UNIVERSITETI SHTETROR I TETOVS FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE

INFORMATIK

Prmbledhi dhe prpunoi

Dr. Edmond Beqiri

SISTEME OPERATIVE

(Ligjrata t autorizuara 2010/2011)

Tetov, 2011

2

Prmbajtja Sistemet Operative ................................................................................................................................. 8

Elemente t Sistemeve operative ....................................................................................................... 8

Funksionet e Sistemit operativ (SO) ........................................................................................................ 9

Menaxhimi i proceseve ......................................................................................................................... 10

Menaxhimi i memories ..................................................................................................................... 11

Siguria................................................................................................................................................ 12

Siguria e brendshme ............................................................................................................................. 12

Siguria e jashtme ............................................................................................................................... 13

DOS (Disk Operating System) ............................................................................................................ 14

MS-DOS (MicroSoft Disk Operating System) ................................................................................ 14

Mac OS X ........................................................................................................................................... 15

UNIX .................................................................................................................................................. 15

Linux .................................................................................................................................................. 16

Microsoft Windows ........................................................................................................................... 17

Sistemi operativ Windows XP ........................................................................................................... 18

Prparsit e Windowsit ............................................................................................................... 18

Control Panel n Windows ................................................................................................................... 20

.Net framework ................................................................................................................................. 21

Dic cleanup ........................................................................................................................................... 21

Task menager ........................................................................................................................................ 23

System Restore...................................................................................................................................... 23

Defragmeneting hard disk ..................................................................................................................... 24

Backup and Restore .............................................................................................................................. 25

Windows update.................................................................................................................................... 26

Llojet dhe aplikimi i sistemeve operative ......................................................................................... 28

BIOS-i ................................................................................................................................................... 31

3

Procesi i ruajtjes s t dhnave n Sistemet operative t ndryshme.................................................. 33

Ruajtja e informacionit ..................................................................................................................... 33

Hapsira e memories punuese elektronike -RAM ............................................................................ 33

Aktivizimi i programeve kompjuterike ............................................................................................. 35

Procesi i ruajtjes s t dhnave n kompjuter ................................................................................... 36

Hierarkia e shfrytzimit t informacioneve n kompjuter ................................................................ 37

Ndarja e memories n baz t natyrs s qasjes s informacionit te sistemet operative t ndryshme .......................................................................................................................................................... 38

Matja e memories dhe e diskut ......................................................................................................... 38

Fajlli, Folderi, Sistemi i fajllave ........................................................................................................... 40

Emrtimi i fajllave ............................................................................................................................ 41

Formatet e fajllit ................................................................................................................................ 42

Leximi i fajllit nga programet prkatse ........................................................................................... 43

Sistemi i fajllave ............................................................................................................................... 43

Foldert (direktorit) ..................................................................................................................... 46

UNIX dhe Windows ........................................................................................................................... 49

Avantazhet e sistemit Operativ UNIX: .............................................................................................. 49

ka sht UNIX-i? .............................................................................................................................. 50

Kernel ................................................................................................................................................ 51

Shell ................................................................................................................................................... 52

Fajllat/dosjet dhe Proceset ............................................................................................................... 52

Struktura e listave ............................................................................................................................. 52

Si i qasemi UNIX-it? ........................................................................................................................... 53

Njohuri pr Sistemin Operativ Linux ..................................................................................................... 55

Sistemi operativ Linux pr shfrytzuesit e zakonshm ......................................................................... 55

T kuptuarit e drejt t Linuxit ............................................................................................................. 56

Historia e Linuxit ................................................................................................................................... 58

UNIX kultura n Bell Labs .................................................................................................................. 58

4

Deri te UNIX i komercializuar ............................................................................................................ 60

Arritja e BSD ...................................................................................................................................... 60

Plotsimi copve q mungonin nga Linus Torvalds .......................................................................... 60

Prparsit e Linuxit ............................................................................................................................. 61

Prkufizimi i kodit t hapur - OSI .......................................................................................................... 63

Projektet m t mdhenj softuerik ....................................................................................................... 64

Ubuntu Linux ......................................................................................................................................... 66

Historia dhe procesi i zhvillimit ......................................................................................................... 67

Tiparet kryesore t Ubuntu Linux ..................................................................................................... 67

Instalimi ............................................................................................................................................. 68

Variantet e Ubuntu Linux .................................................................................................................. 70

Krkesat harduerike pr instalimin e Ubuntu Linux ......................................................................... 72

Desktopi GNOME .................................................................................................................................. 73

Menyt e panelit ............................................................................................................................... 75

Menyja e aplikacioneve (Applications) ............................................................................................. 75

Menyja e lokacioneve (Places) .......................................................................................................... 76

Menyja e sistemet (System) .............................................................................................................. 76

Instalimi, instalimi dhe prditsimi i softuerit .................................................................................... 78

Softuert pr menaxhimin e pakove n Ubuntu .............................................................................. 78

Prdorimi i Synaptic pr t shtuar dhe larguar softuer .................................................................... 79

Linux dhe UNIX ...................................................................................................................................... 80

Koncepte themelore pr LINUX FILESYSTEM ........................................................................................ 82

Linux File System ............................................................................................................................... 84

File sistemi EXT2 ............................................................................................................................. 86

EXT 2 Inode ....................................................................................................................................... 87

Superblock ext2 ................................................................................................................................ 88

Grupi ext2 Deskriptor........................................................................................................................ 89

5

EXT2 DIREKTORIUMET ...................................................................................................................... 89

Gjetja e nj File n nj File System ext2 ........................................................................................... 90

3.7. Ndryshimi i Madhsis s File-it n nj File System ext2 .......................................................... 91

Virtual File System (VFS) ................................................................................................................... 92

Superblloqet VFS ............................................................................................................................... 94

VFS Inode .......................................................................................................................................... 94

Zhvillimi i nj FILE SISTEMI ................................................................................................................ 96

Gjetja e nj File n File Sistemin Virtual ........................................................................................... 97

VFS Inode Cache ................................................................................................................................ 98

Direktoriumet Cache ......................................................................................................................... 98

Cache Buffer ...................................................................................................................................... 99

Procesi i update............................................................................................................................... 100

Problemet e konkurrencs n Sistemet Operative ......................................................................... 100

1. far sht OS? ........................................................................................................................... 101

Koncepti i konkurencs ................................................................................................................... 101

Pse konkurenca? ............................................................................................................................. 104

Race condition .............................................................................................................................. 104

Problemet ICT (Inter Processes Communication) klasike .................................................................. 105

Problemi klasik i proceseve ............................................................................................................ 105

Kushtet pr t pasur nj zgjidhje t mir ......................................................................................... 106

Race condition n mesin e proceseve .......................................................................................... 106

Zgjidhjet softwerike dhe hardwerike .................................................................................................. 107

Prpjekja e par .............................................................................................................................. 107

Prpjekja e dyt .............................................................................................................................. 108

Prpjekja e tret ............................................................................................................................. 109

Prpjekja e katrt ............................................................................................................................. 110

Algoritmi i Dekker-it ........................................................................................................................ 111

6

Zgjidhjet hardwerike ....................................................................................................................... 112

T metat e algoritmeve softwerike dhe hardwerike ...................................................................... 113

Zgjidhjet q bazohen n konstruktin e Sistemit Operativ .................................................................. 114

Prdorimi i mutex-ave .................................................................................................................... 114

Problemi i dedllokut ........................................................................................................................ 115

a) Procest kokfort .................................................................................................................. 115

b) Procest bujar ....................................................................................................................... 116

Problemi i uris ............................................................................................................................... 116

Verzioni majtas-djathtas ................................................................................................................. 117

Zgjidhjet e bazuara n konstruktin e gjuhs ....................................................................................... 118

Prdorimi i monitor-ve .................................................................................................................. 118

Pseudo-kodi i prdorimit t monitor-ave n zgjidhjen e problemit ........................................... 118

Zgjidhja m e mir! ......................................................................................................................... 120

Instalimi i m shum sistemeve operative n kompjuter ............................................................. 121

Sistemet operative t rrjetit ............................................................................................................... 129

Windows ..................................................................................................................................... 132

UNIX........................................................................................................................................... 134

MAC-OS ....................................................................................................................................... 135

Artisoft Lantastic ............................................................................................................................ 135

Sistemet operative n koh reale ......................................................................................................... 137

Detyrat ............................................................................................................................................ 137

Fijet (threads) .............................................................................................................................. 137

Proceset ....................................................................................................................................... 138

Single-task system (super loop) ...................................................................................................... 138

Multitasking system ........................................................................................................................ 139

Preemptive multitasking ............................................................................................................. 139

Kooperativa multitasking ............................................................................................................ 140

7

Implementimi i sistemit me RTOS ..................................................................................................... 141

Reagimi n koh ............................................................................................................................. 141

Ndarja e detyrave ............................................................................................................................ 141

Detyra me prioritet .......................................................................................................................... 141

Multiprocessor RTOS ..................................................................................................................... 141

Sistemet Operative dhe Cloud Computing ......................................................................................... 143

Cloud Computing ............................................................................................................................ 143

Arkitektura e cloud computing ........................................................................................................... 143

Aplikacionet e cloud computing ......................................................................................................... 144

Brengat pr cloud computing ............................................................................................................. 145

Siguria te sistemet operative .............................................................................................................. 147

Literatura ............................................................................................................................................. 153

8

Sistemet Operative

N kt pjes t tekstit siprfaqsisht do t shpjegohen dhe t krijohen njohuri pr disa elemente t rnssishme q jan komponent prbrs t sistemeve operative si n vijim:

- Sistemet operative - Kernel brthamat e sistemit - Programet aplikative - BIOS - Sistemet e hapura - Ndrvendossi i kujtess Clipboard - Fajlli - Folderi - Sistemi i fajllave - Dritaret - GUI - Siprfaqja punuese - Rregullimi i sistemit - Pllaka kontrolluese - Bluetooth - Kthimi i sistemit

Elemente t Sistemeve operative

Programet, asemblert dhe kompajlert ekzekutohen n kompjuter, n pranin e nj mjedisi t caktuar programues. Kt mjedis programues e prcakton sistemi operativ. Sistemi operativ sht nj grumbull i programeve i cili manipulon me resurset dhe shrbimet e sistemit kompjuterik (harduerit), si jan memoria qendrore, njsit hyrse-dalse, etj.

Pra sistemi operativ e komandon (manipulon) me harduerin e sistemit kompjuterik. Programi, n mnyr implicite apo eksplicite, vetm prmes direktivave t sistemit operativ mund t'i shfrytzoj resurset dhe shrbimet e sistemit kompjuterik. Pra programi e urdhron apo krkon nga sistemi operativ shfrytzimin e resurseve kompjuterike.

Nga kjo q u tha m sipr shihet se programet t cilat i shkruajm (programeve aplikative) n gjuht larta programuese, nuk e komandojn harduerin, por i drgojn komanda sistemit operativ, i cili m pastaj manipulon me harduer pr t arritur te rezultatet e dshiruara. Kjo do t thot se sistemi operativ sht nj lloj ndrmjetsuesi (interfejs) n mes t programeve aplikative dhe harduerit kompjuterik.

Roli kryesor i sistemit operativ sht t shrbej si ndrmjetsues n mes t shfrytzuesit dhe harduerit kompjuterik, dhe n mes t programeve aplikative dhe harduerit kompjuterik.

Ekzistojn sisteme t ndryshme operative, mirpo m t njohurat n PC jan MS-DOS dhe MS WINDOWS.

Pjest t cilat jan nn kontrollin e sistemit operativ jan:

9

Sistemi operativ (SO) sht softuer i cili menaxhon ndarjen e resurseve t kompjuterit dhe siguron nj ndrlidhje pr programort pr qasje n kto resurse. Sistemi operativ prpunon t dhnat sistemore dhe t dhnat hyrse t prdoruesit, dhe i prgjigjet ktyre duke caktuar dhe menaxhuar detyrat dhe resurset e brendshme t sistemit n form t shrbimit pr prdoruesit dhe programet e sistemit.

N themel t gjith softuerve sistemor, sistemi operativ kryen detyrat elementare si jan kontrollimi i shprndarja e memories, caktimi i prioriteteve sistemore, kontrollimi i pajisjeve hyrse dhe dalse, mundsimi i prdorimit t rrjets kompjuterike dhe menaxhimi i fajllave. Pjesa m e madhe e sistemeve operative kan ndonj aplikacion i cili mundson ndrlidhje pr menaxhimin e sistemit operativ. Sistemi operativ sht platform pr softuert tjer q prdoren n kompjuter.

Sistemet operative bashkkohore q mund t hasen npr kompjuter prfshijn Windows XP, Windows Vista, Linux, Mac OS X etj. Prderisa sistemi operativ Windows sht i popullarizuar te prdoruesit e kompjuterve t zakonshm, sistemi operativ Linux sht shum i popullarizuar te kompjutert server. Sidoqoft shum lloje t Linux-it jan duke prfituar popullaritet te prdoruesit e kompjuterve t zakonshm. Sistemet operative Windows, Linux dhe Mac OS X kan versionet e tyre pr Desktop si dhe pr Server. Prve Microsoft Windows, dizajni i t gjitha sistemeve operative t prmendura jan t inspiruar, ose t trashguar drejtprdrejt nga sistemi operativ Unix. Sistemi operativ Unix ishte i zhvilluar pran Bell Labs n fund t viteve t 1960-ta dhe ka hedhur farn pr zhvillimin e shum sistemeve operative. Shum nga konceptet thelbsore t sistemeve operative moderne, ishin t paraqitura pr her t par n sistemin operativ Unix dhe n derivatet e tij.

Funksionet e Sistemit operativ (SO)

Ekzistojn disa lloje t programeve t cilat shfrytzohen n kompjuter. Disa nga kto programe shrbejn pr aktivizim t kompjuterit, gjegjsisht t komponentve t tij, disa t tjer pr mbarvajtje t kompjuterit n pun, ndrsa disa t tjer pr kryerje t veprimeve t caktuara, p.sh. prpunimin e tekstit, rregullim t fotografive, dgjim t muziks, etj. Programet t cilat shrbejn pr pun t kompjuterit quhen sisteme operative ose punuese. Grupi tjetr i programeve kompjuterike jan programet aplikative.

Sistemi operativ sht nj bashksi e programeve e cila udhheq me punn bazike t pjess teknike-hardverit t kompjuterit. Funksionimi i kompjuterit sipas Von Neumann-it, nnkupton hyrjen, prpunimin, kujtimin dhe daljen e t dhnave.

10

Sistemi operativ paraqet nj lidhje programore n mes t programeve aplikative dhe hardverit t kompjuterit. Programet aplikative pr punn e tyre normale shpesh ftojn pjest programore ose funksionet e sistemit operativ.

Zhvillimi i kompjuterve dhe zhvillimi i sistemeve operative jan n varshmri dhe n lidhje t ndrsjellt. Detyrat kryesore t sistemit operativ jan:

- Udhheqja me memorie t kompjuterit - Udhheqja me disqe dhe qasja n t dhna - Kryerja e detyrave - Kontrolli dhe leximi i njsive hyrse - Paraqitja e t dhnave n ndrfaqe (grafika)

Secili program sht bashksi e instruksioneve pr procesorin q d.m.th. se procesort m t fort (m t mir) duhet t prkrahen nga sistemet operative m komplekse. Sistemi operativ prbhet nga brthama (kernel), sistemi i fajllave, pjesa pr ekzekutim t programeve, ndrfaqja grafike, lidhjet komunikuese nprmes protokolleve t rrjetit, ndrfaqja programore.

Gjat startimit t kompjuterit, programi i par q ekzekutohet sht sistemi operativ. Ai mbetet i aktivizuar tr kohn gjat puns s kompjuterit duke i shprndar punt t cilat duhet kryer procesori dhe duke udhhequr me rrjedhn e informacioneve prbrenda hardverit t kompjuterit. Pr llojet e ndryshme t kompjuterve, me fjal t tjera pr hardver t ndryshm i cili sht i ndrtuar ekzistojn edhe sistemnet operative t ndryshme, kshtu q gjat blerjes s kompjuterit shfrytzuesi sht mir t interesohet se cili sistem operativ do t prdoret pr kompjuterin e porositur.

N fillim sistemet operative nuk kan ln prshtypje t mikpritjes, gjegjsisht qasja n komandat e tyre sht prezantuar n nj ekran t zi. N at koh ishte e nevojshme q t dihen t gjitha komandat dhe t shnohen ato pa asnj gabim me an t tastiers prgjat nj linje komanduese (command prompt). Sistemet operative q prdoren n ditt e sotme shfrytzojn kryekput ndrfaqen aplikative grafike (Graphical User Interface GUI).

Menaxhimi i proceseve

Secili program q ekzekutohet n kompjuter, qoft si shrbim ose si aplikacion, sht proces m vete. N fillim vetm nj proces mund t ekzekutohej nga nj procesor njkohsisht. Sistemet operative t mikrokompjuterve t vjetr si ishte MS-DOS as q provonin t kalonin kt kufi, me prjashtim t prpunimit t ndrprersve, dhe vetm nj proces mund t ekzekutohej n at ambient (edhe pse vet DOS-i kishte opsionin TSR si mjaft t mangt dhe opsion jo t leht pr prdorim).

Shumica e sistemeve operative prdorin ekzekutimin konkurrent t shum proceseve dhe programeve njkohsisht prmes funksionit t quajtur multitasking , edhe me nj procesor t vetm. Ky mekanizm prdorej tek kompjutert mainframe q nga fillimi i viteve t 1960-ta.

Menaxhimi i proceseve sht mnyra n t ciln sistemi operativ merret me ekzekutimin e proceseve t shumfishta. Te kompjutert m t thjesht (ata q kan nj procesor me nj brtham) multitasking bhet thjesht me ndrrim shum t shpejt t proceseve q ekzekutohen. Varsisht nga sistemi operativ, sa m shum procese q

11

ekzekutohen njkohsisht, ose do t zvoglohet copa e memories q i caktohet procesit ose do t rritet koha para se procesit ti vjen rralla t ekzekutohet.

Menaxhimi i proceseve prfshin llogaritjen dhe shprndarjen e kohs s procesorit si dhe t resurseve tjera. Shumica e sistemeve operative lejojn q procesit ti caktohet prioriteti i cili ndikon n caktimin e kohs pr t nga ana e procesorit.

Sistemet operative interaktive gjithashtu kan ndonj nivel t sistemit prmes t cilit prdoruesi merr prioritet m t lart. Proceset e udhhequra me ndrprers zakonisht do t ekzekutohen me prioritet shum t lart. N shum sisteme ekzistojn proceset e prapavijs si sht System Idle Process n sistemin operativ Windows, i cili do t ekzekutohet kur asnj proces tjetr t mos jet duke pritur pr koh t procesorit.

Menaxhimi i memories

Arkitekturat kompjuterike t kohs aranzhojn sistemin e kompjuterit n mnyr hierarkike, duke filluar nga regjistrat m t shpejt, keshi i procesorit, memoria punuese dhe disqet e forta. Menaxheri i diskut t sistemit operativ koordinon prdorimin e ktyre llojeve t ndryshme t memories duke prcjell disponueshmrin e tyre, pra, cila duhet t ngarkohet e cila t shkarkohet dhe si t barten t dhnat mes tyre. Ky aktivitet, zakonisht i quajtur menaxhim i memories virtuale, rrit sasin e memories s disponueshme pr secilin proces duke e br memorien nga disku i fort t duket si memorie kryesore. Ekziston nj dnim n shpejtsi i cili e prcjell prdorimin e disqeve ose memorieve t tjera t ngadalshme si memorie kryesore nse proceset aktive krkojn dukshm m shum RAM se sa q jan n dispozicion, sistemi mund t filloj t degjeneroj. Kjo mund t ndodh ose pr shkak se nj proces krkon sasi t madhe t RAM memories ose pr shkak se dy ose m shum procese jan n gar pr sasi sa m t madhe t memories se sa q sht n dispozicion. Kjo pastaj drgon n bartje konstante t secilit proces n disqet m t ngadalshme.

Nj pjes e rndsishme e menaxhimit t memorie sht menaxhimi i adresave virtuale. Nse procese t shumfishta jan n memorie njkohsisht, ato duhen parandaluar nga przierja n memorien e njra-tjetrs (prve nse sht krkes eksplicite pr prdorimin e memories s ndar). Kjo arrihet me ann e hapsirave t ndara t adresave. Secili proces sheh tr hapsirn e adresave virtuale, zakonisht prej adress 0 deri n madhsin m t madhe t lejuar t memories virtuale, si t caktuara pr at proces. Sistemi operativ ka nj tabel t faqeve e cila i bashkon adresat virtuale me adresat fizike. Kto caktime t memories prcillen ashtu q kur nj proces prfundon, e tr memoria q ishte n prdorim nga ai proces t mund t vihet n dispozicion t proceseve tjera.

Sistemi operativ gjithashtu mund t shkruaj faqe jo-aktive t memories n memoriet sekondare. Ky proces quhet edhe paging (ang. page faqe) ose swaping (ang. swat ndrrim) terminologjia dallon n mes t sistemeve operative.

sht e zakonshme gjithashtu pr sistemet operative t vejn n pun memorien q nuk prdoret n form t kesh-faqeve q jan n t vrtet krkesa pr t dhna nga pajisjet m t ngadalshme dhe q mund t vendosen n memorie pr t rritur shpejtsin.

12

Siguria

Shum sisteme operative kan ndonj nivel t siguris. Siguria sht e bazuar n dy ideja se:

Sistemi operativ mundson qasjen n nj numr t resurseve, n mnyr t drejtprdrejt ose indirekte, si jan fajllat n vet diskun fizik, thirrjet e privilegjuara n sistem, informatat personale mbi prdoruesit, dhe shrbimet e ofruara nga programet q jan duke u ekzekutuar nga sistemi;

Sistemi operativ sht n gjendje t dalloj n mes t krkesave t cilat jan t autorizuara (lejuara) ti qasen atyre resurseve dhe atyre q nuk jan t autorizuara (t ndaluara). Derisa disa sisteme mund thjesht t dallojn nga t privilegjuar dhe jo t privilegjuar, sistemet zakonisht kan nj form t identitetit t krkuesit, si sht pr shembull emri i shfrytzuesit. Krkuesit, n ann tjetr ndahen sipas ktyre dy kategori:

Siguria e brendshme: nj program q tashm sht duke u ekzekutuar. N disa sisteme, nse ndonj program sht duke u ekzekutuar ai nuk ka m kufizime, por zakonisht programet kan identitet t cilin e mbajn dhe e prdorin pr t kontrolluar t gjitha krkesat dhe resurset.

Siguria e jashtme: krkesa e re prej jasht kompjuterit, si sht nj qasje prmes konsols s lidhur ose ndonj lloj t lidhjes s rrjetit. Pr t vendosur identitetin mund t ket nj proces t autentikimit. Shpesh emri i prdoruesit duhet t citohet, dhe secili emr i prdoruesit mund t ket fjalkalim. Metodat tjera t autentikimit, si jan kartat magnetike ose t dhnat biometrike, mund t prdoren n vend t ktyre. N disa raste, veanrisht lidhjet n rrjet, mund ti qasen resurseve t caktuara pa asnj lloj t autentikimit.

Prve modelit t siguris lejo/mos-lejo, sistemi me nivel t lart s siguris gjithashtu do t ofroj opsione t revizionit. Ky opsion do t lejonte prcjelljen e krkesave pr qasje n resurse (si sht, kush ka lexuar kt fajll n t kaluarn?).

Siguria e sistemeve operative ka qen breng pr nj koh t gjat pr shkak t shnimeve t ndjeshme q shpesh ndodhen n kompjuter, qoft t natyrs komerciale, ushtarake etj. N SHBA jan themeluar standarde t ndryshme sipas t cilave bhet vlersimi i siguris s sistemeve kompjuterike. Standardet e ktilla jan br me rndsi jetike pr prodhuesit e sistemeve operative, pr shkak se ato prdoren pr t vlersuar, klasifikuar dhe zgjidhur mes llojeve t ndryshme t sistemeve kompjuterike q prdoren pr prpunim, deponim dhe pun me informata t ndryshme t klasifikuara.

Siguria e brendshme

Siguria e brendshme mund t mendohet si mbrojtje e resurseve t kompjuterit prej programeve konkurrente q jan duke u ekzekutuar n sistem. Shumica e sistemeve operative vendosin programet q ekzekutohen n mnyr indigjene n procesorin e kompjuterit, ashtu q problemet shfaqen kur dshirojm q kto programe t bjn detyra t njjta dhe t ken privilegje t njjta sikurse sistemi operativ (i cili pra edhe vet sht program). Procesort e prdorur pr sistemet operative klasike zakonisht kan koncept harduerik t privilegjeve. N prgjithsi programet m pak t privilegjuara bllokohen automatikisht nga prdorimi i instruksioneve t caktuara harduerike, si jan ato t leximit dhe shkrimit nga pajisjet e jashtme sikurse q jan disqet. N vend t ksaj, ata duhet t krkojn nga programet e

13

privilegjuara (kerneli i sistemit operativ) pr t iu mundsuar shkrimin ose leximin. Sistemi operativ pra merr shansin t kontrolloj identitetin e programit dhe t lejoj ose t mos lejoj krkesn e shtruar.

Nj strategji alternative, dhe e vetmja q mund t aplikohet pr sistemet q nuk prmbushin krkesat e virtualizimit, sht sistemi operativ i cili nuk prdor programet e shfrytzuesve si kod indigjen.

Siguria e brendshme sht veanrisht e rndsishme pr sistemet me prdorues t shumt; ajo lejon secilin prdorues t sistemit t ket fajlla privat q nuk mund t qasen nga prdoruesit tjer. Siguria e brendshme sht gjithashtu vitale n rastet e prdorimit t revizionimit, pr shkak se ndonj program mund t anashkaloj sistemin operativ, duke anashkaluar kshtu edhe vet sistemin e revizionimit.

Siguria e jashtme Zakonisht sistemi operativ ofron (ose ka) shrbime t ndryshme pr kompjutert dhe

prdoruesit e tjer n rrjet. Kto shrbime zakonisht sigurohen prmes porteve ose pikave t numruara t qasjes n prapavij t adress s rrjetit t vet sistemit operativ. Kto shrbime prfshijn oferta si jan ndarja e fajllave, shrbimet e shtypit, e-mailit, ueb faqeve, dhe protokolleve t transferimit t fajllave (FTP ), shumica e t cilave mund t ken siguri t komprometuar.

N vij t par t siguris jan pajisjet harduerike t njohura si firewall ose sistemet e zbulimit/parandalimit t deprtimeve. N nivelin e sistemit operativ, ekziston nj numr i caktuar i firewall-ve softuerik, si dhe i sistemeve t zbulimit/parandalimit. Shumica e sistemeve operative moderne prfshijn nj firewall softuerik, i cili sht gjithmon i aktivizuar. Firewalli softuerik mund t konfigurohet t lejoj ose t refuzoj trafikun n rrjet n dhe prej shrbimit ose aplikacionit i cili ekzekutohet n sistemin operativ. Prandaj, n nj kompjuter mund t instalohet dhe t jet aktiv nj shrbim i pasigurt, si sht Telnet ose FTP, dhe nuk duhet t jet n rrezik nga e ar n siguri pr shkak se firewalli do t dboj fardo trafiku i cili mundohet t lidhet pr shrbimet n at port t caktuar.

Ekzistojn disa lloje sistemesh operative, por n prgjithsi ekzistojn katr, kategorizuar

sipas tipit t kompjuterit q ato kontrollojn dhe llojit t aplikacioneve q ato prkrahin:

Sistemet operative t kohs reale (Real-time operating system - RTOS) - prdoren n raste kur lind nevoja e kontrollimit t makinerive, instrumenteve

shkencore, dhe sistemeve industriale. Nj sistem operativ i ktij lloji, zakonisht ka nj kapacitet shum t

limituar kundrejt interfejsit t prdoruesve, dhe nuk ka vegla pr prdoruesin prfundimtar, pasi q delivrimi i ktij sistemi pr prdorim bhet n form t nj pakoje t farkuar. Nj pjes shum e rndsishme e ktij sistemi operativ sht, se ai bn menaxhimin e resurseve ashtu q, pothuajse do her kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do t reagon n po t njjtn mnyr n po t njjtn gjatsi kohore. Kto lloj sistemesh operative prdoren pr kontroll t

proceseve npr centrale brthamore, pr shkak t saktsis dhe stabilitetit t lart n ekzekutimin e urdhrit.

Nj detyrsh (angl. Single-user, single task) si shihet edhe nga emri, ky sistem operativ sht i dizajnuar t menaxhoj kompjuterin ashtu q, nj prdorues t ket mundsin t bj vetm nj veprim brenda nj kohe t dhn. Sistemi operativ i kompjuterve t xhepit Palm sht nj shembull i mir i sistemit operativ n fjal.

Shumdetyrsh (angl. Single-user, multi-tasking) ky sht nj sistem operativ q gjersisht prdoret sot tek kompjutert personal. Windows-i i Microsoft-it dhe Mac OS i

14

Apple-s, jan shembuj tipik t sistemeve operative t ktij lloji, pasi ato i mundsojn nj prdoruesi njkohsisht t punoj me m tepr aplikacione. P.sh., n momentin e shkruarjes s nj dokumenti n nj editor teksti, prdoruesi mund t shkarkoj nga interneti nj dokument tjetr me rndsi pr punn e tij.

Ndars kohe (angl. Multi-user) sistemi operativ i ktij lloji, ju mundson m tepr prdoruesve t ken qasje simultane n resurset e njjta t kompjuterit t njjt. Sistemi operativ duhet t kujdeset q, nevojat e prdoruesve t ndryshm t jen t balancuara gjat tr kohs s puns s kompjuterit, dhe se secili nga programet q ata prdorin ka resurse t veanta dhe t mjaftueshme, ashtu q problemet me njrin nga prdoruesit nuk kan ndikim n mbarvajtjen e puns s prdoruesve tjer. Shembuj sistemesh operative t ktij lloji jan Unix, VMS dhe sistemet operative t superkompjuterve ose mainframe kompjuterve (p.sh.

MVS). sht me rndsi t bjm dallimin ndrmjet sistemeve operative me m shum

prdorues, dhe sistemeve operative me nj prdorues t cilat prkrahin punn n rrjet (angl. networking). Windows 2000 dhe Novell Netware, jan sisteme operative me nj prdorues, por me ndihmn e rrjetit ato ju mundsojn qasje pune m shum se disa mijra prdoruesve. Ktu duhet prmendur, se sistemin operativ Windows 2000 dhe Novell Netware n fakt e prdor vetm nj prdorues i cili edhe e kontrollon at, e ai sht administratori i sistemit (angl. System Administrator).

DOS (Disk Operating System)

sht emri i familjes t sistemeve operative q ka dominuar tregun e kompjuterve t kompjuterve personal t IBM-it nga 1981 deri m 1995. Kjo familje prmban versionet: PC-DOS, MS-DOS, FreeDOS, DR-DOS, Novell-DOS, OpenDOS, PTS-DOS, ROM-DOS si dhe shum versione tjera. Karakteristik e sisteme operative t ksaj familje sht q vetm nj shfrytzues mundet t punoj drejtprsdrejti me makin, dhe pr at koh t ekzekutoj vetm nj detyr (ang: single user, single task). Kto sisteme kan pas funksionuar n kompjutert personal t IBM-it n Intel x86 procesor, apo dika t ngjashme.

DOS sistemi m i shfrytzuari ka qen ai nga Microsoft i cili sht pas quajtur MS-DOS.

MS-DOS (MicroSoft Disk Operating System)

MS-DOS sht shkurtesa pr Microsoft Disk Operating System ku ky sht emri i sistemit operativ q sht komercializuar nga korporata Microsoft. Ky sistem ka qen m i shfrytzuari nga t gjith sistemet operative t familjes DOS, si dhe ka mbizotruar platformn e kompjuterve personal gjat viteve t 1980-ta. Q nga ather MS-DOS sht zvendsuar gradualisht me variacione t ndryshme t sistemit operativ Microsoft Windows.

MS-DOS fillimisht u krijua m 1980-en si QDOS (shkurtes pr Quick and Dirty Operating System) nga Tim Patterson pr prodhuesin e kompjuterve Seattle Computer Products (apo shkurtimisht SCP). SCP QDOS-in e ofroi nn emrin 86-DOS pasi q ai ishte dizajnuar pr funksionim n procesort Intel 8086.

Pas ksaj, Microsoft bleu t drejtat mbi QDOS nga SCP dhe m vitin 1981 e publikoi MS-DOS-in. Q nga viti 1981 MS-DOS sht pas publikuar edhe n tet versione kryesore para se zhvillimi i mtutjeshm u ndal m vitin 2000 nga ana e Microsoft-it.

MS-DOS ka qen nj nga gur-themelet pr rritjen e Microsoft-it nga nj firm q sht marr me gjuh programuese n nj firm q sht marr me zhvillim t softuerit.

15

Nga kndi i vshtrimit t programerit MS-DOS sht sistem operativ hierarkial, q prmban tri nivele (shtresa), t cilat e ndajn shfrytzuesin dhe programet aplikative prej harduerit kompjuterik. Kto shtresa jan BIOS (Basic Input-Output System q do t thot sistemi themelor pr hyrje-dalje), kerneli i DOS-it, dhe interpretuesi i komandave.

BIOS sht i ndrtuar n makin dhe prmban programin/kodin t nevojshm pr nisjen e makins. BIOS kontrollon tastaturn, ekranin, disqet, komunikimet serike (serial) dhe gjera tjera varsisht nga prodhuesi.

BIOS qndron n ROM ipin ndrsa sot mund t hasim edhe n makina me flash BIOS. Shum prodhues gjat nisjes s makins e kopjojn BIOS-in n RAM, ky proces quhet shadowing.

Ekziston edhe PnP BIOS apo Plug-and-Play BIOS (PnP BIOS zakonisht ndrtohet me flash memorie).

Kerneli i DOS-it, prve tjerash, ofron shrbimet pr: Manipulimin e folderave dhe fajllave; Manipulimin e memories qendrore; Kohn dhe datn; Menaxhimin e programeve aplikative. Ndrsa Interpretuesi i komandave ka pr detyr q t ekzekutoj komandat t cilat ia

jep shfrytzuesi, duke kyur edhe leximin dhe ekzekutimin e programeve aplikative.

Mac OS X Mac OS X (shqiptimi mak ou es ten, ose n shqip, mak o s dhjet) sht nj linj e

sistemeve operativ grafical, zhvilluar, tregtuar dhe shitur nga Apple Inc., versioni i fundit i t cilit sht i instaluar mbi t gjith kompjutert Macintosh sot n shprndarje. Mac OS X sht pasardhsi i Mac OS, i cili ka qen sistemi operativ kryesor pr Apple q nga viti 1984. Ndryshe nga paraardhsi i tij, Mac OS X bazohet mbi sistemin Unix.

Versioni i par qe Mac OS X Server 1.0 n vitin 1999, q ndiqet nga nj version pr desktop Mac OS X v10.0, i vitit 2001. Q ather, edhe pes versione t tjera (end-user dhe server) jan lshuar. Emrtimi i versioneve behet sipas familjes se maceve te mdha, p.sh. Mac OS X v10.5 referohet nga Apple dhe prdoruesit me emrin "Leopard".

UNIX

Unix (i regjistruar si UNIX, disa here i shkruar si Unix ose Unix ) sht nj sistem operativ pr kompjuter fillimisht i ndrtuar ne vitin 1969 nga nj grup puntoresh te AT&T ne Bell Labs, qe prfshinte Ken Thompson, Dennis Ritchie and Douglas McIlroy. Sot sistemet Unix jan te ndare ne dege te ndryshme, gjate viteve AT&T si dhe kompani te tjera fitimprurse ose jo kane kontribuar ne ndrtimin e mtejshm.

Ne vitin 2007, zotruesit e marks se regjistruar UNIX sht The Open Group, nj korporate standardesh pr industrin. Vetm sistemet qe jan plotsisht te pajisur me certifikate Single UNIX Specification kualifikohen si "UNIX" (te tjert quhen "Unix system-like" ose "Unix-like").

Gjate fundit te viteve 1970 dhe fillimit te viteve 1980, influenca e Unix ne qarkun akademik beri qe Unix te prdorej ne shkalle te gjere (sidomos varianti BSD, i cili e ka origjinn nga University of California, Berkeley) ndrsa ne fushn tregtare, me i njohuri sht Sun Microsystems.

16

Sot, prkrah sistemeve Unix te certifikuara, sistemet operative Unix-like si Linux dhe BSD jan shume te prhapur. Shpesh, "Unix tradicional" mund te prdoret pr te prshkruar nj sistem Unix qe ka karakteristikat e Version 7 Unix ose UNIX System V.

Linux Linux (edhe GNU/Linux) sht nj sistem operativ i lir pr prdorim pr kompjuter, i

cili sht shum i ngjashm me UNIX. Pr her t par u vu n prdorim n vitin 1991, kur autori i Linux-Kernel Linus Torvalds e publikoi versionin e par.

Ky sistem sht i prbrn nga pjes t ndryshme, t cilat sot zhvillohen nga programues t ndryshm n mbar botn.

Nse flitet pr Linux duhet te zbulohen dhe origjinat e tij pra UNIX. Ne vitet 60' ndihej mundsia pr te krijuar nj sistem operativ praktik dhe te fuqishm. Pr kt u krijua dhe projekti Multics, por pr fat te keq nuk pati shume sukses dhe kshtu nj nga antart e Multics "Bell Labs" hoqi dore nga projekti dhe me pas u impenjua duke krijuar sistemin e tij te quajtur UNIX. Ne fillim UNIX shprndahej falas dhe u prhap ne shum Universitete, me vone sht implementuar edhe TCP/IP(protokolli aktual i rrjetit) dhe UNIX filloji te behej gjithmon e me i fuqishm. Ne vitin 1990 kishte nj rol shum te rndsishm ne tregun e serverve, sidomos te universiteteve. Studentet dshironin ta kishin dhe ne kompjutert e tyre ne shtpi por pr fat te keq UNIX ishte bere komercial dhe shume i shtrenjte. Ne fakt ekzistonin dhe versione te lira si Minix,386BSD, NetBSD, FreeBSD dhe OpenBSD por ishin akoma ne hapat e para dhe prdoruesit normal hasnin vshtirsi ne prdorim. Ne skene ne vitin 1991 merr pjese dhe Linus Torvalds (autori Linux-it). Nga ku vjen dhe emri Linux==Linus His Unix. Linus kishte prdorur UNIX ne Universitetin e Helsinkit dhe dshironte dika te ngjashme ta kishte dhe ne shtpi. Meq versionet komerciale ishin te shtrenjta filloi me Minix (nje sistem shfrytzimi i krijuar nga Andrew Tanenbaum, ND)dhe shume shpejt filloi te shkruaje versionin e tij.

Linux sht vetm kerneli (brthama) i nj sistemi operativ, d.m.th ajo pjese qe lidh harduer-in dhe softuer-inme pak fjale ai qe bn qe programet te punojn. Kerneli Linux-it implementon multitasking (ekzekutimin e shume programeve prnjher). Te gjith programet me te cilt prdoruesi ose administratori ndrvepron jan ne maje te kernelit. Disa jan thelbsore, si interpretuesi i komandave ose "SHELL" q prdoret pr te ndrvepruar me harduer dhe softuer. Linux nuk i shkroi kto programe vete por prdori ato falas. Shume programe duke prfshir dhe kompilatorin e C erdhn nga Fondacioni Pr Programet e Lira ose GNU (GNU is Not UNIX). GNU kishte si synim te krijonte nj sistem operativ si UNIX por falas, dhe kshtu shum njerz i referohen Linux-it si GNU/Linux.

Gjate viteve 92' 93' Linux fitoi shume interes dhe filloi te behej sistemi zvendsues i UNIX duke prfshir dhe nj sistem dritaresh grafike ose "X". Fuqia e Linux-it prqendrohet tek aftsia pr te ekzekutuar shume programe njkohsisht ose "Multitasking" dhe gjithashtu tek "Multiuser" d.m.th aftsia pr te pasur shume prdorues.

Ne ditt e sotme ekzistojn ato qe quhen Distribucione Linux, qe jan Linux(kerneli) dhe programe te shumta aplikative te bashkuar n nj sistem. Dukuria me e rndsishme qe e bn Linux-in popullor sht ajo qe quhet "Open Source", d.m.th kod i lire. Gjithka mund te shihet si sht ndrtuar, d.m.th. do gj shprndahet ne kod burim, dhe kjo behet ne baze te licencs GPL( GNU General Public License).

17

Microsoft Windows

Microsoft Windows sht emri e disa familjeve t softuerve t patentuar (ang. proprietary software) t sistemeve operativ nga Microsoft. Microsoft i pari prezantoi nj ambient operimi t quajtur Windows n Nntor 1985 si nj shtes (add-on) pr MS-DOS si prgjigje pr rritjen e interesit n pamjen grafike e prdoruesit (ang. GUI). Microsoft Windows e zuri von mbizotrimin n tregun e kompjuterve personal (personal computer, ose PC), duke kaluar OS/2 dhe Mac OS q u paraqitn m mbrapa. N konferencn e vitit 2004 t IDC-a (shq. Korporata Internacionale e t Dhnave), zv. presidenti i IDC, Avneesh Saxena, tha q Windows ka afrsisht 90% t klientve t sistemeve operativ.

Windows sht sistem operativ grafik q bazohet n mnyrn vizuale t bashkveprimit me kompjuter duke prdorur artikuj si jan dritaret dhe ikonat, i krijuar dhe zhvilluar nga kompania e Microsoft-it. (Windows sht sistem operativ, i cili e drejton dhe e kontrollon kompjuterin duke i prkthyer instruksionet tuaja n gjuhn t ciln e kupton ai, sikurse q sht edhe sistemi operativ DOS, Linux apo UNIX).

Programi Windows pr her t par u paraqit n vitin 1983 si sistem operativ grafik, mirpo n punn e tij ishte i varur prej sistemit operativ DOS (Disk operating system) i cili daton nga viti 1981. N vazhdim pasuan disa versione t sistemit operativ Windows por pa ndonj dallim t dukshm.

N vitin 1990 u paraqit versioni Windows 3.0 i cili bri nj dallim t dukshm nga versionet e mparshme si edhe nga sistemi operativ DOS. Dallimi ishte lejimi i prpunimit t njhershm t m tepr punve (detyrave) duke kaluar prej njrs detyr n tjetr, e cila veti njihet me emrin Multitasking.

N vitin 1992 u paraqit versioni Windows 3.1 i cili cilsohet me plotsimin me objekte dhe prdorimin e fonteve (shenjave) TrueType. Paralel me kt version u paraqit edhe versioni Windows.3.11 I cili nga versioni i mparshm dallohej n elementet pr kyjen e kompjuterit n rrjet, si versioni i specializuar pr udhheqje t rrjets kompjuterike u paraqit versioni Windows for Workgroops.

Me 24 gusht 1995 u b promovimi i sistemit operativ grafik plotsisht i pavarur nga sistemi operativ DOS, me emrin Windows 95. Ky sistem operativ grafik kryhet n modin e mbrojtur (protected mod) t procesorit, sht program me brthamn 32 bitsh (posedon edhe pjesn 16 bitshe ku do t mund t ekzekutoheshin programet e vjetra), e ka m t prparuar teknikn multitasking, etj. Me paraqitjen e Windows 95 n prdorimin dhe hulumtimin e kompjuterve filloi nj gjenerat e re (epok e re).

N pranver t viti 1998 u promovua sistemi operativ Windows 98 i cili ka disa prmirsime dhe zbukurime nga vllai m i madh i tij (Windows 95).

Ne gjysmn e dyt t vitit 1999 u paraqitn versionet Windows Me dhe Windows 2000. Sistemi operativ Windows Me ishte vazhdim i sistemit operativ Windows 98 ndrsa Windows 2000 ishte si vazhdim i sistemit operativ Windows NT 4.0 (sistem operativ i dedikuar pr rrjeta kompjuterike). Sistemi operativ Windows 2000 sht' ne disa versione si Professional, Server, Advanced Server dhe DataCenter Server. Sistemi operativ Windows 2000 sht m stabil, prmban prve standardit FAT32 (standard pr regjistrimin e t dhnave n disk, Windows'98 dhe Me prdorin kt standard) edhe standardin NTFS i cili garanton nj siguri m t madhe te t dhnave.

N vitin 2001 u paraqit versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur Windows XP.

N vitin 2007 u paraqit edhe versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur Windows Vista.

18

Sistemi operativ Windows XP

Windows XP sht nj familje e sistemeve operative 32 dhe 64 bit, e cila prodhohet nga Microsoft pr PC (Kompjutert Personal). N grupin e kompjuterve q prdorin Windows XP jan desktopt, laptopt dhe kompjutert Media Center. Emri "XP" nnkupton fjaln eXPerience prvoj. Ky version vrtet paraqet nj eksperienc t re. Shfrytzuesit e kompjuterve nga sistemi operativ krkojn fuqi, stabilitet dhe prdorim t leht. Nse e instaloni kt version t sistemit operativ, do t thot se do t keni sistem operativ t shpejt, modern me mjaft elemente prparimtare q do t ju sigurojn pun stabile.

Windows XP nuk sht vetm nj pasardhs i sistemit operativ Windows 2000 Professional, por iu rekomandohet edhe shfrytzuesve t Windows 95, 98, Millenium dhe NT 4.0.

Microsoft-i me kt ka plotsuar dshirn e kamotshme q sistemet e ndryshme operative t Windows-it ti shkrij n nj produkt Windows XP.

Windows XP paraqitet n dy forma: Windows XP Professional dedikuar shfrytzuesve t avancuar si dhe kompanive

apo firmave t ndryshme. Windows XP Home Edition dedikuar shfrytzuesve pr nevoja personale apo

shtpiake. Esenca e ktyre dy produkteve sht e njjt, Windows XP Professional sht

plotsuar me nj seri funksionesh dedikuar kryesisht shfrytzuesve t avancuar. Gjja e par q bie n sy qysh n vet procesin e instalimit t ktij sistemi t ri

operativ sht pamja e re vizuale e Windows XP (ky ndryshim dramatik nuk sht vetm kozmetik), pastaj siguria, stabiliteti si dhe fuqia e XP jan m t mdha se te sistemet e mhershme. N XP mund t shfrytzojm formatin e fuqishm dhe sigurin e sistemit t fajllave NTFS.

Prparsit e Windowsit

Windows XP n vete prmban disa prparsi me qllim q t lehtsoj instalimin dhe azhurnimin e Windows-it. Ktu mendohet pr Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si dhe n shum magjistar pr detyra t ndryshme, njohja e t gjith driver-ve para daljes s ktij sistemi operativ, si dhe prmban metod efikase pr de-instalimin e ktij sistemi operativ dhe thyerjen n sistemin tjetr.

Windows Update starton periodikisht nse jeni t kyur n internet e q ofron mundsin e t gjitha shtesave (plotsimeve) q jan br nga ana e Microsoft-it, ashtu q versioni Windows-it t jet sa m azhur dhe sa m kompakt. Windows Update mund t startoni edhe manualisht sa her q ju dshironi.

Files and Transfer Wizard Elementi i par n Windows XP sht Files and Transfer Wizard veori q shfrytzuesit e kompjuterve e kan krkuar 10 vjet me radh. Files and Transfer Wizard ka mundsi t bartjes s datotekave t caktuara dhe prshtatjes nga nj kompjuter n tjetrin

Wizardi (Magjistari) N Windows XP ekzistojn shum magjistar (Wizard) e q ju shtisin npr proceset e komplikuara. M t dshiruarat jan Add Hardware Wizard dhe Network Setup Wizard, q ofrojn konfigurimin efikas t rrjetave kompjuterike.

Njohja e driver-ve Windows XP prmban driver-a pr shum pajisje duke i kyur edhe skenert, kamerat digjitale dhe printert. Windows XP i njeh driver-t gati t t gjitha

19

pajisjeve q jan prodhuar para se t bhet promovimi i ktij sistemi operativ. M s miri sht q t instaloni driver-t q ju kan ardhur me pajisje.

Prdorimi i m shum shfrytzuesve Windows XP prmban aftsin q nj kompjuter t mund t shfrytzojn shum shfrytzues, ku secili mund ta ket shifrn e vet dhe pengon shikimin e fajllave t njri tjetrit vetm nse dika lshohet pr shikim qllimisht.

Grupimi i dritares aktive n Taskbar Windows XP paraqet nga nj kontroll pr secilin aplikacion e q versionet e m hershme nuk e kan pasur kt mundsi. P.sh. nse i keni hapur dhjet dritare, emrat e t gjitha dritareve kan figuruar n Taskbar dhe t gjitha kto kan zn vend dhe pastaj ka qen e vshtir leximi i tyre, sepse pr ti zn t gjitha sht zvogluar pamja e tyre.

N Windows XP nse aplikacioni ka m tepr dritare t hapura njkohsisht, n Taskbar shihet vetm emri i dritares s hapur ndrsa t tjerat paraqite nse klikohet n butonin trekndsh tek emri i dritares s hapur, me rast hapet menyja rnse dhe zgjidhet dritarja e dshiruar.

Komprimimi i fajllave ose follderave Windows XP sht sistemi i par operativ i cili n vete e ka t integruar formatin Zip i cili mundson komprimimin dhe dekomprimin e fajllave apo follderave.

Lidhja me kompjutert tjer n largsi Windows XP prmban Remote Desktop Conection, teknologji t posame e cila mundson q prmes kompjuterit tuaj ta krijoni nj lidhje me kompjuterin tjetr n largsi n t cilin gjithashtu sht i instaluar Windows XP Professional, e q kur e bni ndrlidhjen me kompjuterin n largsi sht njsoj sikur t uleni para tij.

Ndihma Windows XP ofron ndihm shum m t madhe sesa t gjitha versionet e tjera. Krkimi pr ndihm ka qen i vshtir derisa sht gjetur tema e caktuar . Windows XP ofron qasje m t mir prmes Help and Support Center. Ky aplikacion jo vetm q prmban Help fajllat, por punon edhe me bazn e Microsoft-it.

Remote Desktop sht veori prmes t cils mund t fitohet ndihm nga nj profesionist prmes kompjuterit. P.sh. .nse ju krkoni ndihm dhe e drgoni thirrjen me postn elektronike ose prmes Windows Messenxherit, ai q ju ndihmon pranon porosin dhe prgjigjet.

Remote Assistance e bn lidhjen e dy kompjuterve duke shfrytzuar shifrat pr identifikim dhe personi profesional tash mund ta shoh ekranin tuaj dhe t komunikoj me t e q mund t ju evitoj prishjen.

Windows XP ka n vete sajtin pr eliminimin e prishjeve, sajtin e dedikuar pr driver, mundsin e kyjes n rrjet etj.

Instalimi dhe konfigurimi i Windows XP Ekzistojn disa parakushte harduerike t cilat duhet t plotsoj kompjuteri n t cilin

dshirojm t instalojm Windows XP e ato jan: Procesori duhet t jet s paku 233 MHz e rekomandohet minimumi prej 300 MHz Memoria minimale duhet t jet 64 MB derisa rekomandohet 128 MB Disku i fort duhet ti ket s paku 1.5 GB hapsir t zbrazt Kartela grafike duhet t jet Super VGA (800x600) ose m e lart Sa i prket instalimit ai mund t bhet versionin m t thjesht kur e instalojm

Windows-in n nj disk t zbrazt ose mund t instalojm Windows-in n nj kompjuter i cili ve ka t instaluar ndonj sistem operativ (versioni upgrade). Instalimi i Windows XP mbi ndonj sistem tjetr operativ mund t quhet edhe aktualizim apo zvendsim i sistemit operativ.

Sistemet operative q mbshtesin kt aktualizim jan:

20

Windows 98 Windows Millenium Windows NT 4.0 Windows 2000 Professional

Pra nse kemi nj kompjuter i cili ka t instaluar ndonjrin nga kto sisteme operative dhe nse ai i prmbush kushtet e instalimit t Windows XP mund ta kalojm at n sistemin operativ Windows XP duke i ruajtur programet e instaluara si dhe t dhnat q gjenden aty.

Control Panel n Windows

Kontrol paneli sht pjese e Microsoft Windows graphical user interface i cili e lejon prdoruesin q t shikoj dhe manipuloje parametrat themelore t sistemit. Kontrol paneli ka qen pjes e pandar e sistemit operativ Windows q prej lshimit t par (Windows 2.0) Q prej fillimi me Windows 95, Kontrol paneli sht prfshiri si nje dosje speciale, folderi nuk ekzistonte fizikisht por ai vetm prmbante shkurtesat t ndryshme si add or remove programs dhe internet options. N versionin e fundit t windousit kontrol paneli ka 2 pamje, pamjen klasike dhe pamjen kategorike, dhe kjo sht e mundur pr t kaluar prmes nj opsion q shfaqet n ann e majt t dritares.

N dritaren e Control Panelit gjenden shum ikona t cilat shrbejn pr administrimin e sistemit. M t rndsishmet prej tyre jan: Administrative Tools; Programs and Features; Backup and Restore; Date and Time; Internet Options; User Accounts; .Net framework;

21

Windows Update; Disc defragmenter; Disc cleanup; Task menager; System restore;

.Net framework

.Net framework sht nj softuer q shkon kryesisht pr mikrosoft Windows. Ai prfshin nj bibliotek t madhe dhe mbshtet disa gjuh programuese. Biblioteka .Net sht n dispozicion pr te gjithe gjuht programuese q mbshtesin .net-in Programet e shkruara pr t ekzekutohen ne nje mjedis softueri i njohur si Common Language Runtime (CLR). Nj makin virtuale q siguron shrbime t rndsishme si siguria, menaxhimi i memories .Bibliotekat dhe CLR s bashku prbjn .net framework. Baza e .net framework-ut siguron t dhnat e hyrjes, kriptografin, zhvillii i ueb-it ,algoritmet numerike, rrjetin e komunikimit. Programert prodhojn softuer duke kombinuar kodin e tyre burimor me .net framework dhe bibliotekave tjera. .net framework ka pr qllim t prdoret nga aplikacionet m t reja t krijuara pr platformn e windousit. Mikrosofti gjithashtu prodhon nje mjedis t integruar t zhvillimit t njohur kryesisht pr softuer t quajtur vizual studio net.

Dic cleanup Disk cleanup sht nj vegl pr mirmbajtjen e kompjuterit e shrbimeve t prfshir n mikrosoft windous e dizajnuar pr ta liruar hapsirn n diskut. Bn analizimin e hard diskut nga fotografit q nuk jan m n prdorim, heq dosjet e panevojshme etj.

22

Ka nj numr t madh t kategorive t ndryshme q q Disk cleanup kryen analizat fillestare n disk si:

Ngjeshja e dosjve t vjetra Fajllat e prkohshm t internetit Fajllat e prkohshm n windous Shporta e mbeturinave Program fajllat e shkarkuara Fajllat jo aktiv Largimi i aplikacionve t paprdorura

Megjithat lista e msiprme nuk sht e plot. Nse pas ngjeshjes s fajllave nj prdorues dshiron t hyj n nj fajll t ngjeshur koha e qasjes mund t rritet dhe ndryshon nga sistemi n sistem. Prve kategorit q shfaqen n Disk cleanup more options ofron mundesi shtes pr ta liruar hapsirn e hard diskut

23

Task menager Task menaxher sht nj menaxher detyre, q jep informacione t detajuara n lidhje me kompjuterin dhe drejtimin e aplikaconve, proceset, prdorimin e procesorit, aktivitetin e rrjetit dhe statistikat, dhe shrbimet e sistemit. Task menaxheri mund t prdoret gjithashtu pr t prcaktuar proceset me prioritet m t madh, ndrprerjen e proceseve me forc dhe q jan mbyllur. Task menaxheri u prezantua n Windous Nt 4.0. Versionet e mparshme t Windous Nt prfshir edhe zbatimin e task lists e cila ishte karakteristike shum pak. Task lista ishte n gjndje ti rreshtoj proceset dhe ti bj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit t ri. N windous xp vetm menyja Shut down lejon hyrjen n stand by . Versionet e mhershme t windousit si Microsoft Windows 3.x, Windows 95, Windows 98, kishin nj program t njohur si deture pr t shfaqur programet q aktualisht ekzekutohen.

System Restore System restore shte nj komponent i Windous xp, Windows vista, Windows 7, por jo edhe sistemit operativ windous 2000 Familja e sistemit operativ Windows server nuk nuk e ka t prfshir system restore. System restore i ndrtuar n windous xp mund mund t instalohet n nj makin Windows server 2003, megjithat kjo nuk sht e mbshtetur nga mikrosofti.

24

N Windous vista dhe versionet e mhershme system restore e ka prmirsuar dukshm pamjen dhe sht i bazuar n teknologjine Shadow copy. N versionet e mparshme ishte e bazuar n nje fajll filtr . Shadow copy ka nj avantazh se nivelet e blloqeve ndryshojn n fajllat e vendosura n ndonj direktorium n volumin mund te montohet dhe mbshtetet pavarsisht vend ndodhjen.

Defragmeneting hard disk Fragmentimi i diskut e bn hard diskun t bj pun m t shpejta q e kan ngadalsuar kompjuterin. Gjithashtu edhe usb mund ti bhet fragmentim. Disk defragmenter i rregullon t dhnat q hard disku t punoj n mnyr m efektive.Nse disku sht n prdorim nga nj program tjetr t veant ose nse sht e formatuar disku duke prdorur nj fajll sistemornt,fat ose fat32 ajo nuk mund t defragmentohet.

25

Backup and Restore

Edhe kjo dritare sht nj dritare e rndsishme e cila na ndihmon shum gjat jets s prditshme. Me Backup bjm nj kopje t nj particioni ose t krejt diskut pr ti ruajtur ato q t mos na humbin t dhnat, p.sh. gjat formatizimit t diskut. Me Restore e kthejm sistemin deri n kohn kur ai ka punuar si duhet, p.sh. bjm instalimin e nj programi, dhe n qoft se nuk shkon dika si duhet n kompjuter, nse del ndonj problem, ather zgjidhja e duhur sht System Restore me an t s cils kompjuteri do t kaloj n gjendjen e mparshme para se t instalohet programi q na paraqiti problem dhe kshtu do t funksionoj pa problem.

26

Windows update sht nj shrbim i ofruar nga Microsoft q ofron prditsim pr sistemin operativ Microsoft Windows, dhe komponentt e tij q jan instaluar, duke prfshir ktu edhe internet Explorer. Prditsimet (update) zakonisht merren prmes internetit edhe pse nuk ka dispozit pr prditsime t jet e instaluar pa lidhje interneti. Prditsimet kritike eliminojn dobsit t njohura si malware dhe zbulim sigurie, prditsimet tjera korrigjojn gabimet dhe pr t rritur funksionalitetin. Konfigurimi i prditsimeve (update) mund te bhet rutinor ,do dy jav, por mund t bhet edhe sa her q nj uptade i ri sht i nevojshm . Windows update mund t konfigurohet q t instaloni prditsimet m kritike automatikisht prderisa kompjuteri sht i lidhur n rrjet.

27

28

Llojet dhe aplikimi i sistemeve operative

Ekzistojn sistemet operative t hapura dhe t mbyllura. Sistemet operative t hapura jan sisteme t kodit programor t hapur, t cilat secili shfrytzues mund ti prpunoj dhe prshtat. Shembuj t ktyre sistemeve operative t hapura jan BSD (NetBSD, OpenBSD, FreeBSD), FreeDOS, Linux, por edhe pjesrisht: Mandiva (Mandrake), SuSe, Ubuntu, PC Linux, Red Hat etj.

Sisteme operative t mbyllura jan t gjitha sistemet t bazuara n ligjshmrit komerciale dhe prfitime financiare. Shembuj t sistemeve operative t mbyllura jan: Microsoft DOS, Microsoft Windows NT, Xenix, Windows CE, Windows XP, Windows Vista, Windows Server, Windows 7, Windows mobile, UNIX, Sun (Solaris), versionet e IBM-it (AIX, PC-DOS, OS/2, OS-390, VMS), t Digital Research (DR-DOS, CP/M) etj.

Figura 1. Pamjet e ekranit t disa sistemeve operative t ndryshme Aplikimi i sistemeve operative sot e prcjell zhvillimin dhe prdorimin e

kompjuterve, prandaj sistemet operative i hasim edhe n kompjutert: e zakonshm, t bartshm, n automobila, n mjete transportuese, n barts PDA, n telefona mobil, n transmetues etj.

29

Figura 2. Ekrani i telefonit mobil me SO Windows Mobile

Ubuntu

30

Linux

Windows Vista

Apple: OS X Leopard

31

Steve Ballmer, C.E.O. n Microsoft Corporation, gjat demonstrimit t Windows Vista operating system.

BIOS-i

Kompjuteri paraqet nj bashksi t pajisjeve elektronike t ndrlidhura n mnyr logjike t cilat me mbshtetje programore gjegjsisht me komanda t shkruara i mban n mend (i kujton) n koh t pacaktuar t dhnat, i prpunon ato dhe i kryen detyrat e caktuara me to. Renditja e veprimeve dhe e detyrave q kryhen me an t kompjuterit nuk ka nevoj q t sht e njohur pr shfrytzuesin.

Kompjutert e sotm nuk e kryejn vetm nj veprim, por disa veprime n t njjtn koh. Kryerja e disa veprimeve n koh t njjt quhet multiveprim, pun shumvepruese ose

multitasking. Shembull i puns s till sht shkruarja e tekstit, deri sa n t njjtn koh dgjohet muzika. M hert sht cekur q gjat startimit t kompjuterit m s pari lexohet sistemi operativ i kompjuterit. Ky sht programi i par i cili lexohet, por para tij aktivizohen rutinat nga BIOS-i. BIOS-i (Basic Input Output System) paraqet sistemin themelor hyrs-dals, q n t vrtet sht nj bashksi e rutinave dhe komandave t cilat jan t regjistruara n ipin ROM (Read Only Memory). Informacionet e nevojshme pr aktivizim t sistemit mbesin t regjistruara edhe pas

ndrprerjes s puns s kompjuterit (shkyjes s kompjuterit). Ideja kryesore dhe funksioni i BIOS-it ka qen q t lexohet tastiera, miu dhe njsia e disqeve, nga cilat jan aktivizuar sistemet e para operative.

Figura 3. ipi i BIOS-it

32

Figura 4. Ndrfaqja pr rregullimin e BIOS-it

33

Procesi i ruajtjes s t dhnave n Sistemet operative t ndryshme

Ruajtja e informacionit

Procesori sht paisje e cila bn perpunimin e t dhnave dhe percjelljen e informacioneve, por pothuaj se nuk ka aspak hapsir pr ruajtje t informacionit. Kompjuteri pr t funksionuar n mnyr normale duhet qe t ket hapsir pr vendosjen dhe ruajtje te programeve, instruksioneve te cilat drejtojn punen e procesorit dhe t dhnave. Pra, gjithsesi sht e nevojshme edhe nj pajisje shtes elektronike q shrben per deponim t t dhnave.

Shnim. N lmin e kompjuterve, termi e dhn (shnim) paraqet llojin e informacionit te cilin duhet prpunuar. T dhnat mund te jen ne form t numrave apo t informacioneve t cilat futen n kompjuter. N qoft se prdoret ndonj program pr prpunim t tekstit, t dhnat nnkuptojn dokumentin, letrn, shkresen, poemn, novelen, udhzimin, doracakun dhe kado tjetr t ksaj forme, q sht kryer ose sht shtypur me tastier duke u edituar .

Hapsira n t ciln vendosen t dhnat, zakonisht quhet memoria (kujtesa) dhe ndahet n memorie parsore (primare) dhe memorie dytsore (sekondare). Memoria parsore (primare) sht e ndrtuar n baz t gjysmpruesve - ipe te kujtess. Edhe pse kapaciteti i tyre sht i kufizuar, informacionet t cilat i permbajn mund t shfrytezohen n nj pjes te miliont t sekonds. Perve ksaj kan dimensione t vogla dhe pr kt shkak jan ideale per konstruktim n kompjuter. Sistemet dytsore (sekondare) te memories perbehen nga disqet magnetike t jashtme t cilat mund te pranojn sasi shum te medha t informacionesh. Sot dominojn sisteme magnetike per ruajtje t dhenave n kompjuter por gjithnje e me shum jan duke u zhvilluar sistemet optike, ku informacionet vendosen dhe lexohen nga disku me an te laserve dhe kapacitetet po shtohen edhe disa mij here. Perve ksaj, sistemet analoge te gjeneruara me z dhe fotografi poashtu mund te shndrrohen ne shenime digjitale dhe si te tilla mund t vendosen dhe te lexohen nga kujtesa ne menyr optike. Prparsit qendrojn jo vetm ne kapacitet m t madh, por edhe n at q procesi optik pr nga natyra sht shum m pak i nnshtruar gabimeve eventuale.

Hapsira e memories punuese elektronike -RAM

N baz te njohurive te cilat u fituan deri tashti, fitohet pershtypja se kur e aktivizojm ndonj program, procesori merr instruksionet nga disku prnjeher dhe i ekzekuton ato, duke u kthyer ne disk do her pas kryerjes s veprimit t caktuar. N qoft se do te punonte kshtu, kompjuteri do te ishte tepr i ngadalshm, mund t konstatojm pothuaj

34

se i paprdorshm .

Mbshtetur ne pajisjet e veta, shumica e procesorve te kompjuterve personal mund t ekzekutojn edhe disa qindra million instruksione n sekond. Por per shkak te pajisjeve mekanike nga te cilat sht i ndertuar, ngassi i diskut nuk mund q t dergoj instruksionet e programit as prafrsisht me kt shpejtsi . Leximi i informacioneve nga disku nnkupton rrotullimin e diskut n mnyr q t lexohet seksioni i caktuar i tij me njrn nga kokat lexuese/shkruese dhe pastaj lvizjen e koks m afr ose m larg nga qendra e derisa te pozicionohet drejtprsdrejti mbi vendin n t cilin jan t vendosura t dhnat. Te ngassit e hard disqeve ky proces zakonisht zgjat disa mikrosekonda (disa t miliontat pjes t sekondes).

Meqense procesori mund te ekzekutoj disa instruksione pr sekond, kurse ngasesi i hard diskut mund te dergoj, prafersisht disa qindra mij instruksione per sekond, e kemi rastin kur njera paisje (procesori) punon 10 deri n 100 her me shpejt se pajisja tjetr (ngasesi i hard diskut). Kjo mospershtatje e shpejtsive e bn te pamundur funksionimin e kompjuterit, sepse shpejtesia e procesorit do te ishte krejtsisht e pashfrytzuar derisa do te priste q ngasesi i hard diskut ti dergoj instruksionin e ardhshm. Pr funksionim t efektshm t kompjuterit sht paraqitur i nevojshm nj mjedis i informacioneve q ka mundsi t mbajtjes se hapit me procesorin.

Kjo pjes shtes e memories sht quajtur memorie punuese ose RAM (Random Access Memory - nga anglishtja - kujtes te ciles i qasemi drejterdrejt). N literaturn kompjuterike RAM-i shpesh shkurtimisht quhet memorie e kompjuterit.

RAM- i fizikisht perbehet nga shum qarqe te integruara t ndryshme. Secili nga keto paraqet perafersisht nga nj ip te procesorit te cilt zakonisht jan te vendosur ne pllakat e fijeve te qelqta. Praktikisht, RAM-i trajtohet si nje trsi kompakte e hapsirave per vendosje t t dhnave. Pr prfytyrim m te mir, RAM-i mund te krahasohet me bashksin e kutive postale prbrenda ndertess se Posts. Secila kuti postale n kt rast do te permbante nga nj karakter (shkronj, numr, shenj e piksimit,etj.) dhe i gjith koleksioni i kutive numrohet n menyr sekuenciale. N literaturn kompjuterike kutit postale quhen bajt (bytes) kurse numrat e tyre rendor quhen adresa t memories (memory addresses).

35

Sikurse edhe ipi i procesorit CPU, ipet e memories vendosin dhe transmetojn informacionin ne menyr elektronike. Drgimi i instruksioneve nga memoria n CPU n te vertet paraqet transmetim (bartje) t impulsive elektronike. N kete rast nuk ka pritje pr rrotullim te diskut ose per zhvendosje t koks lexuese/shkruese ne pozicion te duhur .

Aktivizimi i programeve kompjuterike

Meqense procesori mund te bart informacione brenda dhe jasht vetvetes shum shpejt ai e shfrytzon memorien si hapsir punuse elektronike-vend ne te cilin ben vendosjen e fardo te dhne punuese ne kte moment ose planifikon te punoj me te se shpejti. Kur kompjuteri p.sh.urdhrohet q t prdor ndonje pjes te programit te caktuar, ai se pari kerkon programin ne hard disk dhe at e kopjon ne memorie. Ky proces quhet aktivizim i programit dhe paraqet plotsim te memories me program (loading a program). Kjo shkakton q n startim te programit procesi i leximit te instruksioneve nga hard disku t jet m i ngadalshm. Pas plotsimit te memories me program aktivizimit t programit, procesori mundet q shum shpejt te lexoj instruksionet e caktuara nga memoria RAM sa her qe ka pr kt nevoj.

Vendosja plotsimi e programit n memorie RAM nuk paraqet bartje t programit nga hard disku ne memorie, por krijohet nje kopje ekuivalente e programit nga hard disku n RAM. Programi origjinal mbetet n disk i gatshm q t aktivizohet sa her q kemi nevoj.

Programi i par t cilin e aktivizojm (plotsojm) n RAM nga hard disku gjat lshimit te kompjuterit sht sistemi operativ. Pra puna e par t ciln e bn procesori me kyje te kompjuterit sht kerkimi dhe plotsimi i memories me program t sistemit operativ. Ky program mbetet aktiv plotson nj pjes te hapsirs se RAM-it, gjat gjith kohzgjatjes s puns s kompjuterit. Gjat aktivizimit te programeve aplikative, ato gjithmon ndajn hapsiren punuese te kompjuterit me systemin operativ dhe pr te funksionuar kan nevoj qe vazhdimisht t kan aktiv sistemin operativ.

36

Procesi i ruajtjes s t dhnave n kompjuter Procesori nuk vendos vetem programet ne memorie, por edhe te dhena t tjera. N

figurn e meposhtme mund te verehet se secili karakter cili futet n kompjuter, duke prfshir ktu edhe hapsiren e zbrazet, e z nj kuti postale te hapsires deponuese.

Me rastin e shkyjes s kompjuterit nga tensioni elektrik, paraqet nj problem sepse e tr prmbajtja e memories fshihet pergjithmon zbrazet. Kjo do te thot se nqoft se rastsisht shkzqet kompjuteri ose nderprehet furnizimi i tij me tension elektrik gjat puns, e tr permbajtja e dokumentit te formuar gjat kesaj ksaj kohe do te humbet. Kjo po ashtu nenkupton se nuk mund t mbeshtetemi ne memorie t kompjuterit dhe ti kthehemi puns per t vazhduar dokumentin ne ndonj dit tjetr. T fshihen nga memoria po ashtu edhe sa her te dalim nga programi i caktuar, sepse n kto raste i lehet hapsira e memories procesorit pr t aktivizuar ndonj program tjeter, ose pr t kryer ndonje detyr tjeter t parashtruar nga shfrytzuesi i kompjuterit. Kjo sht analoge me rastin kur p.sh. punohet n nj zyr t pakompjuterizuar, me rast duhet pastruar tavolinen e punes nga puna e kaluar (p.sh. bht kalkulimi i mimeve sipas nj fature hyrse) per t pasur hapsir n tavolinen e puns, per fillim te puns s re (p. sh. duhet llogaritur t ardhurat e pun torve). Pr kt arsye sht paraqitur nevoja pr ruajtjen e t dhnave t cilat do te neviten m von si dhe pr vendosjen e tyre ne hapsire t caktuar n t cilndo t ruhenper nj koh t gjat. Kjo realizohet me kopijimin e t dhnave momentale nga memoria n hapsir m t sigurt t quajtur disk.

Procesi i ruajtjes s t dhnave nga memoria punuese n disk duhet qe t aplikohets a her q:

sht kryer puna me dokumentin e caktuar dhe dshirohet q t fillohet puna ne projekt tjetr, dhe

dshirohet q t mbyllet puna n programin aplikativ.

Sa pr siguri, pothuaj se t gjith programet automatikisht parashtrojn pyetjen nse dshirohet q t bhet ruajtja e prmbajtjes s dukumentit, sa her q japim komandn pr ndrprerje t programit, apo pr mbyllje t dokumentit aktiv. Komanda pr ruajtje t t dhnave preferohet q te jepet do her kur punohet nj projekt m i rndsishm dhe dshirohet q t ruhet pjesa e caktuar e tij e punuar deri ne at koh. n kt mnyr t dhnat ruhen nga rniet e mundshm t tensionit elektrik, shkyqja e rastsishme e kompjuterit, apo ndonj gabim tjetr i shkaktuar gjat prdorimit t kompjuterit.

37

Fig. T dhnat nga memoria prpunohen n CPU dhe gjat puns prap kthehen n memorie, prej s cils n fund barten n hard disk.

Procesi i ruajtjes s t dhnave, pra nuk i largon te dhnat nga memoria, por vetm bn krijimin e kopjes s tyre n disk. N kt mnyr edhe pas ruajtjes mund t vazhdohet me modifikimin e t dhnave origjinale dhe pas kohs s caktuar. T dhnat e ktilla t modifikuara t ruhen n disk mbi ato t mparshme. Shpeshtsia e dhnies s komands pr ruajtje varet nga disa faktor, si jan: rndsia e dokumentit apo projektit te cilin e punojm, stabiliteti i rrjetit elektrik etj.

Shnim: Ndonjher do t punohet me t dhna pr t cilat nuk do t ket nevoj q t ruhen, sepse nuk do t prdorn m, p.sh. shkresat e shkurtra te cilat pasi q i shtypim n letr nuk na duhen m ose kur e shfrytzojm ndonj program pr llogaritje pr t br kalkulime t caktuara te cilat nuk kemi nevoj q ti ruajm. N kto raste, mund t punojm n program pa i ruajtur fare t dhnat gjat puns.

Shum programe ofrojn edhe mundsin e vendosjes (kopjimit) s t dhnave n memorie pa e mbyllur programin n rast se dshirohet q t ndrprehet puna dhe t fillohet pun e re dhe ato t dhna t prpunuara gjer ather shfrytzohen n programin e njjt ose edhe n program tjetr q punon n sistem operativ t njejt. N qoft se t dhnat e caktuara jane vendosur nj her n disk, ato mund t kthehen (kopjohen) n memorie sa her q dshirohet pr tu shfrytzuar prap. Kjo dukuri quhet rikthim i t dhnave (retrieving data). Nga momenti kur bhet rikthimi i t dhnave n memorie, ato paraqiten n ekran dhe mund t modifikohen sipas dshirs. N princip t gjitha t dhnat t cilat paraqiten n ekran gjat shfrytzimit t ndonj sistemi operativ apo programi aplikativ, momentalisht gjenden n memorie, edhe pse nuk do t thot se t gjitha t dhnat e vendosura n memorie paraqiten n ekran n t njjtn koh (mund t ket t dhna n memorie t cilat nuk shihen fare n ekran).

Hierarkia e shfrytzimit t informacioneve n kompjuter

Deri m tashti sht ber fjal pr tre lloje t ndryshme t informacioneve t cilat vendosen n memorie: sistemi operativ, programet aplikative dhe te dhnat. Si prfundim mund t prmendet se:

Me startim t kompjuterit, procesori (CPU) automatikisht kopjon programin e sistemit operativ nga disku n memorie.

Me rastin e aktivizimit t programit aplikativ t dshiruar, procesori (CPU) kopjon at program nga disku n memorie (pran sistemit operativ). Me rastin e futjes s t dhnave t reja gjat puns n ndonj program aplikativ, apo me rastin e rikthimit t t dhnave, t

38

dhnat vendosen po ashtu n memorie, pran programit aplikativ dhe sistemit operativ. T dhnat mbesin n memorie deri sa t jepet komanda per mbyllje te fajllit (fshirje t tij nga memoria) ose deri sa te mbyllet programi aplikativ. Sa here q dalim nga programi aplikativ q t dyja, programi aplikativ dhe t dhnat e tij fshihen nga memoria. Sistemi operativ mbetet n t njjtin vend deri sa te shkyqet kompjuteri. Pr krahasim, mund t prfytyrojm kto tre tipe te ndryshme te iformacioneve si nj trsi e shtresave t ndryshme (p. sh. t mbushura me uj), t cilat varen njra nga tjetra. Sistemi operativ do te jet shtresa e fundme, e prcjellur nga programi aplikativ dhe ky i percjellur nga te dhenat n qoft se zbrazet cilado nga shtresat, shtresat e m siprme po ashtu zbrazen. p. sh. n qoft se zbrazet sistemi operativ duke e ndalur ose ristartuar sistemin-memoria zbrazet plotsisht. N qoft se zbrazet programi aplikativ nga memoria, edhe programi e edhe t dhnat me te cilat sht punuar perbrenda atij programi fshihen nga memoria. N qoft se zbrazet vetem shtresa e siprme-t dhnat me t cilat punohet programi aplikativ dhe sistemi operativ mbesin t aktivizuara dhe t gatshme pr prdorim.

Ndarja e memories n baz t natyrs s qasjes s informacionit te sistemet operative t ndryshme

Memoria ( kujtesa ) zakonisht ndahet n baz t natyrs s qasjes (shfrytzimit )s informacionit n:

Memorien me qasje t drejtprdrejt(RAM), e cila sht mjaft fleksibile, sepse informacionet n te mund t ndrrohen dhe prap te futen. Mirpo dobsi e ksaj kujtese sht se informacionet me shkyqjen eventuale te tensionit elektrik humben prgjithmon.

Memorien e pa ndryshueshme (ROM), e cila sht paraprakisht e programuar dhe prmban iformacionet t cilat vetm mund t lexohen. Por jo edhe t ndryshohen. Kjo sht ideale pr qllime t caktuara, mu pr shkak faktit se shnimet nuk mund t fshihen. Informacionet qe i prmban kjo kujtes, pra jan pjes prbrse e kompjuterit.

Memorien e programueshme t prhershme (PROM), e cila sht nj lloj I kujtese e cila pr ndryshim nga ajo ROM, mundet edhe t programohet.

Memorien EPROM, e cila sht edhe e programueshme edhe e fshieshme. Ne kt kujtes shfrytzuesi mundet n mnyr t caktuar t ndrroj informacionet n qip sipas dshirs s tij.

Matja e memories dhe e diskut

39

Si sht prmendur m par, njsia Bajt (byte) nnkupton madhsin e hapsirs e cila nevojitet q t paraqet nj karakter (shkronj, numr, hapsir t lir, shenj t piksimit etj.). Fjala bajt prdoret duke mos marr parasysh se a flitet pr hapsir n memorie, apo n ndonj mjedis tjetr pr deponim. Meqense sht kompletuar nj dokument, program pr llogaritje, program me baza t t dhnave etj. nevojiten shum bajt, n informatik prdoren disa shumfisha pr matje t informacionit, si jan :

Kilobajti shkurtimisht KB ose vetm K ) i cili prmban 1024 bajt. sht marr numri 1024, sepse n informatik kemi t bjm me shumfishe t numrit 2, meqense edhe baza matematikore e informatiks mbshtet n numra binary t formuar nga dy shifra 0 dhe 1.

o Numri 1024 sht fituar nga numri i fuqizuar n n fuqin e 10 (210) dhe sht shumfish i numrit 2 m i prafrt me numrin 1000, numr q zakonisht quhet kilo n jetn e prditshme. Pr kt arsye njsia kilobajt n informatik shnohet me shkronjn e madhe K, e jo si n madhsit fizike t tjera ku shumfishi kilo shnohet shkronj t vogl k.

Megabajti (shkurtMB ose vetm M ) q paraqet 220 bajt ose 1024 KB. N jetn e prditshme zakonisht merret se 1 MB prmban prafrsisht 1 milion bajt.

Gigabajti (shkurt GB ose vetm G) q paraqet 230bajt ose 1024 MB. N jetn e prditshme zakonisht merret se 1GB prmban prafrsisht 1 miliard bajt.

Terabajti (shkurt TB ose vetm T) q paraqet 240 bajt ose 1024 GB. N jetn e prditshme zakonisht merret se 1TB prmban prafrsisht 1 bilion bajt.

Kompjutert e sotm personal prmbajn hapsir standarde t RAM-it prej 32 MB, 64 MB, ose edhe 128 MB . Hard disqet standarde kan mundsi q t vendosin rreth 2 GB ose edhe m shum.

Sa pr prftyrim, mund t vrejm se nj faqe standarde e shtypur e formatit A4 prmban 50 rreshta me nga 40 karaktere ( shkronja, numra, etj ), pra 50*40 =2000 B ose prafrsisht 2 KB informacion. N ann tjetr 1MB prmban prafrsisht 500 faqe t ktilla t shtypura

( 500*2000=1000000B = 1MB).

Hapsira e memories dhe e diskut n kompjuter bn edhe pcaktimin pr llojet e punve t cilat mund ti kryej ai kompjuter. Sasia e memories n kompjuter kushtzon cilt programe mund t prdoren. Kshtu shum programe t cilt kan prmbajtje grafike krkojn s paku 32 MB memorie. Madhsia e hapsirs s hard diskut sht poashtu e rndsishme pr shkak se e prcakton se sa programe dhe sa shnime t ndryshme mund t vendosen n at hard disk n t njejtn koh. Zakonisht, nevojitet mjaft hapsir e lir q pa pengesa t vendosen t gjitha programet dhe t dhnat me t cilat punojm rregullisht.

Pr informacionin se sa ka hapsir t lir n memorie apo n disk mund t kuptohet pasi q t bhet fjal pr sistemin operativ t kompjuterit.

40

Shnim : Memoria e kompjuterit (Ram i ) mundet q vazhdimisht t shtohet me instalimin e ipave t memories shtes ).

Fajlli, Folderi, Sistemi i fajllave

T gjitha t dhnat e ruajtura n pajisjet pr ruajte t t dhnave n kompjuter jan t vendosura npr fajlla1. Fajlli paraqet nj prmbledhje t emruar t informacioneve t ruajtur n disk apo mjedis tjetr afatgjat. Ekzistojn dy lloje kryesore t fajllave: fajllat programor, t cilt prmbajn instruksione pr kompjuter dhe fajllat me t dhna t cilt prmbajn t gjitha t dhnat t cilat futen me an t programit aplikativ t caktuar. (Fajllat me t dhna mjaft shpesh quhen dokumente). Prve fajllave q krijohen gjat programimit t kompjuterit, t gjith fajllat e tjer q krijohen gjat puns me kompjuter do t jen fajla me t dhna (data file). do her gjat futjes s t dhnave n programin aplikativ t caktuar, ofshin ato n form t: tekstit, numrave, figurave ose fardo forme tjetr e t dhna, gjat ruajtjes s par t tyre krijohet fajlli i caktuar. Meqense t gjith fajllat, sipas prkufizimit duhet t ken emrin prkats, me rastin e dhnies s komands pr ruajtje do t paraqitet krkesa nga programi pr t'i dhn emrin fajllit i cili sht aktiv.

T dhnat q regjistrohen n kompjuter mund t kan karakteristika t ndryshme. Si u prmend m lart fajlli n t vrtet paraqet nj rend t t dhnave binare t cilat formojn nj trsi logjike dhe jan t vendosura n disk. Kto t dhna mund t jan: zri, fotografia, teksti, t dhna ekzekutuese gjegjsish reshta t programit etj. Madhsia e fajllit tregohet me bajt. Prve fajllave q krijohen gjat programimit t kompjuterit, t gjith fajllat e tjer q krijohen gjat puns me kompjuter do t jen fajla me t dhna (data file). do her gjat futjes s t dhnave n programin aplikativ t caktuar, ofshin ato n form t: tekstit, numrave, figurave ose fardo forme tjetr e t dhnave, gjat ruajtjes s par t tyre krijohet fajlli i caktuar. Meqense t gjith fajllat, sipas prkufizimit duhet t ken emrin prkats, me rastin e dhnies s komands pr ruajtje do t paraqitet krkesa nga programi pr t'i dhn emrin fajllit i cili sht aktiv.

Shnim N disa programe t dhnat ruhen n disk n mnyr automatike. N kt mnyr punojn shum programe me baza t t dhnave (database). Gjat ndrtimit t bazs s t dhnave, krijohet fajlli i cili do t'i pranoj t dhnat. Me futjen e t dhnave t caktuara, p. sh. informacionet pr blersin ose produktin etj., ky informacion automatikisht ruhet n disk menjher pas kalimit n blersin ose produktin tjetr. 1 N literaturn n gjuhn shqipe, te disa autor, fajllat quhen edhe skedar.

41

Emrtimi i fajllave

Rregullat pr emrtimin e fajllave ndryshojn n varsi nga sistemi operativ i cili prdoret. Kshtu, p. sh. n disa sisteme operative, emri i fajllit prbhet nga dy pjes: pjesa parsore e quajtur emri i fajllit, e cila mund t ket deri n tet karaktere dhe shtesa opcionale (jo e detyrueshme) e quajtur ekstension (shtes), e cila mund t ket deri n tre karaktere. Emri i fajllit dhe ekstensioni mund t prfshijn: shkronja, numra dhe karaktere me shenjat vijuese: ' ~ ! @ # $ % ^ & ( ) _ - { } '. Zakonisht emrat formohen nga shkronjat dhe numrat, pr t mos pasur nevoj q t mbahen n mend shenjat e tjera t prmendura m sipr. Emri dhe eksteksioni i fajllit ndahen (lidhen) me shenjn e piks (.) n mes tyre. Kshtu p. sh. n qoft se emri i fajllit sht DIPLOMA, kurse ekstensioni (mbriemri) i tij sht TXT, ather emri i plot i fajllit do t sht DIPLOMA.TXT. N sistemet operative t sotme nuk do t paraqitet mundsia pr zgjedhjen e ekstensioni t fajllit sipas dshirs, sepse programet aplikative n mnyr automatike shtojn ekstensionin n emrin e fajllit. Kshtu p.sh. n qoft se fajlli krijohet n programin aplikativ pr prpunimin e tekstit MS Word, shfrytzuesi duhet q t shnoj vetm emrin e fajllit (p. sh. TEMA) kurse vet programi automatikisht fajllit ia jep ekstensionin DOC (krijohet fajlli TEMA.DOC). N kompjutert Macintosh dhe n sistemin operativ Windows t kompjuterve personal, emri i fajllit prmban vetm nj pjes (vetm emrin, pa ekstension) dhe mund t formohet nga 312 karakter. Emrat e ktyre fajllave mund t prfshijn: shkronja, numra, hapsira t zbrazta dhe t gjitha shenjat tjera, prpos dy pika (:). Ndryshim n emrtimin e fajllave t Macintoshit dhe Windowsit, sht se te kompjutert Macintosh fajllat me emr t njjt, por me przierje t ndryshme t madhsive t shkronjave (shkronj e madhe-e vogl) jan emra t ndryshm t fajllave. Kshtu p. sh. n t njjtn hapsir t diskut ne mund t ruajm tre fajlla me emrat: DIPLOMA, Diploma dhe diploma. N Windows emrtimi i till nuk do t jet i mundshm, sepse fajllat me emrat DIPLOMA, Diploma dhe dip