, 7 d

f

•

' '

o-r "Y\ •

...

)

' ..st

-

,. ( l ( '"

r

-·

• r ' -

L

s r~-t-e m fer • 1"\ -- r I

I

r g WWW !i!i .. tJISI

I

f ..

' pr

sor •

0 ( .~

0 t

,

•

V1\"IW cag.edu.tr .. -· - • '11' ....... ,-,,, • I -" ·==--ail& I fl • ti Al,, •. .... 'I

\

•

\i

\I~

, .... a

y

\o n o°'"d A n

(2 . ~ ·~' ,,.__. ·~ __..,,....

-~-· \ \ .,...., ~

-=-=-r __ __._,__ ~ c w : ,.,. e1•FJUSS'liis ... ;·a·;n pr,..,. .. ,,~=•·=••--••""' ---- .. -- . -- .. -- . ..; ··--··--~~·-~~~~~~~~~·~·~~~-~ •••It A4S ~- ••'i '.an •s Sf.-.a-i:t •9 '; na :!!"llzntL"" --· ::

'

11 -

~ ---) - '

__, • ~

:>·· ' 1

' ·-

~

--) -

' '

. •

2 7 7

J'

•

'\..-:..._~ -----7;..,.._.,.,. s ..,_.;is? •---• ,, -•r s -, -._n -- ~·utm% ,, , 4

www ag.edu. r ~ ...... , t; -~ ~~----

\ er(\

~ r bM :. ~c;v ·ce, ~P

p

www ag edu.tr I

, -..:r.-- '

, ......

()\ 0\ l

r r ae....,_

\ \\ \ f "Mt:.

\

\ '

P:••.

•

, '

l

\ ,.., l .o ' • ' "'"' r- , \ - '-- .,- ' , ' t) ~e \ L if~ ' ~ ~e<::,,c,

l t

f u~ \

•

.. I

7 "2

\,, J a

\

(\

' r

c I Orl Cl (I /l 11\ • •

• l

o o'' " v .

•

·;::

-· •

v •

-

-

~ ' ' \'--t~ ,s,"~ ....... osor..

I[§ •

•

'

,

•

•

-

__ .. _ .. __ ~_,-------------~--~--- l•O 9 :•SIS I ,.._ _ ...... , -·

- ---·· •• n> ... -• ., ?ro• ,,.. r -czilomuc:C0.• .. '-44 1 - - tt4IPJ ..... e-t'f tm ;II-· - SC. •' ....

w w ag tr

\

c

•

( . r

\)C\J

• r •

•

r (

J \AJ

r

t

r

~=~--.-.-•..._,,n---·~···__,,__._~._....__,.....__ -

"'# fS,., Cl~ -,,_.. __ _...-....,. .~~z--·•~•·• 7 - #+W· wl'J M .... I -

........ ! ,.._. ......,. __ , , OC ... _ .. _.~· iiiiW ~ 0 ~-,, .... Lum-t 4 Qi .. --·~1·- - ··- 4 6llr•••st¥% -

..... .. Iii I - ..... J,i - 0 •-$-·~•!!If -~-I 1_ -

n

J

•

•

•

. ···~~--_.,,

VJWVJ.cag e c u i t r --------------------=----------------------------1-•---~--·u' ' z --........ • .... • • .....,_ - -.~- =I 4 C"at•tt r so . .,.. 1 1 s • 111 c flli ._,,.,..,.,, •z Iii" s ,...,., 1 i ea •:c Ute: :14•£

• \

\ \

l \\-A'

\

.... r\Jodlctr

r.

•

, ., t

-

•

-

iHA 'lar, sivil alanda deprem, sel, yangm, volkan patlamasi gibi dogal afetlerin gOzlemlenmesi ve hasar tespit cahsmalan, atmosfer cahsmalan, hava durumu tahmini, arazi haritasi cikanlmasi, tasrt trafik yogunlugunun tespit edilmesi gibi alanlarda kullan1lmaktad1r. Askeri alanda ise; kesif, istihbarat ve gozetleme gOrevleri, tehlikeli bOlgelerin Izlenmesi, hedef tamma ve takip, ·· tasima, simr izleme gibi bircok gOrevde IHA' lardan yararlan1lmaktadrr Tek ve btiytlk bir iHA sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok saytda iHA'n1n bir arada kull~n1lmas~n1n .sagla?1g1 bircok yarar111. ya~1 s1r,a, iHA'larm birbirleriyle silrekl1 ve etkin bir sekilde haberle~meler1ne imkan saglayacak ag gereksinimlerine ihtiyac dogurmasi, bu aglan yeni bir mobil ag tUrU olarak ele almayt gerekli kilmisttr. Bildirinin ikinci bolumde iHA 'Iann bir arada kullan1ln1as1n1r1 Onen1i~den bahsedilmi~tir. Dc;uncU bOlUmde klasik Hareketli Tasarsrz Aglar ile I~~ aglannm farkl1l1klar1 ve benzerlikleri ele almrms olup dorduncn ve besinci

ic;erisinde insan bulunmayan ve cogunlukla otonom olarak hareket edebilen lnsansiz Rava Araclan (iHA), elektronik ve iletisim teknolojilerindeki gelismeler ile mikro-elektromekanik alamndaki ilerlemeler neticesinde askeri, sivil ve akademik bircok alanda yaygm olarak kullamlmaktadu

1. Giris

Elektronik ve iletisim teknolojilerindeki gelismeler ile mikro- elektromekanik alamndaki ilerlemeler Insansiz Hava Araci (iHA) teknoloj.ilerinin gelismesine onayak olmus, askeri, sivil ve akademik bircok alanda IHA'lardan istifade edilmeye baslanrmstir. iHA'lar tarafindan icra edilmesi beklenen gorevlerde, tek ve buyuk bir iHA sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok sayida iHA' nm bir arada kullamlmasmm bircok avantaji bulunmasma ragmen, iHA'lar1n birbirleriyle surekli ve etkin bir sekilde haberlesmelerinin gerekliligi, yeni yOnlendirme ihtiyaclari dogurmustur, Aynca, dugumlerinin hareketliligi, dugumler arasi mesafeler ve icra edilen gorevlerin niteligi gibi bircok konuda klasik Hareketli Tasarsiz Aglar (HTA'lar)'dan aynlan bu aglan, iHA'lar1n gOkyilziinde olusturdugu merkezi altyapi icermeyen aglar olarak tarnmlanan Ucan Tasarsiz Aglar (UT A) olarak ele almak daha uygun olacaknr. Bu calismada, coklu bir iHA sisteminde ag katmaru yonlendirme isleminin etkin olarak gerc;ekle~tirilebilmesi icin gerekli olan temel gereksinimler ile UTA'lar icin geltstirilecek yonlendirme protokollerinin sahip olmasi gerektigi degerlendirilen temel ozellikler aciklanrrustir.

~ekil J- Ornek UT A Uygularna Senaryosu [5]

'•· ., . • •

.. ' , . • •• • • ··. /

' ·· .... •• • • • • •

~ ,..,, . ... . .. .. .... ····' .. •'' . ... ,, ... . . '• • •• '"111i1Li;; :ti. •• ••••• .. . ..... •••• •••• ••• '

.. .... ..

HTA'lar, (Mobile Ad-hoc Networks, MANETs) onceden tan1ml.a~m~~ altyapi veya merkezi bir kontro! sistemi olmaksizm, rastgele ya d~ b.~1U:~1 bir rotada hareket eden dugumlerin olusturdugu agdir. Bu aglar gunumuzde, ticari ve askeri bircok uygulamada yaygm olarak kullamlmaktadir. iHA'lartn gokyuzunde olusturdugu merkezi altyapi icerrneyen aglar ise FANET (Flying Ad hoc Network) olarak adlandmlmaktadir [I]. Bu cahsmada, FANET'ler icin U~an Tasarsiz Ag (~TA~ a~1 ~ullan1lm1~t1r [4]. ~ekil I 'de ornek bir UTA uygulama senaryosu gosterilmistir .

3) Hareketli Tasarsiz Aglar (HTA'lar) ve Ucan Tasarsiz Aglar (UTA'lar)

bolumlerde ise bu aglarda yonlendirme ihtiyaclan ve bu aglann karakteristikleri karsilasnrmah olarak aciklanmtstir. Son bolumde ise bundan sonraki cahsmalarda yaprlabilecekler ele almarak cahsma tamam lanm istir. 2) Insansiz Hava Araclarmm Bir Arada Kullannm •

IHA' lar tarafindan icra edilmesi beklenen gorevlerde, tek ve buyuk bir iHA sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok sayida iHA 'nm bir arada kullamlmasuun cesitli avantajlan vardir. Bu avantajlar su sekilde siralanabilir

• BUyUk ve pahali donammlar kullanmak yerine kucuk ve rnaliyeti daha az donamrnlann tercih edilmesiyle bakim ve idame masraflan daha dusuk olacaktir. • Birden fazla kucuk iHA 'nm ihtiyac duyulan farkh bolgelerde konumlanmasiyla, kapsanmasi beklenen toplam alan ihtiyaca gore artmlabilecek olup olceklenebilirlik acrsmdan daha esnek bir cozum ortaya koyulmasma olanak saglanacaktir. • Birden cok iHA'n1n ayrn anda gorev yapmasiyla gorevlerin daha kisa surelerde icra edilebilmesi saglanacaktir, • Gorev esnasmda herhangi bir iHA 'run gorevini icra etmesine engel o)acak bir durumla karstlasildigmda diger iHA'lar ile gorevin devam etmesi ve basanyla tamamlanmasi saglanabilecektir.

- ~_,-_---

k d HT A' Jar icin gelistiri lmis cok cesitli yonlendirme Bu fine a ar . ~ proto o er1 · . · k b , 1 k k ·1 h def dU°'Omler arasmdaki en etkin yolu tesptt edere u _)o un ayna 1 e e o . . . . .

ettirilmesinin saglanmas1d1r.

Sekil 3 .. Gorev Esnasmda Baslangic Sartlannm Degismesi [ l]

,.

• Saglam ve guvenilir bir haberlesme altyapisi ihtiyaci

• Dugum sayismm srmrh olmasi (2-20 adet) • Turn dugumlerin uzerinde GPS unitelerinin bulunmasi ve dugumler arasmda konum paylasirru • lletisim kapsama alamnm genis olmasi ihtiyaci

• Dugumlerin yuksek hizlarda hareket etme1eri ( 10-60 m/sn)

UT A 'Iann karakteristik ozellikleri asagidaki gibi ozetlenebilir (1,2]:

Hareketlilik Modelleri: UTA'larda dngumler (iHA'lar), HTA'lara gore cok daha h1zJ1 ve hareketlidirler, HT A'larda hiz olarak genellikle insanlann yUrUme hizi ve araclann hizlan referans almrrken, UT A' Jarda cok daha yUksek hizlarda gokynzunde ucan 1HA'Jar1n hizi esas almmaktadir. Bu durum UT A' lann hareketlilik modellerini HT A 'lardan ayirmaktadrr. DUgUmlerin Hareketliligi: Hiza bagh olarak UTA'larda yer alan dugumlerin ag topolojileri HTA'lara oranla cok daha hrzh bir sekilde degismektedir, Go rev Niteligi: UT A 'larda dugumler planh ve cok daha hassas gorevleri yerine getirirler. Bundan dolayi UT A 'larda dugumleri olusturan elemanlann fiziksel, elektronik ve mekanik ozelliklerinin cok daha guvenilir ve uzun omurlu olmasi beklenir. Diigilmlerin Yogunlugu: UTA'larda dugumler arasi mesafeler HTA 'Iara gore cok daha fazladir. Her hangi bir carpismayi onlemek icin UT A dugumleri birbirlerinden kacmmak zorundadir.

•

-"'---.----~------------·~--:---------~ ---~-- ___,__ __ ,._, .. ~- - ';;,--------5 • Rf;: I ...

"lAfi1i ,,_, .,, 0 ,a:•W ii

';rvr

n mr• &!i 0 llS!t: ... •• I • "~$ Ct •r:o- I -- -..-~- .. --·-· · """- , w w . c a g e d LJ . t r

Konum Tabanh Yonlendirme Algoritmalart: Proaktif ve reaktif protokollerin belirgin ozelliklerini iyermele~i~n. yam sira, dugnmlerin yerlerinin belirlenmesinde OPS .CGI~b~l P.0~1t1011mg System) kullan~rl~r. GPS, enlem, boylam ve ytikseklik bilgilerini saglamamn yam sira dusuk maliyetli oldugundan dolayi yaygm olarak kullamlmaktadir [7]. Bu kapsamdaki protokollere, GPSR (Greedy Perimeter Stateless Routing) ornek olarak verilebilir (6].

Hibrit Ydnlendirme Algoritmalaru Bu yaklasim proaktif ve reaktif yaklasimlann avantajlanm bir arada kullanmayi amaclar, Temelde be]li bir dugum atlama sayisi ile erisilebilecek dugumler icin proaktif, diger dugumler icin reaktif yaklasim sergileme esasma dayamrlar. Bu tur protokollere ZRP (Zone Routing Protocol) ornek olarak verilebilir [6].

Reaktif (Istege Bagh) Ydnlendlrme Algoritmalart: Proaktif yonlendirme algoritmalannm aksine, dugumler arasi rota bilgilerinin sadece gerekli oldugunda olusturulmasi esasma dayarur. Yani dugumlerden herhangi biri agdaki diger bir dugume bir paket gondermek istediginde mevcut rotalar olusturulur. Bu tur algoritmalann en belirgin dezavantaji ihtiyac halinde rota olusturmamn sebep olacagi zaman gecikmeleridir. Bu tur protokollere, AODV (Ad Hoc On Demand Distance Vector Routing) ve DSR (Dynamic Source Routing) ornek olarak verilebilir [6].

En belirgin ozelliklerl, ag topolojisinde herhangi bir degisme olmasa bile tablo guncelleme mesajlan gondermeye devam etmeleridir. Bu durum, cok fazla dugum iceren HT A'lar icin ilave paket yuku olusturacaktir. Proaktif yonlendirme algoritmalanna, OLSR (Optimized Link State Routing) ve DSDV (Destination Sequence Distance Vector) protokolleri omek olarak verilebilir [ 6].

Proaktif (Tabloya Dayah) Yonlendirme Algorltmalari: TUm kaynak ve ~edef dugu~leri arasmda mumkun olan rotalann ihtiyac duyulmaksizin onceden belrrlenerek, belirli arahklarla gilncellenmesi ve bu rotalann yonlendirme tablosunda tutulmasi esasi uzerine kuruludurlar.

Hibrit Yonlendirme Algoritmalan ve Konum Tabanh Yonlendirme Algoritmalan:

4) HT A 'larda Yontendtrme

I

• Rota Bulma (Route Discovery): Halihazirda kullamlmakta olan HT A protokollerinde cogunlukla, kornsu dugumlerin mev~.ut durumlannm tayin edilmesi islerni onemli yer teskil eder. Ornegin, reaktif yonlendirme protokollerinde bu islem kaynak dugum tarafmdan bir hedef dugume bir paket gonderilmek istendiginde ve hedef dugume ait gecerli bir yolun mevcut kayna~ dugum tablosunda bulunmamas~ durumunda kaynak dugumun brr RREQ (Route Request) paketi yaymlamasiyla (broadcast) ger~ekl~~ir .. Eger RREQ paketi hede~ dugume ulasrrus ise hedef dugum genye brr RREP (Route .R.eply) paketi yollar. Aradaki dugumler ise aym R~Q pa~etle~1n1. tekrardan yaymlarlar. Boylelikle kaynaktan hedefe bir yol tesis e~1lm1§ olur. Bu islem tasrna (flooding) olarak da adlandmhr [12]. Proaktif protok~llerd: ise reaktif protokollerde istek an1n~a ger~ekl~~en .ro~~ ?ulma islemi periyodik olarak gerceklestiginden bir paket gonderimi 191n tekrar rota

1w Ldg.eou.rr

Bu kapsamda, coklu bir iHA sisteminde yonlendirme isleminin etkin olarak gerceklestirilebilmesi icin asagidaki gereksinimlerin saglanmasi ve UT A' lar icin gelistirilecek yonlendirme protokollerinin alttaki temel ozelliklere sahip olmasi gerektigi degerlendirilmektedir:

Gelistirilecek yeni yonlendirme protokolleriyle ya da mevcut protokoller uzerinde gerceklestirilecek modifikasyonlarla iyilestirmelere ihtiyac olacagi degerlendirilmektedir.

Aym zamanda, UTA'lar icin onerilen Ortam Erisim Kontrolu (Medium Access Control, MAC) protokolleri de simrh sayidadir [8-11].

UT A' larda yOnlendirme iizerine yapilmis cok fazla calisma bulunmamaktadn. UT A 'Iann HT A 'lardan aynlan yonlerini karsilayabilecek HT A yonlendirme protokollerinin performanslan arastirmaya acik alanlardir [ 1 ].

•

IHA'lar1~ yuksek hiz ve hareketliligs sahip olmalan ve iHA'lar arast ~~safen!-11 mumkun oldugunca fazla olmasimn amaclanmasi mevcut yonlend1rme protokollerinin kullamlrnasuu zorla§t1rmaktad1r.

- "": U1~' la\f'dc VE," d' r

cahsmalan oldukca azdir [3] .

• - vv

6) Sonuc . . . . .. , Tek ve buyuk bir IHA sistenu kullanmak yerme daha kucuk boyutlu ve cok

da iHA 'run bir arada kullamlmasmm sagladrgr yararlann yam sira, say1 . . . "

olarak ele ahnmast sonucunu dogurmustur. (!TA lat rein uygun

• Konum Tespiti: Klasik HTA'larda kesif paketleri cogunlukla ag servis kalitesi gereksinimleri icin yeterli olsa da, UTA'larda dugumlerin konum bilgisinin rota bulma ve rota bakim islemlerinde gerekli olacagi degerlendirilmektedir. Genellikle klasik her-yone (omni-directional) antenlerin kullamldigi HT A 'lardan farkh olarak UTA 'larda yonlu antenlerin kullamlmasi fikri on plana cikmaktadrr. Boylelikle konum tespiti isleminin ortam erisim katmanmda gerceklestirilecegi varsayilabilir. Bu durumun UTA'lar icin haz~~anacak ~eni yonlendirme protokolleri icin bir avantaj olacagi degerlendirilmektedir [ 14].

• Etkin Iletisim Mesafe ve Kanah: Fiziksel Katman ve Ortam Erisim Katmam tarafmdan yeterli etkin iletisim mesafe kanalmm temin edilmesi gerekir. Cunku UTA'larda dugurnler arasi mesafe HTA'lara oranla daha fazla oldugu icin rota bakirru gereklthglnm az olmasi ve kaynaktan hedefe dugum atlama sayrsmm minimum tutulmasi beklenir. Bu durumda yonlu antenlerin (directional antenna) kullanmumn etkin iletisim mesafesini artmrken rota belirlemede dugum atlama sayisnn azaltacagi goz Online alindigmda [8,13] UTA'larda yonlendirme isleminin servis kalitesine (QoS) katki saglayacagi degerlendirilmektedir.

• Rota Baknm (Route Maintanence): Istenilen paketin hedefe

isleminin lnzh bir sekilde ger~ekle~tirilebilmesi gerekir. Yuksek hizm neden oldugu anhk topoloji degi~iklikleri ihtiva eden hareketlilik mode line sahip UT A' lar icin rota bakirm isleminin sikhgi klasik HT A' lardan daha fazla olmahdir.

paket Yilkilniin az tutulmasi oldukca Onemlidir.

d u .

'

..

". ~ :.. .. ' 1

' l \ r

-

me

\

-

'

AZ

' f ( '

~.........,.._ .... --~--~=-~~'ii:la1-µa -lC ·--·-===•'1-r 2 -;&4t:P--:c= aa-s S:-e"t•-1--1=-, •-• :--"' '''<=-••· • .-1·1·••-- 1P""•¥-11i"'r--i"cu-• ., tt--1itwww•---~~.,...... • ... ca· •••.,...rfn saw•••• 1

••. .,... ~"'ttcnc.-: ....... -.

t \

f

c

\

•

-

.C w

• Dag1t1k sistemlerdeki bilgisayarlar ayn krtalar uzerinde, ayru bina veya aynr oda lcerlsinde bulunabilir. DSiin getirdikleri: ~ Paralele islemler • Birlikte ve birbirinden bag1ms1z canssn sistemler • Btrlikte cahsan bag1ms1z bilesenter

• i~ferini birbirinden ba~rmsrz yapartar Mesaj gOnderme ile iletisim • Ayn1 zamanda program yal1§t1nr, baton bir istem« kaynag1 g1 • Ortak bellek yak (No shared memory)

gtJnlnOr, birfikte ~a/1~1rtar • lslemler mesaj ahliveriliiyle anlasirtar. • Kaynak paylastrru

• Heterojen (9e~itlilik, farkhhk): networks. hw, os. Plan • Yazrcr, veri tabaru. diQer servisler • Ortak saat yok: Bilgisayarlar saatlerini krsrth derecede •Genet sistem durumu belirli deQiJ (No global state'

senkronize edebilir • Hicbir i~lem. sistemin genel durumuna dair bir biigi • Bag1ms1z bozulma: biri bozulsa da digerteri cahsmaya edmernez

devam eder ..j Ortak saat yok • f~Jemler i<;1n sadece k1s1tft derecede saat esitleme rnurnl

otab1tir

')

f

~I\

a=-) • • m

r.

•

'

I ' ' *

" r

... 2

v I

\ '

u ('\(Y),: c

•• ·- .. _

• • v . c v

1. Kullan1ctlar1a kaynaktan bir1e§tirmek: Eri~im servisleri uygulama ~l1~t1r1r • Belirti kaynaklar:

• Yaz1c1lar, bilgisayartar. i~leme gucu, veri • Neden payla§1m?

• Ekonomi • lfbirtiQi, Bitgi deOi,-tokufu (grup ~hfmas1)

• Payla~1m problemleri • Guvenlik • lstenmeyen i~birtikleri

2. ~effafl1k: Kaynaklar ve i§lemlerin aQ uzennde daQ1t1k olduQu ac;1k degildir 3. Ay1kl1k: Servislerin sentaks ve semantikleri ile ilgili standart kurallar 4. Otc;eklenebilirlik: Daha fazla kullan1c1/kaynak, coQrafya. yOnetim 5. Uzun sore bozulmadan yal1§ma

s+01d

(

0

' \~

C\\c nr °"''7 \. ';> {l(

({\\( r '

•

w \f.J w • Internet ~e~itli servisler barmdiran bir<;ok farkh bilgisayar

tOrterinden olusan bOyuk bir ag toplulu~udur. • ni- .s - "!i rr r - ...,,__ __ . ......, ... _

ii ...... , •• ~·· J • d • 4 ' ••=¥' .... ••! • ...... ]t • • Ht, • zV xw_C':r....,$ & I s .. ~··· 44 4

PC sunucu. f!I

ao baOtant1s1. c:c 5

::I' I •

uydu ba!)lant

BJ m ~ ISP

• Internet: birbirine baQll <;e~itli bilgisayar aQlan. • Uygulamalar ifeti~imi mesajlarla saglar • Dag1t1k sistem kuuamcrlan W\N\N, email, dosya gonderme

gibi servislerden faydatan1r

• Intranet: bir organizasyon tarafrndan yonenten alt ag. Yerel govenlik politikasiyla s1n1rl1d1r. • Uydu baglantrsf, fiber-optik kablolar gibi h1zl1 iletim

kapasitesi olan ag altyap1s1 ile bagl1d1rlar • Kablosuz aglar

fV\0 l\J

,.

Q~edu. VvWVv c ~~~---~------...-.. ,..,_. , __ _.nsn-~-r.·--~ t a•t;o : =·-•• 1 Mt

_____ ,, _..._.._~ "~ -- 9 U ·;;;=o• arttlFr& +-.z::zaa:•: .. 1ii'i I&;- AAA

-=-ii!! '£' J a r .- !it •• I ~··· t Ar£''... .- J cfi"IS;autW Jlt""' • ' •• , - -

• • " • Act1Vk!Y.html • • .......... ~·-··~·· .. ········· • • • •

http://www. w3c. erg/Protocols/ Activity html

wwww3c.org ~

File system of • · · · 1 · . · · . www w3c org .. " • Pro ocors • • .

• •

http·/fWWW cdk3.neV www. cdk3 net

Web servers Browsers

Internet

•

http://www.google m/search?q=kindberg ,,,,,------../ www.google.com

• Uygun konumlara yerle~tirilmi~ (yazrct gibi} kaynaklart degerlendirmek iyin kablosuz veya kablolu ag arac1l1g1 ile Home intranet kavnaktanna sOrekli erisim destegi

- _____ .._._J ------ Printer

v, G) · Mobile I _-, phone J

..... - .. ~-,. -- Camera Laptop I Host site

Home tntranet WAP gate\vay Wireless LAN

Host intranet I I I I I I I &. -

r---------- ..... --,

Internet

router/firewall

the rest of the Internet

other servers

a 1 •1 print

email serve e File server

I I

~ Localarea Web server network

z

email server Desktop com uters

prtnt and other servers-

..

hava Veya ... ?

& L

s rtlar .. and n dolayt)~ It

Kon um J Tasmma I Dag1l1n1 feffafl1g1

Ya ... ? Mu teriniz ~ok farkl1 bir donarun sisrerni kull •ityorsa! (PC, MAC~~ .. ) . ~ ~ farklt bir i~lecin sisten i~ {Windows. Unix, .. ) .. farklr bi veri gosterim bi~111li? (ASCII. EBCDIC .. ~)

Onf ine kitapcr World Wide Web Uzerinde Mii~ter'ler endi bilgisayarlar1yl sizin bilgisayanruza (web sunucunuza baglanabilir:

Stokunuza bakabilir Siparil verebilir

•• «

I

, .. Orn: http:// .dcs.qmw.ac.uklres arch/dls rtb/oook.hn I .. Ilk k1s1m: Kullan1lacak protokol. (:'dan onceki krsrrn)

Orn kteki proto el http 'di c"Hyp r li Xt Transport Protocol ) . •

lkinci k1s1m:Web sunucusunun domain ismi, (// ile I arasi). ~· Or e teki dom in ismi: . .dcs.qrnw, c.uk.

Kalan kisrrn: (Tek •rtan sonraki krsirn). 0 domain tizerindeki kaynaQ1 (dosyayt) gosterir ·· Web sunucusunun kulland1Q1 list dizinden itibaren isirnlendirttir, research/distrib/book.html.

••

-

.. eri '';¥'- zor u ar . .. orrie

"' Oyle b ~ r1l1 ofursunuz da milyonlarca insan ayru anda online maQ za111z1 ayni anda zlyar t eder e?

•• Scalabiltty Olceklenebihrlik

Ya ... ?

Biril ·1 ver i ~ lmak icin sisterninize girmeye (;al1~1rsa? -, . k ) • • 1 g1 ~ er e .

. . . mlif teriniz sipari~ veri de. onr, dan vermedim diyerek UI un t slir 1ini r ddeder e~ Sec rity Giivenlik

Veya ... ?

e • 1 ~:?»I zo 4 u a1-- ••

Stok bilgi i:zi t ri t b ru cok r ? Sipar·~ na · 1 d 11 U eri 1iz111 bilgis y ,., ~Okerse! F tllt tol r nc (H t · pay1

nda sip, ti l<ull mm)

Y:. 1 a ....

• ti ..

~effaf OS: Kullarncrlara, tek bir biJgisayar sisterni gibi gOrUnUr; baQ1ms1z bllgisayarlar topf uluQu olarak deQiJ. ~effafltk r;~itleri

Erisim:Ver i gOsterirn.ir;deki fat.kl, r. ve kaynaklara nasn eri~ildigi gf~enu: Yer.el ve uzak ka naklara er1~1m a ni r~lemler1e .sagfan1r: Orn., Necworl< F1Je Sy terns ( g Dosya Siscem eri Konum: Bir ~r.i;ia in buhmdu u yer gizJenrr. K yn.aklara. flzJkiel konumfar1. bilinmeden er1~1hr: fan admm domain name) rnakine adres1nden ayr,ma g1b1. Migration (T~inma): Kaynagr11 yet· deg1~ti1~me durumu gizlenir Relocation (Yeniden konumlandtrma): Kayn:ig1n kullamrn esnasioda, y r degi~orrne dururnu gizfe111r M'gr:ation I rel?c.ation .~<:ffafl~ - i. bir sistenidek! k.ulfan1c1Jar1n v-eya uygulam:a!ann 1~lenifer1n1 etki erneden ca inabilrn lerine of. nak s 91 r:

<;atr~ma esnasinda (runtime) bir is1nl sunucusundan (name server) bir bafkastna ' ge~•f yapma

Bir :veldt veya tJ1emin (agent/process) bir du_gumden (node) digerine u,mmast IJDi W 'W.Loy c, u'-'.

Dagrtik bir sistemde seffafhk

Donan1m mimat6i!e1·i I let:i~irn n"tim rileri Program1ama dilteri

• Yaz1J11n arayuz~eri Guvenlik ot~ufer-i BiJgi gost:er·inifer·i

Heteroge1-ieity (<;e~itlilik) <;e~itli bile~enler birbiriyfe uyumlu ~ekilde <;aJ1~abif mef i

lslet:i1n sist:en1leri it

Heterogeneity (Cetitlilik) <;el1tJi bile~enler birb1riyte uyu1tllu ~ekdde ~ah abilmeli

Distribution transparency (DaQ1n1kl1k ~effafl1Q1) Da91n1khQ1n vati1Q1 n1iin1kiin olduki;;a kullan1c1dan saklanmah

Fault tolerance (Hata pay1) Bir bite~en1n bozuln·u•s• ( isrn! bo21.tkluk) tUn1 sisternin bozuf masma s eb ep oin1arl1al1

Scalability (Ol~eklenebilirlik) Si tern, ara n kt1llan1c1 ay1s1n .. raQn1en verirnli c;ah~niaya devam edebil eli

S1sten1e yen1 kaynak] r ektenerek performans art.i~1 saQlanabiJmefi.

I rs aca zorh klar I

Bozl.ll1-n.a f?effafl1g1: H'et.a pay1 • Bozulma: sunulan bir servisin ar-trk tarifine uygun

cal1~mamasJ Hat:a: bozulma sebebi (bile~en boxulrnasr gi,bi)

• Hata payr: hat:alara raQmen bozulmama Orn: c-rn a i I f1 'es a j Ia r 1n1 n o r1 r-a da Tl ,i I eti Im es i

www. ay ~uu.,

Ag f effaflig1: erisim + konurn ~effafl1klar1

Perfo1,1nans:Yuk deQilimine gore perforrnansr artrrrnak ·~in sisternin cekrar yap1land1rclmast saglanrr. 6rn ... bile~enlerin dinamik ofarak eklenip kal dmlrnast .. Kullarucr sayrst artmca, dogrusaf yaprlardan basamakh (hierarchical) yapalara gecilmesi . .. Scaling (Ol~ekleme): Sistefr!ir.' v_e uygularnalarm, siste~ ya~•s•nd~ veya uygulama afgoritmaJar1nda de§•~tkl1ge gerek olmadan gen1~Jealmes1ne olanak saglar ..

..... effaflrk <;e~itleri-3

Replsc tion (Ko yal ma): Bir kayrtagin birden f.uJa yerde yede - inin {kopyas1~1!') r. ~ . t uQu gi~l.e~ir. Kopy · larin 1~ kaynaklara, sadece bir · opya v rn11~ g1b1 er111 ir. Guven hrf 1k ve perform ns kepyalarla rt1r1J1r. ama

ull m 1Iar1n veya 1.1ygulama geliitiricilerinin kopyalardan haberi olmaz. • Concurrenc (Birlikte ~al1sm. ): Bir kayna - in birden fazfa kulfan1c1

taraf1ndan p ·y a.~1fdt91 gizlenir, Bir isle1n, difjer ni i~let11lerin de aynt kayn klara risme ce ofdugunun fnrkJndn cln amahdrr F ilue · (Bozulrna]: Bir kaynag1n bozulma veya dUzelme durumu

izlenir; Bozulmala1 elsa d • gOrevl r raman1lanab1fir. Mesaj iletim tekran, 11· g sunucusu di.igurs1unun bozt1kJugo. web itesin: ~okertmemeli.

P istenc (SU. klilik): Bir yanhm kayna91n1n bellekre veya disk inerinde olma durumu gizlenir

~ et- 1]: · D·Uzeyi ~effatl1k

Her zamar) istenmez; farkl• krcalar-da bulunao f<uiJan•c1tar (con~ext-~ ware). :t1111e-zone (zan,an-dilimi), brz Her Z.."'lrnan mUmklin otrnaz: Hat.alar1n glzler,rnesi (bir bilgtsayar yava~ rm, bozuk mu)

YUksek Jeffafltk ile performans arasrrrdakl denge

~I I

WWW

.. f/

1~1n 1~1emler ·. verileri ctieilrh kalacal ~ekilde. senkronize olmah ( e~itler1r11eti~ (orn. Bank hesabr).

;. Bu. da§n:1k o'mayan iste11'llerde ernafor kttltan1ni1ndan da.hn

Birlikte ~at1~tlan ortamdaki bir nesnenin gtivende olmast

Resource (Kaynak): Yalruz bit· kitJllan1c1 ~ k1stt.lt verrm <;oklu isren ci ~lep eri: birlikre er·i~im

Payla~rlan kaynakfara coklu eri~imin desteklenip yonetilmesi:

Sistemler nasrl ol~eklenebilir olur? Sadece donamm eklemekle mumkun degil. Bir makinenin 20 kuuamcrya hizmet verrnesi, iki makinenin 40 kuttamcrya hizmet verecegi anlamma gelrnez,

Zamanla her ~ey ~ogaltr, kullamcrlar artar, bilgisayar say1s1 buyur'.t veri miktart fazlalasrr, .....

Kaynak ve kullaruci saytsmda belirgin bir aro~ olsa da et.kili o1arak ~11~maya devam edebifmeli.

Siscern, kucuk bir lntranet'ten lnternet'e kadar uzanan bircok farkh ol~.ekte verimli olarak ~al1~abilmeti ..

6lceklenebilirli1<

-I at .. G p y rrre kG 1'"liznJ.alar1 Hata algslarna

Checksun)s (saglatna). hear~beat (ka1p at•~t} •. ~ .. Hat:a r11askelerne

BozLtk n"csajtaa tr'\ 1.:ek•·ar go11dertn'li. fnz.talt1 · .. ., Hat:aya anusamaha

Except:ion f1andling (lscisria i~len:ie). tin1eouts (zaman a ~ltl1 lart )~ ....

Hatadan kurtulr·r1a Rollback (get·& sar-n1a) tl'lck .. nizrl·•alar1 .....

•

·-- '· ., '•' .... .._~•&:~

•

W\VW.Loy

__ ... ii v n 1 · 1<: I I Availability (Ula~tlabilirlik)

Kaynak eri in yollar1ndaki ~ak1~111alara kar~1 koruma. Or·1 . S r vis aldtrtlartn1n r ddi

Reddedilernerne Bi1- bilgini gOnderit1Y1e I ahnrna d lili Orn,. Dijit 1111 za

Kaynaklar yetkili kullarucrlarca erisileblhr ve istekleri doQrultusunda kullamlabrlir; Confidentiality (Gizlilik)

~ tkisiz bir yterc gor-ulineye <ar~1 koruma. Orn. Bilgiye yetkili i~im sa I mak icin kullarul r ACL'ler {E1·i im kontrol lis et - ri).

Integrity (BUtilnltik) De t~ime veya bozulm ya kar~r koruma, Orn. Bir p ra ist~Qinde hesap 1 umarasi veya miktar deQerinin de i~tirilniesi

A~1k sistem: ' ... dtizenli geli~tirilmi~ uygulama yazihrrrlarrrun, kiicuk de i~ikliklerle, cok cesitli sistemlere ta~anabif mesini, ve yerel ve uzak sistemlerdeki di er uygulamalarla birlikte i~leyebilmesini sa lamak, ve kullarncilarla, tastnabllirf i kolaylasnran bir tarz ile etkilesrnek icln arayUzler. servisler ve desteklenen formadara yeter1i veren bir sistemdir." (POSIX Open Systems Environment rehberi). Acrk tarif/standart ge1i~tiriciler - topluluklar:

Si, I f~ W3C, ISOf IEEE. OM Gt T1c rt ortal hkl r. .••

Yeni servisler, var olan bilesenler bozulmadan eklenebilir.

_,,... 1·~ . ..,,,., . 1 .. k """"' i ·~ ~ ....... ] j 1

. ::U

.. ~ . ..,,_

. I ., ' I .. •--.:

,.,.,. , ...........

ag.edu.t. f6' <ta OP ts '•Ats; -

•

DaQ1t1k sistemler her yerde bulunur. Internet. dunyarnn her bir yarundaki kullanrcilann. her bir yandaki servislere erlsirnlerlni sa lar. Kaynak paylasirm da rnk sistem kurmaya tesvik eden etmenlerin basta gelenidir. OS kurulumu blrcok zorluQu beraberinde getirir:

<;e~idiiik.A~tkhk. GUvenlik. 0 ~eklenebihrlik. Hara denerimi, Bi1·t1kte ~att~m ,. ~effafl1k.

;DaQ1t1k sisternler kUreselle~meyi sa lar: Topltiluk Sanal 01k1n1I r, kurulu~ta.-. sosyal aglar) Selene e-Science Bitin ) Busine .. s (e-Bussiness} ti.)

•• Ozet

••

Orn. eri im I ontrol fist leri

,,.

Orn. p ssword ( ifre), a~t anahtarla yetkilendirme Authorization Yetkilendirme

... Orn, Blowfish RSA

Authentication Do rulama

I

• ,_.. n1zn1a a1~1