinde gelişimin hızlandığı bir süreç olarak

tanımlanır. Bu gelişim İ.Ö. 2000 dolaylarında yazılı tarihin başlamasıyla daha da büyük bir

ivme kazanır. Bu dönemde bölgede ticaret kolonileri kuran Asurlu tüccarlar mektuplarını,

sipariş ve ticaret anlaşmalarını pişmiş toprak tabletler halinde yazmışlardır. Anadolu’ya

göçerek büyük bir imparatorluk kuran Hititler’de gelişmiş toplumsal yasalara bağladıkları tüm

ticari ve sosyal yaşantılarını kil tabletlere aktarmışlardır.10 En önemli Hitit merkezlerinden

7 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 15. 8 Görüntü 1, 2, 3: Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 13-19. 9 Hikmet Serdar Mutlu, “Zamanın Çarkında Anadolu’da Seramik”, Anadolu Sanat, Eskişehir 2007, s. 73. 10 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 34.

22

Boğazköy’de on binden fazla sayıda bulunan bu kil tabletler Anadolu’nun köklü tarihe ışık

tutmaktadır. (Görüntü: 4, 5, 6)11

Görüntü 4: ”Çivi Yazılı Tablet” Tunç Çağı. Görüntü 5: ”Evlilik Kontratı Tablet”

Tunç Çağı.

Görüntü 6: Bulla (Mühür Baskı),

Tunç Çağı.

İ.Ö. 900’lerde Doğu Anadolu’da kurulan Urartu Devleti ve Ege göçleri ile Anadolu’ya

girerek İ.Ö. 1200-700 yılları arasında varlık gösteren Frigler kültür birikimlerini ve özgün

eserlerini Anadolu topraklarıyla biçimlendirmişlerdir. Öte taraftan Akdeniz ve Ege

medeniyetleri, komşu kültürlerle etkileşimler yaşayarak Anadolu kültürünü ve seramik

birikimini zenginleştirmişlerdir. Hellenistik Dönem’de (İ.Ö. 330-30) Anadolu’da yaygın bir

şekilde terra sigillata tekniğinin kullanıldığı bilinmektedir. Roma (İ.Ö. 30-395) döneminde

pişmiş toprak oyuncaklara ve çocuk mezarlarından çıkan adak heykelciklerine

rastlanmaktadır. Bizans döneminde ise (330-1453) beyaz astar ve ince kazıma teknikleri

pişmiş toprak kaplar üzerinde kendini gösterir.12

Seramik üretiminin sabit veya taşıması zor fırınlara bağımlı oluşu ve seramik

ürünlerin nispeten ağır ve kırılgan olmaları nedeniyle, bu sanat göçebe toplumlarda nispeten

az gelişmiştir. Bu nedenle yerleşik düzene geçmemiş toplumlarda seramik sanatının gelişimini

izlemek zordur. Türklerin Orta Asya’daki konar-göçer yaşam tarzları da bu duruma istisna

oluşturmayacak şekildedir. Türklerin İslamiyeti kabulü ve daha yerleşik düzende yaşamaya

başlamalarıyla, seramik sanatında da önemli gelişmeler sağlanmaya başlanmıştır. Abbasiler,

Fatimiler, Samanoğulları, Karahanlılar gibi Arap ve Türk devletlerinde seramik sanatının

güzel örnek ve uygulamaları olmakla birlikte, bu sanat asıl büyük teknik çeşitliliğine

günümüz İran’ında, Selçuklular döneminde ulaşmıştır.

11. yüzyılın sonunda Türkler Anadolu’yu ele geçirdiklerinde, yerel Bizans

geleneklerini devralırlar ama özellikle o dönemde İran’da kullanılan ve beraberlerinde

11 Görüntü 4, 5, 6: Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 32-35. 12 http: //www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/belge/1-55027/urartu-kralligi.html

23

getirdikleri, Selçuklulara özgü pek çok seramik tekniğinden de yararlanırlar. Anadolu

Selçuklu devleti o dönemde bir sanat politikası geliştirmekten çok askeri egemenliğini

yaymakla uğraşmaktadır. Yine de Selçuklu sultanları, iktidarlarını pekiştirmek amacıyla

önemli mimari yapım işlerine girişirler. Yapıları çinilerle kaplarlar, Selçuklu sanatının en

belirgin öğelerinden olan camilerin mihraplarını, kubbelerini, minare ve portallarını, türbe,

medrese ve sarayları çinilerle donatırlar.13 Selçukluların gelmesiyle birlikte Pers seramik

üretiminde de büyük değişiklikler yaşanmaya başlanır. Çin’den ihraç edilen Sung Hanedanlığı

(960-1279) seramik ürünlerinin etkisi altında yeni beyaz bünyeli çamur malzeme ile tanışılır.

Bu yeni beyaz çamur üzerinde yeni dekorlama, kazıma ve sırlama teknikleri uygulanmaya. Sır

altı bezemeler, sır üstü lüster dekorları ve sır üstü çok renkli bezemeler gibi önemli teknikler

geliştirilmeye başlanır.14 İran’da Rey, Keşan, Sultanabad, Nişapur, Suriye’de Rakka en

önemli çini ve seramik merkezleri olduğu ve buralarda ince kazıma, barbotin, lakabi, sıraltı ve

slip gibi teknikler kullanılarak, firuze, kobalt mavisi veya tek renk beyaz sırlı ürünlerin

üretildiği bilinmektedir.

Selçuklular henüz Anadolu’ya yerleşmeden önce, İran’da mimaride sırlı tuğla

geleneğini başlatmış, özellikle türbelerde turkuaz sırlı tuğlalara yer vermişlerdir. Tek renkli

sırlı levhaların kesilmesiyle ya da desene göre hazırlanmış parçaların sırlanmasıyla

oluşturulan çini-mozaik tekniği de Anadolu’da yaygın olarak kullanılmıştır.15 Selçuklular’da

en önemli çini üretim merkezi, o dönem devletin başkenti olan Konya’dır. Bu tekniğin 13.

yüzyıldaki en yetkin örnekleri Sivas Keykavus Şifahanesi ve Gök Medrese’de, Malatya

Ulucami’de, Konya Alaaddin Cami’de Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi ve İnce Minareli

Medrese’de görülmektedir. Beyşehir yakınlarındaki Kubadabad Sarayı ve Kayseri

yakınlarındaki Keykubadiye Sarayı kazılarında ortaya çıkartılan çiniler de tekniğin önemli

örneklerindendir.16 (Görüntü: 7, 8, 9)17

13 Laure Sousteil, Osmanlı Seramiklerinin Görkemi 16.-19. yüzyıl. Suna İnan Kıraç ve Sadberk Hanım Müzesi Kolleksiyonlarından, AKMED Yayınları, İstanbul 2000, s. 23. 14 Yücel Başeğit, “Türk-İslam Seramiklerinin Çağdaş Seramik Sanatına Etki ve Yansımaları”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2008, s. 18. 15 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 56. 16 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, s. 59, İstanbul 2003. 17 Görüntü 7, 8, 9: Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 32-35.

24

Görüntü 7: “Konya

Sırçalı Medrese” Görüntü 8: “Malatya Ulu Cami” Görüntü 9: “Sivas I.Keykavus Türbesi”

Sanat tarihinde ‘çini’ İslam mimarisini ve ona paralel gelişen seramik sanatını

çağrıştırmaktadır. Türk, İran, Moğol, Arap ve Berber asıllı toplumların Orta Asya’dan

İspanya’ya kadar uzanan geniş coğrafyada 7. yüzyıldan çağımıza kadar geliştirdikleri çini

ve seramik sanatı, devir ve ülkelere göre farklılıklar ortaya koyar. Bu gelişme çizgisinde

Selçuklu’dan Osmanlı devri sonuna kadar çini ve seramik sanatı oldukça özgün ve ilklere

damgasını vuran özellikler sunar. İslam sanatında farklı bölge ve devirlerde görülen

yeniliklere rağmen, müşterek detaylar, süsleme ve mimari özellikler dikkati çeker.18 14.

yüzyılın başında, Selçuklular’ın Anadolu’daki egemenliğinin sona ermesiyle başlayan

dönemde, Karahanlı ve Aydınoğulları Beylikleri, inşa ettikleri eserlerde çini-mozaik tekniğini

ve yıldız biçimindeki sırlı tuğla geleneğini sürdürmüştür. Aynı dönemde giderek güç kazanan

Osmanlı Beyliği ise, siyasi açıdan hızla gelişirken mimari ve sanat alanlarında da görkemli

örnekler vermektedir.19 15. yüzyıldan itibaren Osmanlılar Anadolu’nun büyük bir bölümüne

hâkim olmuştur. Bu güç değişimi, kabaca ikiyüz yıllık bir devri kapsayan dönemin “Beylikler

ve Erken Osmanlı Devri” olarak adlandırılmasına neden olmuştur. Sanat anlayışının

değişmeye ve gelişmeye başladığı erken Osmanlı devrinde, Klasik Osmanlı sanatının da

temelleri atılmıştır. Selçuklu döneminde çini üretim merkezi Konya iken, 15. yüzyıldan

itibaren başta İznik olmak üzere Kütahya, Bursa ve İstanbul gibi merkezler öne çıkmıştır.20

İznik Yeşil Cami minaresinin sırlı tuğla bezemeleri dönemin güzel örneklerindendir. Bursa

Yeşil Külliye’de sırlı tuğlalar çini mozaik tekniği ile beraber kullanımlarıyla dikkat çeker.

1436’da Edirne’de yapılan Muradiye Cami, bir yandan geleneksel iç mekan anlayışını

18 Gönül Öney, Zehra Çobanlı, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007, İstanbul, s. 13. 19 Seramik Tanıtım Komitesi Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 64. 20 Gönül Öney, Zehra Çobanlı, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2007, s. 203,.

25

sürdürürken, öte yandan yeni arayışların da habercisidir. Çini-mozaik tekniğinin uygulandığı

son mimari örnek Fatih Sultan Mehmet’in Topkapı Sarayı içinde inşa ettirdiği Çinili

Köşk’tür. Renkli sır tekniğinin İstanbul’daki son örneği ise 1548 tarihli Şehzade Mehmed

Türbesi’dir.21 (Görüntü: 10, 11, 12)22

Görüntü 10: “Çinili Köşk” Görüntü 11: “İznik Yeşil Cami” Görüntü 12: “Edirne Muradiye Cami”

16. yüzyılın ilk yarısından itibaren sıraltı tekniğinin uygulandığı, iç ve dış mekânlarda

çoğunlukla İznik’te üretilen çinilerin kullanıldığı görülür. Bu tarihten itibaren yüzyılı aşkın bir

süre İznik, Osmanlı’nın en önemli çini ve seramik merkezi olmuştur. Büyük ve önemli

yapıların çini tasarımları Fatih Sultan Mehmet’in sarayda kurduğu Nakkaşhane’de

mimarbaşının denetiminde ustalar tarafından hazırlanmakta ve İznik’teki atölyelerde

üretilmektedir. İslam dünyasında uzun bir geçmişe sahip olan fritli seramik geleneği İznik’te

onu diğer merkezlerden ayıran en önemli özellik olarak ortaya çıkar. Bütün üretim aşamaları;

seramik hamurunun hazırlanması, kullanılan hammaddeler, pişirim teknikleri, astar, boya ve

sırlar, zengin renk yelpazesi, karakteristik desenler, hepsi bir araya gelerek İznik

seramiklerinin sihrini yaratır ve eşsiz kılar.23 Sert ve kaliteli beyaz hamur, pürüzsüz bir yüzey,

şeffaf ve kırmızı sır 16. yüzyılın ikinci yarısında İznik seramiklerinin karakteristik özelliği

olmuştur. Günümüze ulaşan sayısız örneklerde ustaca kullanılmış fırça darbelerini, detaylı

bezemeleri, özgün stilizasyonları, sırlardaki renk kalitesini görmek mümkündür. Ayrıca İznik

kazılarında bugüne kadar bilinmeyen renk ve desenlerde binlerce parçanın yanısıra fırın

21 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 65. 22 Görüntü 10: http: //www.pbase.com/dosseman/cinili_kosk; Görüntü 11: http: //www.kentselhaber.com/CityName/Bursa/BURSA-CAMILER; Görüntü 12: http: //wowturkey.com/forum/viewtopic/Muradiye 23 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 74.

26

kalıntıları da bulunmuştur.24 Bahar dalları, laleler, karanfiller gibi çiçek motifleri, yelpaze

yapraklar, ağaç dalları, salkımlar ve çeşitli rozetlerden meydana gelen bezemeleri radyal

düzende kalın çizgiler, kalın şeritler ve geometrik süslemeler takip etmektedir. Dekoratif kuş

figürleri de yavaş yavaş çiniler üzerinde yerlerini almaya başlar. Bunların yanısıra tavşan,

balık, geyik gibi hayvan betimlemeleri, hayvanların av ve mücadele sahneleri, neshi ve küfi

yazılar İznik çinilerinde işlenilen başlıca konular olmuştur.25 (Görüntü: 13, 14, 15, 16)26 İznik

seramiklerinin kalitesinin bozulduğu ve gerilemeye başladığı dönemi Günyar şu sözlerle

özetlemektedir; “Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme döneminde, sarayın hem sanatsal hem

de finansal desteğini çekmesi İznik’teki seramik üretimi için sonun başlangıcı olmuştur.

Üretim giderek kalitesini yitirmiş, kullanım olanakları giderek daralarak, ithal ürünlerle

rekabet edememeye başlamıştır. Ülkenin bozulan ekonomisi doğrultusunda, siparişlerin

azalması, imalathane sayısında düşüşlere neden olmuş ve üretim 18. yüzyılda tamamen sona

ermiştir.”27

Görüntü 13: “İznik, Lale

Motifli Kapaklı Kavanoz”

1575

Görüntü 14: ”İznik, Çiçek

Motifli Bardak” 1585-1590 Görüntü 15: “İznik, Asma

Motifli Tabak” 1540-1550 Görüntü 16: ”İznik,

Çarkıfelek Motifli

Tabak”1585

İznik atölyelerinin gerilemesiyle birlikte, Frigler’den beri bir seramik üretim merkezi

olarak kabul edilen Kütahya’ya da zaman zaman çini sipariş edilmeye başlanır. Kütahya

seramiklerinde hamur farklılığının yanısıra, desenlerde de üslupsal farklılıklar dikkat çeker.

İznik çinilerinin görkeminden uzak olmakla birlikte, sarı renk tonlarının belirginleştiği bu

çiniler Üsküdar Yeni Valide Cami’nde, Kütahya Hisarbey Cami’nde ve Topkapı Sarayı’nda 24 Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara 2009, s. 113. 25 Şerif Günyar, “Anadolu Seramiğinde Kuş Öğeleri”, Yayınlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2007, s. 119. 26 Görüntü 13, 14, 15, 16: Laure Sousteil, Osmanlı Seramiklerinin Görkemi 16.-19. yüzyıl. Suna İnan Kıraç ve Sadberk Hanım Müzesi Kolleksiyonlarından, AKMED Yayınları, İstanbul 2000, s. 63-78. 27 Şerif Günyar, “Anadolu Seramiğinde Kuş Öğeleri”, Yayınlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2007, s. 113.

27

bolca kullanılmıştır. Kütahya çinileri yine aynı dönemde Ermeni kiliselerinde de kullanım

alanı bulmuştur. Çiniler dışında aynı dönemlerde üretilen seramikler de gerek form gerekse

renk kullanımı açısından İznik seramiklerinden farklıdır.28 Kütahya seramiklerinde beyaz

çamur ve sıraltı tekniği benimsenmiştir. 18. yüzyılda Kütahya’da üretilen seramiklerde yeşil,

kobalt, turkuaz ve kırmızının yanı sıra, sarı ve mor gibi renkler de kullanılmıştır. Beyaz ya da

krem renkli, beyaz astarlı, çoğunlukla şeffaf sırlı bu seramiklerde stilize edilmiş bitkisel

motifler, insan ve hayvan figürleri, dinsel konular betimlenmiştir. Üretilen formlar ise küçük

tabaklar, fincanlar, mataralar, gülabdanlar, yüzey karoları ve askı toplarıdır. Sadece renk ve

desen bakımından değil, form bakımından da etkileyici bir zerafete sahip olan Kütahya çini ve

seramik üslubu Türk seramik sanatının yarattığı son orjinal üslup olarak kabul edilmektedir.29

19. yüzyıla gelindiğinde, gerek yapı etkinliğinin giderek azalması, gerek hamur ve bezeme

açısından kalitenin düşmesi sonucunda Kütahya çiniciliği de gerilemeye başlar, yüzyılın

sonunda ise neredeyse tamamen yok olur. (Görüntü: 17, 18, 19, 20)30

Görüntü 17: “18. yüzyıl

ikinci yarısında yapılmış,

stilize kuş betimlemeli

tabak, Kütahya.”

Görüntü 18: “18. yüzyılın

ikinci yarısında yapılmış,

gövdesi leylek ve bitki

betimlemeli matara,

Kütahya.”

Görüntü 19: “18. yüzyılın

ortalarında yapılmış, gövdesi

geometrik, dört kenarı stilize

insan ve kanat betimlemeli

(melek) yüzey karosu,

Kütahya.”

Görüntü 20: “19. yüzyıl

sonlarında yapılmış, form

olarak Çanakkale esinli,

gövdesi stilize kuş ve bitki

betimlemeli sürahi, Kütahya.”

Üretimi günümüzde neredeyse tamamen duran Çanakkale seramikleri, gerek üslup,

gerekse desen ve renk açısından Türk seramik sanatına büyük yenilikler getirmiştir. Kaba

kırmızı, ender olarak da bej hamurlu, sıraltı tekniğiyle bezeli Çanakkale seramikleri ilginç

desenleriyle dikkat çeker. 17. yüzyıl sonlarından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar İznik ve

Kütahya seramiklerinden oldukça farklı biçim ve sırlama anlayışlarıyla çeşitli özgün örnekler 28 Laure Sousteil, Osmanlı Seramiklerinin Görkemi 16.-19. yüzyıl. Suna İnan Kıraç ve Sadberk Hanım Müzesi Kolleksiyonlarından, AKMED Yayınları, İstanbul 2000, s. 23. 29 Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara, 2009, s. 113. 30 Görüntü 17, 18, 19, 20: Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara 2009, s. 115-117.

28

ortaya konulmuştur. Öney, Çanakkale seramikleriyle ilgili şunları söylemektedir;“18. yüzyıl

Çanakkale seramiklerinde desenler serbest fırça darbeleriyle verilmiştir. Soyut çiçek motifleri,

rozetler, benekler, yelkenliler, kalyonlar, camiler, köşkler, kuşlar, balıklar, hayvan

betimlemeleri büyük bir ustalıkla özlü ve soyut şekilde işlenmiştir.”31 Çanakkale

seramiklerinin önemli bir özelliği de ürün çeşitliliğidir. Küp, ibrik, testi, vazo, şekerlik, saksı,

mangal, çanak, çömlek, tabak, matara, şamdan, fincan, lamba, hokka, demlik, hayvan veya

insan biçimli dekoratif ürünler gibi çok çeşitli seramikler yapılmıştır. Form çeşitliliği

renklendirme ve sırlama da da kendini göstermektedir. Tek renk sırlı olanlar gibi, üst üste

akıtma şeklinde çok renkli örneklere de rastlanmaktadır. Kimi örneklerde sır üstü yaldızlı

dekorlamalar dikkat çekmektedir. Bazı geç tarihli örneklerde ebruli renkler de bulunmaktadır.

(Görüntü: 21, 22, 23, 24)32 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyıl başı Çanakkale seramik

örnekleri çoğunlukla zevksiz ve abartılı desenler sergiler.

Görüntü 21: “Aslan

Biçiminde Kap, Çanakkale”

20. yüzyıl başı.

Görüntü 22: “Stilize Kuş

Başlı Testi, Çanakkale”19.

yüzyıl’ın ikinci yarısı.

Görüntü 23: “Fıçı ve

Arabası, Çanakkale” 20.

yüzyıl başı.

Görüntü 24: “Aslan

Biçiminde Kap, Çanakkale”

20. yüzyıl başı.

19. yüzyıldan itibaren, giderek Batılılaşma hareketleri ve başta saray çevresi olmak

üzere yemek ve sofra alışkanlıklarının değişmesi porselen sofra eşyası kullanımını gündeme

getirmiştir. Aynı dönemde Osmanlı toprakları içerisinde porselenin hammaddesi olan kaolin

yataklarının işletilmeye başlaması da porselen üretimine geçişi hızlandırır. “1845’de Boğaz’ın

Anadolu yakasında, Beykoz yakınlarında İncirli’de Ahmed Fethi Paşa tarafından açılan bir

imalathanede “Eser-i İstanbul” damgasını taşıyan duvar çinileri, tabaklar, sürahiler, kapaklı

bardaklar üretilmeye başlanır. Bu eserler Osmanlı zevkini yansıtan çiçek ve bitki motifleriyle

31 Gönül Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976, s. 104. 32 Görüntü 21, 22, 23, 24: Laure Sousteil, Osmanlı Seramiklerinin Görkemi 16.-19. Yüzyıl, Suna İnan Kıraç ve Sadberk Hanım Müzesi Kolleksiyonlarından, AKMED Yayınları, İstanbul 2000, s. 198-210.

29

süslenir. İmalathane, sahibinin ölümüne dek yaklaşık 20 sene hizmet verir.”33 1892’de Sultan

II. Abdülhamit, Yıldız Sarayı’nın bahçesinde yeni bir porselen imalathanesi açılmasını ister.

Sevres Fabrikası, İstanbul’a mühendis ve ustabaşlarını yollar hatta seramik çamuru ve gerekli

diğer malzemeleri de sağlayarak üretimi başlatır. Ay-Yıldız damgalı porselenler hem sarayın

ihtiyaçlarını karşılamak hem de yabancı elçi ve hükümdarlara seçkin armağanlar vermek

amacıyla üretilir. Son derece dekoratif parçalar, tabaklar, vazolar, levhalar çoğunlukla

büyüleyici İstanbul manzaralarıyla süslenir ya da padişahın portresini veya tuğrasını

resmeder. Yıldız Porselen Fabrikası 1909’da II.Abdülhamit’in tahttan inmesiyle kapanır.

19. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıfladığı ve dört bir

yanını saran işgalci ülkelerle çetin bir savaşım halinde olduğu görülmektedir. 1919 yılında

başlayan Kurtuluş Savaşı sonunda, 1923 yılında Cumhuriyet ilan edilir ve son olarak,

Anadolu topraklarında, Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulur. Henüz kurulmuş bir

Cumhuriyet’e uyanan Türkiye için seramik, savaşlarla yıkılmış, ekonomisi yerle bir olmuş bir

imparatorluğun, bir zamanlar camilerini ve saraylarını donattığı bir süsleme unsurundan başka

birşey değildir. Yüzyıllar boyunca bu topraklarda yaşayan halkların kültür ve uygarlığına

tanıklık eden seramik, imparatorluğun son dönemlerinde daha çok mimari bir unsur ve

süsleme malzemesi olarak işlev üstlenerek saray çevresinde yaygınlaşabilmiştir. Yöresel

üretimler çömlekçilik boyutlarını aşamamıştır. Mimaride, dekoratif ürünlerde ve sofra

eşyasında durum böyleyken, modern anlamda banyo kültürü ise sadece Osmanlı topraklarında

değil, henüz dünyanın hiçbir yerinde tam anlamıyla gelişememiştir. Bu dönemde evlerin

çoğunda banyo bulunmamakta, düzenli olarak hamama gidilmekte ve küvet yerine kurna

kullanılmaktadır.34 Seramik alanında hiç bir endüstriyel üretim devralınmaz. Ancak

Cumhuriyet ekonomisi, seramiğe de, her türlü sanayinin geliştirilmesi, yurdun dört bir

tarafına yayılarak kitleselleştirilmesi ilkesiyle yaklaşır ve ilk yıllarından itibaren seramik

endüstrisinin önünü açan bir mecrada ilerler. Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşanan

bunalımlı yıllar, Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte sosyal ve ekonomik hayatta yaşanan

ilerlemeler sürecini beraberinde getirirken, bu ilerlemelere paralel olarak Türk sanatı da

yenilikçi bir gelişim süreci içerisine girmektedir. Seramik çamurunun Anadolu

topraklarındaki varlığı Anadolu insanının bu malzemeyle binlerce yıllık tanışıklığından

kaynaklanan bilgi birikimi, Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde de seramiğin hem bir sanat dalı

33 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 89, 34 Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim Hizmetleri, İstanbul 2003, s. 97.

30

hem de önemli bir endüstri kolu olarak gelişmesine olanak tanımıştır. Ülkemizde çağdaş

seramik sanatının ilk adımları, öncelikle, sanat eğitimi veren kurumlar bünyesinde atılmış,

Cumhuriyetin ilk yıllarında, seramik eğitimi için yurtdışına gönderilen sanatçılar, daha

sonraki yıllarda hem eğitmen hem de sanatçı kişilikleri ile çeşitli sanat akımlarının

öncülüğünü gerçekleştirmişlerdir. Ağatekin, bu gelişmelere tezinde şu cümlelerle yer

vermektedir; “Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1929 yılına kadar, seramik sanatı ve endüstrisi

alanlarında kaydedilen önemli bir gelişme ve etkinliğe rastlanılmamıştır. 1929 yılında Çağdaş

Türk Seramik Sanatının oluşumunu başlatan ilk önemli adım, Sanayii Nefise Mektebi’nden

Namık İsmail’in Akademiye Dekoratif Sanatlar Bölümü’nü katmasıyla gerçekleşir. 1929’un

kasım ayında çinicilik atölyesi açılır ve atölyenin başına İsmail Hakkı Oygar getirilir. Daha

sonra 1931 yılında, Paris’ten dönen Vedat Ar ve Hakkı İzzet’in de katılımlarıyla atölye

çalışmalarına bu önemli hocaların önderliğinde devam edilir.”35 Günyar, Cumhuriyet

döneminde seramik alanında yaşanan gelişmeleri şu sözlerle özetlemektedir; “1929’da

Sanayi-i Nefise Mektebi’nde (Güzel Sanatlar Akademisi) “Seramik ve Türk Çiniciliği

Atölyesi”ni kuran İsmail Hakkı Oygar ile seramik eğitimi için bursla yurtdışına giden

sanatçılarımız Hakkı İzzet ve Vedat Ar seramiği geleneksel anlayıştan farklı olarak, çağdaş ve

özgün bir anlatım formuna kavuşturarak öncü olmuşlardır. Oygar işlerinde yüzey

değerlendirmelerine ağırlık verirken geleneksel sanata göndermeler yapmıştır. İzzet ise;

yapıtlarında hayvan figürleri soyutlamalarına ve araştırmacı tavrı ile Bauhaus etkilerine yer

vermiştir. Vedat Ar’ın yapıtlarında ise Art Deco akımının etkilerinin yansımaları

görülmektedir.”36

İstanbul’da Sanayii Nefise’deki sanat eğitiminin bir benzerinin Ankara’da Gazi Eğitim

Enstitüsü’nde bir seramik atölyesi kurularak ve seramik dersleri verilmeye başlanılarak

benimsendiği görülmektedir. Burada Hakkı İzzet Bey dersler vermeye başlar aynı zamanda da

Ankara Kimya Fakültesi Seramik Bölümünde de çalışmalarını sürdürmektedir. Sanat

eğitimine önem verilmesi, Batı’lı anlamdaki sanat anlayışının benimsenmeye çalışılması

bireysel düşüncelerin ve bireyselliğin önem kazandığı bir dönemi de beraberinde

getirmektedir.37 Bu gelişmelerin seramik sanatına yansıması da özel seramik atölyelerinin

35 Mustafa Ağatekin, “Cumhuriyet Sonrası Çağdaş Türk Seramik Sanatının Gelişimi ve Anlatım Yönünden Değerlendirilmesi”, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 1993, s. 15. 36 Şerif Günyar, “Anadolu Seramiğinde Kuş Öğeleri” Yayınlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2007, s. 113. 37 Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara 2009, s. 125.

31

kurulmaya başlamasıyla olmuştur. Bu noktada Türkiye’de seramik sanatının oluşumuna

özgün bir bakış getiren Füreya Koral ve Sadi Diren 1950-1970 yıllarına damgasını vuran

önemli isimler olmuşlardır. Füreya Koral Türkiye’deki ilk özel seramik atölyesini açan

sanatçı olarak belleklere yerleşir. Resimsel öğeler kullanarak gerçekleştirdiği duvar panoları,

tabaklar ve formlarda geleneksel unsurları çağdaş bir üslupla yorumlamıştır.

Seramiğin sanat dünyasında popülerlik kazanmaya başlamasıyla pek çok sanatçı bu

alana ilgi duymaya başlamış, Mediha Akarsu, Nasip İyem, Seniye Fenmen, Tüzüm Kızılcan,

Müfide Çalık, Ayfer ve Sabit Karamani gibi isimler sanatsal üretimlerini bu dönemde seramik

alanında yoğunlaştırmışlardır. Cumhuriyet sonrası Türkiyesi’nde seramik sanatının olgunluk

dönemi olarak nitelendirilebilen 1970’li yıllarda ise Hamiye Çolakoğlu, Bingül Başarır,

Candeğer Furtun, Alev Ebüzziya, Atilla Galatalı, Jale Yılmabaşar, Güngör Güner, İlgi

Adalan, Beril Anılanmert, Mustafa Tunçalp, Erdinç Bakla, Ferhan Taylan Erder gibi

sanatçılar yapıtlarıyla seramik sanatına canlılık katmışlardır. Hamiye Çolakoğlu figüratif

anlayıştaki çalışmalarını geniş yüzeyler ve formlar üzerinde hayata geçirirken, Jale

Yılmabaşar süslemeci ve renkçi üslubuyla panolar, figüratif hayvan ve insan formları

yapmıştır. “Anadolu’da İlkel Çömlekçilik” konusunda uzun araştırmalarda bulunan Güngör

Güner araştırmalarını kendi özgün yapıtlarında çağdaşlaştırırken, Alev Ebüzziya klasik çanak

formlarına bambaşka bir yorum getirmiştir. Bu dönem aynı zamanda seramikte teknik

arayışlara cevaplar arandığı, sanatçı-mimar, sanat-endüstri işbirlikteliklerinin doğduğu bir

dönem olmuştur. Kurumsal destekli sergi ve yarışmalar, akademik ortaklıklar, yurtiçi-yurtdışı

karma etkinlikler bu dönemde seramik sanatına yeni bir soluk getirmiştir.38 Günümüz

Türkiyesi’nde, ülkenin dört bir yanında bulunan köklü akademilerin ve yeni kurumsallaşmaya

başlayan Güzel Sanatlar Fakültelerinin hocalarının ve serbest çalışan sanatçıların kendi bakış

açıları ve özgün yorumları doğrultusunda eserler ürettikleri, yetişmekte olan genç kuşak

seramik sanatçılarına yol gösterdikleri görülmektedir. Mustafa Tunçalp, Zehra Çobanlı,

Sevim Çizer, Gül Özturanlı, Mehmet Kutlu, Sibel Sevim, Kemal Uludağ gibi isimler bu

öncülerden yalnızca birkaçıdır. (Görüntü: 25, 26, 27, 28)39

38 Şerif Günyar, “Anadolu Seramiğinde Kuş Öğeleri” Yayınlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2007, s. 135. 39 Görüntü 25, 26: Deniz Onur Erman, “Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar”, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Ankara, 2009, s. 198-129; Görüntü 27: http: //lebriz.com/pages/artist. =TR; Görüntü 28: Kişisel fotoğraf arşivi.

32

Görüntü 25: “Jale

Yılmabaşar’a ait

figüratif bir

seramik

çalışması.”

Görüntü 26: “Erdinç

Bakla’nın 1998 senesinde

yaptığı “Zafer Tanrıçası

Nike” isimli çalışması”

27: “Kemal Uludağ’a ait bir

çalışma”

Görüntü 28: “Hamiye Çolakoğlu’nun

vefat eden kardeşi için 1986 senesinde

yaptığı ve hâlen Hacettepe Üniversitesi

Beytepe Kampüsü girişinde bulunan

“Derman Çeşmesi” isimli

çalışması”.Görüntü

Sonuç

Ana malzemesi toprak olan seramik dünya uygarlığının erken dönemlerinde insanın

günlük yaşamına girmiş ve bugüne kadar kesintisiz kullanılmıştır. Seramiğin 8000 yıllık

tarihine damgasını vuran bereketli Anadolu toprakları, asırlar boyunca çok çeşitli uygarlıklara

kapılarını açmış, topraklarında farklı kültürleri konuk etmiş ve insanlık tarihinin en önemli

dönüşümlerine tanık olmuştur. Türklerin Anadolu’yu ele geçirmesinden sonra seramik sanatı,

bu bölgede 8.000 yıldır süregelen geleneği de bünyesine katmış ve yepyeni bir boyut

kazanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde başta İznik, Kütahya ve çanakkale merkezleri

başta olmak üzere özellikle İslamın etkisiyle mimari yapı süslemeleri, dekoratif ürünler, sofra

eşyaları gibi çok sayıda seramik ürünler verilmiştir. Bunu takip eden dönemde Cumhuriyet ile

Türk Seramik Sanatı yepyeni bir döneme girmiş ve gerek eski Anadolu Medeniyetleri,

gerekse Türk-İslam geleneğinden gelen birikimi harmanlayarak gelişimini sürdürmüştür.

Günümüzde Çağdaş Türk Seramik Sanatı ve endüstrisi Anadolu ve Türk kültür tarihinin

birikimiyle gelişimini sürdürmekte ve dünyada hakettiği yeri almaya çalışmaktadır.

Kaynaklar

Ağatekin, Mustafa, Cumhuriyet Sonrası Çağdaş Türk Seramik Sanatının Gelişimi ve Anlatım

Yönünden Değerlendirilmesi, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir, 1993.

Başeğit, Yücel, Türk-İslam Seramiklerinin Çağdaş Seramik Sanatına Etki ve Yansımaları,

Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir 2008.

33

Günyar, Şerif, Anadolu Seramiğinde Kuş Öğeleri, Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi,

Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı, Eskişehir

2007.

Mutlu, Hikmet Serdar, Zamanın Çarkında Anadolu’da Seramik, Anadolu Sanat, 2007.

Onur Erman, Deniz, Seramik Sanatında Kuş Figürü Üzerine Kişisel Uygulamalar,

Yayımlanmış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Seramik Anasanat Dalı, Ankara, 2009.

Öney, Gönül, Zehra Çobanlı, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı T.C. Kültür ve

Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007.

Öney, Gönül, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976.

Özgünel, Coşkun, Toprağın Ateşle Dansı (DOMUSM), İstanbul.

Seramik Tanıtım Komitesi, Türkiye’de Seramik: Toprakla Ateşin Öyküsü, Grup 7 İletişim

Hizmetleri, İstanbul, 2003.

Soustiel, Laure, Osmanlı Seramiklerinin Görkemi 16.-19. yüzyıl. Suna İnan Kıraç ve Sadberk

Hanım Müzesi Kolleksiyonlarından, AKMED Yayınları, İstanbul, 2000.

http: //www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr

34


Osmanlı Sarayında Dinin ve Bazı İnançların Etkisiyle Pişmiş Toprak Yiyecek

Eşyası Kullanımı

The Influence of Religion and Other Beliefs on The Usage of Ceramic Tableware at

the Ottoman Palace

İrem Çalışıcı Pala*

Özet:

Osmanlı Döneminde, altın ve gümüş kaplardan yemek yemek, maddi nedenler

dışında, dinî bir yasak nedeni ile tercih edilmemekteydi. Hz. Muhammed hadislerinde değerli

metalden yemeği ve içmeği yasaklamıştır. Bu nedenle bazı durumlarda, değerli metal yerine,

pişmiş toprak türleri veya altın gibi gözüken altın kaplı bakır (tombak) ve gümüş gibi gözüken

kalay kaplı bakır ürünlerin kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca Osmanlı Sarayında, bir tür Çin

porseleni olan seledon, içine konulan zehri belli ettiği inancı ile sarı porselenler ise

imparatorluk rengi olması nedeni ile tercih ediliyordu. Bu çalışmada, Osmanlı Saray ve

çevresinde pişmiş toprak yiyecek eşyası kullanımını etkileyen nedenler belgeler ışığında ele

alınmaktadır.

Anahtar kelimeler: Osmanlı, altın yasağı, seramik, porselen, yemek kapları

Abstract:

In the Ottoman Empire, the custom of eating from precious metal utensils such as

from gold and silver plates is known to have been displaced, and instead fired earthenware

ceramics were used, probably because of the hadith (the sayings of the Prophet Muhammed)

* İrem Çalışıcı Pala, Araştırma Görevlisi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, İzmir. [email protected]

35

which says, indeed, one of the rewards of paradise is to be served drinks in gold goblets,

whosoever drinks from a cup of silver imbibes the fire of Hell.

At the Ottoman court, celedons (a kind of Chinese porcelain) were preferred because

they had a property reflecting poison. Yellow porcelains were a symbol of royalty of the

highest rank.

In this paper, discusses causes which influenced the wide usage of ceramics at the

Ottoman court.

Keywords: Ottoman, prohibition of gold, ceramic, porcelain, tableware

Osmanlı Dönemi saray ve çevresinde kullanılan pişmiş toprak sunum kapları, temelde

dokuz türdür. Bunlar, Çin, Uzakdoğu, Avrupa, İstanbul, Eser-i İstanbul ile Yıldız porselenleri

ve İznik, Kütahya, Tophane ile Çanakkale seramikleridir. Bu pişmiş toprak türleri, özellikle

hijyenik, dayanıklı ve dönemlerinin moda ürünü olmaları yanı sıra, bazı inanış ve dinî

görüşler nedeniyle tercih edilmektedir.

Osmanlı Döneminde, altın ve gümüş kaplardan yemek yemek, maddi nedenler

dışında, dinî bir yasak nedeni ile tercih edilmemekteydi. Hz. Muhammed, “Altın ve gümüş

bardaklardan bir şey içmeyiniz. Altın ve gümüş kaplardan da bir şey yemeyiniz. Çünkü tüm

bunlar dünyada kafirlerin, ahirette de bizimdir.-gümüş bardaktan içen kimse karnında

cehennem ateşini şarıldatır.”1 diyerek, değerli metalden yemeyi ve içmeyi yasaklamıştır. Bu

nedenle bazı durumlarda, değerli metal yerine, pişmiş toprak türleri veya altın gibi gözüken

altın kaplı bakır (tombak) ve gümüş gibi gözüken kalay kaplı bakır ürünlerin kullanıldığı

görülmektedir.

Osmanlı sarayında, pişmiş toprak kullanım tercihini etkileyen, bir inanış ise

seledonların (Çin porseleni), içine zehir konulduğunda bunu belli etmesidir. Sarı porselenler

(Çin porseleni) ise, renk hiyerarşisinde en üst sırada olan imparatorluk renginin, sarı olması

nedeniyle tercih edilmekteydi.

Değerli metalden yemek yeme yasağı olarak değerlendirilen hadisin, değerlendirilişine

ilişkin ulaşılabilen en erken tarihli belge 1331 yılına aittir ve şöyledir: İbn Battuta 1331’de

Aydın’daki bir Anadolu Beyliği Sarayı’nda kendi adına verilen resmî kabul sırasında: “Daha

sonra, şerbetle dolu altın ve gümüş taslar getirildi. Ayrıca yine şerbetle doldurulmuş çini

kaselerde ortaya konmuştu. Altın ve gümüş eşyayı takva sebebi ile kullanmaktan kaçınan

1 Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih, Hüner Yayınları, 4. Baskı, Konya 2004, s. 700, 712.; Yaşar Nuri Öztürk, İslam’da Büyük Günahlar, Yeni Boyut, İstanbul 2002, s. 234, 235.

36

kimseler için tahta kaşıklarda konmuştu.2 Toplantıda, değerli metal kullanmaktan hoşnutsuz

olabilecek ulema’dan iki kişi ‘kadı’ ve ‘faqih’ bulunuyordu. Tereddüt edenler çini çanak ve

tahta kaşık kullanmıştı.”3

Ulaşılabilen belgelerden, değerli metalden yemek yeme yasağının, 600 yıllık süre

boyunca4 Osmanlı saray ve çevresinde bulunduğu görülmektedir. Ancak, ulemanın5

onaylamamasına rağmen dindar olmayan Müslüman saraylılar tarafından geniş çapta gümüş

ve altın kullanımına engel olunamamıştır.6

Osmanlı Döneminde, padişahların kullandıkları eşyalar, diğerlerinin kullandıklarından

farklıdır. Bir yönetim biçimi olarak saltanat, mutlak iktidar sahibi olan sultana, statüsünü

sergilemesi gereğini de beraberinde getirir. Statü sergilemesinin asıl işlevi, sultana ve

saltanatına geçerlilik sağlamaktır. Sultanın konumu ne kadar güçlü olursa olsun, bu gücü

yaymada simgelere ihtiyaç duyar. Gücün simgeler aracılığıyla sergilenmesi, sultanın

merkezdeki konumuna dikkat çeker ve onu her alanda diğerlerinden ayrıştırır.7 Bu simgeler

arasında yiyecek kaplarının malzemelerinin seçimini de saymak gerekmektedir. Sultan’ın

2 İbn Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sosyal- Kültürel ve iktisadi Hayatı ile Ahilik, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 48. 3 Julian Raby ve Ünsal Yücel, “Chinese Porcelain At The Ottoman Court”, Chinese Ceramics In The Topkapı Saray Museum Istanbul- A Complete Catalogue, Published in association with The Directorate Of The Topkapı Saray Museum By Sotheby’s Publications, London 1986, s. 42. 4 Kanuni Sultan Süleyman Döneminde, 1555’te, Tanrının nimetlerine saygı maksadıyla çıkarılmış bir dini hüküm altın veya gümüş kap kaçağın kullanılmasını engelliyordu. (Padişah) altın yaldızlı tepsi ve porselen takımları içinde sabah kahvaltısını alırdı. A. De Lamartine, Türkiye Tarihi Olgunluk çağı 4. cilt, Tercüman 1001 Temel eser, sayı: 41, s. 881. Kanuni Sultan Süleyman Döneminde yaşamış olan, kitabında kendisini ‘Pedro’ olarak tanıtan İspanyol esir: şeriatları gümüş kaplarda yemeyi içmeyi, gümüş tuzluk, gümüş kaşık kullanmayı men eder. Ulu Türk olsun, prens olsun, büyük veya küçük olsun, şeriatlar buna yetki vermez. Tuğrul Şavkay, “Gündelik Hayatta Yemek Ve İçmek Üzerine”, Hünkar Beğendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, s. 32- 33. Dördüncü Mehmed Döneminde, 1670- 1679 yılları arasında İstanbul’da bulunan, John Covel, Hatice Sultan’ın düğünü için düzenlenen ziyafette, hepimize, çok pahalı tabaklarda servis yapılıyordu, kanunlara göre ne Büyük Efendi ne de mevki sahibi başka bir Türk gümüş tabak kullanamaz. Kullandıkları malzemenin adı martabandır. John Covel, Bir Papazın Osmanlı Günlüğü (1670- 1679), Dergah Yayınları, İstanbul 2009, s. 175.; ayrıca bkz. Tülay Reyhanlı, İngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul'da Hayat (1582-1599), Ankara 1983, s. 88 (dipn

dil ve etimoloji kütüphanesi - yıl iv, sayı 1, ocak 2012...

Documents