DİL NEDİR?Dil: Duygu, düşünce ve isteklerimizi anlatmakta kullandığımız işaret ve seslere dil denir.DİLBİLGİSİBir dili doğru konuşmayı ve yazmayı öğreten bilime DİLBİLGİSİ diyoruz.SESKulağın duyduğu titreşimlerdir. Dil bilgisinde ise ses, akciğerlerden gelen havanın ses tellerini titreştirmesiyle meydana gelir.HARFHarf: Seslerin yazıdaki işaretleridir.ALFABEAlfabe: Bir dilde bulunan harflerin tümüdür.SESLİ (ÜNLÜ) HARFLERSesli Harfler

Ağzımızdan hiçbir engele uğramadan çıkan, tek başlarına söylenebilen seslere ünlü (sesli) harf denir.

Türkçe’de 29 harfin 8’i seslidir. Bu sekiz sesli harf tek başına bir hece oluşturabilirler.

Sesli Harfler: a, e, ı, i, o, ö,u, ü.

Ünlü harfler çıkışları sırasında dilin, dudakların ve ağzın durumuna göre gruplandırılır. Bu gruplandırma aşağıdaki tablodaki gibidir.

a : kalın-düz-genişe : ince-düz- genişı : kalın-düz-dar

i : ince-düz-daro : kalın-yuvarlak-genişö : ince-yuvarlak-geniş

u : kalın-yuvarlak-darü : ince-yuvarlak-dar

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUTürkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır.

Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir.

Ör:öğretmenler İlk hecedeki "ö" ince olduğu için diğerleride ince, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.

1

sonsuzluk İlk hecedeki "o" kalın olduğu için diğerleride kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.

Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler:1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler:

alma - elma; ana - anne; kangı - hangi; 

ataş - ateş; kardaş - kardeş; 

2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar:

öğren-dik-ler-→imiz→-i ağaç-→lık→-ta 

kaç→-ır→-ıl-→mış öğret→-men-→ler

Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler:

-ki : sabahki – yanımdaki – yarınki -yor : seviyor – geliyor – bitmiyor-ken : başlarken – ağlarken - çocukken 

-leyin : akşamleyin - sabahleyin-mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak -gil : halamgil – amcamgil-daş : gönüldaş – meslektaş - ülküdaş

Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa

evdekibakıyor

gezerkenöğlenleyin

sarımtrakteyzemgil

yandaş

bu durumlarda kurala uyarlar.

3- Yabancı kelimeler kurala uymaz.

İnsan,gazete,

kitap,televizyon,

sehpa,vb.

Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir:

sosyal,radyo,

emniyet,jilet,

mektep…

2

4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.

Kadıköy hanımeli

Pamukkalegecekondu

film kürk saç dert gel - …

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUBir kelimedeki ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık ve darlık genişlik yönünden uyumudur.

İki Temel Kuralı Vardır:

1- Kelimenin ilk hecesi düz (a- e- ı - i) ise diğer hecelerdeki ünlülerde düz (a- e- ı - i) olmalıdır.2- Kelimenin ilk hecesi yuvarlak (o-ö-u-ü) ise ondan sonraki ünlüler düz-geniş (a-e); ya dadar-yuvarlak (u-ü) olmalıdır.

Uyarı:1K.Ü.U. aranırken bir önceki hecedeki sesli harfe göre değerlendirme yapılır.

ÖR:Kapılar (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

sıcaklık (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

sonsuzluk (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

öykücüler (Y-Dy-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

tükenmek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

D= DüzY= Yuvarlak

Dy= dar-YuvarlakDg=Düz-Geniş

SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLERSessiz (Ünsüz) Harfler:

Ağzımızdan bir engele uğrayarak çıkan, tek başlarına okunamayan ve hece oluşturamayan seslerdir.

Türkçe’de 21 sessiz (ünsüz) harf bulunmaktadır.

Sessiz Harfler: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Sessiz Harflerin söyleniş özellikleri aşağıdaki tablodaki gibidir:

3

SERT SESSİZ YUMUŞAMASI(Ünsüz Yumuşaması)

Süreksiz sessizle biten bir kelime, sesliyle başlayan bir ek aldığında sondaki sert sessizleryumuşar.

(p-ç-t-k) sertleri = (b-c-d-g-ğ)’ye yumuşar.

Ör: ç – c değişimi 

kazanç-a= kazancasevinç-i= sevinci

tıkaç-ın= tıkacınsayaç-ı= sayacı

t – d değişimi 

yurt-um= yurdumkanat-ı= kanadı

metot-u= metodukağıt-ın= kağıdın

p – b değişimi

sahip-i= sahibi akrep-in= akrebin

kalp-e= kalbeçorap-ım= çorabım

k- g(ğ) değişimi

fiyonk-u= fiyonguçelenk-i= çelengi

sokak-a= sokağakonuk-un= konuğun

Uyarı: Tek heceli kelimelerin bazıları yumuşar bazıları yumuşamaz.

süt=sütü ip= ipi 

sap= sapı ek= eki 

4

Dert –derdim çok= çoğu 

cep= cebi gök= göğü

Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz.

Ahmet’e (Ahmed’e= olmaz) Zeynep’in (Zeyneb’in= olmaz)

Uyarı: Yabancı kelimelerde yumuşama olmayabilir.

Saatim,milletimiz,

hukukumuz, hürriyetin,devlete…

Sessiz BenzeşmesiTürkçe kelimelerde sert sessizlerden sonra sert sessiz gelmelidir. “FSTKÇ ŞHP” ile biten kelimeden sonra “c,d,g” ile başlayan bir ek geldiğinde “ç,t,k” ya dönüşür.

(FSTKÇ ŞHP)’dan sonra (Ç,T,K) gelmesine sertleşme denir.

Ör: c - ç değişimi 

kardeş-ce= kardeşçe kitap-cık= kitapçık

simit-ci= simitçiet-cil= etçil

d – t değişimi 

koş-dur= koşturhayat-da= hayatta

git-di= gittiağaç-dan= ağaçtan

g – k değişimi

yet –gin= yetkin üret-gen= üretken 

bas-gı= baskı bit-gi= bitki

Uyarı: Rakamlardan, kısaltmalardan ve özel isimlerden sonra gelen c,d,g ile başlayan eklerde sertleşir. 

21.45’te (…beş’te) 1973’te (….üç’te) Ferhat’tan 

HECE (SES) DÜŞMESİBazı iki heceli kelimeler sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü (i,ı,u,ü)düşer. Buna hece (ünlü) düşmesi denir.

5

Karın-ım= karnım (karın kelimesi iki hecelidir, -ım ekinin eklenmesiyle ka-rı-nım şeklinde üç heceli olması gerekirken ikinci hecedeki “ı” ünlüsünün düşmesi üzerine iki heceli olmuştur.

Hem ünlüyü kaybetmiş hem de hece sayısı azalmıştır.

Fikir-i= fikri, zihin-im= zihnim, savur-uk= savruk, kabir-i= kabri, ağız-ı= ağzı 

Şekil-i= şekli, Emir-et = emret,hapis-oldu= hapsoldu kayın-ana= kaynana, yanıl-ış=yanlış 

ora-da= orda* (istisna) bura-da=burda* (isrtisna)

SES (ÜNLÜ) TÜREMESİTek heceli bazı kelimelere küçültme eki (-cik) getirildiğinde sesli türemesi oluşur.

Bir-cik=biricik,genc-cik=gencecik 

az-cık=Azıcık,bir-cik= biricik,

gül-cük= gülücük

Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir:

Sapasağlam, güpegündüz, yapayalnız…

SESSİZ TÜREMESİYardımcı eylemlerle yapılan birleşik kelimelerle sessiz türemesi meydana gelir:

Af-etmek=affetmek, His–etmek=hissetmek Zan-etmek

=Zannetmek, Ret-etmek= reddetmek

Hal-etmek =halletmek… 

Yine bazı kelimelere sesli harfle başlayan ek geldiğinde sessiz türemesi olur:Af-ı= affı,  his-i= hissi,  şık-ı= şıkkı  ret-i= reddi

KAYNAŞTIRMA HARFLERİTürkçe’de iki ünlü harf yan yana gelmez. İki ünlü harf arasında (Y-Ş-S-N) harflerinden biri türer, buna kaynaşma denir. Harflere de kaynaştırma harfi.

1- Tamlama ekleri: Anası-n-ın kuzu-s-u

2- -i,-e hal ekleri: kale-y-i, su-y-u

3- Gelecek zaman eki: oku-y-acak

4- Üleştirme eki: iki-ş-er, altı-ş-ar

5- Sıfat Yapım eki: oku-y-an, dinle-y-en

Ör: Çanta-n-ın rengi, komşu-n-un evi, soru-n-un yanıtı, kapı-y-a, bahçe-y-e, çatı-

6

y-a,

başla-y-acak, ağla-y-ınca, bilme-y-en, yedi-ş-er, elli-ş-er, anne-s-i, baba-s-ı, kuzu-s-u

Kaynaştırma harflerine, yardımcı ses de denilmektedir.

ULAMASessiz harfle biten bir kelimeden sonra sesli ile başlayan kelime gelirse; sessiz ve sesli harf birleşerek tek bir hece gibi okunur. Buna ulama denir.

Başım↔ağrıyor (ba-şı-mağ-rı-yor)

Dikkat: Her türlü noktalama işareti ulamayı bozar.

Kayalar, ≠evin=önünden=alındı.

Ör: Ben, akşam=eve gelirken=üç= ekmek=aldım. Arap=atlar yakın=eder=ırağı.

VURGU

İki yada daha fazla heceli kelimelerde bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı ve belirgin söylenmesine denir.

Türkçe kelimelerde vurgu genelde son hecededir.

Masa,çiçek,

baba,çocuk,

yumurta,

7

Vurgu, kelime ek aldıkça son eke kayar.

Çiçek, çiçekçi, çiçekçiler, çiçekçiden 

Yer adlarında vurgu başa doğru kayar.

Bursa, Konya,

PARAGRAFParagraf, herhangi bir yazının bir satırbaşından öteki satırbaşına kadar olan bölümüne denir. Daha geniş bir ifadeyle paragraf "bir duyguyu,bir düşünceyi bir isteği, bir durumu, bir öneriyi, olayın bir yönünü, yalnızca bir yönüyle anlatım tekniklerinden ve düşünceyi geliştirme yollarından yararlanarak anlatan yazı türüdür. Kelimeler cümleleri,cümleler paragrafları, paragraflar da yazıları oluşturur. Paragraf bir yazının küçültülmüş bir örneğidir. Bu yönüyle yapı bakımından bir yazıya benzer. Nasıl yazıda giriş, gelişme, sonuç bölümleri varsa paragrafta da aynı bölümler vardır.

Cümle 

Bir duyguyu, düşünceyi, isteği, hareketi ve olayları anlatan kelime ve kelime gruplarına cümle denir.

Yargı bildiren tek bir kelime kullanarak cümle oluşturabiliriz. Ancak tek bir kelime duygu düşünce ve isteklerimizi anlatmakta yeterli olmayabilir. Yargı bildiren bu kelimeye yardımcı olacak başka kelimeler kullanırız. Bu kelimeleri duygumuzu düşüncemizi, isteğimizi en iyi anlatacak şekilde sıralamalıyız.Cümlenin Öğeleri Kelimelerin cümledeki görevlerine cümlenin öğeleri denir. Bir cümlede üç çeşit öğe bulunur.

1. Yüklem : Cümlede yapılan işi, oluşu ya da eylemi bildiren kelimeye yüklem denir.

Yüklem cümlenin temel öğelerinden biridir. Genellikle cümlenin sonunda bulunur.

Annen sofrayı kurmaya hazırlandır (hazırlandı yüklem)

Cümlede Yüklemi Bulma Kuralı: Cümlede fiil veya ek fiil olan kelime ya da kelime grubu yüklem olur.

Yüklemsi fiilimsi olan söz gruplarına cümlecik, yüklemi fiil olan söz gruplarına da temel cümlecik denir.

Şebnem az önce koşarak bize geldi. yan cümlecik temel cümle

2. Özne : Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da bir oluş içinde bulunan varlığa özne denir.Cümlede Özneyi Bulma Kuralı: Cümledeki yükleme insanlar için kim, diğer varlıklar

için ne soruları sorulduğunda cevap veren kelime ya da kelime grubu öznedir.Arkadaşın koştu. (Kim koştu? arkadaşın )

Özne Çeşitleri:a. Gerçek Özne: Cümlede özne açık şekilde belli oluyorsa gerçek öznedir.

Dünya dönüyor (Kim dönüyor? dünya)b. Gizli Özne: Bazı cümlelerde özne belirtilmez. Böyle durumlarda özneyi yüklemin sonundaki eke bakarak buluruz

Eşyaları alanlar yerine bıraktılar (Bırakanlar kim? Onlar)c. Sözde Özne: Aslında özne olmadığı halde, özne gibi görünen kelimelerdir.

İnsanlar vapura doluştu. (Kim doluştu? insanlar - sözde özne)

3. Tümleç : Yüklemi tümleyen ya da kuvvetlendiren kelimelere tümleç denir.Serpil kitabı yırttı. (Neyi yırttı? kitabı - tümleç)

Doğru Ve İyi Bir Cümlenin Özellikleri1- Türkçe söz dizimi: “Özne, Tümleç, Yüklem” şeklinde olmalıdır.

Ör:Çalıştım.Ben çalıştım.Ben bugün çalıştım.Ben bugün çok çalıştım.Ben bugün Türkçe dersine çalıştım.Ben evde Türkçe dersine bugün çok çalıştım.Ben yazılımız olduğu için bugün Türkçe dersine çok çalıştım.

2- Ayrıca bir cümlenin duru olması gerekir. Duruluk: Aynı cümlede gereksiz sözcük kullanılmamasıdır. Gereksiz sözcük kullanımı anlatım bozukluğudur.

Ör: Vakfa karşılıksız bağış yaptılar. “karşılıksız” kelimesi gereksizdir; çünkü bağış karşılıksız yapılan bir yardımdır.3. Cümleye büyük harfle başlanır. 4. Cümlelerin sonuna nokta, soru işareti veya ünlem işareti konur. 5. Bu işaretlerden sonra gelen cümlelerin baş harfleri büyük yazılır.

Yüklemlerine Göre Cümle ÇeşitleriYüklemlerin göre cümleler ikiye ayrılır:

a. Fiil Cümlesi : Yüklemi fiil olan cümlelerdir.Sincap ağaca tırmandı.

b. İsim Cümlesi : Yüklemi isim soyundan olan cümlelerdir. Paris güzel bir şehirdir.

Dizilişlerine Göre CümlelerA. Kurallı Cümle : Yüklemi sonda olan cümlelerdir. Bu çeşit cümleler kurala uygun kuruldukları için kurallı cümle diyoruz.

Tarla, bereket yüklü bahara motor sesleriyle uyandı. Karanlığından pırıl pırıl sabahlara silkindi.

B. Devrik Cümle : Yüklemi başta veya ortada olan cümlelerdir. Bu çeşit cümlelere devrik cümle diyoruz.

Silkindi karanlığından pırıl pırıl sabahlara.Motor sesleriyle uyandı tarla, bereket yüklü bahara.

Anlamlarına Göre Cümle ÇeşitleriYüklem anlamların göre cümleler beşe ayrılır.1. Olumlu Cümle : Eylemin yapıldığı ya da işin olduğunu bildiren cümlelerdir.

Güneş akşamları erken batıyor.2. Olumsuz Cümle : İşin ve eylemin yapılmadığını bildiren cümlelerdir. Olumsuz cümle, fiil cümlelerindeki yüklemin sonuna "-me" olumsuzluk eki şimdiki zaman kipinin sonuna geldiğinde daralır. "-mi, -mı, -mu, -mü" halini alır.

Hoca efendi hiç şaşmaz. Aysel kibar değildir.3. Ünlem Cümlesi : Sevinç, korku, hayret ve üzüntü gibi duyguları anlatan cümlelerdir.

Vah vah, çok üzüldüm! Aa, sen ne yapıyorsun!4. Soru Cümlesi : Bir işin, eylemin olup olmadığını soran, içeriğini araştıran cümlelerdir.

Sana kim baktı? Hangi oyuncuyu gördün?5. Şart Cümlesi : Bir işin yapılmasını, bir başka işin yapılması şartına bağlı kılan cümlelerdir.

Parayı alırsam, doğru eve döneceğim.

KELİME ( SÖZCÜK ) Kural : Tek başına anlamı olan yada kendi başına anlamı olmadığı halde cümle içinde anlam bütünlüğü sağlayan ses yada ses topluluğuna KELİME denir. Hece yada hece topluluklarıyla oluşur. Türkçe’de 8 çeşit kelime vardır : “İsim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem, fiil” Bunlardan isim ve fiil dildeki asıl kelimelerdir. İsimler evrendeki bütün varlıkları, fiiller de bunların hareketlerini karşılar.

Kelimede Yapı ÖzellikleriKÖK : Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına denir.Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır. Örnek: “Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.

Kökler iki çeşittir:

1. İsim Kökleri 2. Fiil Kökleri

İSİM KÖKLERİ : Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Dört çeşittir:

a) Varlık kökleri : Çöl, yol, sıra, ev

b) Nitelik kökleri : İyi, güzel, kötü

c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey

d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için

İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur. Örnek: Karınca,

kelebek, araba...

FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir  Örnek: Gel-, otur-, ver- 

Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek

köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç

GÖVDE : E n az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir. Örnek: Uçak, gözlük,

evciYAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER1. Basit Sözcük : Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.

Ev, yol, git, otur, evler, evi...

2. Türemiş Sözcük : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan

sözcüklerdir. Evli, yolluk, gergin, başla...

3. Birleşik Sözcük :İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan

sözcüklerdir. Dedikodu, mirasyedi, Karaköy...

EKLERKöklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir.Ekler, tek başlarına anlamsızdır. Köklere getirilerek anlam kazanır. İki çeşit ek vardır:1. Çekim Ekleri 2. Yapım Ekleri

ÇEKİM EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.

YAPIM EKLERİ : Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir. Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını değiştirir.

Yapım Ekleri

1. İsimden isim yapan ekler2. İsimden fiil yapan ekler

3. Fiilden fiil yapan ekler4. Fiilden isim yapan ekler

Çekim Ekleria) İsim çekim ekleri b) Fiil çekim ekleri*İyelik ekleri *Kip ekleri

*Hal ekleri *Kişi ekleri*Tamlama ekleri*Çoğul ekleri

ÇEKİM EKLERİ

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ

1.İYELİK EKLERİ : Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir: Ben-im, kitab-ı, araba-sı

2. HÂL EKLERİ : İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir  Durum ekleri olarak da adlandırılır. Ev-i, ev-de, ev-den...3. TAMLAMA EKLERİ : Ad tamlamalarındaki –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir.4. ÇOĞUL EKLERİ : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir. (Evler, okullar)

B) FİİL ÇEKİM EKLERİ1. KİP EKLERİ : Gelmiş, gelir, gelecek)2. KİŞİ EKLERİ: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir.Geldi-m, okudu-n)

ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER (KELİMELER)

GERÇEK ANLAMBir kelimenin herkes tarafından bilinen, tek başınayken de taşıdığı ilk anlamına denir. Buna sözlük anlamı ve temel anlamı da denir.

Karanlık: ışığın olmayan,ışıktan yoksun anlamına gelir. Bu kelimenin gerçek anlamıdır.

Örnek:Işıklar sönünce karanlıkta kaldık. Soğuk su içtiği için hasta oldu.Ayağı kayınca yere düştü. Bebeğin küçücük bir ağzı var.Eve geldiğinde yüzü sapsarıydı. Böyle derin bir çukur hiç görmemiştim.Taşıdığı paketler çok ağırdı.

MECAZ ANLAMBir kelimenin gerçek anlamından uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir.

Sözcükler tek başınayken sadece gerçek anlamlı olabilirler. Hiçbir kelime tek başına mecaz anlam taşımaz. Mecaz anlamı cümle içerisinde kazanır.

Onun karanlık bir kişiliği var. ( karanlık gerçek anlamının dışında bilinmeyen, kötü anlamında kullanılmıştır.)

Evine vardığımızda bize çok soğuk davrandı. 

Bende politikaya soyunacağım.Ortalıkta savaş kokusu var. Öğretmen öğrencilerine patladı.Tatlı hatıralarla avunup durdu. Senin yüzünden azar işittik.Bu iş ince hesaplarla yürüyor. Bu suçu örtmemiz doğru değil.Çocuğu kavgada iyice benzetmişler. Bize boş gözlerle bakıyordu.

Yemeğini büyük bir iştahla yedi. (gerçek)Kitapları büyük bir iştahla okuyor. (mecaz)

Not: Bir çok kelimenin birden çok gerçek anlamı vardır. Biz onlara “sesteş” kelimeler diyoruz. Sesteş kelimeler mecaz anlamlı değildir.

Yüz, aç, sağ, daire, bağ, satır vb.KELİMELERDE ANLAM İLİŞKİSİEŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER

Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan kelimelere denir.

sözcük - kelime, doğa - tabiat, rüzgar – yel mazi - geçmişkonuk - misafir, asır - yüzyıl, 

üzüntü – keder fakir - yoksulcevap - yanıt, hediye-armağan, neşe – sevinç 

deprem -zelzelefayda - yarar, beyaz - ak, baş – kafa eleştiri - tenkitanlam -

mana, anı – hatıra, olanak- imkan yollamak –göndermek… 

ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLERAnlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.

Örnek:Pahalı - ucuz,siyah - beyaz,batmak – çıkmakeksik - tamgüzel- çirkin,akıllı - deli,

dar – genişkaramsar - iyimsertatlı - acı,dost - düşman,iniş – yokuşküsmek - barışmakgülmek - ağlamak,

gelmek -gitmek,birinci – sonuncunadide - aleladeilk - son,sert-yumuşak,cömert – cimriinatçı - uysal

Not: Bir kelimenin olumsuzu o kelimenin zıttı değildir.

EŞ SESLİ (SESTEŞ) KELİMELER

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan kelimelerdir.

Kaz: bir hayvan Kaz-: kazmak eylemi

Sağ: yaşayan 

Sağ: bir yön

Gül: çiçek gül-: gülmek eylemi

Yüz: surat Yüz: sayı Yüz-: yüzmek eylemi

Benden sana bir öğütKendi ununu kendin öğüt

Sahicimi elinde tuttuğun o kartal kanadıSen tuttun acıdan benim ellerim kanadıKır saçlı biriyle kıra çıktık.Benim kolumda da ben var.

Not: İnceltme işareti (^) ile birbirinden ayrılan kelimeler sesteş değildir.

kar -- kâr  yar – yâr hala -- hâlâ adet – âdet adem – âdem  alem – âlem

İKİLEMELERAnlatımı güzelleştirmek, güçlendirmek, çekici kılmak amacıyla, kelimelerin çeşitli şekillerde yan yana getirilmesiyle oluşturulan söz öbeğine, ikileme denir.

İkilemeler Değişik Şekillerde Oluşturulur:

1- Yanı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler:

Örnek:

ağır ağır, deste deste, açık açık, yavaş yavaş…

2- Eş anlamlı ya da yakın anlamlı kelimelerle oluşan ikilemeler:

Örnek:

Eş dost, doğru dürüst,kılık kıyafet, yalan yanlış,

ses seda,ağrı sızı…

3- Karşıt (zıt) anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

er geç,bata çıka,düşe kalka,

aşağı yukarı,iyi kötü,gide gele…

4- Biri anlamlı diğeri anlamsız kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

boy pos,yırtık pırtık,eski püskü,

eğri büğrü,ufak tefek,az buz…

5- İkisi de anlamsız kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

abur cubur,abuk sabuk,

ıvır zıvır,eften püften,

kem küm, eciş bücüş,

mırın kırın…

6- Yansıma kelimelerden oluşan ikilemeler:Örnek:

mışıl mışıl,horul horul,çıtır çıtır,

şıngır mıngır,şakır şakır,katır kutur…

7- Bir eylemin olumlu ve olumsuzunun birlikte kullanılmasıyla oluşan ikilemeler:Örnek:

gider gitmez, döner dönmez, bakar bakmaz….

8- İsmin hal ekini almış ilgili kelimelerin yan yana gelmesiyle oluşan ikilemeler:Örnek:

yan yana,omuz omuza,

el ele,baş başa…

Not : İkilemelerin arasına herhangi bir noktalama işareti konulmaz.

YANSIMA SÖZCÜKLERDoğadaki canlı ve cansız varlıkların çıkardıkları seslerin taklidi olarak ortaya çıkan kelimelereyansıma denir.Örnek:

Çat,pat,güm,

me,hav,mö,

miyav,cik,hırıltı,

şangırtı,şırıltı…

İSİM (AD)A- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER:

1. Özel İsim

Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.

Bu varlıklar zaten özel oldukları için adlarına da “özel” denir. “Mehmet” kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama bütün “Mehmet”ler tek tek özel oldukları için adları da özeldir.

Ör: Yavuz, Hasan, Kavala, Akdeniz, Almanya, Yeni Cami, Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Pinyos Nehri…

2. Cins İsmi

Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.

ÖR: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza…

NOT: Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:

tırmık: bir ziraat aleti. → Tırmık: bir kedinin özel adı

ozan: şair → Ozan: erkek ismi

B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER

İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.

1. Somut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.

Ör: su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku…

2. Soyut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.

ÖR: sevinç, şüphe, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan…

C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1. Tekil isim

Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Çoğul eki almamış isimler tekildir.

ÖR: Ali, kendi, ben, çocuk, kalem, defter…

2. Çoğul isim

Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir.

ÖR: onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar…

3. Topluluk İsmi

Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.

ÖR: ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet…

Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Ör: Ordular, ormanlar, sürüler.

D- YAPILARINA GÖRE İSİMLER:

İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.

1. Basit İsim

Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler…

ÖR: İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de)…

2. Türemiş isim

İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.

Ör: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, Türkçe, Almanca, Arapça, Yunanca, sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, Adanalı, Kavalalı, köylü, kentli, vatandaş, yurttaş, geceleyin, akşamleyin, birinci, üçüncü, , dörder, altışar…

3. Birleşik İsim

Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.

ÖR: Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalaz, yayınbalığı, incehastalık, Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik,Başbakan, başyazar, başhekim, cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörekotu, peki, örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı, giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran, elverişli, rasgele, albeni, çalçene, Akşehir, dedikodu, keditırnağı, Ulucami…

İsimlerde Küçültme

Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen “küçük, mini, ufak” gibi sıfatlarla ifade edilir:

Ör: Küçük köy, ufak el, mini kasa…

Bazen bu sıfatların yerini “-cık, -ceğiz, -ımsı, -ımtırak” ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.

Ör: Tepecik, kitapcık, evcik, çocukcağız, evceğiz, ekşimsi, yeşilimsi, sarımtırak…

Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:

Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)

İsmin Halleri (Adlarda durum)

İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri (adlarda durum) denir.

1. Yalın Hâl 

Eki yoktur.

İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.

Ör: ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)…

2. Belirtme (Yükleme) Hâli (-i hali)

“-i” ekiyle yapılır.

İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.

Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

Ör: ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın…

3. Yönelme Hâli (-e hali)

“-e” ekiyle yapılır.

Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur.

Ör: eve, okula, yola, çocuğa…

4. Bulunma Hâli (-de hali)

“-de” ekiyle yapılır.

Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.

Ör: ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor…

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli (-den hali)

“-den” ekiyle yapılır.

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

Ör: okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…

İSİM (AD) TAMLAMASI

Aralarında anlamca ilgi bulunan iki adın oluşturduğu söz grubuna İSİM (AD) TAMLAMASI yada AD TAKIMI denir.“Arkadaşımın kitabı bende kalmış.”“Bu tümcede “arkadaş” ile “kitap” arasında anlamca bir ilgi vardır. Öyleyse, tümcede geçen “arkadaşımın kitabı “ söz grubu bir ad tamlamasıdır.Ad tamlamalarında iki unsur vardır: Tamlayan ve tamlanan. Bunlara belirten ve belirtilen de denir.Tamlayan adın aldığı ekler: “-ın, -in, -un, -ün”Tamlanan adın aldığı ekler: “-ı, -i, -u, ü, -sı, -si, -su, -sü yada –leri, -ları”Ad tamlamaları, ek alıp almadıklarına göre çeşitlere ayrılır:

1. Belirtili Ad Tamlaması 2. Belirtisiz Ad tamlaması

3. Takısız Ad Tamlaması 4. Zincirleme İsim Tamlaması

BELİRTİLİ AD TAMLAMASI

Hem tamlayanın hem de tamlananın ek aldığı ad tamlamasına denir.

“evin bahçesi, dersliğin kapısı, Stockholm`ün havası, Yunanistan’ın gölleri, Santorini’nin güzelliği, İsveç`in yeşilliği ve güzelliği, hastaların sabrı, vatandaşın oyu, ayının ini vb.”Belirtili ad tamlamasında tamlayan; “-ın, -in, -un, -ün” eklerini, tamlanan ise “-ı, -i, -u, -ü” eklerini alır.Tamlayan eki, ünlü ile biten sözcüklerde “n” kaynaştırma harfini alarak “-nın, -nin, -nun, -nün” biçimine dönüşür.Tamlanan eki de ünlü ile biten sözcüklerde “s” kaynaştırma harfini alarak “-sı, -si, -su, -sü” biçimine dönüşür. Bu kurala yalnızca “su” ve “ne” sözcükleri uymaz.Belirtili ad tamlamalarında, tamlananın tamlayana aitliği söz konusudur. Bu aitlikte kesinlik vardır:“Odanın kapısı kilitli.”Bu tümcedeki “odanın kapısı” tamlamasındaki kapı, bilinen bir odanındır.Aşağıdaki söz grupları belirtili ad tamlamasıdır:“masanın örtüsü, gömleğin düğmesi, keçinin inadı, çocuğun oyuncağı, kuşun gagası, ulusun efendisi, kapının kolu, kalemin ucu, tencerenin kapağı, çantanın rengi…”*********************************************************BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI

Sadece tamlananın ek alıp, tamlayanın ek almadığı ad tamlamasına denir.

Bazı örnekler:“göz nuru, el emeği, okul yolu, kuş yemi, su borusu, yatak odası, fil dişi, okuma zevki, çocuk yuvası, yurt sevgisi, vatan özlemi, basın özgürlüğü, tren yolu…” Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan, tamlananın türünü, neden yapıldığını, neye benzediğini, ne işe yaradığını belirtir.Aşağıdaki örnekleri bu açıdan inceleyiniz:“Türkçe kitabı, yemek odası, elektrik süpürgesi, çiçek saksısı, yatak odası, biber dolması, ev terliği, vişne reçeli, peynir tatlısı, Girit portakalı, matematik öğretmeni, ev kadını, ev erkeği, İran Körfezi, Tesalya ovası, buğday silosu, hasta odası, muayene odası…”

TAKISIZ AD TAMLAMASI

Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı ad tamlamasına denir.

Bu tamlamalarda tamlayan; tamlananın neden yapıldığını (ham maddesini), neye benzediğini belirtir.Şu örnekleri inceleyiniz:“çelik kasa, cam kavanoz, aslan asker, bakır tepsi, altın kalem, tahta köprü, gümüş kaşık, kurt adam, ölü deniz, demir kapı, camgöz kadın, tahta direk, badem göz…”

ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI

Tamlayanı ad tamlaması (belirtili, belirtisiz yada takısız) olan ad tamlamasıdır.

Bu tür tamlamalarda, ad tamlaması tamlayan olur ve yeniden tamlama kurar:çelik tencerenin markası tamlayan tamlanan(belirtisiz ad tamlaması) (ad)Bazı örnekler:“çocuk kitapları dizisi, kentin havasının kirliliği, macera romanlarının yazarı, Bursa şeftalisinin ünü, Türk dilinin yazım sorunları, Selma`nın arkadaşının evi, kardan adamın burnu, aslan postunun rengi…” Ad tamlamalarında, tamlayanla tamlananın arasına sözcükler girebilir. Tamlayanla tamlanan arasına sözcük girmesi sadece belirtili ad tamlamalarında görülür:İsveç`in temiz havası annemin yumuşak huyutamlayan tamlanan tamlayan tamlanan

Semanur`un minik elleri babamın sert çıkışıtamlayan tamlanan tamlayan tamlanan Ad tamlamalarında bazen tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Bu duruma şiirlerde sıkça rastlanır:“İşsizlik midir sadece derdi milletin? “ derd-i millet-in tamlanan tamlayan

“yemek midir sadece sorunu halkın?” sorun-u halk-ın tamlanan tamlayan

Adları türlü yönlerden niteleyen, belirten sözcüklerdir. Ad soylu sözcükler oldukları için adların alabileceği tüm ekleri alabilirler. Adın önüne gelerek, önüne geldikleri adları nitelerler, belirtirler. Ada (İsme) sorulan “nasıl?” sorusuna cevap verirler. Uzun yol… (nasıl) yol? sorusunun cevabı; uzun kelimesi sıfattır.) SIFAT AD

Önüne geldiği ismin niteliğini (rengini, kokusunu,biçimini…)gösteren sıfatlardır.

Büyük adam, Dahi çocuk, iyi öğrenci, kırmızı ayakkabılar, büyük büyük binalar……vs.

Önüne geldikleri isimleri türlü yönlerden belirtirler.(işaret, soru, belirsizlik ve sayı sıfatları)

İsimleri göstererek belirtirler.Bu : Yakındaki bir ismi belirtmek için kullanılır.

bu kitap, bu kalemŞu : Biraz uzaktaki bir ismi, varlığı belirtmek için kullanılır.

şu çocuk, şu ağaç, şu ev…O : Uzaktaki bir varlığı belirtmek için kullanılır.

O öğrenci, o çocuk, o kitap… “ Beriki, öteki” gibi sözcüklerde addan önce kullanıldıklarında işaret sıfatı

olurlar. ( Beriki kalemi bana verin. Öteki mahallede oturuyor.

Varlıkları soru yoluyla belirtirler.Hangi öğrenci, hangi bardak, kaç sayfa, nasıl ayakkabı…

Bütün öğrenciler, bir kitap, başka zaman, bazı öğrenciler, her yer, kimi vakit…

Varlıkların sayısını, sırasını, oranını belirten sıfatlardır. Asıl sayı sıfatları : Üç kalem, altı kere…… ( KAÇ?) Sıra sayı sıfatları : İkinci öğrenci, üçüncü yarışmacı…( KAÇINCI) Üleştirme sayı sıfatı : ikişer elma, birer kağıt… ( KAÇAR?) Kesir sayı sıfatı : yarım ekmek, çeyrek domates…( KAÇTA KAÇ?)

Azalma, küçülme, acıma ifadesi yüklemek için sıfata eklenen –cik, -cek, -ımsı, -ımtrak, -rak ekleriyle oluşturulurlar. Nesnenin niteliğinin azaldığını (küçüldüğünü) ifade eder. küçücük çocuk, ufacık eller, kısacık etek, çocuksu tavır, mavimsi gök, beyazımtırak diş…

Sıfatın anlamını güçlendirir. Sıfatın ilk sesli harfine kadar olan kısım alınarak “-m, -p, -r, -s” seslerinden uygun olanı eklenir. Bu elde edilen unsur sıfatın başına eklenir. yeşil ye-m-yeşil yemyeşil

mavi ma-s-mavi masmavisert se-m-sert semsertkirli ki-p-kirli kipkirliaçık a-p-açık apaçık

Kişi, soru, belirsizlik ve gösterme kavramı taşıyarak adın (ismin)yerine kullanılan sözcüklere Zamir ( Adıl ) denir.

Ad kökenli oldukları için adların aldıkları tüm ekleri alırlar.

Ahmet’ten öğrendim → ondan öğrendimKitabı gördün mü? → bunu gördün mü?Öğrenciler dışarı çıktı → hepsi/herkes dışarı çıktı.

Ben, sen, o, biz, siz, onlarDikkat : Türkçe’de kelimelerin kökü ek aldıklarında değişime

uğramaz ancak şahıs zamirlerinden “ben ve sen” ismin “-a” halinde “bana, sana” olurlar. İstisnai durumdur.

Onlar biliyorlar. Ben biliyorum.

Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlarÖtekini bana ver. Şunlar çağırdı.Orası pek hoşuma gitmedi.

“Kim – ne “(kim, ne, nereye, kaçı, hangisi)

Buraya nereden geldiniz? Kimin yanında bozuk para var?

Yanında ne getirdin?

Bazısı, bazıları, kimisi, çoğu,hiçbiri…

Birkaçı dün de gelmişti.Bazıları bu sabah gelmeyi düşündüler.

Biri yer biri bakar; kıyamet ondan kopar.

“-ki”(Benimki, onunki…)Eklendiği sözcüğe bitişik yazılır.

Orhan’ın puanına nazaran Hakan’ınki daha yüksek.Cemal’in defteri seninkinden daha düzenli. “Kendi” sözcüğü de Dönüşlülük zamiri olarak

kullanılabilir ve adın (ismin) aldığı ekleri alır.Kendime ait bir dükkanım var.

Fiiller (Eylemler)Kılış, oluş, durum bildiren sözcüklerdir. Kip ve kişi eki alarak çekimlenir.Kazdık: İş - kılış fiili - çekimli fiilSevindim: Oluş fiili - çekimli fiilUyumuşum: Durum fiili - çekimli fiilFiilin kişi ve zaman bildirmeden, yalnız eylem anlamı taşıyan ve "-mek (-mak)" ekiyle kullanılan biçimine master denir. Mastara isim fiil de diyoruz.gel - mek ("gel-" eyleminin adı)oku - mak ("oku-" eyleminin adı)açtır - mak ("açtır-" eyleminin adı) * Çekimli eylemler, isme ait çekim eklerini alamazlar. Ancak, çoğul eki alırlar.* Eylemsi (fiilimsi)ler; eylem anlamı taşıdıkları, mastar biçiminde söylenebildikleri, kip-zaman ve kişi çekimine sahip olmadıkları için eylemlerden ayrılır.Kalabalık artıyor, ben bu kabaran, coşan insan selinde boynumu uzata uzata babamı arıyorum.Altı çizili sözcükler "artmak, kabarmak, coşmak, uzatmak, aramak" mastarlarıyla gösterilebilmekte olduklarından "eylem" (oluş, kılış) bildirmektedir. Ancak hepsi eylem (çekimli eylem) değildir.Artıyor (art-ıyor): Artmak, şimdiki zaman, III. tekil kişi, olumlu. Kip-zaman ve kişi çekimine sahiptir, eylemdir. Cümlede yüklem görevindedir.Kabaran (kabar-an): "Kabar(mak)" eylemi "-an" yapım ekini almıştır. Kip-zaman ve kişi çekimi yoktur. Bu sözcük, "insan seli" tamlamasının sıfatı görevindedir. Çekimli eylem değil, eylemsidir.Coşan (coş-an): "Coş(mak)" eylemi "-an" yapım ekini alarak sıfat olarak kullanılmıştır. Çekimli eylem değildir. Eylemsidir.Uzata uzata (uzat-a...): "Uzat(mak)" eylemi "-a" yapım ekini alarak belirteç (zarf) olmuştur. Kip-zaman ve kişi çekimi yoktur. Arıyorum (ara-yor-um): "Ara(mak)" eylemi, "-yor" zaman eki ve "-um" I. tekil kişi ekiyle çekimlenmiştir. Cümlede yüklem görevindedir. Çekimli eylemdir.FİİLİN NİTELİĞİ Bildirdiği eylemin niteliğine göre fiilleri üçe ayırarak inceleyebiliriz:

 Kılış (İş) Fiilleri: Öznenin, iradesini kullanarak gerçek bir iş yaptığını bildiren fiillerdir. Yapılan işten etkilenen bir nesne vardır. oku(mak), yaz(mak), kaz(mak)... Oluş Fiilleri: Öznenin iradesi dışında, çoğu kez dış etkilerle gerçekleşen; bir durum ifade eden fiillerdir. Oluşun, özneden başka varlığı etkilemesi söz konusu değildir. büyü(mek), zayıfla(mak), ağar(mak), çürü(mek), sarar(mak), ...Durum Fiilleri: Kendi istemi (iradesi) ile gerçekleştirse bile, öznenin aktif olmadığı, başka bir nesneyi etkilemeyen, geçişsiz fiillerdir. dur(mak), yat(mak), sus(mak), uyu(mak), uzan(mak)...

FİİLLERDE OLUMSUZLUK Fiil tabanına "-me" (-ma)" çekim eki getirilerek anlam olumsuza dönüştürülür. Diğer çekim ekleri olumsuzluk ekinden sonra kullanılır.Okuyorum: Oku-mu-yor-umOkudum: Oku-ma-dı-m

Geliyor: Gel-mi-yorGörüyorsunuz: Gör-mü-yor-sunuz

Not: Olumsuzluk eki "-ma -me" ünlü uyumlarına uyar.Bak-ma-dı-m Gel-mi-yor Gül-mü-yor* Geniş zamanın 2. ve 3. kişinin olumsuzu -maz -mez" ekiyle yapılır.Gelirim: gel-me-m →Gelirsin: gel-mez-sin→ Gelirler:gel-mez-ler→Gelir:gel-mez

FİİLLERDE SORUFiile "mi" soru eki getirilerek soru çekimi sağlanır."mi-" (mı-, mu-, mü-) kendinden önceki sözcükle birleşmez; ama kendinden sonraki eklerle birleşir.… gidecek mi? …gidecek miyiz? …gidecek miydiniz?... FİİLLERDE KİŞİHer eylemin kişi çekimi olduğunu söylemiştik. Bu çekim, "kişi ekleri" dediğimiz çekim ekleri ile gerçekleştirilir. Kişi eki, eylemi gerçekleştiren özneyi gösterir. Üç ana kişi vardır:                             

 Kişiler Tekil Çoğul

1.  kişi: (Söz söyleyen) aldı-m (ben)            aldı-k (biz)

2. kişi: (Kendisine söz söylenen)           

aldı-n (sen)             aldı-nız (siz)

3.  kişi: (Kendisinden söz edilen)      aldı- (o)                   aldı-lar (onlar)

   (3. tekil kişinin eki yoktur. Sadece emir kipinde "-sin" eki kullanılır.)*****************************************************************

Fiillerde KipEylemin gerçekleşmesi, zaman kavramı içinde mümkündür. Zaman içinde eylem ya gerçekleşerek olup bitmiştir; ya gerçekleşmektedir, henüz bitmemiştir; ya da sözün söylenmesinden sonraki bir zaman diliminde gerçekleşecektir. Eylemin gerçekleşmesi bir dilek biçiminde ifade ediliyor da olabilir. Dileklerde de örtülü bir gelecek zaman anlamı vardır. Fiilin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı verilir.Türkçede kipler nitelik yönünden ikiye ayrılır: haber (bildirme) kipleri ve dilek (tasar lama) kipleri.Yapıları bakımından kipleri ikiye ayırıyoruz:1) Basit kip (basit zaman): Fiilin tek kip ekiyle çekimlenişidir: gel-di, gel-miş, gel-se...2) Birleşik kip (birleşik zaman): Fiilin iki kip- eki alarak çekimlenmiş biçimidir: gel-miş-ti, gel-miş-se, gel-(i)yor-du, gel-meli-(y)di...BASİT KİPLERI) Haber (Bildirme) KipleriEylemin yapıldığını, yapılıyor olduğunu ya da yapılacağını zamana bağlayarak bildiren kiplerdir.

a) Bilinen (-di'li) G. Zaman: "-di" (-di, -dü, -du, -ti, -ti, -tü, -tu...) eki ile ya pılır. Eylem sözden öncedir; söz söyleyen, eylemi görmüştür veya yapıldığından emindir.* Dün epeyce kar yağdı. (Görülmüş)* Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)* Hz. Muhammed 571 yılında doğdu. (Bilimsel kesinlik)Bu kipin, diğer çekim ekleriyle birlikte çekimleri:

OLUMLU

YAZ-DI-M YAZ-DI-K

YAZ-DI-N YAZ-DI-NIZ

YAZ-DI YAZ-DI-LAR

OLUMLU SORU

YAZ-DI-M MI? YAZ-DI-K MI?

YAZ-DI-N MI? YAZ-DI-NIZ MI?

YAZ-DI MI? YAZ-DI-LAR MI?

OLUMSUZ

YAZ-MA-DI-M YAZ-MA-DI-K

YAZ-MA-DI-N YAZ-MA-DI-NIZ

YAZ-MA-DI YAZ-MA-DI-LAR

OLUMSUZ SORU

YAZ-MA-DI-M MI? YAZ-MA-DI-K MI?

YAZ-MA-DI-N MI? YAZ-MA-DI-NIZ MI?

YAZ-MA-DI MI? YAZ-MA-DI-LAR MI?

 b) Öğrenilen, Duyulan (-miş'li) Geçmiş Zaman: "-miş" (-mış, -müş, -muş) ekiyle çekimlenir. Eylem başkasından duyulmuş ya da olup bittikten sonra fark edilmiştir.* Dramaya dün epeyce kar yağmış (Başkasından öğrenilmiş.)* Masada uyuyakalmışın. (Bilinçsiz gerçekleşmiştir.)* Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan algılamayla fark edilmiştir.)

* Keloğlan birde bakmış ki... (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de "başkasından öğrenilme" anlamı vardır.)* Nasrettin Hoca Timur'a demişçi... (Fıkra üslubu)Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimleri:

OLUMLU

YAZ-MIŞ-IM YAZ-MIŞ-IZ

YAZ-MIŞ-SIN YAZ-MIŞ-SINIZ

YAZ-MIŞ YAZ-MIŞ-LAR

OLUMSUZ

YAZ-MA-MIŞ-IM YAZ-MA-MIŞ-IZ

YAZ-MA-MIŞ-SIN YAZ-MA-MIŞ-SINIZ

YAZ-MA-MIİ YAZ-MA-MIŞ-LAR

Olumlu ve olumsuz soru: Yazmış mı? Yazmamış mı? c) Şimdiki Zaman: "-yor" [-(i)yor, -(ı)yor, -(ü)yor, -(u)yor] ekiyle çekimlenir. Eylem le söyleyiş aynı anda gerçekleşmektedir. Eylem henüz tamamlanmamıştır.* Babam odasında kitap okuyor. * Bakın, kar nasıl da yağıyor. Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU

YAZ-(I)YOR-UM YAZ-(I)YOR-UZ

YAZ-(I)YOR-SUN YAZ-(I)YOR-SUNUZ

YAZ-(I)YOR YAZ-(I)YOR-LAR

OLUMSUZ

YAZ-MI-YOR-UM YAZ-MI-YOR-UZ

YAZ-MI-YOR-SUN YAZ-MI-YOR-SUNUZ

YAZ-MI-YOR YAZ-MI-YOR-LAR

Olumlu ve olumsuz soru: yazıyor musun? Yazmıyor musunuz?d) Gelecek Zaman: "-ecek" (-acak)" ekiyle çekimlenir. Eylem, söyleyişten sonra gerçekleşecektir.* Yarın hastaneye gideceğim.

* Başına öyle çoraplar öreceğim ki cin çarpmışa dönecek.* Şu adam biraz sonra ağaçtan düşecek.* Bu toplantıya onu çağırmayacağız.Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU

YAZ-ACAK-IM YAZ-ACAK-IZ

YAZ-ACAK-SIN YAZ-ACAK-SINIZ

YAZ-ACAK YAZ-ACAK-LAR

OLUMSUZ

YAZMAYACAĞIM YAZMAYACAĞIZ

YAZMAYACAKSIN YAZMAYACAKSINIZ

YAZMAYACAK YAZMAYACAKLAR

Olumlu ve olumsuz soru: Yazacak mısın? Yazmayacaklar mı? 

e) Geniş Zaman: "-r" [-(i)r, -(ı)r, -(ü)r, -(u)r, -(e)r, -(a)r] ekiyle çekimlenir. Her üç ana zamanı içine alacak genişliktedir. Genel yargıları anlatmakta da işe yarar.* Akşamları kitap okurum.* Her yaz köyümüze gideriz.

* Kuşlar uçar, solucan yeraltında yaşar.* Meyveli ağacı taşlarlar.

 Bu kipin, diğer çekim ekleriyle birlikte çekimi: 

OLUMLU

YAZARIM YAZARIZ

YAZARSIN YAZARSINIZ

YAZAR YAZARLAR

OLUMSUZ

YAZMAM YAZMAYIZ

YAZMAZSIN YAZMAZSINIZ

YAZMAZ YAZMAZLAR

 Olumlu ve olumsuz soru: Yazar mısın? Yazmaz mısınız?II)  Dilek (Tasarlama) KipleriEylemin yapılmasını dilek olarak anlatan kiplerdir. Bunlarda özel bir zaman anlamı yoktur. Ancak, hepsinde bir gelecek zaman ayırtısı, tasarlama anlamı sezilir. a)  Gereklilik Kipi: "-meli" (-malı) ekiyle çekimlenir. İşin yapılması ya da yapılma ması gerektiğini bildirir. * Yarın mutlaka dershaneye gelmeli.* Çalışmadan olmayacağını artık anlamalısın.* Yükselmeli, dokunmalı, alnın semalara. Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU OLUMSUZ

YAZMALIYIM YAZMAMALIYIM

YAZMALISIN YAZMAMALISIN

YAZMALI YAZMAMALI

YAZMALIYIZ YAZMAMALIYIZ

YAZMALISINIZ YAZMAMALISINIZ

YAZMALILAR YAZMAMALILAR

 Soru ve olumsuz soru: Yazmalı mıyım? Yazmamalı mısınız? Yazmamalılar mı? 

Not: Cümleye gereklilik anlamı, bazı sözcüklerin anlamlarından yararlanılarak kazandırılabilir.* Yarın dershaneye gelmem gerekiyor. (Şimdiki zaman çekimli)* Çalışmak zorundayım. (Yüklem, ek eylem almış isim soylu sözcük)* Yazmanız gerek (Geniş zaman çekimli)b) Dilek-Koşul (Dilek-Şart) Kipi: "-se" (-sa) ekiyle çekimlenir. Bir eylemin gerçekleşmesi için gerekli olan öteki eylemi bildirir. * Biraz daha beklesek otobüse binerdik.

* Çiçeği biraz sulasanız yeşerir

Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU OLUMSUZ

YAZSAM YAZMASAM

YAZSAN YAZMASAN

YAZSA YAZMASA

YAZSAK YAZMASAK

YAZSANIZ YAZMASANIZ

YAZSALAR YAZMASALAR

 Soru ve olumsuz soru: Söylesem mi, söylemesem mi?c) İstek Kipi: "-e" (-a) ekiyle çekimlenir. Eylemin yapılmasının istendiğini anlatır. Öğütlerin, direktiflerin anlatımına uy gundur. II. ve III. kişi için kullanıldığında emir kipine yaklaşır. Günümüzde bu ki şiler (II. ve III.tekil-çoğul kişiler) pek kullanılmamaktadır.* Kendimize güvenelim, çalışalım; sonra övünelim. * İyilik edelim, iyilik bulalım.Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU OLUMSUZ

YAZAYIM YAZMAYAYIM

YAZASIN YAZMAYASIN

YAZA YAZMAYA

YAZALIM YAZMAYALIM

YAZASINIZ YAZMAYASINIZ

YAZALAR YAZMAYALAR

 Soru ve olumsuz soru: yazayım mı? Yazmayalım mı?d) Emir (Buyruk) Kipi: Belli bir eki yoktur. Her fiilin Çekimsiz biçimi 2. tekil kişi için emir çekimidir: otur, yaz, ye, konuş... 3.kişi için "-sin" ve "-sinler" ekleri kullanılır.Asıl kullanımı emirleri bildirmek içindir. Dilekleri rica, dua, yalvarma biçimlerinde de ifade eder.* Yere yatın! (Gerçek emir)* Biraz sabırlı ol. (Öğüt, tavsiye)

* Lütfen biraz daha bekleyin. (Rica)* N'olur bize acıyın! (Yalvarma)

* Ya Rab; sen benim yüzümü kara çıkarma! (Dua) Bu kipin, değişik çekim ekleriyle birlikte çekimi:

OLUMLU

------------------------------- --------------------------

YAZ YAZINIZ

YAZSIN YAZSINLAR

 Emir kipinin olumsuzu, sorusu, olumsuz sorusu da kullanılır: Yazma, Yazmayın; Yazsın mı? Yazmasınlar mı?

Birleşik Zamanlı FiillerBirden çok kip-zaman ekiyle çekimlenerek iki kip-zaman anlamı kazanmış fiillere birleşik zamanlı fiiller denir.Fiil kök ya da gövdesi + Basit zaman + ekeylem +  kişi eki = Birleşik zamanlı eylemFiilin birleşik çekimi: Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş fiile ek eylem getirilmesiyle sağlanır. Böylece fiilin kipine yeni bir boyut kazandırılmış olur.Karşı koysaydım eğer, işim bitmişti. Ekeylemler ayrı da yazılabilir: koysa idim, bitmiş idi.Hikâye Birleşik Zaman (Öyküleme Birleşik Zaman)Ekeylemin bilinen geçmiş zaman eki ile yapılır, (idi, -di, -di, -du, -dü, -ti, -ti...) Basit çekimli fiile, bilinen geçmiş zaman anlamı ekler.* Kuyunun başında toplanmıştık. (-miş'li geçmiş zamanın hikâyesi.)* Kavala pazarından aldıydı. (-di'li geçmiş zamanın hikâyesi)* Duvardan su sızıyordu. (Şimdiki zamanın hikâyesi)* O da gelecekti. (Gelecek zamanın hikâyesi)* O erik erken kızarırdı.   (Geniş zamanın hikâyesi)* Biraz zaman tanımalıydın (Gereklilik kipinin hikâyesi)* Olanları bir görseydiniz... (Dilek - şartın hikâyesi)* Vaktinde geleydiniz. (İstek kipinin hikâyesi)Emir kipinin hikâye çekimi yoktur.Rivayet (Söylenti) Birleşik ZamanBasit çekimli bir fiile "-miş"(imiş) ekeylemi getirilerek yapılır. Fiile kesin olmama, başkasından duyulma gibi anlamlar yükler:* Ona güvenmeliymişiz. (Gerekliliğin rivayeti)

35

* Şiiri güya o yazmışmış. ("-miş'li" geçmişin rivayeti) (İnanılmama durumunu güçlendiriyor.)* Bu sokakta oturuyormuş. (Şimdiki zamanın rivayeti)* Duydum, az daha maçı kaybedecekmişsiniz. (Gelecek zamanın rivayeti)* Zaman zaman onu görürmüşsünüz. (Geniş zamanın rivayeti)* İki dakika erken gelseymişiz. (Dilek-şartın rivayeti)* Biraz daha açık renk olaymış... (istek kipinin rivayeti)Emir kipinin ve kesin (di'li geçmiş / bilinen geçmiş) geçmişin rivayeti yoktur.Koşul (Şart) Birleşik Zamanı Basit çekimli bir fiile ekeylemin şart biçiminin (-se, ise) getirilmesiyle yapılır:Haber verirseniz geliriz. (Geniş zamanın şartı)Bana masal okuduysan... (Bilinen geçmişin şartı)Teminatı yatırmışsanız ihaleye girersiniz. ("-miş"li geçmişin şartı)O söylüyorsa doğrudur. (Şimdiki zamanın şartı)Alacaksanız gecikmeyin. (Gelecek zamanın şartı)Dilek kiplerinin şart birleşik çekimi kullanılmaz. Şartın şartı ve "emir"in şartı mantık sızdır. İstek ve gerekliliğin çekimi mümkün gibidir; ancak bunlarla cümle kurulma sı zordur:Geleyseniz: (istek kipinin şartı)Almalıysanız: (gerekliliğin şartı)Yukarıdaki iki fiili cümlede kullanmaya çalışınız; anlamlı ve mantıklı bir söz dizisi oluşturmanın zorluğunu göreceksiniz.Not: Birleşik kip çekimini sağlayan ikinci ek, aslında ekeylemdir, ayrı da yazılabilir: gelmiş idi, gelmiş iise, geliyor idi...

Fiillerde Kip (Anlam) KaymasıBir kipin, bir başka kip yerine kullanılmasıdır. * -yor (Şimdiki zaman eki): Anlatışla eylemin aynı anda yapıldığını ifade eder:Kardeşim, kendi odasında ders çalışıyor. (Cümlenin söyleniş anında "ders çalışma" işi de yapılıyor.)* -di (Bilinen, görülen geçmiş zaman eki): Konuşulan andan önce gerçekleştiği kesin olan eylemleri anlatır:Murat Bey, az önce dışarı çıktı, ("çıkma" eylemi, konuşulan andan önce gerçekleştiği bilinen olayı anlatmaktadır.)* -miş (Duyulan, öğrenilen geçmiş zaman eki): Konuşulan andan önce birilerinden, bir yerlerden duyulan, öğrenilen eylemleri anlatır:

36

Gülşah Hanım, dün gitmiş köyüne, ("gitme" eylemi, konuşulan andan önce ya pılan eylemin birilerinden duyulduğunu anlatır.)* -ecek (Gelecek zaman eki): Konuşulan andan sonra gerçekleşecek eylemi anlatır:Yarın, Larisa'ya gideceğim.* -r (-ar, -er, -ir, -ir... -mez) (Geniş zaman eki): Eylemin bütün zamanlar için ge çerli olduğunu anlatır:Gül bahçesini seyretmeyi çok severim.Geniş Zamanda Kayma* Nasrettin Hoca bir gün pazara gider, ("gitmiş" yerinde)* Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok. ("bakmış") Şimdiki Zamanda Kayma* Burada cuma günleri pazar kuruluyor. (Geniş zaman yerine: kurulur.)* Annen yarın baklava yapıyor mu? (Gelecek zaman yerinde: yapacak mı?)* Pazarlığa girişiyorum, kafesi onun düşündüğü fiyata satın alıyorum, ("-dili" geç miş yerine: giriştim, satın aldım.) Gelecek Zamanda Kayma* Bunu alacak, dayına teslim edeceksin. (Emir kipi görevinde: al, teslim et.)* Ama çok dikkatli olacaksın. (Gereklilik kipi görevinde: olmalısın.)ÖRNEK SORU:Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?A)    Pazar günü gelmeye çalışacağım.B)    Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.C)   Yağmur yağdığı için gelememiş.D)   Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.E)    Şehre gitmekten vazgeçmişler.

ÖRNEK SORU:Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yüklem olan fiilin kipinde anlam kayması yoktur?A)    Bazı günler, iş çıkışı, arkadaşlarla buluşuyoruz.B)   Masasına oturmuş, harıl harıl ders çalışıyor.C)   Hep söz veriyor, ama gelmiyorsun.D)   Derginin yeni sayısı yarın çıkıyor.E)   Tamam, biraz sonra geliyorum.

UYGULAMA:

37

Bir zamanlar köyün birinde bir kıtlık yaşanıyor, pek çok hayvan telef oluyor. Köylü de pilisini pırtısını topluyor, şehre göç ediyor. Bizim çırak onlardan biri. Geceleri çalışıyor, gündüzleri okula gidiyor. Geçmişte yaşadıklarını sorunca, "Uygun bir zamanda anlatırım." diyor. Bu parçada anlam kayması olan eylemleri bulunuz, doğrularını yazınız.................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

.....................................

...........................................................................................................................................................

.....................................

Ek Fiiller (Ek Eylemler)Yaptığı iki ayrı görevi göre tanımı yapılabilir.1. Ad soylu sözcüklere eklenerek onların yüklem görevi üstlenmelerini sağlayan ek biçiminde fiildir (i-mek eylemidir). Belirli geçmiş, belirsiz geçmiş ve geniş zaman ile "koşul" çekimleri vardır: idi, imiş, ise, dir. Tekil ve çoğul kişi eklerini aynen fiillerdeki gibi alır. * Meğer beni korkutan, sevimli bir kedi yavrusuymuş.* Annem o zaman bu kasabada öğretmendi.* O sözleri söyleyen ben değilim.* Sen bugün nöbetçi değilmişsin.2.  Basit kipli eylemleri birleşik zamanlı yapan ek biçimindeki fiildir. Dört çekimi vardır: geliyordu - geliyor idi, geliyormuş, geliyor imiş, geliyorsa, geliyor ise, geliyordur.Ek fiilin di'li Geçmiş Zamanı: "idi" (-di, -di, -dü, -du, -ti, -ti, -tü, tu) biçiminde kulla nılır.* Kapını çalan ben-di-m. (ben idi-m)* Saksıdaki bir tür kabak-tı.(... kabak idi)* Öğrenci-(y)di-m, öğrenci-(y)di-n, öğrenci-(y)di,* Öğrenci-(y)di-k, öğrenci-(y)di-niz, öğrenci-(y)diler* Öğrenci değildim. Öğrenci miydim? Öğrenci değil miydim? (Olumsuz, olumlu ve olumsuz soru)* Gelmiştim (gelmiş idi-m), gelmiştin (gelmiş idi-n) ... Ek fiilin miş'li Geçmiş Zamanı: "-miş" (imiş) biçiminde kullanılır.* İyi bir çocukmuş, (imiş) (Tamamı yüklem)* Yandaki fabrikanın bekçileri(y)miş. (Tamamı yüklem)* Kapımı çalan oymuş (o imiş) * Kibar-mış-sın, iyi-(y)miş büyülü-(y)müş-üz, geri-(y)miş-siniz, iyi-(y)miş-ler, (iyiler-miş)

38

* İyi bir çocuk değilmiş. İyi bir çocuk muymuş?* İyi bir çocuk değil miymiş?* Çalışıyormuşum (çalışıyor imiş-im), çalışıyormuşsun (çalışıyor imiş-sin)... (Olumsuz, olumlu ve olumsuz soru)Koşul (Şart) Kullanımı: -se (-sa, ise) biçiminde kullanılır. Tam bir yargı bildiremez. Arkadan tamamlayıcı asıl yargı gelir:* Hava orada da iyiyse, güzel eğleniriz.* Söylendiği kadar akıllıysa işimize yarar.* Akıllı-(y)sa-m, akıllı-(y)sa-n, akıllı-(y)sa* Akıllı-(y)sa-k, akıllı-(y)sa-nız, akıllı(y)sa-lar, (akıllılarsa)* Akıllı değilse... Akıllıysa mı dediniz? Akıllı değilse mi? (olumsuz, olumlu, soru ve olumsuz soru)* Anlıyorsam (anlıyor ise-m), anlıyorsan (anlıyor ise -n) ... Ekfiilin Geniş Zamanı: "-im, -sin, -dir; -iz, -siniz, -dirler" biçiminde kullanılır.

39

* Ben bir şairim. * Sen onurlusun. * Ahmet Dayı köylüdür.* Biz şairiz. * Sizler onurlusunuz. *Onlar köylüdür

Adın (İsmin) niteliğini bildiren sözcüklere sıfat demiştik. Fiillerin niteliğini bildiren sözcüklere de zarf diyoruz.

“Güzel bir evde oturmak istiyorum.” SIFAT+AD

“Bu ev uzaktan daha güzel görünüyordu.” ZARF+ FİİL

Zarflar fiillerle ilgili sözcüklerdir. Fiilleri niteleyip belirtirler.

Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir.

O, hızlı koşardı. (Nasıl koşardı?)

Çok tatlı gülümsüyor. (Nasıl gülümsüyor?)

Bu günler zor geçecek. (Nasıl geçecek?)

Zarfın mutlaka fiillerden önce gelmesi şart değildir. Zarfla fiil arasına başka sözcükler girebilir.

“Dışarıdan kesik kesik köpek havlamaları geliyordu.”

Fiilin ne zaman yapıldığını bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan “ne zaman” sorusuna cevap verir.

Tatilden dün dönmüşler. Akşama bizde toplanıyoruz.

Artık buradan gitmelisin

Fiilin yöneldiği yeri bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan “nereye” sorusuna cevap verir ve ek almaz. Bu tür zarfların sayısı bellidir.

40

“Yukarı çık, ben de geliyorum.” cümlesinde, fiile “Nereye çık?” diye sorarsak, “yukarı” cevabı gelir. Ek de olmadığına göre yer - yön zarfıdır. Eğer cümle “Yukarıya çık.” şeklinde olsaydı, sözcük ad ( isim )görevinde kullanılmış olacaktı.

Aşağı indi.                Öte gitti. Geri geldi.                Beri geldi.

İleri gitti.                 Dışarı çıktı. İçeri girdi.

Fiilin, sıfatın, zarfın, adlaşmış sıfatın miktarlarını bildirebilen geniş bir kullanım alanına sahiptir. Bu zarflar “ne kadar” sorusuna cevap verir.

“Pastadan biraz alabilir miyim?”

Çok güzel bir kitaptı.”(Sıfatın Zarfı) Çok hızlı koşuyor.”( Zarfın Zarfı)

O, bu derse pek çalışmadı. (Fiilin zarfı)

Pek sağlam bir ayakkabıya benzemiyor. (Sıfatın zarfı)

Pek akıllısın sen de! (Adlaşmış sıfatın zarfı)

Cümlelerde zarfları bulmak için kullandığımız sorular vardı. Bunlar : hepsi - nereye hariç - soru zarflarıdır.Nasıl bu kadar güzel konuşuyor? Gittiği yerden ne zaman dönecek?

Ne kadar hızlı yüzüyor? Neden söz vermesine rağmen gelmiyor?

41

Kendi başına bir anlamı olmayan, diğer söz ve söz öbekleriyle kullanıldığında anlam kazanan, çoğu zaman eklendiği söz öbeğine sıfat, zarf gibi görevler kazandıran sözcüklerdir. Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır.

Edat olarak cümlede değişik anlamlar verecek biçimde kullanılır. Daha çok kendinden önceki sözcüğe eklenerek “- le, - la” biçiminde görülür.

“Seyahate tren ile gidecekmiş.”( Vasıta bildirir.)

“Bu gece arkadaşlarla bizim evde toplanıyoruz.”( Birliktelik bildirir.)

“Ona yaptığının doğru olmadığını güzellikle anlattım.”( Durum bildirir.)

Cümlede “ile” sözünün olduğu yere "ve” sözünü koyduğumuzda anlam bozukluğu oluyorsa “ile” edat; olmuyorsa bağlaçtır.

“Elindeki sopayla gelene geçene vuruyordu.” ( EDAT)

“Çantadaki kitapla defteri masanın üzerine koydu.” ( BAĞLAÇ )

“Yalnız, ancak, bir, tek” gibi edatlar kullanıldıkları cümlelerde “sadece” anlamını veriyorlarsa edat; “fakat” anlamını veriyorlarsa bağlaç görevindedirler.

“O kadından şikayet eden yalnız sen değilsin.”

“Benim sözümü bir sen dinlemezsin zaten.”

“Bu odaya ancak beş kişi sığar.”

“Tek bu olay değil, daha birçok sebep var beni kızdıran.”

“Ben gelirim, yalnız yol parasını siz ödersiniz.”(BAĞLAÇ)

“Söylediklerine inanmıyorum, ancak benim yapabileceğim bir şey yok.”(BAĞLAÇ)

Bunların dışındaki edatları cümlelerle gösterelim.

“Buz gibi suyu vardı bu dağların.”

42

“Bu kitabı geri vermek üzere alabilirsiniz.”

“Aslında onu tanımıyor değilim.”

“Sabaha karşı kapı usul usul açıldı.”

“Şimdiye dek tek bir gün bile dediğin gibi davranamadı.”

“O günden sonra onu bir daha görmedim.”

“Senin bu inadın yüzünden aç kalacağız.”

“Ben oyumu senden yana kullandım.” Akşama kadar çalıştık. Çalışmak için başvurdu. Sorunu halletmek üzere gidiyorum.Başbakana göre enflâsyon düşük. (açısından)Ayağını yorganına göre uzat. (bakarak, ölçüsünde, uygunluk, kadar)Edebiyata karşı ilgim vardı. (hakkında, yönelik)Terfi edeyim diye yağcılık yapıyor. (amaç)Ormana doğru yürüdük. Çalışmadığından ötürü canı sıkılıyorBu kömür ancak üç ay yeter.Babanız seyahatten döndü mü? (soru)Onu gördüm mü sinirleniyorum. (zaman)Sıcak mı sıcak bir havaydı. (pekiştirme)Çalıştın mı her şeyi başarırsın. (koşul)

43

Noktalama işaretleri, yazının daha kolay anlaşılmasını sağlar. Yazının okunmasını kolaylaştırır ve anlam karışıklığına düşülmesine engel olur.

Biz konuşurken cümlede anlatmak istediklerimizi ses tonumuzla açık olarak ortaya koyabiliriz. Nerede duracağımızı nerede vurgu yapacağımızı biliriz. Ancak yazıda böyle bir vurgulama yapamadığımızdan, bunu noktalama işaretleriyle sağlamaya çalışırız.

Şimdi noktalama işaretlerinin neler olduğunu ayrıntılarıyla görelim.

 Anlamca tamamlanmış cümlelerin sonunda kullanılır.

“Bu konuyu mutlaka öğrenmeliyim.”

“Seni de bekliyoruz bu akşamki yemeğe.”

 Sözcüklerin kısaltılarak yazılmaları halinde kullanılır.

“Seni bir de Dr. Ali Bey’e götürelim.”

“Askerlere Yzb. Ahmet emir vermiş.”

Sözcüklerin baş harflerinin alınmasıyla yapılan kısaltmalarda artık nokta kullanılmıyor.

“Arkadaşım IKA’da çalışıyormuş.”

 Rakamla yazılan tarihler arasında kullanılır.

“11.8.1997 tarihinde anlaşma imzalandı.”

 Sıra bildiren “-ncı, -nci” eklerinin yerine kullanılır.

“Şimdi de 2. maddeyi inceleyelim.”

 Saat ve dakikaların yazımında kullanılır.

“Bugün 8.45'te toplantı var.”

 Eş görevli sözcük ve söz öbeklerinin aralarında kullanılır. 44

“Kitaplarını, defterlerini, kalemlerini alıp gitti.”

cümlesinde nesnelerin ayrılmasında,

“Kırmızı, güzel bir arabası vardı.”

cümlesinde sıfatların ayrılmasında kullanılmıştır.

 Anlamca karışan öğelerin ayrılmasında kullanılır.

“Yaşlı kadının yanına yaklaştı.”

“Yaşlı, kadının yanına yaklaştı.”

cümlesinde virgül özneyi ayırmakta kullanılmıştır. Eğer olmasaydı, “yaşlı” sözü sıfat olurdu.

 Arasözlerin başında ve sonunda kullanılır.

“Bu evi, çocukluğumun geçtiği yeri, asla sattırmam.”

 İçinde başka virgül bulunmayan sıralı cümlelerin ayrılmasında kullanılır.

“Beni çağırdı, kendisi gelmedi.”

 Cümle içindeki ünlem bildiren sözcüklerden sonra kullanılır.

“Yoo, bu kadarına dayanamam!”

 Seslenme bildiren sözcüklerden sonra kullanılır.

“Arkadaşlar, biraz beni dinler misiniz?”

 Öğe sayısı fazla olan ya da cümle içinde virgül bulunan sıralı cümleler arasında kullanılır.

“Öğretmen, elindeki not defterini açtı; sözlü yapacağı bir öğrenci aradı.”

 Bir bağlaçla birbirine bağlanan cümleler arasında bağlaçtan önce kullanılır.

“Beni davet etmediniz; ama bunun için size kızmıyorum.”45

 Aralarında nitelik farkı bulunan söz öbeklerinin ayrılmasında kullanılır.

"Sözcükler isim, sıfat, zamir, zarf; edat, bağlaç, ünlem; fiil gibi gruplara ayrılabilir.

 Öznenin diğer öğelerle karıştığı yerlerde kullanılır.

“Küçük; eski bir eve girdi.”

cümlesinde giren “küçük”tür. Eğer virgül koysaydık bu sözcük evin sıfatı olarak da düşünülebilirdi.

 Bir cümlede açıklama yapılacaksa, açıklamaya başlamadan hemen önce iki nokta kullanılır.

“Türkçe’de sözcük kökleri iki ana gruba ayrılır: İsim ve fiil.

 Kavramlar tanımlanırken ya da açıklanırken kullanılır.

İsim: Varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir.

 Konuşma metinlerinde kullanılır.

Ahmet: “Ne zaman geldiniz eve?” diye sordu.

 Benzer örneklerin sürdürülebileceğini göstermek için kullanılır.

“Bahçede elma, portakal, ... daha birçok meyve ağacı vardı.”

 Anlamca tamamlanmamış cümlelerin sonunda kullanılır.

“Bir de istediğimi almamışsa....”

 Söylenmek istenmeyen sözler yerine kullanılır.

“Bu suçu ... işlemiş olabilir.”

 Bir alıntının alınmayan yerleri yerine kullanılır.

Ahmet Haşim “... sözden ziyade musikiye yakın ...” sözleriyle tanımlamıştır şiiri.

46

 Sözün bir yerde kesildiğini anlatmak için kullanılır.

– Niçin gelmedin?

– Benim ...

– Mazereti bırak da gerçeği söyle.

 Yüklemi bulunmayan cümlelerin sonunda kullanılır.

“Karşıda başı dumanlı dağlar ... Yan tarafta küçük bir dere ...”

 Şiirde alınmayan dizelerin, yazıda alınmayan bölümlerin yerine kullanılır.

Ne sitem ne korku yalnızlıktan

.....

Süslenmiş gemiler geçse açıktan

.dizelerindeki kafiyeleri inceleyelim.

 Konuşmalarda kişinin sustuğunu göstermek için kullanılır.

– Neden geldin?

– .....

– Seni o mu çağırdı?

 Bir olayın başlangıç ve bitiş tarihleri arasında kullanılır.

“Bu savaş 1939- 1945 yılları arasında olmuştur.”

 Birbiriyle ilgili ülke ya da kavram isimleri arasında kullanılır.

“A.B.D. – İran ilişkileri biraz gergin.”

“Devlette yasama - yürütme - yargı organları net olarak ayrılmalıdır.”

 Cümle içindeki arasözlerin başında ve sonunda kullanılır. 47

“Bu konuyu - sen de hatırlarsın - onunla konuşmuştuk.”

 Cümle sonunda sözcük yarım kaldığında kullanılır.

“Şiir konusunda onun da benimle aynı görüşte olduğunu duyunca çok sevindim.”

Eğer satır sonunda özel isim bitmiş ve ona ait olan ek diğer satıra düşmüşse, arada kısa çizgi değil kesme (') kullanılır.

“Sizinle geçen yıl bugün yine aynı şehirde Atina’da karşılaşmıştık .”

 Dilbilgisinde eklerin ve mastar halindeki fiillerin gösterilmesinde kullanılır.

“Kitapçı” sözcüğü “-çı” yapım ekini almıştır.

“Çalışkan” sözcüğü “çalış-" fiilinden türemiştir. 

Konuşma metinlerinde, konuşmaların başında kullanılır.

– Sen de bizimle gelecek misin?

– Neden gelmeyeyim?

– Hiç, sordum sadece.

 Özel isimlere gelen çekim eklerinin ayrılmasında kullanılır.

“Bu konuda bir de Ahmet’in fikrini alalım.”

Eğer özel isim, yapım eki almışsa çekim ekleri kesmeyle ayrılmaz.

“Bu soruyu bir de İzmirlilere soralım.”

 Sayılara ek getirilirken kullanılır.

“Toplantı 10.45'te başlayacaktır.”

 Kısaltmalara ek geldiğinde kullanılır.

“Sorun BM’de görüşülecekmiş.”48

 İki sözcüğün kaynaştırılarak söylenmesi sırasında ses düşmesi olursa ya da şiirde vezin gereği ses düşmesi yapılmışsa kullanılır.

“Acep bu yerde var m’ola

Şöyle garip bencileyin”

“Yine n’oldu da ağlıyorsun?”

 Anlamca karışan sözcüklerin yazımında kullanılır.

“Bu sorunun nasıl çözüleceğini bilmiyorum.”

Cümleside altı çizili sözün “soru” mu yoksa “sorun” mu olduğu belli değil. Bu karışıklığı kesmeyle giderebiliriz.“Bu soru’nun nasıl çözüleceğini bilmiyorum.”

cümlesinde sözcüğün “soru” olduğu açıklanmış olur.

 Soru anlamı taşıyan cümlelerin sonunda kullanılır.

“Sana bu haberi kim verdi?”

 Sözcüğün karşıt anlamının ifade edilmek istendiği yerlerde kullanılır.

“Burada ondan daha akıllı (?) biri var mı ki?

 Kesin olarak bilinmeyen tarihler yerine kullanılır.

“Yunus Emre (? - ?) Tekke şiirinin kurucusudur.”

 Cümle içinde başkasına ait sözlerde kullanılır.

O bana: “Şimdi sizinle gelemem.” demişti.

 Cümle içinde geçen kitap, dergi isimleri tırnak içine alınabilir.

Bu derste “Aşk-ı Memnu” romanını inceledik.

49

Tırnak içindeki söze ek gelirse, tırnaktan sonra gelir ve kesme kullanılmaz.

Siz bir de Hugo’nun “Sefiller”ini okuyun.

 Cümlede önemsenen, vurgulanmak istenen sözcükler tırnak içine alınabilir.

Benim söylediklerim “vaad” değil “gerçek”tir.

 Alıntılar tırnak içine alınarak verilir.

Yunus’un “Bana seni gerek seni” dizesi, amacını ortaya koyar.

Tırnak içindeki cümlenin içinde bir tırnak daha kullanmak gerekirse bu kez tekli tırnak (‘ ’) kullanılır.

“Haşim, şiirin yoruma açık olmasını ister ve daima ‘Şiir her okuyanda ayrı duygular uyandırmalıdır.’ der.”

 Cümle içinde bir sözcüğün eş anlamlısı verilirse kullanılır.

“Bu dizede teşhis (kişileştirme) yapılmış.”

 Cümledeki herhangi bir sözcüğün açıklanması durumunda kullanılır.

“Bu iki adam (Mustaha ile Orhan) hiçbir zaman anlaşamaz.”

 Cümle içinde kullanılan tarihler parantez içine alınır.

“Bu öğretim yılında (2009 - 2010), yepyeni Türkçe Kitapları gelecekmiş”

Yabancı sözcüklerin okunuşu parantez içinde gösterilir.

“Bacon (Beykın) ünlü bir deneme yazarıdır.”

 Tiyatro metinlerinde hareketleri anlatan bölümler parantez içine alınır.

“Kadın (başını öne eğerek): “Bilmiyorum.” dedi.

50

 Ünlem cümlelerinin sonunda kullanılır.

“Hey, bana baksana sen!”

“Yandım!”

“Aman Allah’ım!”

 Bir sözün yanında parantez içinde ünlem işareti bulunuyorsa, o söze inanılmadığını gösterir.

“Ne kadar nazik (!) biri olduğunu göreceksin.”

51

Komşular!Babacığım!

Hemşehrilerim!Tanrım!

Yazık sana!

52

[ ]

„Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda dışta köşeli, içte yay ayraç kullanılır:

Kütüphanemize romanlar [En başta Klâsik Dünya Romanları

(Tolstoy, Hugo, Dostoyefski )] alınmalı.  

  „Şiirlerden alıntı yapıldığında, yan yana yazılan mısraları ayırmak için kullanılır:

 Yüzükoyun yatma diyor annem / Yatar mıyım hiç, / İster

miyim / Yüzümün / Koyun olduğunu? (FHD) 

„Adreslerde apartman ve daire numaralarıyla semt ve şehir isimleri arasına konur:

Olimpos Sokağı, Nu: 21/6Menemeni/ATİNA

„Dil bilgisinde eklerin ünlü ve ünsüz uyumlarına göre aldıkları farklı şekillerini göstermek için kullanılır:

 -a / -e, -an / -en, -madan / -meden, -dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü

  „Matematikte bölme işareti olarak kullanılır:

 125/5=25 

„Bilgisayar ve internet dilinde eğik çizgi olarak //, / ve \ işaretleri kullanılmaktadır.

YAZI TÜRLERİ

Öykü (Hikâye)Yaşanmış veya yaşanabilecek olayları kısa, fakat ilgi çekici bir şekilde anlatan yazılara öykü denir. Öyküde ele alınan olayın fazla derinliğine inilmez. Öykü kahramanları sınırlı sayıdadır ve onların kişilikleri üzerinde derinlemesine durulmaz.

53

RomanHayattan alınan veya hayalde kurulan, bir başka ifadeyle olmuş veya olması mümkün olan olayları, gerçeğe yakın ve ayrıntılı bir biçimde anlatan yazı türüdür.Romanın başlıca özelliği uzun olması, kişilerin sayıca çok olması ve bu kişilerin hayatlarının ayrıntılı bir şekilde anlatılmasıdır.Roman, hikâyeye göre daha uzundur, kişi sayısı da daha fazladır.MasalGenellikle halkın, hayal dünyasında oluşturduğu ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, doğa dışı varlıklara yer verip çoğunlukla insanların belli olmayan bir yerde ve zamanda başından geçen, olağan dışı olayları aktaran bir anlatı türüdür.Masal, sözlü edebiyat ürünüdür ve kimin tarafından üretildiği belli değildir. Masallarda tekerlemeler bulunur. Masalların sonunda iyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.DenemeBir yazarın, herhangi bir konu üzerinde özel görüş ve düşüncelerini iddiasız, kesin sonuçlara varmaksızın, yazdığı yazılardır.Denemede yazar, düşüncelerini kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi dile getirir.Deneme yazarı, konu ile ilgili duygu ve düşüncelerini araştırır; eleştirisini, teklifsiz samimî bir dille yapar. MakaleSanat, bilim, eğitim, politika, ekonomi gibi konularda bir düşünceyi açıklamak, savunmak, kanıtlamak, bilgi vermek amacıyla yazılan gazete ve dergi yazılarıdır.Makaleler, çeşitli konular hakkında bilgi vermek ve düşünceleri açıklayıp kanıtlamak için yazılır. MektupBirbirlerine uzak olan insanların, haberleşmek, bir şey sormak veya istemek amacıyla yazdıkları yazılardır.Mektubun; aile mektupları, arkadaş ve dost mektupları, iş mektupları, edebî mektuplar ve resmî mektuplar gibi türleri vardır.Fablİnsan dışındaki varlıklara, insana ait özellikler verilerek onların konuşturulduğu, genellikle manzum biçimde oluşan, sonucunda ahlâkî bir ders çıkarılan hikâyelerdir.

Fıkra

54

Günlük olayları, yurt sorunlarını ya da herhangi bir konuyu belli bir görüşle ele alan kısa yazılara fıkra denir. 'Fıkrada, konu sınırlaması yoktur. Konu herkesin anlayacağı bir dille yazılır. Yazar anlattıklarını kanıtlamak zorunda değildir.Anı (Hatıra)İnsanların, başlarından geçen veya görüp tanık oldukları olayları edebî bir dille anlattıkları yazılara anı denir.Yazar olayları kendine göre anlatır. Anı yazıları, olayların üzerinden bir süre geçtikten sonra yazılır.Söyleşi (Sohbet)Karşılıklı konuşma havası içinde yazılan yazı türüne söyleşi denir. Genellikle günlük olaylar konu olarak ele alınır. Konuşma diliyle ve samimî bir hava içinde yazılır. Gezi Yazıları (Seyahatname)Yurt içinde veya dışında gezilip görülen yerlerin insanlarının ve çevre özelliklerinin canlı bir şekilde anlatıldığı yazı türüne gezi yazısı denir. Gezi yazılarında okuyucu bilgilendirilir. TiyatroOlayları, oluş halinde sahnede göstermek üzere yazılmış eserlere tiyatro denir.Tiyatro edebî türler içerisinde en canlı ve yaşama en yakın olanıdır. Tiyatro, seyirciyi hem görsel hem işitsel yönlerden etkilediğinden önemli bir türdür.Tiyatro TürleriTrajedi (Tragedya): Soyluların ya da önemli kişilerin başlarına gelen yıkımları, kötü kaderlerini konu alan oyunlardır.Dram: Hem acıklı hem de gülünç olayları ele alıp işleyen tiyatro türüdür.Komedi (Komedya): insan yaşamının gülünç yanlarını alaylı bir dille sergileyen, güldürücü ve neşeli oyunlardır.Biyografi (Yaşam öyküsü)Tanınmış kişilerin hayatlarını, yaptıklarını anlatan yazı türüne biyografi denir.Otobiyografi (Öz yaşam öyküsü)Ünlü kişilerin kendi hayatlarını anlattıkları yazı türüne otobiyografi denir.DilekçeBir dileği ve isteği, resmî veya özel kurumlara bildirmek için yazılan yazılardır.

55