IL-. 'i' Novembru

Dicembru . Numru 5 1994

dinja wanda

u a Skur

Hbieb HuUaf, Darba kont Kemrnuna u sibt bejta ta' Bufula Sewpa erba'

flieles. Il-genituri kienu gejjin u sejrin jitirnghuhom, daqqh xaghat u daqqa gurat zghir u daqqa brirnba. Dornt siegha niggust~horn rnit-trornba. Kienu verarnent farnilja perfetta. r

F' daqqa wanda srnajt il-genituri jcaccru u jagn.mlu storbju shih, •••••·••··••·••••••·••••••·••• 1 ?~.8? ecitati jaqbzu rninn fergha ghal ohra, donnhorn inkwetati. X'gara?

Ma dorntx rna ndunajt: Serp Iswed daqsxiex kien tiela' rna' 1-arbuxxell, riesaq lejn il-bejta. Serp il-grniel tieghu, iswed ileqq, ghajnejn izebbgu. Bil-guh! Mill-bejta skiet perfett ...

Wasal fil-bejta u rajtu jhares 'il gewwa, qisu qed jaghzel! Irnbaghad deffes rasu his­salt u hataf wiehed rnill-flieles. Belghu shin! I=Iataf iehor u belghu wkoll! War a ftit, qisu film bis-slowmowxin rega' beda niezel mal-frieghi. Tkaxkar sa hdejn busbieza u qaghad fid-dell taghha jistrieh ha jnizzell-ikel.

Ghalkemm fil-bejta kien ghad fadal zewg flieles, issa li s-serp kien jaf bihom rna jdumx rna jerga' jittawlilhom ... u jleflifhom!!

Tghiduli: Jahasra la rajtu tiela' ghalihom ghax rna qbadtx zokk u xammartlu

<< H .·;·•·••·••••••••••••••••••••••••• ~k~qqtejfn? !1~q7 aGr ~er1~ixt7u!G~n1?x 17\allejtu jattakka dawk iz-zewg flieles, iharbat bejta, ) > 1 1sser am1 Ja. Ha 1ex. lla 1ex. Ghandkom ragun tithassruhom dawk il-povri flieles - anke jien gnamilt id­

dwejjaq narahom jinqatlu wara tant kura mill-genituri taghhom. Imma 1-lezzjoni hawnhekk hija din: tidher kemm tidher kiefra, lin-natura

m' ghandniex nindahlulha. Dak is-serp huwa parti min-natura u daqs il-flieles u •••., daqsna kellu d-dritt jiekol u jghix. Is-serp mhuwiex annimali kattiv kif

jahsbu hafna nies, irnma annimalli bt1ali u bhalek jaqbdu 1-guh. Meta lill-hajja selvagga nizzattulha fin-nofs, anke jekk minn ghalina

ghall-gid, hafna drabi nispiccaw naghmlu iktar hsara milli tajjeb.

~~~~~~: Victor Falzon

Faccata ta' Quddiem G hakrux Ragel

· (Cantareus asperus- Edible Snail)

Glialkemm ismu jgliid ragel, dan 1-gnakrux, bnal!-gliekierex 1-olira, fih iz-zewg sessi. Annimal komuni li jitfacca ma' i.mien 1-umdu. U 1-Maltin, qisna 1-imgewliin, nofiorgu nwaqqgfiu il-fiitan tas-sejjiefi biex nimlew bori.a war a borza ta' gliekierex ... Jekk ma niklux 1-arjoli nafisbu li se mmutu bil-guli!! Miskin 1-gliakrux!

Editur

Ghandkom xi idejat ghaii-Huttafa? Ghandkom xi cajtatajba, xlloghba interessantl, xi poezija dwar in-natura li ktlbtu intom? Hemm xi haga li tixtiequ tistaqsu lill-esperti taghna? lktbulna f'dan 1-indirizz:

11-Kiabb Huttaf hiia t-taqsima ta' 1-MOS li tienu nsieb il-membri tant i-erbatax-il sena. Din it-taqsima torganizza attivitajiet bnal nargiet fil-kampanja, ijajjar f'riservi naturali, tandidiet bi slajds u xi drabi xognol ambjentali. 11-Kiabb Huttal jippublika n-newsletter­magaiin 11-Huttafa kull xahrejn gflall-membri, u

jipprodu6i handouts, worksheets, log nob u kompetizzjonijiet glial waqt 1-attivitajiet. 11-membri huma blialissa maqsurnin f'zewg regjuni geografici, jigifieri 1-Huttaf ta' Fuq u 1-Huttaf t'lslel. 11-Kiabb huwa mmexxi minn working group ta' Youth Leaders.

©MOS 1994 Stampat gt1and Poulton's Print Shop

()

IL-Ruttafa - Nov-Die 1994

one world

Vjolir1 Gdid!! Jum niedi f'nofs Ottubru fii-bur ta' 1-Gnadira, il-gwardjan Charles Gauci kien qiegned jirringja u qabad gfiasfur zgnir qisu Vjolin tax-Xitwa (Chiffchaff). lmma Vjolin

' tax-Xitwa ... rna kienx. Kien fil-fatt Vjolin Skur (Dusky Warbler- Phylloscopus fuscatus), gliasfur li qatt ma kien gliadu de her f'Malta. 11-Yjolin Skur ibejjet fis-Siberja u rari jersaq lejn ii­Punent. Fil-fatt fi-Ewropa 1-Vjolin Skur huwa meqjus gliasfur rarissmu.

Smajtu bii-One World (jew Dlnja Waflda)? 1-MOS qiegflda tmexxi fl-lskejjel Primarji ta'

n 11-progett fih flafna attivitajlet li t-tfal jagflmlu biex jagluu daqqa t'id lill-ambjent li tar-raflal. Fl-istess tlin 11-progett lnteressanU tlafna. Kull attlvita ggorr iktar rna skola taglimel attivitajiet, iktar skola li ttella' punti tirbali trofew u tigi ambjentali tas-sena.

Ia liaffu! Gennu lill-glialliema taglikom

MOS ENVIRONMENT AWARDS

:;a.::=nrlf ... .,:"J ··IJJJ!h il~hames Huttafiet

===== .... ~,,...&&, .. & u fost dawk il-membri 1-mizata

abb Huttaf '= ·:. ix-xahrejn li ghaddew

NETHCACHIA u Zahar Vjal ix-Xarolla

ISTOPHER BONE

Mill Str Zebbug

:,:,;::H~~ . ..,. ... , JOHN CACHIA Str Balzan

il-membri rebhu statwetta ta' merill, li ;:=::~~='""~A''" mitluba jigbru mill~MOS Nature Shop

65 Triq Sta LuCija, Il-Belt. Importanti li !-membership U Prosit!!

Tard f'Setternbru voluntiera, fosthornJoe DoubletuianMifsud, li kienu qed isaqqu s~sigar fir­riserva kellhorn ix-xorti jaraw · Russett Abjad (Great White Egret). S'issadanl-ghasfurdeher biss xi 20 darba .f'Malta.

F'nofs Ottubru Denis Cachia, berdwocer akkanit, lemah Cikonja Sewda (Black Stork) niezla fuq wahda mill-gzejjer zghar fir-riserva. Ghalkernm mhuxraridaqsir-Russettl-Abjad, rarissmu, jekk qatt, deher ipoggi bil-kumdita kollha

.. " "

JirGtiu {-6a{ient ...

Il-medda bahar dawra tond rna' 1-Antartika (Antarctic Ocean) gie ddikjarat santwarju naturali mill-membri ta' 1-IWC, ghaqda dinjija li tirregola 1-qbid u 1-

::: >·~·~·'; ,,<Et~t; ~.~~!:~k~;;~~~=t~-.:t,~~·~i;:~~~~: .. ·. - cl ., ·• ·. salvazzjoni tal-balieni. Fosthorn . :::: · tl'> · .:·._':.:: hemmil-BalienaBlu(l-ikbarannimali --~.'.'::·;,:; ~- liqattdeherfid-dinja)liminnhafadal ·~ ·.. :.'· biss xi 500. Issa ghall-inqas

: ~--· -~ :_."::_--.: ghandhom biCca bahar enormi -· . ·. · ..... ·. · hafna akbar mill-Mediterran - fejn ·. · ·~- ·. rna jistghux J'ig' u kka. C:C:J'ati mill-·.'.-~. ·'lJ.· imgharrqin "whalers" Gappunizi. l­. · . · . ·.· · ... · ~ Ocejan Indjan, li jmiss rna' 1-0cejan . ~ . ·. · ~ Antartiku, huwa wkoll santwarju ~ · _· ... ;g fejnma tistaxissirkaccaghall-balieni. · ~ . ·. · . · C U 1-Antartika stess hija kontin -~ : , • [i5 __ santwariu.

·. ·. . · ..... 11\\~ . .\\\~\\\\\\\~~\ 4 "'~~ -~-· · \1,, •''-S\'\0\\\\\\\'\\ \'\

.. \\\\\ \\\ '· \\ \~,\ ',\~\\\ . , .•• ' .,,,, \\ ,\'1'''

.·, .. ' ·. ·, . ''\ \\\\\\ \\\\~\\ · .. @ . '--:---

. . . u {j/(jeren!! Wara hafna pressjoni ntinn ambjentalisti, il-Gvern Grieg iddikjara 1-bajja ta' Laganas, fil-gZira ta' Zakynthos, park n1aritthnu. Fir·· ramliet ta' dil-gzira jbejtu numru kbir ta' Fkieren Komuni (Loggerhead Turtle) li rn'huma komuni xejn! Fis-sajf Zakynthos

-----4MII~ tintela' turisti li jokkupaw il-bajjiet u jtellfu 1-fkieren milli jbejtu. Issa ghall-inqas il­fkieren ingha taw cans.

Nov-Die 1994 -

Sur Editur, Aktar rna jgl'laddl :t-:tmlen u aktar ma nlsma' fuq 11-

kacca, izjed qed ninduna kemm il-kacca gtumoha pedament (bidu) sod.

Naf II fll-qedem k!enu jikkaccjaw, imma gl'lall-bionn mhux ghall-gost blial-lum!!

Smajt 1i kien hawn zmien fejn tant kien hawn Cawlli n-nies kellhom bilfors Jisparaw fuqhom. Meta naqsu xorta baqgl'lu jisparaw ghall-gost Nixtieq inkun naf kif bdiet 11-kacca u kif saret passatemp?

Ma jidhir!ix II 1-kelma kacca hlja tajba gl'lal dan 11-"passatemp". 11-frai.i "qtil bla fltija" hi lsem aktar adattat ghal dan il-passatemp. X'jidhirlek?

~-~

~ • ,· ~ . "i Rosette Said Sarreo ;;~~ ~ !5\~ "· Sliema ,., '\;... -v ' • . 'If •'·· •. ' ,_"i '

Ghaziza Rosette, :y.,, ~-· .. Tista' tikteb klieb shih dwar kif bdiet u kif zviluppat il- ~

kacca, u tkun ghadek m'gliidtx bizzejjed! lmma fuq fuq ... Jekk tmur sal-foresta tropikali fi-Amazon, jew fil-berali

niexef jikwi tad-dei:ert Awstraljan, jew anke fil-wesgliat ingazzati ~ ta' 1-Artiku, gliadek issib nies primittivi li juzaw vlegeg, boomer- -angs jew hrapan biex jaqbdu annimali halli jikluhom. Dawn hum a. nies li gliadhom ma tgliallmux jalidmu 1-art u jrabbu annima!i gliall-ikel. Dawn in-nies jieklu biss dak li jaqbdu. Blial. iljun li jaqbad ghazziela, blial brimba li taqbad dubbiena. Jekk dan-nies ma jaqbdux x'jieklu, imutu bil-guli. Dawn huma I-veri kaccaturi.

Fil-pajjizi zviluppati blial 11-Ewropa, in-nies ilhom ma' 1-gliaxart elef sena li tgnallmu jizi(gflu u tghallmu jrabbu moglioz, ngliag ecc. Minn dak ii-i: mien 'I hawrl, il-kacca tilfet 1-importanza

""',I bliala s-sors ta' ikel. 1

Bis-saliFla tal-biedja, il-liajja iss a kienet sa ret iktar stabbli ,. ' u kalma minn dik Ia' kaccatur - forsi !tit kalma z-i:ejjed, b'mod I specjali gliaz-zghazagn. B'xi mod dawn riedu jislugaw 1-energija V zejda u jdafllilu !tit eccitament l'liajjithom. Gflalhekk xi minn ff daqqiet xorta wahda baqgliu jmorru jfittxu xi liaga x'joqtlu, aktar ~ j gliall-gost u biex jglladdu i:-i:mien milli gnal xi liaga onra. 11- AI kacca kienet saret passatemp. Kienu jikkaccjaw criev, liniei:er YA selvaggi u xi rninn daqqiet (biex johorgu aktar ta' heroes) annimali perikoluzi blial iljuni u orsijiet. Kienu juzaw armi , 1 primittivi bliallanez, vlegeg u zbandoli. ~\

Biz-zmien 1-annimali kbar u perikoluzi naqsu u spiccaw ~

minn l'lafna nliawi. Fl-istess liin 1-armi baqgnu jiiviluppaw u saru ' tant aktar komdi, precizi. efficjenti u qerrieda ...

B'hekk ilium il-"kaccatur" johrog armat b'xi zewg snieter ta' b'gliaxra kkargati t-tnejn u b'Cinturini u kaxxi nburgati bl- . iskratac: jispara u joqtol salt ftutta! (li lanqas jigbru), u jrnur lura d-dar jiekoll-imqarrun fil-!orn. U jekk ma tridx, irid ibellaghhielna li din 1-altivita tiegliu hija liaga tradizzjonali.

sewwa gliidtli, Rosette: il-katca llum mhix liHef qtil bla I u bla bzonn. .

L-Editur

/ 1'.

rna nosservaw in-natura, aktar tti~·rr~tt~:i!if!_kif kull hlejqa hija adaUata ghal

ikolari: dan 1-ambjent jissejjah il-tat tal-hlejqa. Jekk niflu sew insibu li 1-

ghixien ta' kull annimal jew pjanta huwa minsug mal-habitat. B'hekk meta neqirdu 1-ambjent naturali, hafna minn dawn il-hlejjaq jonqsu jew jispiccaw.

B'xorti tajba dan mhux dejjem jigri. Hemm xi speCi li kapaCi jadattaw ruhhom ghall-ambjent gdid li johloq il-bniedem: fost 1-ghasafar insibu 1-Ghammiel tal-Bejt jew 1-Isturnell, nghidu at1na. Ghasfur iehor li jhobb jghix qalb il-bini hu 1-Kudirross Iswed, gt1asfur daqs Pitirross. Il­Kudirross Is wed rna jbejjitx f'Malta, izda narawh hawn bejn OUubru u Marzu. F' dawn ix-xhur 1-Ewropa tkun kiesha sew u ghalhekk hafna ghasafar jigu fostna fejn il-klima hi aktar fietla.

Ghalkemm rna' 1-ewwel daqqa t' ghajn dan 1-ghasfur m' ghand ux xi l wien li jolq tu, harsa mill-

..... ·h ..,,, .... .: '"\ ~ ~ h ,. 'U"'"'""'.l"" 1i ..;. ..... ...., ..... " 1Y'. '1 C"'k"''l"i"'. ~ q11v I.LUA11<1 u-u~l a~, JCl;) U .GCI'-1'·1 g11z!;:, ud U u-

denb ahmar. Gieli naraw ukoll xi Kudirross Iswed li jkun iswed tuta b'zewg dbabar bojod fuq il-gwienah: dan ikun ragel adult (nghidu "xih"), li hu isbah min-nisa u 1-irgiel izghar.

Il-Kudirross Iswed issibu kullimkien hlief fejn is-sigar h uma fol ti hafna. L-aktar li jhobb, izda, huma rdumijiet, barrieri, gnub ta' widien, swar u bini. Billi gziritna mhix nieqsa minn dan habitat, il-Kudirross Iswed hu komuni u huwa

wiehed mill-ghasafar li nistghu nosservaw fit­triq taghna,fil-bitha jewfuq il-bejt. Jekknaghmlu "bird table" - xkaffa zghira fuq lasta fil-gnien (jew bitha) b'xi zbib jew frak tal-kejk - zgur li jzurna ta' spiss u nkunu nistghu nitpaxxew narawh jifli u jnaqqar mill-kumdita ta' darna. Niehd u gos t ahna u jieh u gos til-K udirross Iswed li b'hekk isib post fejn jiekol u jistrieh f' dawn ix­xhur li jkunu iebsa.

rt-.,~.-Jn~n~~~~e~~~"·""~·vnl ~"-~~ac~-l: ~t..az·~. . '-J1lCIHU 0.1 apjJl L,LCI.VY UClV l - 0 ua;:,c leU Ht)il 1U

li jghixu maghna, fil-gungla ta' bjut u erjals tat­televixin. Izda m' ghandniex ninsew li hemm hafna ohrajn li jehtiegu ambjent differenli - il­kampanja.Biexnibqghungawdudawnil-hlejjaq irridu nibzghu ghall-kampanja li wara kolloxhi

importanti ta' hajjitna wkoll!

1-artiklu waslilna miii-Amerka fejn bnalissa 1-fiabib tagnna Mark qiegned jistudja! Grazzi Mark tal-perseveranza tiegf1ek

L-Editur

Data: 18 Novembru­Min: 6.00pm Post: Istitut KaUoliku (jew 5.45pm hdejn tal-halib)

Prezz: 75c (fil-bieb) Min ikun irid jixtri bird table jimla l-formola t'hawn taht u jibgt1atha qabel it-12 ta' Novembru.

Nov-Die 1994 - IL-F1uttafa ~~ //

•··~-~jJa;plp:a K~~ft pl)aJma;<~~l.h~.aHMejjp! . J<tbk4P<tbb~pqpopq!

··I?a,wk!ig~~·iHt~:pJ.-b#i.*gH:r, -:specJ"ahnentdawk lLkaxkru · · ·· · .. · .. · · .· .· · ·. ·. ·. :~i hag·~-~.liir~ d-da~.

~o~t <tH<tr.~ii~toil.i~ 4i,;iPr9~rka $e p,~ghmJP. l?inHakles,

:•lifil ;.harifa u fix ~xHwa J'kunu ide]'ali ·· .· · · · · .· ·.··· ·. · ·· ·-••s· haLg· ~ ~i·g;nien ieW:bith.a .•. (imk<lsti<td ni~pJ~s~~~~ojri .. :) .

. •.Jfj l~ff•h<lw4p,. A.<l$H~P., i~w:u, W<ll:thtu,.~<lmm:ntm<tshn<l!!!

Xihag· a.x~.wiehedinaq.qar ·.· .. · ·. · .. · ..... · .uq~~ li~mw.H~Qll!

Is sa li ghamlet koCC xita sew, i,_,.se,va ~~~!,~~:,~~~~: r a ... u jergghu jibdew jitfaccaw l-gt1asafar (ghadha kemm waslitilna 1-ahbar li nizel fjamingu). L-ambjent f'din ir-riserva huwa fil-bicca l-kbira bur salmastru (blv"" Ingliz saltmarsh). Oat-tip ta' amtfnt jigbed lejh b'mod li gt1asafar tal-- --· :.~-plajja, jigifieri dawk li jhobbu jhufu max-xtut ramlin · hom -~~V diehel u 11iereg fl-art_ifittex u jleflef dud u insetti.. .. U ahna sejrin naraw x'inhuma dawn

· l-gt1asafar ... "•

Dati: 27 Novembru - Huttaf ta' Fuq 4 Dicembru - HuUaf ta' Isfel

Niltaqghu: Hdejn tal-Halib, Bieb il-Belt Min: 8.00am Lura 1-Belt: l.OOpm

, ,; ~ Blongun, Sekond Black-necked Grebe

... U naturahnent; bhal kull tmiem·.··· / · ~na$ il-fan1uz partv tal-

~ Milied! Briju, loghob: ikel, xorb, kuluri, rigali, daqq, zfin, cajt. .. Imsom1na l­atmosfera tas-soltu, li tant Muttaf rna jimmissjawha

b'xejn (u zguuUUUr li lUa

tilfuhiex!!! Mela qis li lanqas t ' l'fh H S fl l-"=~::-!1>..1.n rna ht 1 a.. ee you .. ~~~,~~~~ .... ~~~-

Dik il-bird table irridha ... ! -~~,~"'~::~~ ,,., ·'Allt~;z~<?-1<i.*

Iva rridba. jiena se nattendi /-Leija Ia' Novembru, u m'd uko/1 nordna t~"'~%~~fW birdtables lise nagbmlu. Gl5albekk qiegbed nibgbatlek b'Lm1.50t~ bolligodda tal-5c \~J6.,flfif1:.'flJjJ1li

UIQbda. Grazzt. ]ienajit;;imni -·-·-~··- . ~-;f'l rwqgbod u liegbi huwa.

'

llbgt1at din 1-applikazzjonl-Hl: Klabb HuUaf Lejla Kraft • MOS POBox498 •

'.,,

\~ IL-t9uttafa - Nov-Die 1994 ..... -1i}f.

·------------·---··---·---, Tinqala' gfiat-tpinglja? lbagfiti!na xogfilok, u ngibuhulek fii-Huttafa. Tui:ax kulur, u ui:a karta (mhux kartoncin). lbgfiat ukoll ismek, l-eta u x'inhu 1-annimal jew pjanta !i tkun pingejt.

il-poezija baghathielna Brian Merdeca

·, . I '. '. : :>--y~ ;...,,, ( !/'

·"· ~l ' ·;;:rr L-RSPB (Royal Society for the Protection of ( . Birds) hija gr.aqda lngliza gnall-narsien ta' 1-

gnasafar, bnalma hija 1-MOS f'Malta. Bhalna, 1-RSPB gl'landha klabb g1iall-membri zgrtar. Dan il-klabb jismu YOC (Young Ornitholo­gists' Club). 11-YOC gl'ladha kemm l'larget bii~PAR AVIAN. Din hija skema fejn tfal u zgl'lazagl'l (:18yrs) minn madwar id-dinja kollha li huma interessati fin-natura jiktbu Iii xulxin. Ghalhekk hija skema ta' "green penfriends". Bla dubju nafna minnkom ii-Muttaf se tog1igobkom din 1-ideja. Mudu dan ic-cans biex tagrtmlu 1ibieb ambjentali minn xi pajjiz imbiegned, tgl'lallmu dwar in-natura ta' pajjizi ortra, dwar problemi ambjentaii differenti minn tagrtna. U fl-istess 1iin ag1imlu rtbieb godda. lf111ew din il-formola (jew a1ijar fotokopja tagl'lha biex rna tgnarrqux il-magazin) u

---!{, ibagl'ltuha f'dan 1-indirizz: /, /;

_.--i:"fL-0 Par A vi an - YOC The Lodge - Sandy Bedfordshire SG19 2DL United Kingdom

Name:-·-----------

Address:

---------Country: MALTA

Age: ___ _

I am a girl D boyD (tick box)

Interests: ------------

My penfriend should be a boy § a girl

I don't mind Do you speak/write any language other than English:

. }'

Please send a recent photograph of yourself if you can. . .~ You should hear from us within 6 weeks. We will try to ..::: match you with another young person witn similar inter-· ests. We'll send your address to your penfriend and theirs to you. Then it's for you to get to know each other

::;!

('j - and that's the fun of it. ·g:

11-Huttala is the bimonthly magazine of Klabb Huttaf ~ the J·unior section o.l MOS · o

·~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ - ..8

-~~ ·~

::;! .c ·15 -8 -~

Dahlia! membru pdid mai-Huttaf u naglituk sett ta' erba posters bil-kulur

dwar 1-annimali u 1-pjanti ta' Malta. Sewwa smajt: erba~ posters mimlijin rettili, mammiferi, fjuri ecc.

C':l

E

Imla dil-formola u ibgf1atha Dar1rm1 Membru did, Klabb 11uttaf MOS, P0Box498 Valletta CMR 01 ~

~----~--;b~;:ai-d::Vk~z;;;,;e-;.;-:s:;;t:;s~,;------~ Iva, ghadni kemm dat1r1alt mernbru ! Jienajisimni In-numru tal-membership tieghi huwa ~--~.Dawn li gejjin huma d-dettalji tal-membru l-gdid/a li dannaltjiena. L___j

u Kunjom: ..__ _____ _

Telefon: ~-------