1

DİŞLİ ÇARKLAR

2

DİŞLİ ÇARK: Hareket ve güç iletiminde kullanılan, üzerinde eşit aralıklı ve özel profilli girinti ve çıkıntıları bulunan silindirik veya konik yüzeyli makina elemanı.

3

Hareket Aktarma Yöntemleri

• Kısa mesafelerde kullanılan dişliler, diğer aktarma elemanlarına göre tercih edilen bir sistemdir.

• Hareket ve kuvvet iletimi zorakidir, kayma yoktur.

• Eksenler arasını küçük tutma imkanı vardır.

4

Dişli Çark Türleri

Düz dişli (Spur gear) Çavuş dişli (rütbeye benzer) Helisel dişli (helical gear) (biri sağ, diğeri sol)

Kremayer-düz dişli (rack and pinion) (modüller aynı)

Düz-konik dişli (straight bevel gear)

Helisel-konik dişli (90º değil)

Helisel dişli Sonsuz vida-dişli çark (worm gear)

Planet (güneş) dişli (Planetary gearset)

Helisel-konik dişli (90º)(spiral bevel gear)

5

Dişli Çark Terimleri

Bölüm dairesi (d): Dişli çarkın yuvarlandığı dairedir. Dişler bu daire üzerinde oluşturulur.

Modül (m): Birbiriyle çalışan dişlilerde sabit bir orandır. (m=d/z); z: Diş sayısı

Diş başı yüksekliği: Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafe.

6

Kavrama Açısı (α)

KAVRAMA AÇISI SABİT KALIR!!!!!!

7

Evolvent Dişlileri

Evolvent eğrisi: Daire evolventi, sabit bir daire (temel daire) üzerinde yuvarlanan doğrunun, bir noktası tarafından meydana getirilir. Eğri noktaların birleştirilmesiyle oluşturulur.

Kavrama (kuvvet) doğrusu ve açısı:

Pratikte çeşitli diş sayısına sahip dişli çarkları, birbiriyle değiştirerek, kusursuz bir kavrama ve çalıştırma durumu sağlamak gerekir. Bunun için dişlerin, diş yan yüzeylerine ait kavrama eğrilerinin birbiri ile çakışması ve alıştırılması sağlanmalıdır. Bu eğriler her diş için simetrik olmalıdır.

İmalatta kavrama eğrisi olarak, evolvent veya sikloid eğrileri kullanılır.

Döndürme kuvveti, dişlerin temas noktasında belli bir açıda etki eder.

Kuvvet doğrusuyla, dişli merkezlerini birleştiren doğruya dik ve temas noktasından geçen doğru arasındaki açı kuvvet açısıdır.

8

Gerçek Evolvent Eğrisiyle Diş Profilinin Çizilmesi

9

Yaklaşık Metotla Diş Profilinin Çizilmesi

10

Sikloid Dişliler

11

Dişli Çark Elemanları

Küçük dişliler dolu yapılırlar. Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir, ya yan kısımlar boşaltılır, ya da kollu dişli çark yapılır.

12

Dişlerin Yapımı

13

Dişlerin YapımıAZDIRMA

Modül freze çakısı

-20º ve 25º ile küçük hacimdeyüksek güç iletimi

?

α

Kavrama Açısı α =14,5°-15°-20°-25°

DÜZ DİŞLİLER

? ?

-Paralel mil eksenleri

-Çelik, dök.demir, pirinç vebronz malzemeler

-Ekonomik

-15º kavrama açısı ile yükseksessiz çalışma

DÜZ DİŞLİ ÇEŞİTLERİ

KramayerDişli

İç Dişli

α

Döndüren

Ft

FrFn

α

Ft

Döndürülen

Çark : büyük dişli

Ft

FrDöndüren

Döndürülen

Fr

Diş Sayısı Z1

Diş Sayısı Z2

Pinyon : küçük dişli

Şekil-4 Şekil-5DÜZ DİŞLİ ÇARKLAR

Modül : m → Adım p= π· mDiş sayısı : ZBölüm dairesi çapı : do = m· ZKavrama açısı : α → (14,5°, 15°, 20°, 25°)Dişli genişliği : bDişlilerin bütün ölçüleri modülle orantılıdır:Tam derinlikteki diş: mhmh 166,1; 21 ==

dT2F t⋅

= α⋅= tanFF tr

Çizelge-12 Standart Modüller: mmAlın, Helis, Konik Dişliler: “m”, “mn: 1 -(1,125)- 1,25 -(1,375)- 1,5 -(1,75)- 2-(2,25)- 2,5 -(2,75)-3 - (3,5) - 4 -(4,5) - 5 -(5,5)- 6-(7)- 8 -(9)- 10 -(11)- 12 -(14)-16-(18)- 20 -(22)- 25 -(28) - 32 -(36)- 40 -(45)- 50Sonsuz Vida Çarkı , “mn”, mm: 1 - 1,25 - 1,6 - 2 - 2,5 - 3,15 - 4 - 5 - 6,3 – 8 - 10 - 12,5 - 16 - 20

Alttan kesme

Kök diş-- profil kaydırma

+ profil kaydırma

Sıfır dişli referans çizgisi

AZDIRMA VEYA KRAMAYER

- x

dada d

+ x

Şekil-6

Dişli Çarklarda diş sayısı belli bir sayıdan az olursa imalatta alttan kesme olur, diş zayıflar. Bu Şekil-6’daki profil kaydırma ile önlenebilir. Bu durumda da temas-kavrama oranı azalır, dişli gürültülü çalışır.

α Teorik Uygulama Profilkaydırma

15° 32 27 8

20° 17 14 7

25° 12 10 6

Profil kaydırma miktarı “x” mm ;

minZZ1x −=

burada minZ

normal (sıfır kaydırma) dişli içindir.

Çizelge.1 Düz dişlilerde Zmin MİNİMUM DİŞ SAYISI

α= 2min

sin2Z

Normal (sıfır profil kaydırma) dişliler için teorik en az diş sayısı :

Z=10 Z=10

PROFİL KAYDIRMA

DÜZ DİŞLİ

Göbekli Göbeksiz

DÜZ DİŞLİKüçük Dişliler silindirik ve dolu yapılırlar.

Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir veya yan kısımlar boşaltılır.

DÜZ DİŞLİOrta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir veya yan kısımlar boşaltılır.

22

Düz Dişli Çarkların Çalışması

Düz dişli çark: Eksenleri paralel olan millerde kullanılan, dişleri mil eksenlerine paralel açılmış dişlilerdir.

23

Düz Dişli Çarkın Resmi

Diş profilinin gösterilmesine gerek yoktur.

• Dairesel görünüşte, diş dibi dairesi çizilmez. (Gerekli ise sürekli dar çizgiyle çizilir.) Diğer görünüşlerde ise, dişli çark kesit olarak çizildiğinde, diş dibi çizgisi sürekli geniş çizgiyle çizilir, diş yüksekliği kadar kısım taranmaz.

Gerek ağırlık, gerekse bitişik olarak çalışan dişlilerde dişlerin sürtünmemesi için yan kısımlar burada olduğu gibi boşaltılabilir.

24

Dişli Çark Yapım Resmi

Dişlilerin üretiminde gerekli bilgiler çizelgede verilir.

25

Düz Dişli Çark Yapım Resmi

26

Motorda Dişli Çark Kullanımı

Mekanikte en çok düz dişliler kullanılır.

Hareket halinde hız değiştirmek için (vites kutularında) eksenel kayma ile birbirini kavrayabildiğinden yaygındır.

27

Düz Dişli Çarka Ait FormüllerDişli çark açmada kullanılan modül freze çakılarının üzerinde modül numarası (M0.25, M0.5, ....M30...) ve diş sayısı (20º kavrama açısı için Z14...Z135) yazılıdır. Herbir modül için 8 tane yapılıyor (örneğin Z35-Z54 yazılı herhangi bir modül freze çakısı 35 ile 54 aralığında diş açabilir. Bu aralıkta 35 ve 54 sesli, ~45 sessiz çalışır. Aynı modül için diş sayısı arttıkça diş yapısı eğrisi düzleşir. (ör: M0.5 Z11 için evolvent diş yapısı eğrisi, M0.35 Z135 için ikizkenar yamuk olur)

Diş genişliği≈10m

× m

28

Helisel Dişli Çarklar

Birbirine yakın olan paralel, dik veya herhangi bir açıda çalışan millerde hareket veya kuvveti bir milden diğerine aktarmak için kullanılır.

Dişler eksene paralel değil, helis meydana getirecek şekilde eğiktir.

Helis dişlilerin hareket edebilmesi için, çift helisel dişli olarak yapılması ve kullanılması gerekir.

29

Helis Dişli Çarkın Kullanımı

Diş kavramaları yavaş olduğundan gürültüsüz çalışırlar. Dolayısıyla sessiz çalışmanın gerektiği yerlerde kullanılırlar.

Büyük kuvvet iletirler.

?

HELİS DİŞLİLER

-Paralel ve açılı mil eksenleri

-Gelişmiş diş mukavemeti

-Küçük hacimde yüksek güç iletimi

-Yüksek kavrama açısı ve sessiz çalışma

Helis Dişli çeşitleri

Helis kramayer

Ok Dişli

Helis

Kros helis

veya çavuş dişli

Mil ekseni doğrultusunda kavrama açısı :

HELİS DİŞLİ ÇARKLAR

Zmdcosmm n ⋅=→

β=

βα

=αcos

tantan n

Eşdeğer dişsayısı : β

= 3eşcos

ZZMinimum diş sayısı: β⋅≥ 3

minmin cos)düz(Z)helis(Z

π·mn

π·mβ

αn

α

Mil ekseni doğrultusunda modül:

Helis açısı β doğrultusunda bakılırsa standart (normal) modül “mn” ve standart kavrama açısı“αn”görülür:

b

Giriş

HELİS DİŞLİKarşılıklı çalışan helis dişlilerde birisi sağ helis ise diğeri sol helistir.

35

Helisel Dişli Formülleri

İmalat normal modüle göre yapılır.

36

Helisel Dişli Çarkın YapımResmiHeliste, ideal diş sayısına göre freze çakısı seçilir. Örneğin z=32 için zideal=38 hesaplanır. Freze çakısı 35-54 seçilir. 32 diş açılır. Sadece profilin şekli biraz değişir.

KonikDişli Çark

Eksenleri kesişen millerde,

kuvvet ve hareket iletimi

amacıyla kullanılan ve yanal

yüzeylerin çevresine ve

kesik koni tepe noktasında

birleşecek şekilde dişler

açılmış, dişli çarklardır.

Konik Dişli Çark Kullanım Yerleri

Oldukça büyük kuvvetlerin taşınmasında ve taşıtların dişli kutularında çok kullanılır.

Helisel konik

Düz konik

Genellikle, hız ve kuvvet aktarmalarının, eksenleri kesişen miller aracılığıyla yapıldığı sistemlerde kullanılır.

Konik Dişli Çark Yapım Resmi

Genel olarak bir görünüş yeterlidir.

Kama ölçüsünü göstermek için de bir daire çizmek gerekir.

Dökülerek biçimlendirilecek konik dişlilerde diş profilleri gösterilmelidir. Bu amaçla, bölüm dairesi çevresine birkaç diş profili çizilebilir.

KONİK DİŞLİ ÇARKLAR

Sonsuz vida

Sproid

Hipoid

SpiralSproidKonik Dişli çeşitleri

KONİK DİŞLİ

Sonsuz Vida

Sonsuz Vida ve Dişli Çark

Sonsuz vida ve karşılık dişlisi formülleri

Sonsuz vida karşılık dişlisi yapım resmi

Sonsuz vidalı mil yapım resmi

SONSUZ VİDALAR

Kremayer Dişlisi

Kremayer Dişli Kullanımı

Pinyon dişli ile dişli çifti oluşturularak, dönel hareket doğrusal harekete (veya tersi) dönüştürülür.

•Matkap tezgahlarında milin aşağı-yukarı hareketinde,

• Tornada, arabanın kayıtlar üzerinde sağa-sola hareket ettirilmesinde,

• Krikolarda kullanılır.

Kremayer Dişli Montaj Resmi

Kremayer dişlisi formülleri

Kremayer dişlisi yapım resmi

Zincir Dişliler

Zincir Dişli Çeşitleri

Zincir Dişli Çark Yapım Resmi