dānešnāme-ye kucak-e irānalefbaye2om.org/wp-content/uploads/2015/05/danes... · fehrest-e...

399
| 1 DĀNEŠNĀME-YE KUCAK-E IRĀN In ketāb-e mosavvar, šāmel-e se baxš-o nazdik be sisad onvān, fešorde āgāhihā-vo dādehā-ye sudmand-i rā dar bāre-ye Irān, az jomle tārix, joqrāfiyā, farhang-o honar-e ān, be zabān-i rowšan-o mafhum dar extiyār-e xānande qarār midehad. Majmue-ye dānestanihā-yi ke dar in dānešnāme āmade, hāsel sālhā pažuheš-e moallef-o virāstārān-e ān dar ketābhā-ye marja-o manābe-o asnād-e tārixi bude-ast. Moallef-e in dānešnāme, Jaleh Mottahedin, be tafsir-o towzih-e ruydādhā dar haddeaqal kefāyat karde-vo hamm-e xiš rā bištar masruf be gozāreš-e bipirāye-i az sarfaslhā-ye omde-ye tārix-e Irān, vižegihā-ye joqrāfiyāyi-yo eqlimi-yo farhangi-ye ān-o kārnāme-ye zendegi-yo mirās-e noxbegān-e siyāsi, ejtemāi-yo adabi-ye Irān az azmane-ye bāstān tā dowrān-e moāser karde-ast. Fehrest-e manābe-o marāje-e omde-i ke barā-ye ta’lif-o tanzim-e in asar estefāde šode, dar pāyān-e har fasl āvarde šode-ast. Az ānjā ke fosul-o matāleb-e in dānešnāme bar asās-e mowzui tafkik-o radebandi šode, az ān mitavān ham be onvān-e yek marja-o ham yek matn-e darsi bahre gereft. In dānešnāme beviže barā-ye nowjavānān-o javānān-e irāni-ye birun az vatan ke moštāq-e āšnāyi-ye bištar bā vižegihā-vo mafāxer-e zādgāh-e xiš-and. Mitavānad manba-i mofid bāšad. Dānešnāme-ye Kucak-e Irān Zaleh Mottahedin Bā virāstāri-ye Mohammad Jafar Mahjoub Tarānevisi: alefbāye2om.org

Upload: others

Post on 06-Aug-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • | 1

    DĀNEŠNĀME-YE KUCAK-E IRĀN In ketāb-e mosavvar, šāmel-e se baxš-o nazdik be sisad onvān, fešorde āgāhihā-vo dādehā-ye sudmand-i rā

    dar bāre-ye Irān, az jomle tārix, joqrāfiyā, farhang-o honar-e ān, be zabān-i rowšan-o mafhum dar extiyār-e

    xānande qarār midehad. Majmue-ye dānestanihā-yi ke dar in dānešnāme āmade, hāsel sālhā pažuheš-e

    moallef-o virāstārān-e ān dar ketābhā-ye marja-o manābe-o asnād-e tārixi bude-ast. Moallef-e in dānešnāme,

    Jaleh Mottahedin, be tafsir-o towzih-e ruydādhā dar haddeaqal kefāyat karde-vo hamm-e xiš rā bištar masruf

    be gozāreš-e bipirāye-i az sarfaslhā-ye omde-ye tārix-e Irān, vižegihā-ye joqrāfiyāyi-yo eqlimi-yo farhangi-ye

    ān-o kārnāme-ye zendegi-yo mirās-e noxbegān-e siyāsi, ejtemāi-yo adabi-ye Irān az azmane-ye bāstān tā

    dowrān-e moāser karde-ast. Fehrest-e manābe-o marāje-e omde-i ke barā-ye ta’lif-o tanzim-e in asar estefāde

    šode, dar pāyān-e har fasl āvarde šode-ast. Az ānjā ke fosul-o matāleb-e in dānešnāme bar asās-e mowzui

    tafkik-o radebandi šode, az ān mitavān ham be onvān-e yek marja-o ham yek matn-e darsi bahre gereft. In

    dānešnāme beviže barā-ye nowjavānān-o javānān-e irāni-ye birun az vatan ke moštāq-e āšnāyi-ye bištar bā

    vižegihā-vo mafāxer-e zādgāh-e xiš-and. Mitavānad manba-i mofid bāšad.

    Dānešnāme-ye Kucak-e Irān Zaleh Mottahedin

    Bā virāstāri-ye Mohammad Jafar Mahjoub

    Tarānevisi: alefbāye2om.org

  • 0 |

     

    In ketāb-e mosavvar, šāmel-e se baxš-o nazdik be sisad onvān, fešorde āgāhihā-vo dādehā-ye sudmand-i rā

    dar bāre-ye Irān, az jomle tārix, joqrāfiyā, farhang-o honar-e ān, be zabān-i rowšan-o mafhum dar extiyār-e

    xānande qarār midehad. Majmue-ye dānestanihā-yi ke dar in dānešnāme āmade, hāsel-e sālhā pažuheš-e

    moallef-o virāstārān-e ān dar ketābhā-ye marja-o manābe-o asnād-e tārixi bude-ast. Moallef-e in dānešnāme,

    Jaleh Mottahedin, be tafsir-o towzih-e ruydādhā dar haddeaqal kefāyat karde-vo hamm-e xiš rā bištar masruf

    be gozāreš-e bipirāye-i az sarfaslhā-ye omde-ye tārix-e Irān, vižegihā-ye joqrāfiyāyi-yo eqlimi-yo farhangi-ye

    ān-o kārnāme-ye zendegi-yo mirās-e noxbegān-e siyāsi, ejtemāi-yo adabi-ye Irān az azmane-ye bāstān tā

    dowrān-e moāser karde-ast. Fehrest-e manābe-o marāje-e omde-i ke barā-ye ta’lif-o tanzim-e in asar estefāde

    šode, dar pāyān-e har fasl āvarde šode-ast. Az ānjā ke fosul-o matāleb-e in dānešnāme bar asās-e mowzui

    tafkik-o radebandi šode, az ān mitavān ham be onvān-e yek marja-o ham yek matn-e darsi bahre gereft. In

    dānešnāme beviže barā-ye nowjavānān-o javānān-e irāni-ye birun az vatan, ke moštāq-e āšnāyi-ye bištar bā

    vižegihā-vo mafāxer-e zādgāh-e xiš-and, mitavānad manba-i mofid bāšad.

  •  

     

    FEHREST Fehrest ..................................................................................................................................................................... 1 

    Pišgoftār ................................................................................................................................................................ 15 

    Moqaddame-ye moallef ........................................................................................................................................ 18 

    Joqrāfiyā ................................................................................................................................................................ 19 

    Falāt-e Irān ......................................................................................................................................................... 19 

    Mowqeiyat-o vos’at ........................................................................................................................................... 20 

    Marzhā ............................................................................................................................................................... 21 

    Marzhā-ye Irān pas az Eslām ......................................................................................................................... 22 

    Marzhā-ye konuni ........................................................................................................................................... 23 

    Joqrāfiyā-ye tabii ............................................................................................................................................... 23 

    Joqrāfiyā-ye tabii-ye Irān ................................................................................................................................ 24 

    Kuhhā ......................................................................................................................................................... 24 

    Rudhā ........................................................................................................................................................ 25 

    Daryāhā ...................................................................................................................................................... 26 

    Daryā-ye Xazar ...................................................................................................................................... 26 

    Xalij-e Fārs ............................................................................................................................................. 27 

    Daryā-ye Ommān................................................................................................................................... 27 

    Daryācehā-vo bātlāqhā ............................................................................................................................. 27 

    Daryāce-ye Orumiye (Rezāiye) .............................................................................................................. 27 

    Daryāce-ye Qom (Sāve yā Howz-e Soltān) ........................................................................................... 27 

    Daryāce-ye Neyriz (Baxtegān) ............................................................................................................... 28 

    Mordāb-e Gāvxuni (Gāvxāni) ................................................................................................................. 28 

    Bātlāq-e Jāzmuriyān .............................................................................................................................. 28 

    Jazāyer ....................................................................................................................................................... 28 

    Joqrāfiyā-ye eqtesādi ........................................................................................................................................ 29 

    Joqrāfiyā-ye eqtesādi-ye Irān ........................................................................................................................ 29 

    Kešāvarzi ................................................................................................................................................... 29 

    Maāden ...................................................................................................................................................... 30 

    Sanāye’ ...................................................................................................................................................... 30 

    Jahāngardi ................................................................................................................................................. 31 

    Jam’iyat ..................................................................................................................................................... 31 

    Joqrāfiyā-ye siyāsi ............................................................................................................................................. 32 

    Hokumat ......................................................................................................................................................... 32 

    Parcam-e Irān ................................................................................................................................................. 32 

    Taqsimāt-e kešvari (baxš-e avval) ..................................................................................................................... 33 

    1. Ostān-e Āzarbāyjān-e Šarqi ....................................................................................................................... 33 

  • 2 |

     

    Tabriz ........................................................................................................................................................ 34 

    Marāqe ...................................................................................................................................................... 36 

    Ahar ........................................................................................................................................................... 36 

    Šabestar .................................................................................................................................................... 36 

    Miyāne ...................................................................................................................................................... 36 

    2. Ostān-e Āzarbāyjān-e Qarbi ...................................................................................................................... 37 

    Orumiye (Rezāiye) ..................................................................................................................................... 37 

    Xoy ............................................................................................................................................................ 38 

    Māku ......................................................................................................................................................... 38 

    Mahābād ................................................................................................................................................... 39 

    Salmās ...................................................................................................................................................... 39 

    3. Ostān-e Ardebil ......................................................................................................................................... 39 

    Ardebil ....................................................................................................................................................... 40 

    Meškinšahr ................................................................................................................................................ 41 

    4. Ostān-e Esfahān ........................................................................................................................................ 41 

    Esfahān ..................................................................................................................................................... 42 

    Kāšān ........................................................................................................................................................ 44 

    Golpāyegān ............................................................................................................................................... 46 

    5. Ostān-e Ilām .............................................................................................................................................. 46 

    Ilām ........................................................................................................................................................... 47 

    Mehrān ...................................................................................................................................................... 47 

    6. Ostān-e Bušehr ......................................................................................................................................... 47 

    Bandar-e Bušehr ....................................................................................................................................... 48 

    Tangestān ................................................................................................................................................. 49 

    Jazire-ye Xārk ........................................................................................................................................... 49 

    7. Ostān-e Tehrān .......................................................................................................................................... 49 

    Tehrān ....................................................................................................................................................... 50 

    Šemirānāt .................................................................................................................................................. 51 

    Rey ............................................................................................................................................................ 51 

    Varāmin ..................................................................................................................................................... 52 

    8. Ostān-e Cāhārmahāl-o Baxtiyāri ............................................................................................................... 52 

    Šahrekord ................................................................................................................................................. 53 

    Xorāsān .......................................................................................................................................................... 53 

    9. Ostān-e Xorāsān-e Razavi......................................................................................................................... 54 

    Mašhad ..................................................................................................................................................... 54 

    Dargaz ....................................................................................................................................................... 55 

    Sabzevār ................................................................................................................................................... 56 

    Tus ............................................................................................................................................................ 56 

  • | 3

    Neyšābur.................................................................................................................................................... 57 

    10. Ostān-e Xorāsān-e Šomāli ....................................................................................................................... 58 

    Bojnurd ...................................................................................................................................................... 58 

    11. Ostān-e Xorāsān-e Jonubi ....................................................................................................................... 59 

    Birjand ........................................................................................................................................................ 59 

    12. Ostān-e Xuzestān ..................................................................................................................................... 60 

    Ahvāz ......................................................................................................................................................... 61 

    Ābādān ...................................................................................................................................................... 62 

    Ize .............................................................................................................................................................. 62 

    Xorramšahr ................................................................................................................................................ 62 

    Dezful ......................................................................................................................................................... 63 

    Šuš ............................................................................................................................................................. 63 

    Šuštar ......................................................................................................................................................... 64 

    Taqsimāt-e kešvari 2 (baxš-e dovvom) .............................................................................................................. 65 

    13. Ostān-e Zanjān ......................................................................................................................................... 65 

    Zanjān ........................................................................................................................................................ 65 

    Abhar ......................................................................................................................................................... 66 

    14. Ostān-e Semnān ...................................................................................................................................... 66 

    Semnān ...................................................................................................................................................... 67 

    Dāmqān ..................................................................................................................................................... 67 

    Šāhrud ....................................................................................................................................................... 68 

    15. Ostān-e Sistān-o Balucestān ................................................................................................................... 68 

    Zāhedān ..................................................................................................................................................... 69 

    Zābol .......................................................................................................................................................... 70 

    Šahr-e Suxte .............................................................................................................................................. 70 

    Cābahār ..................................................................................................................................................... 70 

    16. Ostān-e Fārs ............................................................................................................................................. 71 

    Širāz ........................................................................................................................................................... 72 

    Firuzābād ................................................................................................................................................... 73 

    17. Ostān-e Qazvin ......................................................................................................................................... 74 

    Qazvin ........................................................................................................................................................ 74 

    18. Ostān-e Qom ............................................................................................................................................ 75 

    Qom ........................................................................................................................................................... 75 

    19. Ostān-e Kordestān .................................................................................................................................. 76 

    Sanandaj .................................................................................................................................................... 77 

    Saqqez ....................................................................................................................................................... 77 

    20. Ostān-e Kermān ....................................................................................................................................... 77 

    Kermān ...................................................................................................................................................... 79 

  • 4 |

     

    Bam ........................................................................................................................................................... 80 

    Sirjān ......................................................................................................................................................... 81 

    21. Ostān-e Kermānšāhān ............................................................................................................................ 81 

    Kermānšāh ................................................................................................................................................ 82 

    Kangāvar ................................................................................................................................................... 83 

    22. Ostān-e Kohgiluye-vo Boyerahmad ........................................................................................................ 83 

    Yāsuj ......................................................................................................................................................... 84 

    Dehdašt ..................................................................................................................................................... 84 

    23. Ostān-e Golestān .................................................................................................................................... 84 

    Gorgān ...................................................................................................................................................... 84 

    Gonbad-e Qābus [Gonbad-e Kāvus] ........................................................................................................ 85 

    24. Ostān-e Gilān .......................................................................................................................................... 86 

    Rašt ........................................................................................................................................................... 87 

    Bandar-e Anzali (Bandar-e Pahlavi) .......................................................................................................... 88 

    Rudbār ...................................................................................................................................................... 88 

    25. Ostān-e Lorestān ..................................................................................................................................... 88 

    Xorramābād .............................................................................................................................................. 89 

    Borujerd .................................................................................................................................................... 90 

    Kāzerun ..................................................................................................................................................... 90 

    26. Ostān-e Māzandarān ............................................................................................................................... 90 

    Sāri ............................................................................................................................................................ 91 

    Āmol .......................................................................................................................................................... 92 

    Bābol ......................................................................................................................................................... 92 

    Qāemšahr (Šāhi) ....................................................................................................................................... 93 

    27. Ostān-e Markazi ...................................................................................................................................... 94 

    Arāk ........................................................................................................................................................... 94 

    Sāve .......................................................................................................................................................... 95 

    28. Ostān-e Hormozgān ................................................................................................................................ 95 

    Bandr’abbās ............................................................................................................................................. 96 

    Qešm ......................................................................................................................................................... 96 

    Kiš ............................................................................................................................................................. 97 

    29. Ostān-e Hamedān ................................................................................................................................... 97 

    Hamedān .................................................................................................................................................. 97 

    Nahāvand .................................................................................................................................................. 98 

    30 Ostān-e Yazd ............................................................................................................................................ 99 

    Yazd .......................................................................................................................................................... 99 

    Ardakān ................................................................................................................................................... 101 

    Abarqu .................................................................................................................................................... 101 

  • | 5

    Tabas ....................................................................................................................................................... 101 

    Šahrhā-ye tārixi-ye Irān .................................................................................................................................... 102 

    Bāku ............................................................................................................................................................. 102 

    Boxārā .......................................................................................................................................................... 103 

    Balx ............................................................................................................................................................... 104 

    Tisfun ............................................................................................................................................................ 105 

    Samarqand ................................................................................................................................................... 106 

    Marv .............................................................................................................................................................. 107 

    Harāt ............................................................................................................................................................. 108 

    Aqvām .............................................................................................................................................................. 109 

    Āryāhā-ye irāni.............................................................................................................................................. 109 

    Aqvām-e konuni-ye Irān ............................................................................................................................... 110 

    Kordhā .......................................................................................................................................................... 111 

    Lorhā ............................................................................................................................................................ 112 

    Baluchā ......................................................................................................................................................... 112 

    Torkamanhā .................................................................................................................................................. 113 

    Qašqāyihā ..................................................................................................................................................... 114 

    Šāhsavanhā .................................................................................................................................................. 114 

    Ilāt-e Xamse .................................................................................................................................................. 115 

    Ašāyer-e arabzabān ..................................................................................................................................... 115 

    Kowlihā yā Lurihā ......................................................................................................................................... 115 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................... 116 

    Tārix ..................................................................................................................................................................... 118 

    Irān-e bāstān .................................................................................................................................................... 121 

    Mādhā........................................................................................................................................................... 121 

    Haxāmanešiyān (559-330 p.m.) ................................................................................................................... 121 

    Kuroš-e Bozorg-e (529-551 p.m.) ........................................................................................................... 123 

    Dāryuš-e Bozorg (522-486 p.m.) ............................................................................................................. 124 

    Xašāyāršā (486-466 p.m.) ........................................................................................................................ 125 

    Ardešir-e Derāzdast (466-424. P.m.) ....................................................................................................... 127 

    Dāryuš-e Sevvom-e (336-330 p.m.) ........................................................................................................ 128 

    Solukihā (306-129 p.m.) ............................................................................................................................... 128 

    Aškāniyān (250 p.m. – 224 m.) ..................................................................................................................... 129 

    Mehrdād-e Avval (171-138 p.m.) ............................................................................................................. 131 

    Mehrdād-e Dovvom (123-88 p.m.) .......................................................................................................... 131 

    Farhād-e Cāhārrom (38-2 p.m.) ............................................................................................................... 131 

    Ardavān-e Panjom (216-224 m.) ............................................................................................................. 131 

    Sāsāniyān (224-636 m.) ................................................................................................................................ 132 

  • 6 |

     

    Ardešir-e Bābakān (226-241 m.) ............................................................................................................ 133 

    Šāpur-e Avval (241-272 m.) .................................................................................................................... 134 

    Šāpur-e Zolaktāf (310-379 m.) ................................................................................................................ 135 

    Bahrām-e Gur (420-438 m.) .................................................................................................................... 136 

    Qobād-e Avval (488-531 m.) .................................................................................................................. 136 

    Xosrow Anuširavān (531-579 m.) ............................................................................................................ 137 

    Xosrow Parviz (590-628 m.) .................................................................................................................... 139 

    Yazdgerd-e Sevvom (632-651 m.) .......................................................................................................... 140 

    Irān paz az Eslām 1 ......................................................................................................................................... 140 

    Omaviyān ..................................................................................................................................................... 141 

    Abbāsiyān .................................................................................................................................................... 142 

    Tāheriyān (205-259 h. / 820-872 m.) ........................................................................................................... 143 

    Saffāriyān (254- 290 h. / 868-903 m.) ......................................................................................................... 144 

    Ya’qub-e Leys-e Saffār (254-265 h. / 868-878 m.) ................................................................................ 144 

    Sāmāniyān (279-389 h. / 892-999 m.) ......................................................................................................... 146 

    Amir Esmāil-e sāmāni (279-295 h. / 892-907 m.) ................................................................................... 146 

    Amir Nasr-e sāmāni (301-333 h. / 913-942 m.) ...................................................................................... 147 

    Ziyāriyān (316-434 h. / 928-1042 m.) .......................................................................................................... 148 

    Deylamiyān-e Āl-e Buye (320-448 h. / 932-1056 m.) .................................................................................. 149 

    Azododdowle (338-372 h. / 949-982 m.) ................................................................................................ 149 

    Qaznaviyān (352-582 h. / 963-1186 m.) ...................................................................................................... 151 

    Soltān Mahmud-e qaznavi (387-421 h. / 997-1030 m.) ......................................................................... 151 

    Saljuqiyān (429-590 h. / 1037-1193 m.) ...................................................................................................... 153 

    Toqrol-e saljuqi (429-455 h. / 1037-1063 m.) ......................................................................................... 154 

    Alb Arsalān (455-465 h. / 1063-1072 m.)................................................................................................ 155 

    Jalāleddin Malekšāh-e saljuqi (465-485 h. / 1072-1092 m.) .................................................................. 156 

    Soltān Sanjar-e saljuqi-ye (511-552 h. / 1117-1157 m.) ........................................................................ 157 

    Xārazmšāhiyān (521-628 h. / 1127-1230 m.) .............................................................................................. 158 

    Soltān Mohammad-e Xārazmšāh (592-617 h. /1119-1220 m.) .............................................................. 158 

    Soltān jalāleddin-e Menkoberni (617-628 h. / 1220-1230 m.) ................................................................ 159 

    Irān pas az Eslām 2 ......................................................................................................................................... 160 

    Ilxānān-e Moqol (656-756 h. / 1355-1258 m.) ............................................................................................ 160 

    Qāzān Xān (694-703 h. / 1294-1303 m.) ................................................................................................ 161 

    Teymuriyān (770-906 h. / 1369-1500 m.) .................................................................................................... 162 

    Safaviye (907-1148 h. / 1502-1736 m.) ....................................................................................................... 163 

    Šāh Esmāil-e safavi (930-907 h. / 1502-1524 m.) .................................................................................. 165 

    Šāh Abbās-e Bozorg (996-1038 h. / 1571-1628 m.) .............................................................................. 166 

    Šāh Soltān Hoseyn (1105-1135 h. / 1694-1722 m.) ............................................................................... 167 

  • | 7

    Afšāriye (1148-1210 h. / 1735-1795 m.)....................................................................................................... 168 

    Nāder Šāh-e Afšār (1148-1160 h. / 1735-1747 m.) ................................................................................. 169 

    Zandiye (1162-1209 h. / 1749-1794 m.) ....................................................................................................... 170 

    Karim-e Xān-e Zand (1163-1193 h. / 1750-1779 m.) .............................................................................. 170 

    Qājāriye (1200-1344 h. / 1768-1925 m.) ...................................................................................................... 172 

    Āqā Mohammad Xān (1200-1211 h. / 1786-1797 m.) ............................................................................. 172 

    Fath’ali Šāh (1212-1250 h. / 1797-1834 m.) ............................................................................................ 173 

    Nāsereddin Šāh ( 1264-1313 h. / 1831-1895 m.) .................................................................................... 175 

    Mozaffareddin Šāh (1314-1324 h. / 1896-1906 m.) ................................................................................ 176 

    Mohammad’ali Šāh (1325-1327 h. / 1907-1909 m.) ............................................................................... 177 

    Ahmad Šāh (1327-1344 h. / 1909-1925 m.) ............................................................................................ 177 

    Pahlavi (1304-1357 š. / 1925-1979 m.) ........................................................................................................ 178 

    Rezā Šāh (1304-1320 h. / 1925-1941 m.) ............................................................................................... 178 

    Mohammadrezā Šāh (1320-1357 š. / 1941-1978 m.) ............................................................................. 180 

    Jomhuri-ye eslāmi ........................................................................................................................................ 182 

    Āyatollāh Xomeyni (1357-1368 š. / 1978-1989 m.) ................................................................................. 182 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................... 183 

    Janghā-vo qiyāmhā-ye tārixi ........................................................................................................................... 184 

    Hamle-ye Eskandar ...................................................................................................................................... 184 

    Hamle-ye A’rāb............................................................................................................................................. 185 

    Jang-e Qādesiye ...................................................................................................................................... 186 

    Jang-e Jalavlā .......................................................................................................................................... 186 

    Jang-e Nahāvand .................................................................................................................................... 186 

    Jang-e Vājrud .......................................................................................................................................... 186 

    Pazireš-e Eslām ....................................................................................................................................... 186 

    Qiyāmhā-ye esteqlāltalabāne .................................................................................................................. 187 

    Xunxāhi-ye Abumoslem ....................................................................................................................... 188 

    Hamle-ye Moqol ........................................................................................................................................... 190 

    Sarbedārān .............................................................................................................................................. 191 

    Janghā-ye Irān-o Rus ................................................................................................................................... 192 

    Vāqee-ye Āzarbāyjān ................................................................................................................................... 194 

    Jang-e Irān-o Arāq ....................................................................................................................................... 195 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................ 195 

    Jonbešhā-ye ejtemāi ........................................................................................................................................ 196 

    Geomāt-e moq ............................................................................................................................................. 196 

    Mazdak ......................................................................................................................................................... 197 

    Šoubiye ......................................................................................................................................................... 198 

    Bābak-e Xorammdin .................................................................................................................................... 199 

  • 8 |

     

    Ayyārān ........................................................................................................................................................ 200 

    Sufiye ........................................................................................................................................................... 201 

    Exvānossafā ................................................................................................................................................ 204 

    Bābiye .......................................................................................................................................................... 206 

    Jonbeš-e Tanbāku ....................................................................................................................................... 207 

    Enqelāb-e Mašrutiyat .................................................................................................................................. 208 

    Melli šodan-e san’at-e naft .......................................................................................................................... 210 

    Enqelāb-e Eslāmi ......................................................................................................................................... 211 

    Manābe‘ ....................................................................................................................................................... 212 

    Sardārān-e bozorg-o nāmdārān-e siyāsat ...................................................................................................... 213 

    Bozorgmehr ................................................................................................................................................. 213 

    Abumoslem-e Xorāsāni (105-137 h. / 723-754 m.) ..................................................................................... 214 

    Barmakiyān .................................................................................................................................................. 215 

    Xāndān-e Nowbaxti ..................................................................................................................................... 217 

    Xāje Nezāmolmolk-e Tusi (408-485 h. / 1017-1092 m.) .............................................................................. 218 

    Hasan-e Sabbāh (f. 518 h. / 1124 m.) ......................................................................................................... 219 

    Xāndān-e Joveyni ........................................................................................................................................ 220 

    Xāje Nasireddin-e Tusi (597-562 h. / 1200-1274 m.) .................................................................................. 221 

    Xāje Rašidoddin Fazlollāh (645-718 h. / 1246-1318 m.) ............................................................................. 222 

    Abbās Mirzā Nāyebossaltane (1202-1249 h. / 1787-1833 m.) ................................................................... 222 

    Qāemmaqām Farahāni (1193-1251 h. / 1779-1835 m.) .............................................................................. 223 

    Mirzā Taqi Xān-e Amirkabir (1225-1268 h. / 1808-180518 m.) ................................................................... 224 

    Mirzā Malkam Xān-e Nāzemoddowle (1249-1326 h. / 1833-1908 m.) ....................................................... 225 

    Seyyed Jamāleddin-e Asadābādi (1254-1314 h. / 1838-1898 m.) ............................................................. 226 

    Sattār Xān (1284-1332 h. / 1867-1914 m.) .................................................................................................. 227 

    Mirzā Kucak Xān-e Jangali (1298 h. - 1300 š. / 1881-1921 m.) .................................................................. 228 

    Mohammad-e Mosaddeq (1261 h. - 1346 š. / 1879-1966 m.).................................................................... 229 

    Manābe’ ....................................................................................................................................................... 231 

    Farhang ............................................................................................................................................................... 232 

    Zabān .............................................................................................................................................................. 233 

    Guyešhā-ye emruzi-ye Irān ......................................................................................................................... 235 

    Torki ........................................................................................................................................................ 235 

    Kordi-yo lori ............................................................................................................................................ 236 

    Tabari ...................................................................................................................................................... 236 

    Gostareš-e zabān-e Fārsi ............................................................................................................................ 236 

    Xat ................................................................................................................................................................... 237 

    Xathā-ye irāni-ye piš az Eslām .................................................................................................................... 237 

    Xatt-e fārsi ................................................................................................................................................... 238 

  • | 9

    Manābe’ ........................................................................................................................................................... 240 

    Din .................................................................................................................................................................... 240 

    Dinhā-ye piš az Eslām .................................................................................................................................. 240 

    Dowrān-e piš az Āryāhā .......................................................................................................................... 241 

    Asr-e vedāyi ............................................................................................................................................. 241 

    Asr-e Avestā ............................................................................................................................................ 241 

    Zartošt ................................................................................................................................................. 242 

    Mazdaisnā ............................................................................................................................................ 242 

    Āyin-e Mehr ............................................................................................................................................. 244 

    Āyin-e Māni .............................................................................................................................................. 244 

    Eslām ............................................................................................................................................................ 246 

    Payāmbar-e Eslām .................................................................................................................................. 246 

    Qor’ān-e Majid ......................................................................................................................................... 248 

    Osul-o ahkām-e Eslām ............................................................................................................................ 248 

    Ferqehā-ye eslāmi ................................................................................................................................... 250 

    Šiayān .................................................................................................................................................. 251 

    Šiayān-e miyānerow (Keysāniye) ......................................................................................................... 252 

    Zeydiye ................................................................................................................................................ 252 

    Šie-ye Emāmiye ................................................................................................................................... 253 

    Šiayān-e qāli ........................................................................................................................................ 254 

    Aqalliyathā-ye šiemazhab .................................................................................................................... 254 

    Sufiyān-e Ne’matollāhi ........................................................................................................................ 254 

    Šeyxiye ................................................................................................................................................ 255 

    Ahlehaq ................................................................................................................................................ 255 

    Aqalliyathā-ye mazhabi ........................................................................................................................... 255 

    Zartoštiyān ........................................................................................................................................... 255 

    Yahudiyān ............................................................................................................................................ 256 

    Masihiyān ............................................................................................................................................. 256 

    Arāmane ........................................................................................................................................... 257 

    Masihiyān-e nasturi yā āšuri ............................................................................................................ 257 

    Bahāyiyān ............................................................................................................................................ 257 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................ 258 

    Adab ................................................................................................................................................................. 258 

    Adab dar Irān-e bāstān ................................................................................................................................ 258 

    Adab dar Irān pas az Eslām ......................................................................................................................... 259 

    Kolliyāt ..................................................................................................................................................... 259 

    1) Az āqāz tā nime-ye qarn-e panjom-e hejri .......................................................................................... 261 

    Še’r ....................................................................................................................................................... 262 

  • 10 |

     

    Farroxi-ye Sistāni (f. 429 h. / 1037 m.)............................................................................................ 263 

    Onsori (f. 431 h. / 1038 m.) ............................................................................................................. 263 

    Manucehri-ye Dāmqāni (f. 432 h. / 1040 m.) .................................................................................. 263 

    Nasr ..................................................................................................................................................... 264 

    2) Az nime-ye qarn-e panj-e hejri tā Hamle-ye Moqol ........................................................................... 266 

    Še’r ...................................................................................................................................................... 266 

    Bābā Tāher-e Oryān (f. 410 h. / 1019 m.) ....................................................................................... 268 

    Mas’du-e Sa’d-e Salmān (t. 440 h. / 1048 m.) ............................................................................... 268 

    Anvari (f. 583 h. / 1187 m.) .............................................................................................................. 269 

    Nasr ..................................................................................................................................................... 269 

    3) Az Hamle-ye Moqol tā esteqrār-e Safaviye ........................................................................................ 271 

    Še’r ...................................................................................................................................................... 272 

    Faxreddin-e Arāqi (610-688 h. / 1212-1289 m.) ............................................................................. 272 

    Jāmi (817-898 h. / 1414-1492 m.) .................................................................................................. 274 

    Nasr ..................................................................................................................................................... 274 

    4) Az asr-e safavi tā Enqelāb-e Mašrutiyat ............................................................................................. 275 

    Še’r ...................................................................................................................................................... 276 

    Sāeb-e Tabrizi (1016-1081 h. / 1607-1670 m.) .............................................................................. 276 

    Mohtašam-e Kāšāni (f. 996 h. / 1587 m.) ....................................................................................... 276 

    Qāāni (1212-1270 h. / 1807-1853 m.) ............................................................................................ 277 

    Nasr ..................................................................................................................................................... 277 

    5) Adab-e moāser ................................................................................................................................... 278 

    Zabān .................................................................................................................................................. 278 

    Še’r ...................................................................................................................................................... 279 

    Nasr ..................................................................................................................................................... 281 

    Tashih-o tahqiq ................................................................................................................................... 281 

    Tarjome-ye matnhā-ye bāstāni ........................................................................................................... 282 

    Adab-e āmme ..................................................................................................................................... 282 

    Tarjome-ye āsār-e adab-e qarb .......................................................................................................... 282 

    Dāstān-e kutāh ................................................................................................................................... 282 

    Namāyešnāme .................................................................................................................................... 283 

    Romān ................................................................................................................................................. 283 

    Manābe’ ....................................................................................................................................................... 283 

    Bozorgān-e dāneš, andiše-vo adab ............................................................................................................ 284 

    Bozorgān-e dāneš, andiše-vo adab (1) .................................................................................................. 284 

    Ebn-e Moqaffa’ (t. 143 h. / 760 m.)..................................................................................................... 284 

    Mohammad Zakariyā-ye Rāzi (251-313 h. / 865-925 m.) ................................................................... 285 

    Abunasr-e Fārābi (260-339 h. / 873-950 m.) ...................................................................................... 286 

  • | 11

    Rudaki (f. 329 h. / 949 m.) ................................................................................................................... 287 

    Ferdowsi-ye Tusi (329-411 h.q. / 940-1020 m.) .................................................................................. 289 

    Amir Onsorolmaāli Keykāvus ............................................................................................................... 290 

    Abureyhān-e Biruni (362-440 h. / 973-1048 m.) .................................................................................. 291 

    Abuali Sinā (370-428 h. / 981-1036 m.) ............................................................................................... 293 

    Seyyed Esmāil-e Jorjāni (424-521 h. / 1032-1127 m.) ........................................................................ 294 

    Nāser Xosrow (394-481 h. / 1003-1088 m.) ........................................................................................ 295 

    Xayyām (430-517 h. / 1038-1123 m.) .................................................................................................. 296 

    Rābee ................................................................................................................................................... 297 

    Hallāj (245-309 h. / 858-921 m.) .......................................................................................................... 298 

    Bāyazid-e Bastāmi (f. 261 yā 264 h. / 874 yā 877 m.) ......................................................................... 299 

    Abusaid-e Abolxyer (357-440 h. / 769-1048 m.) ................................................................................. 301 

    Abolfazl-e Beyhaqi (385-470 h. / 955-1077 m.) .................................................................................. 302 

    Emām Mohammad-e Qazzāli (450-505 h. / 1058-1111 m.) ................................................................ 303 

    Abolmaāli Nasrollāh-e Monši (f. beyn-e sālhā-ye 555-583 h. / 1160-1187 m.) .................................. 304 

    Bozorgān-e dāneš, andiše-vo adab (2) ................................................................................................... 306 

    Šeyx-e Ešrāq Šahābeddin-e Sohrevardi (549-587 h. / 1154-1191 m.) ............................................... 306 

    Sanāi .................................................................................................................................................... 307 

    Attār-e Neyšāburi (540-618 h. / 1145-1221 m.) .................................................................................. 308 

    Xāqāni-ye Šervāni (520-582 h. / 1126-1186 m.) ................................................................................. 310 

    Nezāmi-ye Ganjavi (530-614 h. / 1135-1217 m.) ................................................................................ 311 

    Mowlānā Jalāleddin Mohammad-e Balxi (604-672 h. / 1207 1273 m.) .............................................. 312 

    Sa’di (600-691 h. / 1203-1291 m.) ....................................................................................................... 313 

    Hāfez (f. 791 yā 792 h. / 1412 yā 1413 m.) .......................................................................................... 314 

    Obeyd-e Zākāni (f. 772 h. / 1370 m.) ................................................................................................... 315 

    Amir Ališir-e Navāi (844-906 h. / 1440-1500 m.) ................................................................................. 317 

    Šeyx Bahāyi (952-1031 h. / 1546-1622 m.) ......................................................................................... 318 

    Mollā Sadrā (980-1050 h. / 1572-1640 m.) ......................................................................................... 319 

    Allāme Aliakbar-e Dehxodā (1297 h. – 1334 š. / 1880-1955 m.) ......................................................... 320 

    Melkoššoarā-ye Bahār (1266 h. - 1330 š. / 1882-1951 m.) ................................................................ 321 

    Parvin-e E’tesāmi (1285-1320 h. / 1907-1941 m.) .............................................................................. 322 

    Sādeq-e Hedāyat (1281-1330 š. / 1902-1951 m.)............................................................................... 323 

    Nimā Yušij (1276-1338 š. / 1895-1959 m.) .......................................................................................... 324 

    Mohammad-e Moin (1297-1350 h. / 1918-1971 m.) ........................................................................... 325 

    Manābe’ ................................................................................................................................................... 326 

    Farhang-e āmme .............................................................................................................................................. 327 

    Bāvarhā-vo xorāfāt ....................................................................................................................................... 327 

    Sa’d-o nahs ............................................................................................................................................. 327 

  • 12 |

     

    Fāl-o estexāre ......................................................................................................................................... 328 

    Sardi-yo garmi-ye qazāhā ...................................................................................................................... 329 

    Cešmzaxm .............................................................................................................................................. 329 

    Jenn-o pari .............................................................................................................................................. 330 

    Div-o qul.................................................................................................................................................. 332 

    Rasmhā-ye zendegi ..................................................................................................................................... 333 

    Zāymān-o xatnesurān ............................................................................................................................. 333 

    Xāstgāri-yo aqdkonān dar Irān ............................................................................................................... 334 

    Arusi ........................................................................................................................................................ 336 

    Garmābe ................................................................................................................................................. 337 

    Golābgiri-yo araqiyāt .............................................................................................................................. 339 

    Marg-o sugvāri ........................................................................................................................................ 339 

    Gāhšomāri-yo marāsem-e sālāne ............................................................................................................... 340 

    Ayyām-e mazhabi ................................................................................................................................... 341 

    Jašnhā-ye irāni ............................................................................................................................................ 343 

    Nowruz .................................................................................................................................................... 343 

    Jašn-e golesorx ...................................................................................................................................... 345 

    Jašn-e ābrizān ........................................................................................................................................ 346 

    Jašn-e mehrgān ...................................................................................................................................... 346 

    Jašn-e sade ............................................................................................................................................ 347 

    Šab-e yaldā-vo jašnhā-ye deymāh ......................................................................................................... 348 

    Cāhāršanbesuri-yo jašnhā-ye esfanmāh ................................................................................................ 349 

    Bāzi, varzeš-o namāyeš .............................................................................................................................. 350 

    Bāzi-yo varzeš ........................................................................................................................................ 350 

    Bāzihā-ye kudakāne ........................................................................................................................... 350 

    Lili-lili ............................................................................................................................................... 351 

    Atal-mata- tutule ............................................................................................................................. 351 

    Ussā beduš ..................................................................................................................................... 351 

    Hamumak murce dāre .................................................................................................................... 351 

    Gorg-o galle .................................................................................................................................... 351 

    Amu zanjirbāf .................................................................................................................................. 352 

    Āftāb-mahtāb .................................................................................................................................. 352 

    Alak-dolak ....................................................................................................................................... 352 

    Zurxāne ............................................................................................................................................... 353 

    Cowgān ............................................................................................................................................... 355 

    Namāyeš-o sargarmi .............................................................................................................................. 355 

    Siyāhbāzi ............................................................................................................................................. 356 

    Šabihxāni ............................................................................................................................................ 357 

  • | 13

    Mir-e nowruzi ....................................................................................................................................... 358 

    Naqqārexāne ....................................................................................................................................... 358 

    Naqqāli ................................................................................................................................................. 359 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................ 361 

    Bargozidegān-e afsāne .................................................................................................................................... 361 

    Kiyumars ....................................................................................................................................................... 362 

    Tahmures ...................................................................................................................................................... 363 

    Jamšid-e Jam ............................................................................................................................................... 363 

    Zahhāk .......................................................................................................................................................... 364 

    Kāve-ye Āhangar .......................................................................................................................................... 365 

    Garšāsb ........................................................................................................................................................ 365 

    Zāl-e Zar ....................................................................................................................................................... 366 

    Rostam-e Dastān ......................................................................................................................................... 367 

    Afrāsiyāb ....................................................................................................................................................... 368 

    Keykāvus ...................................................................................................................................................... 368 

    Siyāvoš ......................................................................................................................................................... 369 

    Keyxosrow .................................................................................................................................................... 370 

    Sohrāb .......................................................................................................................................................... 370 

    Esfandyār ...................................................................................................................................................... 371 

    Soleymān ...................................................................................................................................................... 371 

    Zolqarneyn .................................................................................................................................................... 372 

    Eskandar ....................................................................................................................................................... 373 

    Xezr ............................................................................................................................................................... 373 

    Šahrzād ........................................................................................................................................................ 374 

    Puriyā-ye Vali ................................................................................................................................................ 375 

    Qolāmrezā Taxti ........................................................................................................................................... 376 

    Manābe’ ........................................................................................................................................................ 376 

    Honar-o honarmandān ..................................................................................................................................... 376 

    Musiqi ........................................................................................................................................................... 378 

    Qamarolmoluk-e Vaziri ............................................................................................................................ 380 

    Sāzhā ....................................................................................................................................................... 381 

    Kamānce .............................................................................................................................................. 381 

    Santur .................................................................................................................................................. 381 

    Tār ........................................................................................................................................................ 381 

    Ney ....................................................................................................................................................... 382 

    Qānun .................................................................................................................................................. 382 

    Radif-o dastgāh-e musiqi-ye irāni .......................................................................................................... 382 

    Naqqāši ........................................................................................................................................................ 383 

  • 14 |

     

    Naqqāši-ye irāni piš az Eslām ................................................................................................................ 383 

    Naqqāši dar Irān pas az Eslām ............................................................................................................... 384 

    Kamāleddin Behzād ............................................................................................................................ 385 

    Rezā Abbāsi (f. 1044 h. / 1634 m.) ..................................................................................................... 386 

    Kamālolmolk ....................................................................................................................................... 386 

    Xošnevisi ...................................................................................................................................................... 387 

    Alirezā Abbāsi-ye Tabrizi ........................................................................................................................ 389 

    Me’māri ........................................................................................................................................................ 389 

    Sinamā ......................................................................................................................................................... 391 

    Sanāye-e dasti ............................................................................................................................................. 391 

    Qālibāfi .................................................................................................................................................... 392 

    Qalamzani ............................................................................................................................................... 392 

    Minākāri .................................................................................................................................................. 393 

    Monabbatkāri .......................................................................................................................................... 393 

    Xātamsāzi................................................................................................................................................ 394 

    Sofālgari .................................................................................................................................................. 394 

    Kāšikāri ................................................................................................................................................... 394 

    Qalamkār ................................................................................................................................................. 395 

    Manābe’ ....................................................................................................................................................... 396 

  •  

     

    PIŠGOFTĀR Ba’z-i melal-e āsiyāyi hastand, ke kešvar-ešān be ellat-e afzāyeš-e jam’iyat yā nadāštan-e manābe-e

    kešāvarzi-yo ma’dani-ye kāfi dar tul-e tārix, yā dastekam dar tey-e qorun-e axir, hamvāre mohājerxiz-o

    "sāderkonande-ye mohājerān" be šekl-e goruhhā-ye anbuh bude-and. Mardom-e Hend, be sarzaminhā-ye

    qarb-o šarq-e xiš, az Afqānestān gerefte tā sarāsar-e qārre-ye Āfriqā, va tamām-e kešvarhā-ye Āsiyā-ye jonub-

    e šarqi, mohājer ferestāde-and. Tamām-e kešvarhā-ye Arab-e havāli-ye Xalij-e Fārs-o Arabestān-e Soudi-yo

    kešvarhā-ye naftxiz-e Āfriqā-ye Šomāli por az kārgarān-e pākestāni-st, ke be sowdā-ye yāftan-e darāmad-i

    moxtasar ke betavān bā ān šekam-e kudakān-e moteadded rā sir kard, be zendegi dar qorbat tan dar dāde-

    and. Kešvarhā-ye Cin, Filipin, Viyetnām, Kāmboj-o Tāyland-o Kore niz hamin hāl rā dārand. Dar haqiqat

    avāmel-i bumi-yo rišedār dar in kešvarhā mowjeb-e ijād-e mowj-i dāem az mohājerān mišavad.

    Ingune aqvām (va niz qowm-e Yahud be elal-i kāmelan motefāvet) sābeqe-ye tulāni-yo gāh yeki-do-hezārsāle

    dar mohājerat dārand-o be ellat-e in sābeqe rāhorasm-e pā gereftan dar kešvar-e mizbān-o "jā oftādan" dar ān

    rā nik midānand. Dar besyār-i az šahrhā-ye Eyālāt-e Mottahed-e Āmrikā yek mahalle-vo gāh-i yek "šahr-e

    ciniyān" hast ke gu-yā bozorgtarin-o porsābeqetarin-e ānhā "šahr-e cin" dar Sānferānsisko bāšad.

    Ammā kešvar-e mā dar tul-e tārix kamtar sābeqe-ye mohājerathā-ye dastejam’i dāšte-ast-o avāmel-i mānand-

    e enfejār-e jam’iyat (ke emruz dard-e tāze-i bar dardhā-ye jāmee-ye irāni afzude) va kambud-e manābe-e

    ma’dani yā kešāvarzi mowjeb-e ān nemišode-ast, ke jamāat-i tark-e vatan-e xod guyand-o dar qorbat soknā

    gozinand. Az hamin ruy mohājerathā-ye dastejam’i angoštšomār-ast-o šegeft-ā ke tamām-e ānhā mowjeb-i

    dini yā mazhabi dāšte-ast. Pas az oftādan-e Irān be dast-e jangjuyān-e mosalmān-o soqut-e Šāhanšāhi-ye Irān

    dar sāl-e 653-ye milādi goruh-i az zartoštiyān az qabul-e Eslām emtenā’ varzidand-o az sarzamin-e pedarān-e

    xod mohājerat kardand. Ettelāāt-i ke az ānān dar dowrān-e miyān-e sāl-e 652-vo sāl-e 785, ke sāl-e vorud-

    ešān be Hend-ast, dar dast dārim, besyār moxtasar-o bar asās-e qesse-i-st be nām-e Qesse-ye Sanjān (1600

    m.) va qesse-ye zartoštiyān-e Hendustān (avāxer-e qarn-e hejdahom). Bar tebq-e in madārek noxostin daste-

    ye zartoštiyān az Xorāsān be jonub-e Irān raftand-o dar sāl-e 751 m. be jazire-ye Hormoz residand-o az ānjā

    be Div dar kenār-e Xalij-e Kambi-yo sepas dar sāl-e 766 be taraf-e jonub be sāhel-e Kāthyāvār-o pas az 19 sāl

    eqāmat dar ānjā safar-e xod rā be su-ye jonub edāme dādand-o dar sāl-e 785 be Sanjān residand-o ātaš-e

    moqaddas rā da